O'lkamiz tarixi to'g'risidagi dastlabki ma'lumotlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	52.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

O'lkamiz tarixi to'g'risidagi dastlabki ma'lumotlar

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'LKAMIZ TARIXI TO'G'RISIDAGI DASTLABKI
MA'LUMOTLAR....................................................................................................5
1.1 O’lkamiz tarixi to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar ......................................5
1.2 O’rta asrlar davri arab va mahalliy mualliflarining asarlari, ularda
o’lkamizga oid ma’lumotlar ......................................................................... ........9
II BOB. TURKIY O'ZBEK TILIDAGI TARIXIY MANBAALAR VA ARXIV
MANBAALARNING O'LKAMIZ TARIXINI O'RGANISHDAGI
AHAMIYATI.........................................................................................................18
2.1 Turkiy o’zbek tilidagi tarixiy manbaalar. XIV–XVII asrlarda yaratilgan
manbalar va ularning tahlillari .................................................................................18
2.2 Arxiv manbaalarining o’lkamiz tarixini o’rganishdagi ahamiyati ...............22
XULOSA ...............................................................................................................28
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................29
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
3

o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Avesto va qadimgi manbalarda o'lkamizning nomlari
o’rgatishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab
chiqish.
Kurs ishi obyekti: Avesto va qadimgi manbalarda o'lkamizning nomlari
Kurs ishi predmeti: Avesto va qadimgi manbalarda o'lkamizning nomlari
o’rgatishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. O'LKAMIZ TARIXI TO'G'RISIDAGI DASTLABKI
MA'LUMOTLAR
1.1 O’lkamiz tarixi to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar
Ilk yozma manbalar. Markaziy Osiyoning eng qadimgi xalqlari o’z
tarixini yozma ravishda yoritmaganlar (shu davrlarga oid mahalliy yozma
manbalar topilmagan yoki ular zamonamizgacha saqlanib qolmagan).
Hududimizga tegishli ilk yozma manbalar - «Avesto», ahamoniylar davri
mixsimon yozuvlari va qadimgi dunyo (Yunon-Rim) davriga taalluqli manbalar
yurtimizdan tashqarida tuzilgandir. Ular Qadimgi Sharq va dunyo tarixida birinchi
bo’lib, o’lkamizdagi xalqlarning nomlarini, alohida joylar, tog’lar, daryolar va
ko’llarning nomlarini, afsonaviy qahramonlar va podsholarning nomlarini,
yurtimiz xalqlarining turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
tuzumi to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Ahamoniylar davri mixsimon yozuvlari. Miloddan avvalgi 559 yilda Erondagi
ahamoniylar sulolasining yirik davlatga podsho Kir II asos soladi. Kir II, Kambiz,
Doro I, Kserks kabi fors podsholari Qadimgi Sharqdagi juda ko’p mamlakatlar
ustidan o’z hokimiyatini o’rnatishni rejalashtirganlar. Miloddan avvalgi 545-540
yillarda ahamoniylar markaziy Osiyoning Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya va
Sug’diyona viloyatlarini bo’ysundirganlar. Sak-massagetlarga qarshi Kir IIning
yurishlari miloddan avvalgi 530 yilda muvaffaqiyatsiz yakunlangan. Saklarni Doro
I davrida (miloddan avvalgi 522-486 yillar) ahamoniylar sulolasi Hind vodiysidan
O’rta Yer dengiziga qadar bo’lgan keng hududda o’z hukmronligini o’rnatgan.
Ahamoniylar davlati tarixda birinchi yirik dunyo davlati deb hisoblangan. Bu
davlat ko’p sonli viloyatlar, shaharlar va xalqlarni birlashtirdi. Markaziy Osiyoda
ahamoniylar ikki yuz yil davomida hukmronlik qilganlar (miloddan avvalgi 330
yilgacha). Ahamoniylar davri mixsimon yozuvlarida Markaziy Osiyo xalqlari va
viloyatlari to’g’risida turli xil ma’lumotlar bor. Bu yozuvlar miloddan avvalgi VI-
IV asrlarga oid bo’lib, Behistun va Naqshi Rustam qoyatoshlarida, Suza, Persepon
5

va Hamadon shaharlarida topib tekshirilgan. Shular jumlasidan eng muhimi
Behistun yozuvlari bo’lib, Doro I davrida Karmanshoh va Hamadon shahri
o’rtasidagi yo’lda baland qoyatoshlarda yozilgan (Midiya o’lkasi). Behistun
yozuvlari qadimgi fors, elam va akkad tillarida bitilgan. Doro I bunday xabar
qiladi: «Axuramazda irodasi bilan quyidagi davlatlarni qo’limga kiritib, ularning
podshosi bo’ldim: Fors, Elam, Bobil, Ossuriya, Arabiston, Misr, Midiya, Moniya,
Lidiya, Armaniston, Kappadokiya, Parfiya, Drang’iyona, Ar’yo, Xorazm, Baqtriya,
So’g’diyona, Gandaraxa, Saka, Sattagadiya, Araxoziya, Maka hammasi bo’lib 23ta
davlat.
...Men Bobilda bo’lganimda quyidagi davlatlar mendan ajralib chiqib ketganlar:
Fors, Elam, Midiya, Ossuriya, Misr, Parfiya, Marg’iyona, Sattagadiya, Saka».
Shoh Doro ayturki: «Marg’iyona nomli davlat mendan ajralib chiqib ketdi.
Marg’iyonalik Frada ismli bir odam o’zini viloyatning hokimi deb e’lon qildi.
Keyin men, Baqtriya Satrapi, bo’ysunuvchi odamim fors dadarshishni chaqirib,
unga gapirdim: «menga bo’ysunmaganlarni, top-mor qilish kerak». Dadarshish
qo’shinlari bilan otlanib, marg’iyonaliklar bilan jang qildi. Axuramazda menga
yordam ko’rsatdi. Axumarazda irodasi bilan mening qo’shinlarim
qo’zg’olonchilarni butunlay mag’lubiyatga uchratdi. Bu jang asiyadiy oyning 23
kunida sodir bo’ldi. Shundan so’ng davlat mening qo’limga kirdi. Mana men
Baqtriyada nimalarni qildim».
...Podsho Doro xabar qiladi: «Bundan so’ng men saklarga qarshi sak yurtiga
bostirib kirdim, ularning o’zlari cho’qqi qalpoq kiyib yuradilar. Men daryoga yetib
keldim, daryoda kemalardan ko’prik qilib, saklarni tor-mor qildim. Ularning
sardori Skunxa ismli odamni tutib, mening huzurimga keltirdilar. Men o’z
xohishim bilan saklar yurtiga yangi boshliq tayin qildim. Shundan so’ng mamlakat
mening qo’l ostimga o’tdi». Shoh Doro ayturki: «Bu saklar Axuramazdani
qadrlaganlar, men Axuramazdani ulug’layman. Axuramazda irodasi va xohishim
bilan men ularni tinchitib qo’ydim».
6

Hamadon yozuvlarida Doro I bunday xabar qiladi: «Men Doro, ulug’ shoh,
shahanshoh, davlatlar podshosi, Vishtasp o’g’li, «Ahamoniy» Shoh Doro ayturki:
«Mana huzurimda bo’lgan podsholik, Sug’diyonaning narigi yog’idagi saklar
yurtidan Efiopiyagacha, Hindistondan Midiyagacha - bu podsholikni menga
Axuramazda xudolar o’rtasidagi ulug’ xudo, tortiq qilgan». Behistun yozuvlarida
Doro birinchi bo’lib Ahamoniylar davlatining g’arbiy viloyatlarini ko’rsatib bergan
bo’lsa, naqshi Rustam yozuvlarida mamlakatlar ro’yxati Midiya va Elamdan so’ng
sharqiy viloyatlardan boshlanadi: «Men Doro, ulug’ podsho, shahanshoh, ko’p
qabilali mamlakatlarning podshosi, keng sayxon yerlarning podshosi, Vishtasp
o’g’li, Ahamoniy, fors, forsning o’g’li, ariylar urug’idan kelib chiqqan ariy».
Shoh Doro ayturki: «Fors viloyatlardan tashqari quyidagi mamlakatlarni men
bo’ysundirganman, menga hiroj to’lovchi bo’lgan, mening so’zimni ijro etgan,
mening qonunimga asoslanib rivojlanayotgan Midiya, Elam, Parfiya, Ar’yo,
Baqtriya, So’g’diyona Xorazm... Saka Naumavarka, Saka Tigraxauda... dengizidan
narigi yerdagi saklar».
Qadimgi yunon tarixshunoslari. Yunon-fors urushlari boshlanishi bilan miloddan
avvalgi VI-IV asrlar siyosiy voqealarida ishtirok etgan Markaziy Osiyo
xalqlarining tarixi qadimgi yunon tarixshunoslarining asarlarida yoritilgan. Bu
borada Markaziy Osiyo xalqlari to’g’risida qisqa bo’lsa-da, juda aniq ma’lumotlar
beruvchi Gerodotning «tarix» kitobi qismlari, ayniqsa, qimmatlidir. Qadimgi
davrlardan boshlab bu kitob dunyoda eng mashhur tarixiy asarlardan biri bo’lib
hisoblangan. Uning muallifi Gerodot «tarixning otasi» deb nom olgan. Gerodot
miloddan avvalgi 484-yilda Kichik Osiyodagi Gelikarnas shahrida tug’ilgan
(miloddan avvalgi 431-425 yillar o’rtasida vafot etgan). U 10 yil davomida
ko’pgina joylarni bosib olgan. Gerodotni Old Osiyo, Bobil, Eron va «dunyo
chegaralarida» joylashgan xalqlar va davlatlar tarixi ham ancha qiziqtirgan.
Qadimgi yunonlarning fikrlariga ko’ra, Markaziy Osiyo va Hindiston o’lkalari
inson yashagan dunyoning sharqiy chegaralari bo’lgan Gerodot markaziy Osiyoda
hech qachon bo’lmagan va bu hudud haqida o’z eshitgan hikoyalari, surishtirib
7

