O'lkamizda antik davr - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	62.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

O'lkamizda antik davr

Sotib olish

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………..2-5
I – BOB. O’lkamizda saqlanib qolgan antik davrga oid manbalar.
1.1 Antik davr tarixining arxeologik jihatdan o’rganilishi……………….6-17
1.2 O’zbekiston hududida antik davr yodgorliklari moddiy madaniyati…18-23
II-BOB. Yurtimizda antik davri shaharsozlik xususiyatlari,
me’morchiligining rivojlanishi.
2.1 Dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepa yodgorliklarining o’rganilishi…24-30
2.2 Amudaryo o‘ng sohili antik davri moddiy madaniyati………………31-35
Xulosa ……………………………………………………………………36-37
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………... 38
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning
o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga
qiziqishi ortib bormoqda. Bu, tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi, kimligini,
nasl-nasabini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, tumani, Vatanining
tarixini bilishni istaydi. Hozir O’zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning
Vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizasiyasi beshiklaridan biri
bo’lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk
allomalar, fozilu fuzalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib
chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zamindan yaratilgan,
sayqal topgan. Eramizgacha va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari,
shu kungacha ko’rku fayzini, mahobatini yo’qotmagan osori atiqalarimiz qadim-
qadimdan yurtimizda dehqonchilik, hunarmandchilik madaniyati, me’morchilik va
shaharsozlik san’ati yuksak bo’lganligidan dalolat beradi.
Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi tosh yozuvlar,
bitiklardan tortib, bugun kutubxonamiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq
qo’lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa,
tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqon ilmiga oid
o’n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir.
Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kam topiladi. Shuning uchun
ham bu borada jahonning sanoqli mamlakatlaridan yana biz bilan bellasha olishi
mumkin deb ayta olamiz. Ota bobolarimizning asrlar davomida to’plagan hayotiy
tajribalari, dini, axloqiy, ilmiy qarashlarini o’zida mujassam etgan bu nodir
qo’lyozmalarni jiddiy o’rganish davri keldi. Shunisi bizga ma’lumki, sho’rolar
zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish rag’batlantirilmas edi. Hukmron
mafkura manfaatlariga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko’zidan iloji boricha
yiroq saqlanardi. Ahvol shu darajaga borgan ediki, o’z tariximizni o’zimiz yozish
huquqidan mahrum bo’lib qolgandik. Birovlar tomonidan yaratilgan tarix
darslarini o’qir edik. Shavkat Mirziyoyev: «Bizni mushtarak tarix
2

va madaniyat, yagona muqaddas din, o‘xshash mentalitet bog‘lab turadi» 1
deb tarix
fanining yanada rivojlanishiga buyruq berdi. Olimlarimiz tariximizning turli
davrlariga oid risolalar yozishmoqda. Tarixiy mavzuda yirik nasriy, nazmiy sahna
asarlari yaratilmoqda. Yoshlarimiz Vatan, millat taqdiri uchun o’zlarini mas’ul
sezib, bu bahslarda daxldorlik tuyg’usi bilan ishtirok etayotganligi quvonarli
holatdir. Yurtimizda faol mehnat qilayotgan muhtaram akademiklar, olimlar,
adiblar, noshirlar, avvalambor, tarixchilarimiz birgalashib doimiy izlanish, tadqiqot
ishlarini olib bormoqda. O’zbek xalqining tarixiy o’tmishi, albatta, chuqur ilmiy
asoslarga tayanishi maqsadga muvofiqdir. Yaxlit qilib aytganda, ilmiy konsepsiya
lozim bo’ladi. Ma’rifatparvarlik biz uchun bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotgani
yo’q. Aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga
qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz. Yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror
topadi. Kurs ishining maqsad va
vazifasi O’rta Osiyo antik davr shaharlari tarixini arxeologik ashyolar,
memorchiligi va san ’ ati boshqa xil manbalar asosida o’rganish asosiy maqsad qilib
qo’yilgan. O’rta Osiyo antik davr shaharlarining vujudga kelishi, rivojlanish
bosqichlari, o’troq va ko’chmanchi chorvador aholi o’rtasidagi munosabatlardagi
o’rni va ularning ijtimoiy-madaniy jihatdan jamiyatdagi o’rnini tahlil qilish
nazarga olingan. Kurs ishining vazifasi esa -
O ’ lkamizda saqlanib qolgan antik davrga oid manbalarni o ’ rganish ; - Antik
davr tarixining arxeologik jihatdan o ’ rganilishini yoritib berish ; -
Yurtimizda antik davri shaharsozlik xususiyatlari , me ’ morchiligining rivojlanishini
o ’ rganish ; -
Dalvarzintepa , Qoratepa , Fayoztepa yodgorliklarining o ’ rganilishi ; -
Amudaryo o ‘ ng sohili antik davri moddiy madaniyatini yoritib berishdir .
Mavzuning o ’ rganilganlik darajasi Ilmiy adabiyotlarning tarixshunoslik
tahlili shuni ko’rsatadiki, O’rta Osiyoda antik davrda shaharsozlikning vujudga
kelishi va rivojlanishi muammosining o’rganilishi tarixi masalasi maxsus tadqiqot
1
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining ikkinchi Maslahat uchrashuvi yakunida ommaviy axborot vositalari
vakillari uchun brifingdan nutqi. 2019. 29-noyabr.
3