bilganlari asosida yozgan gerodot «tarix» kitobini miloddan avvalgi 455-445 yillar,
davomida yozgan. Bu muhim asarida Gerodot Baqtriya, Baqtra, baqtriyaliklarni 13
marta, so’g’dlarni 2 marta, xorazmliklarni 3 marta, saklarni 11 marta,
massagetlarni 19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-odatlari,
turmush tarzi va diniy e’tiqodi, Markaziy Osiyodagi Aks daryosining suvlaridan
foydalanishi haqida va boshqa ayrim ma’lumotlaridan iborat. Gerodot markaziy
Osiyoda xalqlar joylashuvidagi nafaqat aniq, balki umumiy chegaralardan ham
bexabar bo’lgan. tarixchi massagetlarning xududiy joylashuvi haqida bunday
yozadi: «Ular Sharqda, quyosh chiqish yo’nalishida, Araks daryosining narigi
yog’ida joylashganlar Araks daryosi Matiyona tog’laridan boshlab oqadi».Gerodot
ma’lumotlarida berilgan «Baqtriya xalqi» tushunchasi ma’lum bir etnik birlikni
birlashtirgan bo’lishi mumkin. «Xalq» ma’nosining beruvchi «etnos» so’zi
Gerodot «tarix»ida juda ko’p uchraydi va faqat ikki joydagina bu so’z Baqtriyaga
nisbatan ishlatiladi. Ushbu kitobda keltirilgan quyidagi ma’lumotlar
G.A.Stranovskiy tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1972 yilda chop etilgan
Gerodotning «tarix» asaridan olingan.
Fors va o’zbek tilidagi manbalar. Narshaxiy (899-959 yy.). Narshaxiy (to’liq ismi
Abubakr Muhammad ibn Ja’far ibn Zakariy ibn Hattob ibn Sharik) X asrda o’tgan
buxorolik yirik tarixchilardan biri. Hayoti va ilmiy faoliyatiga oid ma’lumot yo’q.
Yuqorida zikr etib o’tilgan Samoniyning ma’lumotlariga qaraganda, Narshaxiy asli
Buxoroning Narshax (hozirgi Vobkent yonida) qishlog’idan.
Narshaxiy Buxoro va quyi Zarafshon vohasida joylashgan shahar va qishloqlarning
geografik holati, aholisining VII-X asrlaridagi ijtimoiy-siyosiy hayotini aks
ettirgan qimmatli tarixiy asar muallifidir. Asar «Tarixi Buxoro» (Buxoro tarixi),
«Tarixi Narshaxiy» (Narshaxiy tarixi), «Tahqiq ul-viloyat» (Buxoro) viloyatini
tahqiq etish) nomlari bilan mashhur bo’lib, 944 yilda yozib tamomlangan.
8

Nizomulmulk davlatini idora qilish masalalariga bag’ishlangan «Siyosatnoma»
(boshqa nomi «Siyar al muluk» - Podsholarning turmushi) nomli asari bilan nom
qoldirgan. Asar 1092 yilda yozib tamomlangan.
«Siyosatnoma» 51 bobdan iborat bo’lib, unda markaziy davlat apparatining
tuzilishi va uning moliyaviy hisob-kitob ishlari, qo’shinning tuzilishi, yuqori davlat
mansablari va ularga tayinlash tartibi, qabul marosimlari va ularni tayyorlash
hamda o’tkazish tartibi, mansabdor faoliyati ustidan nazorat qilish kabi
umumdavlat masalalari o’rtaga qo’yilgan.
O’rta Osiyo tarixi haqida ham muhim va qimmatli ma’lumotlar bor. Somoniylar
zamonida turk g’ulomlarining davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o’rni,
Turkiston xonlari (Qoraxoniylar) saroyida xizmat qiluvchi xodimlarning maishiy
ahvoli, Somoniylar xizmatida bo’lgan amirlarning unvonlari, Xorazmshoh Oltintoj
(1017-1032 yy.) bilan Sulton Mahmud Faznaviyning vaziri Ahmad ibn Xasan
o’rtasidagi yozishmalar shular jumlasidandir. Agarda bundan tashqari karmatlar,
botiniylar harakati, Muqanna qo’zg’oloni haqida ham ayrim diqqatga sazovor
ma’lumotlar bor. Alovuddin Otamalik Juvayning Mo’g’uliston, O’rta Osiyo hamda
Eronning XII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixidan hikoya qiluvchi «tarixi
jahonkushoy» nomli shoh asari bilan shuhrat topdi. Asar 1260 yilda yozib
tamomlangan.
1.2 O’rta asrlar davri arab va mahalliy mualliflarining asarlari, ularda
o’lkamizga oid ma’lumotlar
Milodiy 6-8 asrlarda O‘rta Osiyoda nechta shaxar bo’lganligini aniq aytish
mushkuldir. Bu davr mualliflarining asarlarida O‘rta Osiyo ko’plab shaxarlarga
ega o’lka deb eslatiladi. 1950 yilda chikgan V.A. Lavrov monografiyasida
arxeologik ma'lumotlarga tayangan xolda 6-8 asrlarda O‘rta Osiyoda 20 taga yakin
yirik shaxar mavjudligi aytib utiladi. 1961 yilda V.L. Voronina bu ruyxatni yana
bir nechta shaxarga kengaytiradi. Ammo, shuni xam aloxida ta'kidlab utish joizki
bu mualliflar tomonidan arxeologik nashrlarda chop etilgan barcha shaxarlar
tugrisida ma'lumotlar keltirilmagan. Masalan, 1954 yilda G.I Patsevich janubiy
9

Qozogistonning o’zida 20 dan ortik shaxarlar mavjudligi ta'kidlab utadi. U 7 asrga
oid 35 shaxar va 7-9 asrlarga oid 65 shaxarlar ruyxatini keltiradi.
Buxoro vohasi Buxoro amirligining markaziy mintaqasi bo’lib, o’zok; vaqtgacha
bu joyda arxeologik tekshirishlar o’tkazish mumkin bo’lmagan. Ayniqsa, Buxoro
hukmdorlari, islom dini vakillari o’lkadagi yodgorliklarni qazib o’rganishni man
qilganlar. Dunyo miqyosida XVII —XVIII asrlardan boshlab qadimiy madaniyat
obidalarini arxeologik nuqtai—nazardan tadqiq qilish boshlangan bo’lsa, bizning
o’lkamizda bu ishlar faqatgina XX —asrning boshlaridan boshlangan. Shungacha
vohadagi moddiy — ashyoviy ma’lumotlar ko’proq rus sayyohlari tomonidan
to’planib, ilmiy doiraga ma’lum qilingan. 1820 yilda rus elchisi bo’lib kelgan
Negri bir qator ma’lumotlarni to’plab, ularni tadqiqotchilar Eversman va
Meyendorfga bergan. Ularning ishlarida bu ma’lumotlar keltirilgan. Buxoro vohasi
to’g’risidagi maxsus dastlabki arxeologik ma’lumotni ingliz hukumati agenti
A.Borns bergan edi. Uning «Xodja Obon degan joy» nomli ma’lumoti, bu joy
atrofidan topilgan tangalar tasnifi Uilson va Prinseplarning 1839 yilda Londonda
e’lon qilingan ishlarida keltirilgan. Bu ishlar 1831 — 33 yillardagi «Osiyo
sayoxatlari» (Buxoro, Qobul, Eron, Hindiston) ma’lumotlariga bag’ishlangan (II
tom, 455 — 473 b). Buxoro to’g’risidagi bir qator ma’lumotlarni naturamest
Leman va sharqshunos Nikolay Xannikovlar 1840 yilni tog’ injeneri Butenev va
Bogaslavskiylarning ekspedistiyasida ishtirok etib, ma’lumot to’plagan edilar.
Nikolay Xannikov 1843 yilda Sankt —Peterburgda «Buxoro xonligining tavsifi»
nomli asarini chiqardi. 1868 yilda Buxoro amirligi Rossiya tomonidan istilo
qilingach, bu o’lkani o’rganuvchi, tadqiq qiluvchilar ko’paydi. XIX asrning 90 —
yillari o’rtalarigacha arxeologik nuqtai nazardan tadqiqotlar salmog’i unchalik
katta emasdi. Arxeologik tadqiqotlarga biror joyga bevosita qazish ishlaridan
tashqari , kollekstiyachilik, ashyolarni yig’ish, yodgorliklarni ko’zdan kechirib
o’rganish, o’lchov ishlarini bajarish va ta’mirlash ishlari ham kiradi. Faqatgina
Uilson va Prinstep hamda Buxorxudotlar tangalarini birinchi marta ajrata olgan
numizmat olim Frend ishlarini alohida ko’rsatish mumkin. Bu olim 1840 yilda
buxoroxudotlarning bir necha tangalarini ilmiy tahlil qilib, matbuotga chiqish
10

qilgan. 1822 yilda akademik Keller buxorxudotlar tangalarni o’rganib, «Sibirskiy
vestnik» to’plamida «Buxorodan keltirilgan qadimgi medallar» nomli maqolasini
e’lon qildi (Sibirskiy vestnik I kiem 1824 yil 9—18 b.). Buxorxudotlar tangasini
o’rganishda P. I.Lerx xam o’zining qimmatli ishini bag’ishlagan. Lerxning «Rus
arxeologiyasi jamiyati» Sharq bo’limining to’plamida e’lon qilgan «Buxorxudotlar
tangalari» nomli maqolasi ilmiy mulohazalarga boyligi bilan ajralib turdi (Rus
arxeologiya jamiyati Sharq bo’limi ishlari Sankt-Peterburg 1875 y).
Rus va chet el olimlari ishlarida Buxoro tangalari arab afsonalari va rivoyatlari
bilan qo’shib tasvir — langan. V.Tizengao’zenning ishida shunday ma’lumotlarni
ko’rish mumkin (V.Tizingao’zen «Sharqiy xalifa tanga lari». S —Peterburg,
1873).Bu muallif Buxorxudotlarning tangalarini arab xalifaligining tangalari deb
sharhlab xato qiladi. Yoki Ermitajdagi numizmatika bo’limida Fren tomonidan
«Afrosiyob urug’idan bo’lgan turk hoqonlari tangalari» deb guruxlashtiriladi. Turk
hoqonlarining hech qachon Afrosiyob urug’idan bo’lmaganligi tushunilmagan.
XIX asrning oxirlarida xarbiy topograf N.F.Sitnyakovskiy Buxoroga kelib, bir
qator suratga olish ishlarini bajardi. U Buxoro vohasida bevosita arxeologik
ko’zatuvlar olib borgan birinchi tadqiqotchi edi. Bu tadqiqotchi arxeolog va
tarixchi bo’lmay, harbiy injener bo’lgan. U joylarni xaritalash jarayonida butun
voha bo’ylab uchraydigan obidalarga xam qiziqqan. Vohadagi qishloqlar, ariqlar,
tepaliklar tarixiy arxitektura yodgorliklari — masjid, Madrasa, xonakoh,
namozgoh, sardobalarning xaritaga tushirib borgan. Kampirak devori xaritaga
to’g’ri kiritilgan. Buxoro voxasini ilk o’rta asrlarda o’rab turgan, uni atrofdagi
ko’chmanchilardan himoya qilgan devorni birinchi marta topografik kartalarga
tushirgan. Sitnyakovskiy ko’rgan va tekshirishlar olib borgan vaqtda devor albatta
dastlabki ko’rinishda emasdi. Ayrim joylarda 80 sm dan 1 m va 1,20 sm cha
bo’lgan o’zun tepalik holida edi. Buni xaritaga to’g’ri belgilash olimdan katta
bilim va mahorat talab qilardi. Kampir devorning xaritaga tushirilishi katta
axamiyatga ega.bo’lib, devor Buxoro vohasining ilk o’rta asrdagi chegarasini
belgilashda muxim o’rin tutgan. Devor Hazora qishlog’idan boshlanib, butun
Buxoro vohasini Gijduvon cho’l qismidan Vobkent , Shofirkon, Romitan,
11

Jondor, Buxoro rayoni , Kogon va Qiziltepagacha borgan. Devor milodiy IV —V
asrlarda barpo qilingan. Bu davrda butun Evroosiyo hududida xalklarning buyuk
ko’chish davri bo’lgan. Yakkatut qishlog’i Kampirakning eng chekka chegarasi
hisoblangan. Kampirak devorining shaklini ot taqasiga qiyoslaydilar. Yaxyo
G’ulomov, Xalilullo Muxammadov, A.Muxammadjonovlar bu devorni
o’rganganlar. Bu devor Buxoroning 22 ta rustakidan 15 tasini o’z ichiga olgan
(Rustak — tuman).Ayniqsa, devor qurilgan devordagi sug’orilgan erlar chegarasini
aniqlash nihoyat qimmatli edi. Sitnyakovskiy bir qator shaharchalar, qadimgi
mudofaa inshootlarini ko’rib chikdi. Uning alohida xizmati voha irrigastiya
tizimining to’la tasvirlanishida bo’lgan. Hisobot 1896 yilda Rossiya Fanlar
Akademiyasiga yuborilgan edi.Buxoro tarixi va arxeologiyasini o’rganishda B.
V.Bartold taxriri ostida N.S.Likoshin tomonidan tarjima qilingan M.Narshaxiyning
«Buxoro tarixi» asari katta ahamiyatga ega. Bu kitobdagi izoxlardan birida
V.V.Bartold ilmiy adabiyotlarda birinchi marta Varaxshani tilga olib, uning
joylashgan o’rnini ko’rsatishga harakat qilgan. Bartoldning «Turkiston mo’g’ullar
istylosi davrida» asarida Buxoro va uning atrofini ta’riflashga katta e’tibor
bergan.XX asr boshlarida N.N.Veselovskiy, V.L.Vyatkin, V.V.Bartold va
boshqalar tomonidan Samarqandda o’tkazilgan arxeologik qazishlar jarayonida
ancha ashyoviy dalillar, eng muximi O’rta Osiyo sharoiti uchun arxeologik
tekshirishlar uslubiyotining o’ziga xos tomonlari ao’g’risida dastlabki tajribalar
to’plana boshlandi. V.L.Vyatkingacha arxeologiya sohasida unchalik Katta ishlar
qilinmagan. 1911 — 12 yillarda Vyatkin Afrosiyobni o’rgangan. Biroq hali
arxeologik tekshirishlar uslubiyoti ishlab chiqilmagan edi. Rasmiy jihatdan
arxeologik davrlashtirish qilinmagan edi. Shunday bo’lsada, Afrosiyob va Ko’xna
Marvdagi qazishmalar arxeologiyaning xususan , O’rta Osiyosting arxeologiyasini
fan bo’lib ravnaq topishida shart —sharoitlar yaratdi.XX asrning boshlarida
Buxoro vohasida xam dastlabki arxeologik qazishmalar amalga oshirilgan. 1913—
15 yillarda tarixchi sharqshunos ma’lumotiga ega bo’lgan L.A.Zimin tomonidan
o’tkazilgan tekshirishlar ilmiy — uslubiy jihatdan ancha tayyorgarlik asosida
yuqori ilmiy mulohazalarga boyligi bilan ajralib turdi (Rus arxeologiya jamiyati
12