ob’ekti sifatida alohida tadqiq etilmagan. O’rta Osiyoning antik davr shaharsozligi
muammosi tarixshunosligi masalasiga bag’ishlangan maxsus monografiya yoxud
tadqiqot hozirga qadar mavjud emas. Aslida mavzu doirasidagi ilmiy tadqiqotlar
XIX asrning ikkinchi yarmidan beri davom etib kelmoqda. Biroq XX-XXI asr
boshlarida ushbu mavzu tarixshunosligi turli monografiyalarning kirish qismida,
ayrim boblarida, kam sonli maqolalarda qisqacha aksini topgan, xolos. Shu o’rinda
mavzuning ayrim jihatlari ba’zi adabiyotlarda qisqa yoki umumiy tarzda
yoritilganligini ham ta’kidlash joiz. Dastlab S.P. Tolstov va M.M. Dyakonovlar o’z
tadqiqotlarida mavjud ma’lumotlarni tahlil qilib, shaharsozlikning paydo bo’lishi
va uning o’rganilishi muammosini Xorazm va Baqtriya misolida ilmiy
jamoatchilik e’tiboriga havola qildilar 1
. Mualliflar O’rta Osiyo hududlaridagi antik
shaharsozlik muammosiga tegishli ma’lumotlarni arxeologik tadqiqotlar natijalari
bilan qiyoslab, adabiyotlarda mavjud yondashuvlarni tahlil qilganlar.
XX asrning 50-yillariga kelib O’rta Osiyoda antik davr
shaharsozlik tarixi o’rganilishining ayrim masalalari umumlashma tadqiqotlarda
qisman o’z aksini topdi 2
. V.M. Masson asarining qadimgi davlatlar uyushmalari
muammosiga bag’ishlangan bo’limida mavjud adabiyotlarda o’z ifodasini topgan
ilmiy qarashlar tahlil qilingan 3
. V.M. Masson O’rta Osiyodagi antik davr shaharlari
masalasidagi I. Markvart, S.P. Tolstov va I.M. Dyakonovlarning qarashlarini
tanqidiy mushohada qilib, O’rta Osiyoda antik davr shaharlari Aleksandr
Makedonskiy yurishlari bilan bog’liqlikda vujudga kelganligini inkor etadi. O’tgan
asr 60-yillarining boshlarida S.P. Tolstov tadqiqotchilarning Xorazm davlatchiligi
tarixiga oid yondashuvlari va xulosalarini tahlil qilish jarayonida, antik
shaharsozlik masalasi borasida ham o’z qarashlarini ilgari suradi. Yuqorida
ko’rsatilgan tadqiqotlar va mavzuning aniq mohiyatini aks ettiruvchi turli
1
Tolstov S.P. Древний Хорезм. – М.: МГУ, 1948 – 352 с.; O’sha muallif. По следам древнехорезмийской
цивилизатсии. – М. – Л.: АН СССР, 1948. – 328 с.; ДЪяконов М.М. Сложениэ классового обшества в
Северной Бактрии // Советская археология. – 1954. – Т. ХИХ. – С. 121-140.
2
История народов Узбекистана. С древнейших времен до начала ХВИ века. – Т.: АН УзССР, 1950. Т. 1. –
474 с.; Гафуров Б.Г. История таджикского народа. – М.: Госполитиздат, 1955. – 596 с.; История Туркменской
ССР. – Ашхабад: АН ТуркмССР, 1957. Т. 1. Кн. 1. – 495 с
3
Массон В.М. Древнеземледелъческая кулътура Маргиани // Материали и исследования по археологии
СССР. (Далеэ МИА). – М., 1959. – № 73. – С. 123-132.
4

ma’lumotlarning nashr etilishi masalani o’rganishdagi dastlabki qadam edi. “Tojik
xalqi tarixi” nomli monografiyada O’rta Osiyo turli hududlari antik davr shaharlari
tarixining o’rganilishi hamda mintaqaning manbalarda tasvirlangan antik davr
jamiyati to’g’risidagi ma’lumotlar yoritilgan. Shu yillarda V.M. Masson O’rta
Osiyoning antik shaharlari ijtimoiy tizimi muammosining o’rganilishi natijalarini
tanqidiy ko’rib chiqqan. Bu tadqiqotlarning natijalari antik jamiyatdagi ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlarni hamda unda shaharlar o’rnini o’rganishda arxeologik
ma’lumotlardan keng foydalanish zarurati muhimligini ko’rsatib berdi.
O’tgan asrning 90-yillaridan
boshlab O’zbekistonda arxeologiya va qadimgi manbashunoslik jabhasida keng
qamrovli tadqiqotlar olib borilmoqda. Jumladan, A.A. Asqarov, Yu.F. Buryakov,
E.V. Rtveladze, R.H. Sulaymonov, T.Sh. Shirinov, A.S. Sagdullaev, V.N.
Yagodin, M.I. Ishoqov, M.X. Isomiddinov, S.S. Qudratov, B. Matboboev, Sh.
Shaydullaev kabi olimlarning tadqiqotlari mazkur muammoni o’rganishda muhim
ahamiyat kasb etadi 1
. Kurs
ishining tarkibiy tuzilishi Kirish , ikkita bob , to ’ rtta paragraf , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat .
1
Sagdullaev A . S . Вопроси типологии и хронологии древнейших государств Средней Азии // Средняя Азия и
мировая цивилизация: Тез. докл. международной науч. конф. – Т., 1992. – С. 132-133; Аскаров А.А.,
Ширинов Т.Ш. Ранняя городская кулътура эпохи бронзи юга Средней Азии. – Самарканд: Институт арх. АН
РУз. – 1993. – 162 s .; Asqarov A . A . O ’ rta Osiyo qadimgi dunyosining asosiy xususiyatlari // O ’ zbekistonda
ijtimoiy fanlar . – 1994. – № 6. – B . 31-35; Qudratov S . S . Markaziy Osiyo hududida ilk davlatlarning paydo bo ’ lishi .
– Guliston : Nashriyotsiz , 1998. – 48 b .; Сулейманов Р. Появлениэ города на Еркургане и сложениэ
государственности на территории Узбекистана // O ’ zbekiston tarixi . – 1999. – № 2. – S . 14-22; Ширинов Т.
Средняя Азия во ИИ тисячелетии до н.э. и протозороастризм // История материалъной кулътури
Узбекистана. – Самарканд, 2000. – Вип. 3. – S . 35-48; Isomiddinov M . Ilk zardushtiylik davri va Samarqand //
O Ъ zbekiston tarixi . – 2001 – № 3. – B . 42-47; Ishoqov M . “ Avesto ” da ezgulik va yovuzlik ( mifologik qatlamlar
tahlili asosida ) // O Ъ zbekiston tarixi . 2001. – № 3.
5