Shark bo’limi ishlari Sankt-Peterburg 1875 y). Rus va chet el olimlari ishlarida
Buxoro tangalari arab afsonalari va rivoyatlari bilan qo’shib tasvir — langan.
V.Tizengao’zenning ishida shunday ma’lumotlarni ko’rish mumkin
(V.Tizingao’zen «Sharqiy xalifa tanga lari». S —Peterburg, 1873).Bu muallif
Buxorxudotlarning tangalarini arab xalifaligining tangalari deb sharhlab xato
qiladi. Yoki Ermitajdagi numizmatika bo’limida Fren tomonidan «Afrosiyob
urug’idan bo’lgan turk hoqonlari tangalari» deb guruxlashtiriladi. Turk
hoqonlarining hech qachon Afrosiyob urug’idan bo’lmaganligi tushunilmagan.
XIX asrning oxirlarida xarbiy topograf N.F.Sitnyakovskiy Buxoroga kelib, bir
qator suratga olish ishlarini bajardi. U Buxoro vohasida bevosita arxeologik
ko’zatuvlar olib borgan birinchi tadqiqotchi edi. Bu tadqiqotchi arxeolog va
tarixchi bo’lmay, xarbiy injener bo’lgan. U joylarni xaritalash jarayonida butun
voha bo’ylab uchraydigan obidalarga ham qiziqqan. Vohadagi qishloqlar, ariqlar,
tepaliklar tarixiy arxitektura yodgorliklari — masjid, Madrasa, xonakoh,
namozgoh, sardobalarning xaritaga tushirib borgan. Kampirak devori xaritaga
to’g’ri kiritilgai. Buxoro vohasini ilk o’rta asrlarda o’rab turgap, uii atrofdagi
ko’chmanchilardan himoya qilgan devorni birinchi marta topografik kartalarga
tushirgan. Sitnyakovskiy ko’rgan va tekshirishlar olib borgan vaqtda devor albatta
dastlabki ko’rinishda emasdi. Ayrim joylarda 80 sm dan 1 m va 1,20 sm cha
bo’lgan o’zun tepalik holida edi. Buni xaritaga to’g’ri belgilash olimdan katta
bilim va mahorat talab qilardi. Kampir devorning xaritaga tushirilishi katta
ahamiyatga ega. bo’lib, devor Buxoro vohasining ilk o’rta asrdagi chegarasini
belgilashda muxim o’rin tutgan. Devor Hazora qishlog’idan boshlanib, butun
Buxoro vohasini Gijduvon cho’l qismidan Vobkent, Shofirkon, Romitan, Jondor,
Buxoro rayoni, Kogon va Qiziltepagacha borgan. Devor milodiy IV — V asrlarda
barpo qilingan. Bu davrda butun Evroosiyo hududida xalklarning buyuk ko’chish
davri bo’lgan. Yakkatut qishlog’i Kampirakning eng chekka chegarasi
hisoblangan. Kampirak devorining shaklini ot taqasiga qiyoslaydilar. Yaxyo
G’ulomov, Xalilullo Muxammadov, A. Muxammadjonovlar bu devorni
o’rganganlar. Bu devor Buxoroning 22 ta rustakidan 15 tasini o’z ichiga olgan
13

(Rustak — tuman). Ayniqsa, devor qurilgan devordagi sug’orilgan erlar
chegarasini aniqlash nihoyat qimmatli edi. Sitnyakovskiy bir qator shaharchalar,
qadimgi mudofaa inshootlarini ko’rib chiqdi. Uning alohida xizmati voha
irrigastiya tizimining to’la tasvirlanishida bo’lgan. Hisobot 1896 yilda Rossiya
Fanlar Akademiyasiga yuborilgan edi.Buxoro tarixi va arxeologiyasini o’rganishda
B. V.Bartold tahriri ostida N.S.Likoshin tomonidan tarjima qilingan
M.Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari katta ahamiyatga ega. Bu kitobdagi
izohlardan birida V.V.Bartold ilmiy adabiyotlarda birinchi marta Varaxshani tilga
olib, uning joylashgan o’rnini ko’rsatishga harakat qilgan. Bartoldning «Turkiston
mo’g’ullar istilosi davrida» asarida Buxoro va uning atrofini ta’riflashga katta
e’tibor bergan. XX asr boshlarida N.N.Veselovskiy, V.L.Vyatkin, V.V.Bartold va
boshqalar tomonidan Samarqandda o’tkazilgan arxeologik qazishlar jarayonida
ancha ashyoviy dalillar, eng muximi O’rta Osiyo sharoiti uchun arxeologik
tekshirishlar uslubiyotining o’ziga xos tomonlari ao’g’risida dastlabki tajribalar
to’plana boshlandi. V.L.Vyatkingacha arxeologiya sohasida unchalik katta ishlar
qilinmagan. 1911 — 12 yillarda Vyatkin Afrosiyobni o’rgangan. Biroq hali
arxeologik tekshirishlar uslubiyoti ishlab chiqilmagan edi. Rasmiy jihatdan
arxeologik davrlashtirish qilinmagan edi. Shunday bo’lsada, Afrosiyob va Ko’xna
Marvdagi qazishmalar arxeologiyaning xususan, O’rta Osiyoning arxeologiyasini
fan bo’lib ravnaq topishida shart —sharoitlar yaratdi.XX asrning boshlarida
Buxoro vohasida xam dastlabki arxeologik qazishmalar amalga oshirilgan. 1913—
15 yillarda tarixchi sharqshunos ma’lumotiga ega bo’lgan L.A.Zimin tomonidan
o’tkazilgan tekshirishlar ilmiy — uslubiy jixatdan ancha tayyorgarlik asosida
yuqori saviyada amalga oshirilgan. Birok uning ishlarida xam taxminchilik pala —
partishlik, ishning aniq maqsad va vazifalarini belgilamasdan , dala ishlari texnikasi
bilan notanish holdagi faoliyat ko’rinib turardi. Tarixiy o‘lkashunoslik fanining fan
sifatida shakllanishi va rivojlanishi. Avesto va qadimgi manbalarda o‘lkamizning
nomlari. Arab manbalarida o‘lkamiz haqidagi ma’lumotlar va ularning ahamityai.
IX-XII asrlarda o‘lkadagi siyosiy va iqtisodiy hayot. Amir Temur va temuriylar
davrida o‘lkamiz. SHayboniylar davrida o‘lkadagi ijtimoiyiqtisodiy jarayonlar.
14

Xonliklar davri o‘lkashunosligi.Tarixiy o‘lkashunoslikning tarix fani tizimida
tutgan o‘rni. Tarixiy o‘lkashunoslik fanining tadqiqot ob’ektlari, Turkistonda
dastlabki ilmiy jamiyatlarning tashkil etilishi, Tarixiy o‘lkashunoslik fanining
rivojlanishida ilmiy jamiyatlarning o‘rni. Rossiyasiya imperiyasining o‘lkamizdagi
mustamlakachilik siyosati va o‘lkani o‘rganish masalasi. Evropa tadqiqotchilari
tomonidan o‘lkamizning o‘rganilishi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik
yillarida Vatanimiz tarixini o‘rganishga bo‘lgan e’tibor. O‘zbekistonning tarixiy
geografik o‘rni va tabiiy iqlim sharoitlari O‘lkamizning tarixiy-madaniy viloyatlari
Baqtriya, Maarg‘iyona, Sug‘diyona, Xorazm, Ustrushona, CHoch, Farg‘onaning
geografik o‘rni. Antik davrida o‘lkamizning qadimgi davr tarixiy geografik o‘rni.
Kushonlar davri tarixiy geografiyasi. Ilk o‘rta asrlar davrida o‘lkamiz tarixiy
geografiyasi. IX-XIII asrlar tarixiy geografiyasi. Amir Temur, temuriylar va
shayboniylar davri tarixiy geografiyasi. Xiva, Qo‘qon xonliklari va Buxoro
amirligining geografik o‘rni. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy
bo‘linishi va relefi. Iqlim sharoitlari. Suv resurslari. Tabiiy o‘simliklar qatlami va
hayvonot olamining o‘ziga xosligi. Tabiiy iqlim sharoitlari va landshaftlar tipi.
Arxeologik va me’moriy yodgorliklarning o‘lkashunoslikda tutgan o‘rni O‘lkamiz
tarixini o‘rganishda arxeologiya fanining tutgan o‘rni va ahamiyati. Modidiy
manbalar va tabiiy manbalar. Tosh davri xususiyatlari. Tosh xo‘jaligi va moddiy
madaniyati. Tarixiy-madaniy jarayonlar. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalik shakllariga
(dehkonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik) o‘tish va ularning keyingi
taraqqiyoti. Bronza va temir davrlari xususiyatlari. O‘troq dehkonchilik va
ko‘chmanchi qabilalarning tarqalishi. Ularning xo‘jaligi va moddiy madaniyati.
O‘lkamizda Antik davri me’morchiligi va san’ati, ilk o‘rta asrlar davri shaharlari
va me’moriy obidalari. O‘zbekistonning XI-XIII asr boshlarime’moriy
yodgorliklari va me’morchiligi. O‘zbekistonning Amir Temur, Temuriylar va
SHayboniylar davri memorchiligi asrlar davri me’morchiligi. Buxoro, Xiva va
Qo‘qon xonligi me’morchiligi. Mustaqillik davrida O‘zbekistonda olib borilgan
arxeologik tadqiqot ishlari va ularning asosiy natijalari. O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan 2009 yilda qabul qilingan
15