I – BOB. O’lkamizda saqlanib qolgan antik davrga oid manbalar.
1.1 Antik davr tarixining arxeologik jihatdan o’rganilishi
Mil.avv. III asr o’rtalarida Yunon-Baqtriya davlatining qaror topishi bilan
mahalliy madaniyatga ellinizm elementlarning kirib kelishi jadallashdi. Lekin
O’rta Osiyoda ellinizm madaniyati tom ma’noda shakllanmadi. Uning ba’zi
xususiyatlarigina kirib keldi. Bu moddiy madaniyatda kuzatildi. Kvadrat g’ishtlarni
taxlash va mudofaa devorlarining qurilish uslublarida, nayza o’qining uchiga
o’xshagan nishaklarning, kolonnali zallarning qurilishida, ayol terrakota
haykalchalarining va ochiq shakldagi sopol idishlarning keng tarqalishida yaqqol
ko’zga tashlandi. O’sha davr madaniy yuksalishlarida Baqtriyada Dalvarzintepa,
Eski Termiz, Jondavlattepa; Sug’da Afrosiyob, Yerqo’rg’on, Poykent; Xorazmda
Yonboshqal’a, Ayozqal’a, Bozorqal’a, Tuproqqal’a, Qo’yqirilganqal’a; Chochda
Qanqa, Shoshtepa, Qovunchitepa; Farg’onada Axsikent, Koson, Marhamat kabi
yodgorliklar, yuzlab qishloqlar shakllandi 1
. Shoshtepa Toshkent shahrining janubiy
qismida, Jo’n kanali qirg’og’ida joylashgan.
Bugungi kunda bu hudud Sergeli tumanining Shoshtepa mahallasiga
qarashlidir. Yodgorlik dastlab qishloq tarzida shakllanib, mil.avv. II asrga kelib
shahar qiyofasini ola boshlagan. Qang’ davlatining uzoq chegarasida joylashgan
bo’lib, uning shimoliy chegarasidagi strategik istehkom, hunarmandchilik markazi,
ko’chmanchi chorvador aholi bilan o’troq dehqonlar o’rtasida olib boriladigan
o’zaro savdo aloqalari rivojida asosiy vazifani o’tagan. Saqlanib qolgan qismining
umumiy maydoni 300-250m. Ilgari u 25 ga maydonni egallagan. Shoshtepa
yodgorligida dastlab 1896 yilda N.P.Ostroumov boshchiligida Turkiston havaskor
arxeologlari qazish ishlarini olib boradilar 2
. Toshkent arxeologik ekspeditsiyasi
1978-1979-yillarda qazish ishlarini olib boradi. Shoshtepada o’tkazilgan tadqiqot
ishlari natijasida, uning quyidagi bosqichlarini aniqladi:
1
Древняя Бактрия. Под ред. И.Т.Кругликовой. -М., 1984. C .47.
2
Буряков Ю.Ф. Историческая топбграфия древних городов Ташкентского оазиса (Историко-
археологический очерк Чача и Илака) - Т., 1975. C .54.
6

1.Shoshtepa I - miloddan avvalgi VI – IV asrlar davri bo’lib, Burg’uluk
madaniyatining so’nggi bosqichi davri.
2.Shoshtepa II - mil.avv.II asr bo’lib, Qovunchi I madaniyatiga o’tish davri.
3.Shoshtepa III - mil.avv. II-I asrlar bo’lib, Qovunchi I madaniyati davri.
4.Shoshtepa IV - Qovunchi II madaniyatining birinchi bosqichi, ya’ni
milodiy II-III asrlar.
5.Shoshtepa V - Qovunchi II madaniyatining ikkinchi bosqichi, ya’ni
milodiy IV-VI asrlar.
6.Shoshtepa VI - mil. VII-VIII asrlarga oid.
7.Shoshtepa VII - X oxiri XII asrlardagi kulolchilik markazi sifatida faoliyat
yuritgan. Shoshtepada yo’lakli aylanma devor qoldiqlari topilgan. Markaziy bino
xochsimon shaklda qurilgan va unga kirish joyida ravoqli peshtoq aniqlangan.
Yodgorlik zamonasining nodir me’moriy obidalaridan biri hisoblanadi.
Tadqiqotchilar fikricha, mil.avv. II-I asrlarda shaharning rivojlangan davri bo’lgan.
Shoshtepadagi tadqiqotlar chog’ida tashqi savdo aloqalaridan guvohlik beruvchi
ikkita nodir buyum topilgan. Ulardan biri fil suyagidan yasalgan qadahning bir
bo’lagi bo’lib, uning hajmi 5-3,5 sm bo’lgan. Unda erkak kishining siymosi
qabartma qilib tasvirlangan. Ikkinchi bebaho topilma stil-suyak qalam bo’lib,
milodning I-II asrlariga mansubdir. Suyak qalam 15 sm uzunlikda bo’lib, bir
tomoni yozish uchun uchli qilib, ikkinchi tomoni esa o’chirg’ich uchun romb
shaklidagi kurakcha shaklida ishlangan. Shoshtepadan topilgan topilmalar orasida
eng diqqatga sazovorlaridan biri nuroniy mo’ysafidning surati tushirilgan terrakota
bo’lib, unda o’sha zamonlarda Choch yoki Shoshda yashagan qadimgi aholining
etnik qiyofasi mujassamlashgan.
Qovunchi madaniyati Burg’uluk madaniyati asosida Toshkent
vohasiga kirib kelgan sarmatlar, xunnlar va boshqa ko’chmanchi xalqlarning etnik
madaniyati asosida rivojlangan. Toshkent vohasi Qovunchi madaniyati
rivojlanishining markazi bo’lgan. Bu madaniyat Toshkent vohasi, Sirdaryoning
o’rta oqimi, Farg’onaning shimoli-g’arbiy qismlariga tarqalgan. Mil.avv.II asr-mil.
VI asrlarga oiddir. Shoshtepani o’rganish jarayonida Qovunchi madaniyatining
7