"Arxeologiya merosi ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish
to‘g‘risida"gi qonunining o‘lka tarixini o‘rganishdagi o‘rni. Paleontropologik va
etnografik ma’lumotlarning o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati
O‘lkashunoslikni o‘rganishda paleontropologik ma’lumotlarning o‘rni.
Antropologiya va etnologiya fanining tadqiqot obe’ktlari. O‘zbekistonning
qadimgi odam tarqalgan hudud ekanligi (Teshiktosh, Samarqand topilmalari).
O‘zbekiston hududida zamonaviy odamlarning paydo bo‘lishi va voha bo‘ylab
tarqalishi. Qadimda o‘lkamizda majud bo‘lgan irqlar, mongoloid irqining
o‘lkamizga kirib kelishi. O‘lkamiz qadimgi aholisining antropologik shakllari va
tipi. Toshkent vohasining qadimgi aholisi. Kushon Baqtriya aholisi , Zarafshon
vohasi aholisi, Farg‘ona vodiysining qadimgi aholisi. O‘lkamizdagi etnik guruhlar.
(So‘g‘dlar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massagetlar) Antik davri
migratsiyalari va etnik jarayonlari. O‘rta asrlarda turkiy tilli xalqlarning kirib
kelishi masalalari va uning bosqichlari. Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining
etnik tarkibi. O‘lkamiz etnografiyasining o‘rganilishi. Dastlabki etnografik
ma’lumotlar. Qadimgi va o‘rta asrlarda yaratilgan manbalarda etnografik
ma’lumotlar. Rossiya va Evropa tadqiqodchilari tomonidan o‘lkamiz
etnografiyasining o‘rganilishi. Qadimgi diniy tasavvurlar, urf-odat va irimlar.
Tarixiy o‘lkashunoslikni o‘rganishda yozma va arxiv manbalarning tutgan o‘rni
YOzma manbalarning ahamiyati va ularning turlari. O‘lkamiz tarixi to‘g‘risidagi
dastlabki ma’lumotlar: «Avesto», qadimgi fors manbalari, yunon-rim
mualliflarining asarlari. Xitoy manbalari. Qadimgi yozuv yodgorliklari so‘g‘d,
baqtriya va xorazm yozuvlari. O‘rta asrlar davri arab va mahalliy mualliflarining
asarlari, ularda o‘lkashunoslikga oid ma’lumotlar. Turkiy o‘zbek tilidagi tarixiy
manbalar. XIV-XVII asrlarda yaratilgan manbalar va ularning tahlillari. Arxiv
manbalarining o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati. Arxivshunoslik to‘g‘risida
umumiy ma’lumotlar. Qadimgi va o‘rta asrlar davri arxivlari. Arxiv hujjatlarini
hisobga olish , saqlash va ulardan foydalanish to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar.
Tarixiy jarayonlarni yoritishda va o‘lkashunoslikni o‘rganishda arxiv hujjatlarining
o‘rni. Mustaqillik davrida arxiv hujjatlarining o‘rganilishi. O‘zbekistonning
16

mustaqilligi davrida arxiv ishlari tizimi. 2010 yil “O‘zbekiston Respublikasi
arxivlar ishi to‘g‘risidagi” qonunning o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati.
Toponimik manbalarning o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati Toponimika
tushunchasi va uning maqsadi. Geografik joy nomlarini o‘rganishda
toponimikaning o‘rni. Toponimikaning fan sifatida shakllanishi. Toponimikaga oid
asosiy ilmiy terminlar mazmuni. Toponimikaning 2 qismga: mikro va makro
toponimlarga bo‘linishi. Ularning farqli xususiyatlari. O‘zbekiston toponimikasiga
oid atamalarning yozma manbalarda qayd etilishi. O‘zbekistonda toponimik
tadqiqotlar tarixi. Toponimik ma’lumotlar to‘plash uslublari. Toponimikada
antrotoponimlarning o‘rni. Respublika viloyatlari joylarining toponimikasi.
Toponimikaning xronologik davrlarga bo‘lib o‘rganilishi. Toponimikaning
bo‘limlari: gidronimika, oykonimika, oronimika, urbanomika, etnonimlar,
patronimlar, xronimlar , zoonimlar, religonimlar, teonimlar va boshqalar.
Muzeylarning o‘quv-tarbiyaviy ishlarda tutgan o‘rni Muzeylarning o‘lkamiz
tarixini o‘rganishdagi ahamiyati. Fan tizimida muzeyshunoslik. O‘zbekiston
Respublikasidagi muzeylar va ularning o‘lkamiz tarixini o‘rganishdagi ahamiyati.
Moddiy va ma’naviy merosni asrash hamda targ‘ib etishda muzeylarning o‘rni.
Muzey turlari, ilmiy tadqiqot, madaniy – ma’rifiy ishlar olib boriladigan muzeylar,
faqat bir soha bo‘yicha ilmiy – tadqiqot ishlarni olib boriladigan muzeylar.
Muzeylarning o‘quv-tarbiyaviy ishlarda tutgan o‘rni. Turkistonda tashkil etilgan
dastlabki muzeylar. Turkistonda tashkil etilgan ilk muzeylar faoliyati.
O‘zbekistonda 1917-90 yillarda tashkil etilgan muzeylar faoliyati. Mustaqillik
yillarida O‘zbekistonda yangi tashkil etilgan muzeylar va ularning faoliyati.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvarda qabul qilingan
«Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida»gi
Farmoni. «Muzeylar to‘g‘risida»gi Qonun va qarorlarning qabul qilinishi va uning
ahamiyati.
Bu tadqiqotchi qazish ishlarini boshlaguncha, yodgorliklar to’g’risidagi tarixiy
yozma manbalarni atroflicha o’rgangan va anik ilmiy tushunchalar va
17

tasavvurlarga ega bo’lgan. Shundan keyingina u Buxoro vohasida dastlabki
tadqiqotlarni boshlagan.
II BOB. TURKIY O'ZBEK TILIDAGI TARIXIY MANBAALAR VA ARXIV
MANBAALARNING O'LKAMIZ TARIXINI O'RGANISHDAGI
AHAMIYATI
2.1 Turkiy o’zbek tilidagi tarixiy manbalar. XIV–XVII asrlarda yaratilgan
manbalar va ularning tahlillari
Yusuf Xos Xojib Bolasog‘uniyning ”Qutadg‘u bilik” (“Saodatga yo‘llovchi
bilim”) nomli asari 1069-1079 yillarda Yozilgan bu asar doston xarakteridagi
badiiy asar bo‘lsa ham, unda davlatni boshqarishga oid qimmatli fikrlar bayon
qilingan va Qoraxoniylar davri madaniyatini o‘rganishda muhim manbadir. Undagi
“Idora odobi”, “Qudratli davlat qonunlari”, “Podshohlarga maslahatlar” kabi
boblar katta tarixiy ahamiyatga ega. “Temur tuzuklari”, “Tuzukoti Temuriy”,
“Malfuzoti Temuriy” yoki “Voqeoti Temuriy” nomlari bilan atalgan asar Amir
Temurning etti yoshligidan boshlab hayot yo‘li haqida hikoya qiladi. “Temur
tuzuklari”- muhim tarixiy manba bo‘lib, unda Amir Temur davlatining tuzilishi va
boshqarish xususiyatlari bayon etilgan. Asar dastlab turkiy-o‘zbek tilida bitilgan.
Uning bir qo‘lYozmasi YAman mamlakati oliy hukmdori Ja’far podshoh
kutubxonasida saqlangan. “Tavorixi guzida, Nusratnoma” (“Saylanma solnomalar,
G‘alabalar kitobi”) nomli tarixiy asar XVI asrda yaratilgan Yozma obidadir. Ushbu
asar muallifining nomi ishonarli va qat’iy aniqlanmagan. “Tavorixi guzida,
Nusratnoma” asari muqaddimasida muallif o‘zini “Ojiz”, “G‘arib”, “Hokisor” deb
ataydi. U Munke qoon nomiga Yozilgan “Tavorixi jahonkushoy”, G‘ozonxonning
qizi nomiga bitilgan “Tavorixi guzida” va Mirzo Ulug‘bek nomidan Yozilgan
“Muntahab ut-tavorixi shohiy” nomli kitoblardan saylab tartib qilish haqida buyruq
olganligi va unda SHayboniyxon tarixini ham qo‘shib bir asar yaratganligi va unga
“Tavorixi guzida, Nusratnoma” deb nom qo‘yganligini ochiq aytadi. Ushbu asar
1502-1505 yillar orasida Yozilgan bo‘lib, ikki mustaqil qismdan - “Tavorixi
18

guzida” va “Nusratnoma”dan iborat. Birinchi qismda O‘g‘izxon va qadimgi
turklar, CHingizxon hamda uning Mo‘g‘uliston, Dashti qipchoq, Movarounnahr va
Eronda hukmronlik qilgan avlodi tarixi, ikkinchi qismda esa SHayboniyxon
tavalludidan (1451 y.) to uning Movarounnahrni istilo qilishigacha (1500-1505
yy.) Dashti qipchoq hamda Movarounnahrning ijtimoiy-siyosiy ahvoli bayon
qilingan. “Tavorixi guzida, Nusratnoma”ning ikkinchi qismi zo‘r ilmiy ahamiyatga
ega. Unda SHayboniylar qo‘shinining tuzilishi , uning etnik tarkibi, shuningdek,
ko‘chmanchilarning Qorako‘l, Hisor, CHag‘oniyon, O‘ratepa hamda Xo‘jand
viloyatlarida qilgan talon-tarojlari haqida muhim va qimmatli ma’lumotlar bor.
Asarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, unda sodir bo‘lgan voqealarning
vaqti aniq ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, SHayboniyxon qo‘shinlari tarafidan
Farg‘ona viloyatining bosib olinishi faqat “Tavorixi guzida, Nusratnoma” asarida
to‘g‘ri va to‘liq yoritilgan. “SHayboniynoma” tarixiy dostonining muallifi
Muhammad Solih (taxm. 1455-1535 yy.) bo‘lib, turkiyzabon bilkut qabilasidan
chiqqan. SHohruh va Mirzo Ulug‘bek davrida zo‘r nufuzga ega bo‘lgan amir
SHohmalikning nabirasi. Otasi amir Nur Saidbek ham yirik amirlardan bo‘lib,
avval Mirzo Ulug‘bek, so‘ngra Sulton Abu Sa’id Mirzo xizmatida bo‘lgan, 1464-
1467 yillari Xorazmda hokim bo‘lgan va 1467 yili Sulton Abu Saidning farmoni
bilan qatl etilgan. Muhammad Solihning yoshligi Hirotda kechgan va o‘sha erda
o‘qib nash’u namo topgan , so‘ngra Sulton Husayn, 1494 yildan Samarqandda katta
nufuzgu ega bo‘lgan Temuriy amirlardan Darvish Muhammad tarxon va xoja
Ubaydulla Ahrorning o‘g‘li Muhammad YAxyo, 1500-1504 yillari Buxoro va
CHorjo‘ydagi noib bo‘lib, shundan keyin to vafotiga qadar, SHayboniylardan
Muhammad Sulton (vaf. 1505 y.) va Ubaydullaxonning kotibi bo‘lib xizmat
qilgan. Muhammad Solihning yaratgan tarixiy dostoni “SHayboniynoma”da
Muhammad SHayboniyxonning hayoti va olib borgan urushlari haqida she’riy
uslubda hikoya qilinadi. Asar qahramonning tug‘ilganidan boshlab, to 1505
yilgacha Dashti qipchoq, Movarounnahr hamda Xorazmning ijtimoiy-siyosiy
tarixidan baxs yuritadi. Dostonda qo‘shinlarning yovuzliklari, mehnatkash
xalqning og‘ir ahvoli, Qorako‘l, Qarshi va Huzorda SHayboniylarga qarshi
19

ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar haqida ham qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Asar
geografik va etnografik ma’lumotlarga ham boydir. “SHajarayi tarokima” va
“SHajarayi turk va mo‘g‘ul” asarlarini yaratgan Abulg‘ozi Bahodirxon , ham Xiva
xoni (1643-1663 yy.) va tarixchi olim sifatida mashhurdir. U 1603 yil 23 avgustda
Urganchda tug‘ilgan va 1619 yilgacha ana shu shaharda istiqomat qilgan. So‘ngra
inilari Habash va Ilbors bilan toju taxt uchun bo‘lgan kurashda mag‘lubiyatga
uchrab, Buxoroga qochib bordi va Imomqulixon (1611-1642 yy.) saroyida panoh
topdi. Akasi Isfandiyor 1623 yili xon bo‘lgach, yana Xorazmga qaytib bordi va
Urganchga hokim etib tayinlandi. Lekin 1627 yili Isfandiyorxonning o‘zi bilan
bo‘lgan kurashda mag‘lubiyatga uchradi. Bu safar Abulg‘ozixon Turkistonga
qochib bordi va qozoq xonlaridan Ishimxon (1598-1628 yy.) huzurida panoh topdi.
Oradan bir yil chamasi vaqt o‘tgach, 1628 yili, yana bir qozoq xoni – Tursunxon
uni Toshkentga olib keldi va Abulg‘ozixon Toshkentda 1630 yilning oxirigacha
istiqomat qildi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, Abulg‘ozixon Xiva turkmanlarining
taklifi bilan yana Xorazmga qaytib bordi, lekin oradan olti oy o‘tar o‘tmas,
Isfandiyorxon uni Niso va Darunga bosqinchilik yurishi uyushtirganlikda ayblab
hibsga oldi va Eronga, shoh Safi’ I (1629-1642 yy.) huzuriga omonat tariqasida
berib yubordi. Abulg‘ozixon o‘shanda Isfahondagi Taborak qal’asiga qamab
qo‘yildi va shu tarzda Eronda 10 yil atrofida kun kechirdi. 1639 yili Abulg‘ozi
qamoqdan qochdi va ko‘p mashaqqatlar chekib, 1642 yili ona yurtiga qaytib keldi.
1643 yili, Isfandiyorxon vafotidan bir yil o‘tgach, Orol o‘zbeklari uni xon qilib
ko‘tardilar. O‘sha yili Abulg‘ozixon Xivadagi raqiblari ustidan ham g‘alaba
qozondi va Xiva taxtiga o‘tirdi. Abulg‘ozixon keng ma’lumotli bo‘lishi bilan bir
qatorda, feodal hukmdor ham edi. U o‘z faoliyati bilan ana shu doiralar
manfaatlarini himoya qildi.Abulg‘ozixon 1663 yili toju taxtni o‘g‘li Anusha (1663-
1687 yy.)ga qoldirib , umrining oxirini butunlay ilmiy ishga bag‘ishlaydi. U 1664
yili vafot etgan.“SHajarayi tarokima” turkman xalqi va Turkmanistonning o‘rta
asrlardagi tarixini o‘rganishda bosh manba bo‘lib xizmat qiladi. “SHajarayi turk va
mo‘g‘ul” 1664 yili Yozilgan, lekin Abulozixonning og‘ir dardga chalanib qolishi
va tez orada vafot etishi sababli tamomlanmay qolgan. Asar IX bobining davomi,
20

ya’ni 1644-1663 yillar voqealari Anushaxonning topshirig‘i bilan Mahmud ibn
mulla Muhammad Urganjiy degan olim tomonidan Yozilgan. Asarning I-IV
boblari ham o‘sha Mahmud ibn Muhammad Urganjiyning qalamiga mansubdir.
“SHajarayi turk va mo‘g‘ul” asari qisqacha muqaddima va 9 bobdan iborat.
Muqaddimada asosan asarning Yozilishi sabablari haqida gap boradi. I bobda
Odam Atodan to Mo‘g‘ulxongacha, II bobda Mo‘g‘ulxondan CHingizxongacha,
III bobda CHingizxonning tug‘ulishidan to vafotigacha, IV bobda O‘gaday qoon
va uning Mo‘g‘ulistonda hukmronlik qilgan avlodi , V bobda CHig‘atoyxon va
uning Movarounnahrda podshohlik qilgan vorislari, VI bobda Elxoniylar, ya’ni
Eronda hukmronlik qilgan CHingiz avlodi, VII bobda Jo‘jixon va uning Dashti
qipchoqda podshohlik qilgan avlodi, VIII bobda SHayboniyxon va uning
Movarounnahr , Qozog‘iston, Sibir va Qrimda hukmronlik qilgan farzandlari va,
nihoyat, IX bobda SHayboniyxonning 1511 yildan Xorazmda podshohlik qilgan
avlodi bilan bog‘liq voqealar bayon etilgan. Asarning I-VIII boblarida
umumlashtiruvchi xarakterga ega bo‘lib, Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”,
SHarafuddin Ali YAzdiyning “Zafarnoma” va shuningdek yana o‘n sakkizta
tarixiy asarlar asosida yaratilgandir. Kitobning IX bobi yangi hisoblanadi va unda
Xorazmning 1512-1663 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixi keng va atroflicha
bayon etiladi. Bundan tashqari, asarda Abulg‘oziy Bahodirxon zamonida obod
bo‘lgan Xorazmdagi Urganch, Vazir, Tirsak, YAngi shahar, Buldumsoz, Bag‘dod,
Kot, Durun, Qumkent, Mizdahkan, Dorug‘an ota, Boqirg‘on, Xos minora , Ism
Mahmud Ota, CHilik kabi shaharlar, Amudaryo va daryo o‘zanining o‘zgarishi,
xivalik turkmanlarning og‘ir ahvoli, XVI-XVII asrlarda Xiva xonligi bilan Buxoro
o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar haqida ham qimmatli ma’lumotlar uchraydi.
“SHajarayi Xorazmshohiy” va “Xorazm tarixi”(1910-1918 yy.) asarlari muallifi
serqirra iste’dod sohibi Muhammad YUsuf ibn Bobojonbek Bayoniy (1858-1923
yy.)dir. Bayoniyning naslu nasabi Xiva xonligini ko‘p yillar idora qilgan
Qo‘ng‘irotlar sulolasiga borib ulanadi. Otasi Bobojonbek Xiva xoni Eltuzarxon
(1804-1806 yy.)ga nabira bo‘ladi. Muhammad YUsuf Bayoniy yoshligidan yaxshi
tarbiya topdi, keng ma’lumot oldi. Arab va fors tillarini yaxshi o‘rgandi, adabiyot,
21