rivojlanish bosqichlari aniqlangan: Qovunchi I- mil avv. II-I asrlar; Qovunchi II
ning ikki bosqichi aniqlangan: 1 –bosqich milodiy II-III asrlar, 2-bosqich milodiy
IV-VI asrlar hisoblanadi. Qovunchi madaniyati izlari dastlab Qovunchitepa
yodgorligidan topilgani uchun shunday nom berilgan. Qovunchi I madaniyatidan
ko’zacha, tovoq, qizg’ish va qo’ng’ir rang berilgan sopol idishlar topilgan.
Qovunchi II ga oid yodgorliklardan quloqli xurmachalar, dastasi hayvon shaklida
ishlangan turli idishlar topilgan. Umuman Qovunchi madaniyatida o’ziga xos idish
qopqoqlari, ko’ralar, ikki boshli qo’chqor yoki shoxli ho’kiz boshi shaklidagi
idishlar bo’lgan. Bu idishga tutatqi solingan va qurbonlik qilinadigan idish sifatida
foydalanishgan. Qovunchi madaniyati aholisi dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Ular dehqonchilik ma’budalariga, olov va
ajdodlar ruhiga sig’inishgan.
Mil. VI asrga kelib, o’ziga xos xususiyatlarini yo’qotib, mahalliy aholi
bilan aralashib ketgan. Qadimgi Farg’onaning poytaxt shahri yozma manbalarda
Guyshuan, Ershi deb yozib qoldirilgan. Lekin uning qayerda joylashganligi
masalasi munozarali bo’lgan. Bugungi kunda To’raqo’rg’on va Jomashuy orqali
o’tgan Namangan – Farg’ona yo’lining bo’yida Eski Axsi (Axsikent) Farg’onaning
poytaxti ekanligi aniqlangan. Axsikentning eng pastki madaniy qatlami mil.avv. III
–II asrlarga oid. Qal’a paxsa va xom g’ishtdan qurilgan mustahkam mudofaa
devoriga ega bo’lgan. Devor balandligi 20 metrga yaqin bo’lib, qalinligi 10 metr
bo’lgan, 5 ta darvozasi bo’lib, uning atrofi chuqur xandaqlar bilan o’ralgan.
Shahriston 35 ga maydonni egallagan. Hozirda uning 25 ga xududi saqlanib
qolgan. Shahriston ikki qism- ichki va tashqi qismdan iborat bo’lgan. Ichki
shahristondan 2 ta minora, tashqi shahriston devoridan 20 ga yaqin minora
qoldiqlari topilgan. Milodning V-VII asrlarida shaharda aholi uylar 5-6 xonali qilib
qurilgan. Xona devorlari suvalgan va turli ranglar berilgan. Har xonadonda alohida
yotoqxona, omborxona, oshxona, toza suv qudug’i bo’lgan.
Yotoqxonalarda devor bo’ylab keng supa, yerda esa sandalga o’xshagan
isitish o’chog’i bo’lgan. VII-IX asrning boshlaridagi arab yilnomalarida Axsikent
“Fraganik” deb beriladi. IX-X asrlar shaxarning eng rivojlangan davri bo’lgan. Bu
8

davrlarda Axsikentda zarb qilingan mis tangalarning butun Somoniylar davlati
xududiga tarqalgan. IX asr o’rtalaridan Axsikent shahristonining devorlari
mudofaa holatini yo’qota boshlaydi, chunki markazlashgan davlat sharoitida
devorga ehtiyoj bo’lmagan. Shaharga 14-15 km masofadan, ya’ni Kosonsoydan
suv keltirilgan. Bosh vodoprovod qoldiqlari 1960- yillarda topilgan. Ichki
shahristonning ikki joyidan yer osti vodoprovodi ochilgan. Ular X asrda bunyod
etilgan. Uni qurishda dastlab, quruvchilar yer osti tunneli qazigan, keyin uning
ichida pishiq g’ishtdan yarim gumbazsimon inshoot qurib, uning tubiga katta
diametrli sopol quvurlar yotqizganlar 1
.
Sopol quvur parchalari shahriston va rabotning hamma
joyidan topilgan. U aholiga 200 yildan ziyod xizmat qilgan. Arkning sharqiy
tomonidan X-XII asrlarga oid jome masjidi topilgan. U to’rtburchak shaklda
bo’lib, uning ichki qismida ayvon bo’lgan. Hovlisida hovuz bo’lib, hovuz
qirg’oqlari va masjid hovlisi pishiq g’ishtlar yotqizilgan. Tashqi shahristondan XI-
XII asrlarga oid savdo do’konlari, hunarmandchilik ustaxonalari, aholining turar
joylari o’rganilgan. Axsikent ustalari po’latning egiluvchanligini oshirish usullarini
yaxshi bilishgan, lekin uni qattiq sir saqlaganlar. U yerda yasalgan qilichlar
mashhur bo’lgan. Axsikentdan topilgan sirlangan sopol idishlar alohida diqqatga
sazovordir. Ularning ba’zilarida kufiy yozuvidagi bitiklar bor, ba’zilarida
afsonaviy va yirtqich hayvonlar, xonaki qushlarning rasmlari tasvirlangan.
Axsikent hunarmandlari bu davrda sirli sopol idishlarni bezash va sirlashda o’ziga
xos maktab yaratganlar. Uning namunalari bugungi kunda Parijdagi Luvr
muzeyida saqlanmoqda. Shahar raboti 350 gadan ziyod bo’lgan. U yerda
tadqiqotlar natijasida boylarning uylari, bog’lar, hunarmandlar mahallasi va
hammom topilgan. XIII asrning 20 – yillarida
Axsikent mug’ullar tomonildan vayron etiladi. Shahar xarobaga aylantiriladi.
Ustalari qul qilib Mo’g’ulistonga olib ketiladi. Oradan ma’lum vaqt o’tgach, Eski
Axsi yodgorligidan 5-6 km shimoli-g’arbda, hozirgi Yakkayigit qishlog’i o’rnida
1
Гулямов Я.Г. Исламов У., Аскаров А. Первобнтная культура и возникновение орошаемого земледелия в
низовьях Зарафшана. - Т., 1966. C .52.
9

yangi shaxar Yangi Axsiga asos solinadi. Mil.avv.IV asrdan qadimgi Xorazmda
markazlashgan davlat tizimining mustahkamlanishi jamiyatning ijtimoiy–iqtisodiy
va madaniy rivojlanishiga imkon bergan. Shahar qurilishi, me’morchilik va
hunarmandchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. Abu Rayhon Beruniy
ma’lumotiga ko’ra, bu davrda 300 dan ziyod shaharlar qurilgan. Ularning
harobalari bugungi kungacha saqlanib qolgan. O’zining qurilish uslubi
jihatidan Qo’yqirilganqal’a (mil.avv. IV–III asrlar) alohida ajralib turadi. Qal’a
aylana shaklda qurilgan. Uning markaziy qismida ark joylashgan. Arkning atrofi 2
qator mudofaa devori bilan himoyalangan. Tashqi mudofaa devorda har 18–26
metrdan burjlar joylashgan. Bu devor xom g’isht va paxsadan qurilgan bo’lib,
qalinligi 1 metr, balandligi 7 metr bo’lgan. Bu qal’a ibodatxona vazifasini o’tashi
bilan birga rasadxona sifatida ham foydalanilgan. Bu yerdan oromiy xatiga
asoslangan qadimgi Xorazm yozuvi topilgan. Yozuv qisqagina bo’lib, u xumning
tepa qismiga “aspabarak”, ya’ni “otda ketayotgan”, yoki “ot minib turgan”
ma’noni anglatadi. Tuproqqal’a ham o’ziga xos qurilish uslubiga ega. U to’g’ri
to’rtburchak shaklida qurilgan bo’lib, qudratli mudofaa devoriga ega. Devor
burchaklarida burjlar bor. U 17,5 gektar maydonni (500 x 350) egallaydi. Mazkur
yodgorlik XX asrning 40 – 50 yillarda S.P.Tolstov boshchiligidagi Xorazm
arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan o’rganilgan. Shahar markazidan katta ko’cha
o’tgan bo’lib u shaharni ikki qismga bo’lib turibdi.
Markaziy maydonda qasr va ibodatxonalar joylashgan. Ushbu yodgorlikdagi
devorlar rasm va haykaltaroshlik namunalari bilan bezatilgan. 138 ta haykallar,
saroy a’yonlari, jangchilar, ohular, sozanda ayollar tasvirlangan rasmlar topilgan.
1948-1949-yillarda teri va yog’ochga yozilgan 140 ta hujjat chiqib, ulardan 26 tasi
yaxshi saqlangan. Xorazm hududidan 60 ga yaqin Kushon tangalari topilib, ular
Kadfiz II, Kanishka, Xuvishka, Vasudevalar davrida zarb qilingan. Qadimgi
davrda Xorazm haykaltaroshlik maktabida mintaqa aholisining tipi aniq mahorat
bilan aks ettirilgan. Haykallarda mahalliy aholining kiyim –kechagi va turmush
tarzi ham aniq ifoda etilgan. Haykallari asosan Qo’yqirilganqal’a, Oq qal’a,
Tuproqqal’aladan topilgan. Tuproqqal’aning deyarli barcha zallari haykallar bilan
10

bezatilgan. Masalan, saroyning “podsholar zali” deb nomlangan zalining devorlari
uzun yaxtak, sharovar kiygan erkaklar va burmali ko’ylakdagi ayollarning
haykallari bilan bezatilgan. “Harbiylar zali”ning markazida yirik haykal va uning
ikki tomonida o’ziga xos bosh kiyimdagi qurolli harbiylar haykallari o’rnatilgan.
Boshqa bir zalda chordana qilib o’tirgan podshohni parvozdagi xudolar tomonidan
g’alaba bilan tabriklash lahzalari tasvirlangan. Saroyning yana bir zali mayxo’rlik
bazmi va unda raqsga tushayotgan raqqosa va masxarabozlarning bo’rttirib
ishlangan haykallari bilan bezatilgan. “Ohular zali”da esa, ohular ketidan yeldek
uchib borayotgan otliq ovchilarning tasvirlari devorga bo’rttirib ishlangan.
Ilgarigi adabiyotlarda Tuproqqa’a Qadimgi
Xorazmning poytaxti sifatida e’tirof qilib kelinar edi, lekin keyingi davrlarda olib
borilgan tadqiqotlar tufayli uning mamlakatning diniy marosimlari o’tkaziladigan
sulolaviy markazi ekanligi o’z isbotini topdi. Qadimgi Xorazm poytaxtining izlari
esa, Oqshaxonqal’adan topildi. Oqshaxonqal’a Qoraqalpog’istonning Beruniy
tumani hududida, Sultonvays tog’ tizmalaridan 15 km janubda joylashgan. Dastlab
1956-yilda B.V.Andrianov tomonidan o’rganilgan. 1982-85-yillarda olib borilgan
arxeologik izlanishlar natijasida qal’aning asosiy hududi, qurilgan davri aniqlandi.
Bu yodgorlik qadimgi Xorazm davlatining birinchi poytaxti bo’lishi mumkinligi
haqida ilk taxminlar ilgari surildi. O’zFA akademiyasi Qoraqalpog’iston bo’limi
Tarix, Arxeologiya va Etnografiya instituti va Avstraliyaning Sidney Universiteti
o’rtasida 1994-yilda o’zaro shartnoma tuzildi. Unga binoan 1995- yildan
«Qoraqalpogiston-Avstraliya» xalqaro arxeologik ekspeditsiyasi u yerda o’z ishini
boshladi va ularning faoliyati bugungi kungacha davom etib kelmoqda.
Oqshaxonqal’aning umumiy maydoni 47ga tashkil etib,
ichki va tashqi qal’adan iborat to’g’ri to’rtburchak shakliga ega. Ichki qal’a va
tashqi qal’a har biri alohida devorlar bilan o’ralgan bo’lib, ular orasida darvozalar
bor. Tashqi qal’a ikki qator devorlar bilan o’ralgan bo’lib, ular orasidan o’qchilar
yo’lagi mavjud. Tashqi devorlariga yaqin to’pxonalar o’rnatilgan. Qal’a handaq
bilan ham himoyalangan. Ichki qal’a himoyasiga tashqi qal’adan ham ko’proq
e’tibor berilgan. Uning har tarafida 10,12 ta to’pxona bor. Shuningdek, mudofaa
11