tarix, tibb va musiqa ilmlarini egalladi. SHu bilan birga xattotlik ilmini ham yaxshi
o‘rgandi.
2.2 Arxiv manbalarining o’lkamiz tarixini o’rganishdagi ahamiyati
Markaziy Osiyoda arxiv yozuv bilan bir vaqtda paydo bo’lgan.
Arxeologlar qadimgi Tuproqqal’a harobalaridan Xorazm shohlarga tegishli III-IV
asr boshlariga oid qadimgi hujjatlardan iborat arxiv qoldiqlarini topishdi. 1930 yil
boshlarida qadimgi Sug’diyona davlatining mug’ tog’lari harobalaridan Divashtich
arxivi topildi. Qazishmalar natijasida VIII asrga oid 80dan ortiq qo’lyozma
hujjatlari topildi. Bizga tarixdan ma’lumki, Buxoroda IX-X asrlarda Abu Ali ibn
Sino foydalangan arxiv kutubxona bo’lgan. O’rta Osiyoda arxivlar XI-XII asrlarda
Xorazm davlatida keyinchalik Oltin O’rdada, temuriylar ashtarxoniylar davrida
ham mavjud edi. O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arxivi millatimiz,
o’zbek xalqining hujjatli madaniy yodgorliklari saqlanadigan eng katta boy arxiv
xazinasidir. Bu yerda saqlanayotgan eng qadimgi hujjatlar vaqfnomalar bo’lib, ular
XIII-XX asrlarga oiddir.
Kadimgi davlatlarning xonliklarining XIX asrgacha bo’lgan hujjatlar manbalari
baxtga qarshi bizgacha saqlanmagan. O’zaro feodal urushlari vayrongarchiliklar
natijasida yo’q bo’lib ketgan. Qo’qon va Xiva xonlari arxivlari, Buxoro
amirligining Qushbegi arxivi saqlanib qolgan. Ularda XIX asrga oid hujjatlarning
bir qismi saqlangan xolos. Markaziy Osiyoning chor Rossiyasi bosib olgandan
keyingi davr arxivlari, ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr hujjatlari to’la
saqlangan.
Qo’qon va Xiva xonliklari tarixi o’ziga xosdir. Chorizm bu xonliklarni bosib
olganidan keyin ushbu arxiv materiallari 1876 yil Peterburgga - imperator
kutubxonasi olib ketiladi. Bu hujjatlar 30-yilning oxirigacha e’tiboran chetda qolib,
umumiy ishda foydalanilmay keldi. Keyin bu arxivlar topilib ularning Qo’qon,
Xiva arxivlari ekanligi aniqlandi. Shundan so’ng ulardan keng foydalanila
boshlandi.
22

Qo’qon xonlari arxivi haqida tarixchi Troitskaya 1968 yilda «Katalog arxivi
Kokandskix xanov XIX veka» nomli ma’lumotnomasini e’lon qildi. 1982 yilda bu
hujjatlar Leningraddan Toshkentdagi Markaziy davlat arxiviga olib kelingan.
Xiva xonlari arxivini birinchi bo’lib 1939 yilda tarixchi olim P.P.Ivanov o’rganib
chiqib, bu arxiv to’g’risida xabar beradi.
O’zbekiston Respublikasining Markaziy davlat arxivida Qo’qon, Xiva xonlari
arxivlari, Buxoro amirligining Qushbegi arxivi, Turkiston general-gubernatorligi,
uning barcha tashkilotlari arxivlari shuningdek, O’zbekistonning oktyabr
to’ntarishidan keyingi davr. Sovet davri tashkilotlarining arxiv materiallari
saqlangan. Bu arxivda bir milliondan ortiq yig’ma nildlar bor. Bu O’rta Osiyodagi
eng katta boy arxivdir.
Arxiv hujjatlari yozma va og’zaki shaklda bo’lishi mumkin. Og’zaki tarixiy
hujjatlar har xil texnika vositalari bilan yozib yoki tasvirlab olinadi. Hujjatlar
maxsus joylari, ya’ni arxivlarda sohalarga ajratilgan xronologik sanalarga
ajratilgan. Toshkent O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi (O’zR.
MDA) saqlanayotgan qimmatbaho hujjatlarning soni va mohiyati jihatidan O’rta
Osiyo respublikalari markaziy davlat arxivlari ichida eng kattasidir. Unda XIX
asrning ikkinchi yarmidan boshlab to hozirgi kunimizgacha bo’lgan juda ko’p sonli
hujjatlar saqlanmoqda. Turkiston general-gubernatorligiga qarashli. Hozirgi
O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston va qisman Qozog’iston
respublikalari hududidagi viloyatlar, uyezdlar, volostlar, muassasa va korxona
hamda tashkilotlarning tarixiy faoliyatiga doir barcha hujjatlar mana shu markaziy
arxivda mujassamlashtirilgan.
Bu hujjatlardagi Turkiston chor hukumatining olib borgan mustamlakamachilik
siyosati, rus xalqi bilan O’rta Osiyo shu jumladan o’zbek xalqining madaniy
aloqalari, chor burjua apparati va tashkilotlarning bekor qilinishi haqidagi xilma-
xil va boy materiallar O’rta Osiyo xalqlari tarixini har tomonlama chuqur
o’rganishda bebaho durdona bo’lib xizmat qiladi. O’rta Osiyo xonliklari,
23

bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir hujjatlar deyarli yo’q bo’lib ketgan.
Ayrim mavjud materiallar esa o’lkani Rossiyaning bosib olish jarayonidagi harbiy
to’qnashuvlar davrida yo’q qilib yuborilgan.
1917 yilgi oktyabr vohalariga qadar hujjatlar har bir idora va tashkilotning o’zida
saqlangan. Arxivlar tarqoq holda bo’lib hujjatlar bir joyda yig’ilmagan,
markazlashmagan edi. Oktyabr to’ntarishidan keyin Turkiston RSFSR tarkibida
avtonom respublika sifatida faoliyat ko’rsata boshladi. Rossiya hukumati
chiqargan qonunlar Turkiston uchun ham tegishli edi.
Shuni aytish kerakki, RSFSR hukumati 1918 1 iyunda «Arxiv ishini qayta qurish
va markazlashtirish to’g’risida» dekret qabul qilindi. Bu dekretga asosan barcha
tarqoq arxivlar markazlashdi.
1919 yil 15 noyabrda Turkiston Respublikasi maorif xalq komissarligi qaroriga
binoan Arxiv ishlari Markaziy Bosh boshqarmasi tuzildi va V.N.Kucherboyev
boshqarma boshlig’i etib tayinlandi.
Davlat arxiv bo’limi 8ta seksiya va 4 bo’limdan iborat edi. Bo’limlar
quyidagilardan iborat bo’lgan.
1-bo’lim - ma’muriy-diplomatik (yuridik seksiyalarini birlashtiradi).
2-bo’lim - harbiy seksiya.
3-bo’lim - maorif va iqtisodiyot.
4-bo’lim - tarixiy-inqilobiy, sharq va matbuot seksiyalari.
Davlat arxiv jamg’armasiga faqat 1917 yildan oldingi tashkilotlar arxiv
hujjatlarigagina emas, balki sovet tashkilotlari arxiv hujjatlari ham aytila boshladi.
Tashkilotlarda hujjatlar 5 yil saqlanishi va keyin Davlat arxiviga topshirishi
belgilari. Bu qoida 1921 yil 30 sentyabrdan kuchga kiradi. Joylarda viloyat arxiv
jamg’armalari tashkil qilindi. Masalan, 1920 yil martda Farg’onada, 1920 yil
iyunda - Samarqandda, shu yil noyabrida - Yettisuvda, 1921 yil martda -
24