devorlari uch qavat qilib qurilgan. Qal’aning devori shinaklari va qo’shimcha
devor bilan o’ralgan. Ichki qal’aning markazida saroy-ibodatxona joylashgan. U
juda baland fundament ustiga qurilgan bo’lib, unga pandus orqali chiqilgan. Bu
bino otashkada bo’lib, u juda olisdan ham ko’rinib turgan. Tepada otashkada
joylashgan. Unda quyosh xudosiga bag’ishlangan mangu olov turgan. Bu binoning,
ya’ni otashkadaning bo’lishi otashparastlikning davlat dini bo’lganligini
tasdiqlaydi. Bu inshootni markaziy ibodatxona bo’lgan deb hisoblashadi.
Ibodatxona atrofida ikki qator yo’laklar bor. 2005-2008 yillardagi arxeologik
tadqiqotlar natijasida, bu yo’laklardan hayvonlar, odamlarning portretlari topilgan.
Tadqiqotchilar fikricha, bu portretlar
xorazmshohlarga tegishli. Yonboshqal’a me’moriy yodgorligi Qoraqalpog’iston
Respublikasining To’rtko’l tumani hududida joylashgan. Yodgorlik to’g’ri
to’rtburchak shaklida qurilgan bo’lib, uning maydoni 4 gektarga yaqin. Qal’a ikki
qatorli devor bilan o’rab olingan. Balandligi 10 m, qalinligi 5m, ular o’rtasidagi
yo’lakning kengligi 2,5 m. Qal’ada bitta darvoza bo’lgan. Uning old tomonida
to’g’ri to’rtburchakli bir necha aylanali murakkab inshoot qurilgan. Darvoza oldida
bir necha aylanma yo’lakdan iborat qilib qurilishi dushmanga qal’a ichkarisiga
to’g’ri kirib borishiga imkon bermagan. Aylanma yo’lakka kirgan dushman devor
ustida turgan o’qchilar zarbasiga duch kelgan. Bunday darvoza oldi murakkab
mudofaa inshooti qadimgi Xorazm shaharlarining barchasi qurilgan. Shahar ikkita
mahallaga bo’lingan joylashgan. S.P.Tolstov fikricha, qal’ada mingga yaqin aholi
iste’qomat qilgan. Qal’a devorlarida burjlar yo’q, lekin mudofaa uchun ko’p sonli.
Shahar markazida ibodatxona shinaklar qo’yilgan. Shinaklarning qal’ani mudofaa
qilishda va dushmanga zarba berishda ahamiyati katta bo’lgan. Yonboshqa’ada
shinaklar nayzaga o’xshash uchli bo’lib, ikki qator qilib qurilgan. Bu qal’a Xorazm
davlatining sharqiy tomonidagi harbiy chegara shaharlardan biri bo’lgan.
Mil.avv. II asrning ikkinchi yarmida O’rta
Osiyoning shimoli–sharqidan ko’chmanchi yuechji (tohar) qabilalarining kirib
kelishi va bu joylardan o’rnashishi natijasida yangi madaniy o’zgarishlar
12

boshlandi 1
. Ular tashkil qilgan ulkan Kushonlar davlati Baqtriya hududidan to
Ganga daryolari hududigacha yetib borgan. Qadimgi Farg’ona hududida Dovon
davlati, Xorazm va Sug’d hududlari Qang’ davlati tarkibida bo’lgan. Qang’
davlatiga saklar asos solgan. Mil.av ІІ -mil. І asrlarda Qang’ davlati yanada
rivojlandi va Xorazm yerlari ham shu davlat tarkibiga kirgan. Qang’ davlati tashkil
topganda uning markazi Choch bo’lib, bu yerda poytaxt shahar Qanqa (Kangdiz)
joylashgan edi. Kadimgi Choch hududida antik davrga mansub 97 ta yodgorlik
topilgan bo’lib, shulardan 23 tasishahar harobasidir. Qanqa Toshkent
viloyatining Oqqo’rg’on tumani hududida Ohangaron daryosi hududida
joylashgan. Yodgorlik mil.avv. III- mil. XII asrlarga oid. Qanqa xitoy yozma
manbalarida Bityan, o’rta asrlarda Harashkent nomi bilan atalgan. Yodgorlik
dastlab 1898-yilda Turkiston arxeologiya havaskorlar to’garagi a’zolari tomonidan
topilgan. XX asrning 60-70 yilllarida O’zbekiston respublikasi FA Arxeologiya
instituti tomonidan tadqiqot ishi olib borildi. Qanqa to’g’ri to’rtburchak shaklida
qurilib, umumiy maydoni 200 ga. Bir necha qator mudofaa devori va xandaklar
bilan o’ralgan. Shahar ark, uchta shahriston va rabotdan iborat. U yerdan kumush
va mis tangalar, oltin va qimmatbaho toshlardan ishlangan taqinchoqlar, sopol
haykalchalar, ostadon, mehnat qurollari va devoriy suratlar topilgan. Mil. XII asrda
Ohangaron daryosi o’zanining o’zgarishi tufayli suvsiz qolib harobaga aylangan.
Qadimgi davr me’moriy obidalarida tasviriy san’at keng qo’llanilgan. Masalan,
Dalvarzintepa ibodatxonasining Baqtriya xudolariga bag’ishlangan devoriy
sur’atlari, Fayoztepa va Qoratepa Budda ibodatxonalaridagi devoriy suratlar,
Tuproqqal’a va Yerqo’rg’on devoriy rasmlari bunga misol bo’la oladi.
Lekin tasviriy san’at monumental san’atning ustuvor yo’nalishi
hisoblanmagan, u haykaltaroshlik bilan bog’liq holda rivojlangan.
Haykaltaroshlikning asl namunalari Shimoliy Tohariston va Xorazm madaniyatida
o’zining yorqin ifodasini topgan. Baqtriya–Toharistonda eng qadimgi haykallar
kompozitsiyasi Xolchayon saroyidan topilgan. Xolchayon Surxondaryo viloyati
Denov tumanida joylashgan. U ikki qismdan iborat. Arxeologik tadqiqotlar
1
Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до нашихдней.-Т., 1957. C .39.
13

Qorabog’tepa va Xanaqotepada olib borildi. Bu yerdan 9 xonali hokim saroyi
topildi. U asosan xom g’ishtdan qurilgan. Mazkur saroyning to’rt ustunli ayvoni va
katta zali tasviriy san’at va haykaltaroshlik namunalari bilan bezatilgan.
Haykallarning asosiy qismi kushon podsholari (Geray)ga bag’ishlangan, ular
tarkibida yuechjilar birga boshqa etnos vakillari boxtariylar ham bor. Xolchayon
haykallari saroy devorining uch tomonini egallagan. Unda a’yonlar va kurash
sahnasi, teatrlashgan mavzu, ya’ni og’ir gulchambarlarni ko’tarib turgan bolalar
haykallari, aktyor byustlari, muzika asboblarini tutgan ayol haykallari va
boshqalar. Kompozitsiya markazida podsholik xomiysi –– Afina, Gerakl, Nika
(Yunon xudolari)ning siymolari tasvirlangan 1
. Ayritom Termizdan 18 km sharqda
Amudaryo sohilida joylashgan. 1932-yilda bu yerda topilgan tosh rasmlarni
M.E.Masson o’rgangan. 1933-yilda maxsus ekspeditsiya uyushtirildi. Ayritom -
ibodatxona harobasi bo’lib, bu yerda asosan oxaktoshdan yasalgan haykallar
topildi. Haykallarda soz chalayotgan ayollar tasvirlangan, budda diniga oid
haykallar ham topilgan. XX asrning 60-70-yillarida O’zbekiston San’atshunoslik
ekspeditsiyasi tadqiqot ishlarini davom ettirdilar. Natijada fort, buddizm dini
kompleksi, qabr va baqtriya yozuvi bo’lgan haykallar guruhi topilgan. Baqtriyada
buddizm davlat dini darajasiga ko’tarilgach, Budda haykaltaroshlik san’ati
ma’naviy hayotning mazmuniga aylandi. Bularni Dalvarzintepa, Fayoztepa,
Ayritom, Qoratepa va boshqa yodgorliklarda ko’rishimiz mumkin. Baqtriya–
Toharistonda buddizmni qabul qilgan mahalliy ustalarning professional maktabi
shakllanadi. Shimoliy Baqtriyaning eng katta ibodatxonasi Termiz yaqinidagi
Qoratepa yodgorligi hisoblanadi.
Yodgorlik dastlab B.Ya.Staviskiy tomonidan o’rganilgan.
Bugungi kunda bu yerda turli soha mutaxasislari, yapon olimlari tadqiqoti ishlarini
olib borishmoqda. Bu yerda sakkizdan ortiq inshootlar majmuasi ochib
o’rganilgan. Har bir bunday inshoot yo’lak – ayvonlar o’rab turgan to’g’ri
to’rtburchakli katta hovli va yer ostiga qurilgan inshootlardan iborat. Xonalardan
1
Sobirov Q. Xorazm qishloq va shaharlari mudofaa inshootlari (mil.avv. VI asrdan milodiy IX asrgacha). –T., Fan,
2009. B .83.
14

Budda haykali, buddizmga xos inshootstupalar topilgan. Barcha stupalar bir xil
qurilgan. Ularning asosi to’rtburchak bo’lib, uning ustiga silindirsimon inshoot
qurilgan, uning usti gumbazsimon tarzda bo’lgan. Ustiga yog’och yoki toshdan
yasalgan langar o’rnatilgan. Langarda toshdan yasalgan bir necha soyabon bo’lgan.
Soyabonlar muqaddas daraxt ramzi bo’lib, buddistlar uni chatra deb atashadi. Shu
daraxt soyasi ostida Budda o’zining g’oyalarini ishlab chiqqan. Yer ostiga qurilgan
inshoot bilan yer ustiga qurilgan inshoot bir biri bilan bog’liq bo’lgan. Ular zinalar
orqali birlashtirilgan. Qoratepa ibodatxonasining devorlariga diniy mazmundagi
rasmlar va ibodatxonani qurilishda homiylik qilgan insonlarning rasmlari solingan.
Rasmlar katta mahorat bilan chizilgan va o’sha zamonning diniy
mafkurasini o’zida aks ettiradi. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida
Qoratepaning shimoliy qismidan mahobatli stupa topildi. Uning faqatgina
tagkursisi saqlanib qolgan. 1968-yili yuqoridagi ibodatxonadan 2-3 km shimoli-
sharqda Fayoztepa ibodatxonasi topilgan, hozirda u to’la o’rganib chiqilgan.
Fayoztepa vihara tipidagi ibodatxona ekanligi isbotlangan. U uch qismdan iborat
bo’lib, har birida hovli bo’lgan, ularning atrofida uylar joylashgan. Ibodatxonaning
markaziy qismida diniy marosimlar o’tkazilgan. Ikkinchisi qismi monastir,
uchinchisi esa xo’jalik ishlariga mo’ljallangan inshootlar bo’lgan. Markaziy
qismda yaxshi saqlangan stupa topilgan. Markaziy qismning ayvonidan loy va
ganchdan yasalgan Budda, uning safdoshlaribadisatvalarning haykallari topilgan.
Ular qizil rang va tilla suvi bilan bezatilgan. Devorlarga diniy marosim rasmlari
tasvirlangan bo’lib, ularda hayotiylik izlari ko’rinadi. Oq marmar va alebastrdan
ishlangan haykallar ham topilgan. 1972-yilda bu yerdan oq
marmartoshdan yasalgan muqaddas Badxi daraxti tagida o’tirgan Budda va tik
turgan ikki ruxoniy haykali topilgan. Qoratepa va Fayoztepa rasmlari
Hindistondagi ibodatxonalar qurilishi va uning rasmlaridan farq qiladi, lekin
Sharqiy Turkiston va Uzoq Sharqdagi ibodatxona va rasmlarga yaqin. Shuning
uchun ham buddizm O’rta Osiyodan mazkur hududlarga tarqalgan degan xulosaga
kelingan. Lekin, Xitoy va Olmon olimlari Budda dini Sharqqa O’rta Osiyo orqali
kirib bormagan, degan fikrdalar. 1971-yilda Surxondaryo viloyati Sho’rchi
15

tumanida Dalvarzintepa yodgorligi ochildi. U ma’muriy bino qoldiqlari, kulollar
yashaydigan xonalar tadqiq etildi. Dalvarzintepadan ikki yarusli xumdonlar ham
topilgan. Topilgan ashyolar kulolchilik yuksak darajada bo’lganligini ko’rsatadi.
1972-yilda Dalvarzintepadan 115 ta oltin buyumlardan tashkil topgan xazina
topilgan. Mil. II-III asrlarga oid mazkur xazinadan sirg’a, bilakuzuk, kamarband,
uzuk, oltin shodasi, sopol idishlar, haykalchalar, taqinchoqlar, tangalar, shaxmat
donalari topilgan. Dalvarzintepa atrofida ibodatxonalar bo’lib, ularning
harobalaridan buddizmga oid turli haykallar topilgan. Dalvarzintepadan ancha
uzoq bo’lmagan joyda Kushon davriga oid qabriston ochildi. Unda odam suyaklari,
sopol idishlar, taqinchoqlar, tangalar olindi. Uning eng pastki qatlamida murdalar
xumga ko’milgan.
Tozalangan suyaklarning borligi uni zardushtiylarga xos ekanligini bildiradi.
Bunga o’xshash qabristonlar Tojikistondagi Tulhar, Ko’kqum, Oriqtov,
Turkmanistondagi Babashov qabristonlaridir. Tulhar qabristonidagi 350 go’rdan
219 tasi o’rganilgan. Bu yerdagi go’rlar laxad va yorma shaklida. O’liklarni
yasatib, boshlarini shimolga qaratib ko’mganlar. Qabrlarga sopol idish, taqinchoq,
qurollar ham ko’yilgan. 1972-yilda Angor tumanidan 16 gektarni egallagan
Zartepa shahar harobasi topildi. Uylarning devorlari paxsadan qilingan. Aholi
yashash xonalarinng maydoni 4- 15 m 2 ni tashkil qiladi. Bu yerdan ibodatxona,
Buddaning oltin suvi yuritilgan boshi va gavdasi topilgan. Buddistlarning saqlanib
qolgan stupasidan bitta oltin plastinka ko’zacha va yunon tangalariga taqlid qilib
ishlangan Vasudeva I tangalari (ular 500 dan ortiq tanga) topildi. Shuningdek,
Zartepaning 100 metrli mudofaa devori ham o’rganildi. Topilgan ashyolar
Zartepaning mil.av I asrga mansub ekanligini ko’rsatadi. Qadimda mazkur
shaharning 4 ta darvozasi bo’lgan. Mudofaa devorlarining 9 metr, IV-V asrlarda
esa 2 metr bo’lgan. O’zbekistonning qadimgi davrida amaliy san’at ham yuksak
darajada rivojlanadi. Xususiy muhr, tamg’alar, mahalliy hokimlik nishoni gemma
va tangalar zarb qilina boshlandi. Diniy va dunyoviy harakterga ega bo’lgan har xil
terrokota haykalchalari ham ishlab chiqila boshlandi 1
.
1
Губаев А.Г, Археология Туркменистана. - Ашхабад. 1989. C .76.
16

Terrakota haykalchalarda ayollar aks ettirilgan
bo’lib, ular ikki xil tuzilishda bo’lgan. 1)Tik turgan holda, o’ng qo’li ko’krak
ostida, chap qo’li qorni ustida qo’yilgan. 2) Tik turgan holda bo’lib, qo’llarida
oyna ushlab turgan holda tasvirlangan. Terrakota haykalchalarda maxalliy etnik
tiplar va mahalliy ust- boshlarda tasvirlangan. Mil.avv. II asrlardan boshlab, otliq
chavondozlar tasvirlangan terrakota haykalchalar keng tarqalgan. Bular yuejilar
faoliyati bilan bog’liq edi. Bu davrda mulkiy tabaqalanish protsessi ham jadal
sur’atlar bilan kechdi. Natijada ilgari markazlashgan shahar hokimiyati nufuzi
pasayib, dehqonzodalar ta’siri oshib bordi.
17

1.2 O’zbekiston hududida antik