Zakaspiyda ana shunday arxiv jamg’armalari tashkil etildi. Ma’lumki 1924 yilda
O’rta Osiyo respublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalari)da milliy
davlati chegaralanishi o’tkaziladi. Natijada RSFSR tarkibida O’zbekiston SSR va
Turkmaniston SSR. Tojikiston ASSR (UzSSR tarkibida), Qozog’iston ASSR va
Qirg’iziston avtonom viloyati tashkil qilindi. Buning natijasida O’zSSRning o’z
arxiv tashkilotlari vujudga keldi.
Arxiy hujjatlari yangi tuzilgan respublikalar o’rtasida quyidagi tartibda
bo’linadigan bo’ldi. O’rta Osiyo va ittifoq ahamiyatiga ega bo’lgan arxiv
jamg’armalari O’rta Osiyo Markaziy arxivida - Toshkentda saqlanadigan bo’ldi.
Har bir respublikalarga oid arxiv jamg’armalari shu respublikalarga beriladigan
bo’ldi. Turkiston Respublikasining yagona davlat arxivi jamg’armasi shu tarzda
bo’lindi.
1924 yilda 28 dekabrda maxsus qaror bilan O’zSSR M.I.K. huzurida arxiv ishlari
markaziy boshqarmasi tashkil qilindi. O’zbekiston hududida tashkil qilingan
barcha arxivlar, masalan, Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm va
boshqa viloyatlarida vujudga kelgan arxiv jamg’armalari O’zSSR arxivi ishlari
markaziy boshqarmasiga topshirildi.
Shuningdek O’rta Osiyo ahamiyatiga ega bo’lgan arxiv jamg’armalari ham O’rta
Osiyo markaziy arxivi tuzilmaganligi uchun O’zbekiston arxiv boshqarmasiga
topshirlid. Chunki bu O’rta Osiyo arxiv jamg’armalari Toshkentda vujudga kelgan
edi. Shunday qilib, O’zSSR arxivida faqat respublika tarixiga oid hujjatlargina
emas, balki butun O’rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlana boshladi.
Viloyatlarda ham viloyat arxiv byurolari tashkil etildi. 1925 yilda Farg’ona,
Samarqand, Toshkent, Zarafshon viloyat arxiv byurolari, 1926 yilda esa Xorazm,
Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari arxiv byurolari ochildi.
Arxiv hujjatlarini Markaziy arxivga yig’ish ishlari keyingi yillarda ham davom
etdi. 1925-1929 yillarda 134 arxiv jamg’armasi qabul qilindi. 1929 yilda Markaziy
arxivda 873ta arxiv jamg’armasi va 764 ming hujjat jamlangan edi. Viloyatlar
25

arxivlarida 924 arxiv jamg’armasi va 994 ming hujjat saqlanardi. Ta’kidlash
kerakki, arxiv xodimlari kam bo’lganligi uchun davlat arxivlardagi hujjatlarning
yarmidan ko’pi tartibga solinmagan, bayon qilinmagan edi. Tabiiyki, bunday
hollarda ulardan foydalanishning ham imkoni bo’lmagan. Shuning uchun davlat
tashkilotlarining o’z arxivlarini tartibga solib, ro’yxat tuzib ularni davlat
arxivlariga (Markaziy va viloyat arxivlariga) topshirishi talabi qo’yildi.
O’zbekiston tarkibida Qoraqalpog’iston ASSRning tashkil bo’linishi munosabati
bilan 1934 yil 11 martda QQASSR markaziy arxiv boshqarmasi tuzildi. 1935 yil
mahalliy arxivlar tarixida katta voqea sodir bo’ldi. Shu yilda barcha tumanlarda
davlat arxivlarini tuzish tavsiya qilindi. O’zSSR AMIKning 1935 yil 21 dekabr
qaroriga binoan respublikaning barcha shahar va tumanlarida davlat arxivlari
tashkil qilindi. 1936 yilda respublikada 31ta tuman shahar davlat arxivlari tuzildi.
Hozirgi davrda O’zbekiston Respublika Vazirlar mahkamasi huzurida Bosh Arxiv
boshqarmasi, Qoraqalpog’iston Vazirlar Kengashi huzurida arxiv bo’limi,
shuningdek viloyat hokimligi huzurlarida 11ta arxiv bo’limi bor.
Respublika ahamiyatiga 3ta markaziy davlat arxivi, Qoraqalpog’iston
Respublikasida MAD, 11ta viloyat arxivi va ularning 40dan filliallari mavjud.
Shunday qilib, Respublikada arxiv tashkilotlarining tartibli tizimi amal qilinmoqda.
Bu tizim ilmiy va tarixiy ahamiyatga ega barcha hujjatlarni ehtiyoj qilib saqlash va
ulardan foydalanishni tashkil qilish imkoniyatiga ega.
2. Hujjatlar qimmatini ekspertiza qilish va davlat arxivlariga hujjatlar qabul qilish
va hisobga olish.
Hujjatlar qimmatli ekspertiza qilishning umumiy qoidalari.
Hujjatlarni ekspertiza qilishdan maqsad ularni saqlash muddatini aniqlash va
davlat arxivida saqlash uchun tanlab olishdir. Davlat arxivlarida saqlash uchun
ilmiy, amaliy ahamiyatga ega bo’lgan va kelajakda tarixchilar tomonidan tarixiy
asarlar yozish uchun foydalanadigan hujjatlar tanlab olinadi. Xo’jalik idoralarning
26

amaliy kundalik ishi uchun vaqtincha, masalan, 1-15 yil kerak bo’ladigan hujjatlar
muddati bitganidan keyin yo’q qilinadi.
Hujjatlar, ekspertizasi o’tkazilishning, ya’ni hujjatlarni ilm va fan uchun kerak
yoki kerak emas hujjatlarga ajratishning qoidalari bor. Ular quyidagilardir:
1. Ekspertiza o’tkazishda hujjatlar mazmunining ahamiyati hisobga olinadi.
2. Arxiv jamg’armasini tashkil qilgan idoraning ahamiyati ham ekspertiza
o’tkazishda muhimdir. Masalan, Madaniyat ishlari vazirligi yoki posta bo’limi va
ularning faoliyati natijasida vujudga keladigan hujjatlar ahamiyati, o’z-o’zidan
ma’lumki har xil emas.
3. Hujjatlarning paydo bo’lish vaqti, joyi va voqeaning ahamiyati. Masalan,
Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklari tarixiga oid xo’jalik hujjatlari va ularning
vujudga kelish vaqti, o’rta asrlarga oidligi hisobga olinib, arxivda saqlashga
qoldiriladi. Keyingi davrda vujudga kelgan xuddi shunday hujjatlar ikki darajali
sifatini yo’q qilinadi.
4. Hujjatning qaysi mualifga tegishli ekanligi Buyuk shaxslarga tegishli
xususiyatlar, masalan, A.Temur, Ulug’bek, Navoiy yoki sovet davri
yozuvchilaridan Fitrat, A.Qodiriy va boshqalarga tegishli har qanday hujjatlarning
2 darajalari ham arxiv saqlash uchun ajratiladi.
5. Ma’lumotning takrorlanishi. Qaror buyuruq, hisobot, ko’rsatma va boshqa
hujjatlar bir necha idoralarda takrorlanadi. Bunday holda shu hujjat tayyorlangan
idora hujjati qoldirilib, boshqa idoralardagi xuddi shunday hujjat
takrorlanayotganligi uchun yo’q qilinishi mumkin. Qaror, buyruq va boshqa hujjat
bir arxiv jamg’armasida - ayol nusxa va bir necha ko’chirma holida takrorlansa, asl
nusxa tanlab olinadi, qolganlari yo’q qilinadi.
27

XULOSA
Dunyoning zamonaviy, yagona va izchil manzarasini, shu jumladan
insonning ilmiy nuqtai nazarini shakllantirish uchun tabiiy va gumanitar fanlar
tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarni sintez qilish ayniqsa muhimdir. Ma’lumki,
inson bir vaqtning o‘zida ham biologik, ham ijtimoiy mavjudotdir. Shu bilan birga,
ijtimoiy jarayonda shakllana boshlagan kishilarning ijtimoiy
munosabatlari biologik evolyutsiya guruhlarga moslashish shakli sifatida
sub'ektlararo munosabatlarga asoslanadi va og'zaki muloqot yordamida amalga
oshiriladi. Alohida inson shaxsiyati tashqi dunyo bilan moslashuvchan o'zaro
ta'sirga kirishib, uni o'zgartirib, boshqa odamlar tomonidan tan olinishni istaydigan
faol sub'ekt sifatida ishlaydi. Inson til va madaniyat bilan tanishligi tufayli aqlli
bo‘ladi. Odamlarning ijtimoiy-madaniy munosabatlari sohasini nutq faoliyatisiz
tasavvur qilib bo'lmaydi. Shuning uchun ushbu qo'llanmada inson jinsining
biologik evolyutsiyasi masalalari bilan bir qatorda biologik shartlar va tabiiy
tilning kelib chiqishi muammolariga katta ahamiyat beriladi.
Hozirgi vaqtda tabiatshunoslikning insonni har tomonlama o'rganishga qo'shgan
hissasini ortiqcha baholab bo'lmaydi. Insonni gumanitar o'rganishga kelsak, bu
erda yaqin vaqtgacha gumanitar fanlar usullarining o'ziga xos xususiyatlarini
asoslab beruvchi keng e'tirof etilgan nuqtai nazar hukmronlik qilgan. Ushbu
pozitsiyaga ko'ra, "ruh fanlari", ya'ni gumanitar fanlarda tadqiqotchining individual
pozitsiyasidan imkon qadar ozod bo'lgan "ob'ektiv" bilimlar ustuvor emas (bu
tabiiy fanlarning usuli va maqsadidir. fan), lekin "tushunish". Nemis faylasufi,
psixologi va madaniyat tarixchisi Vilgelm Dilthey: “Biz tabiatni tushuntiramiz,
aqliy hayotni tushunamiz”.
28

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
29

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish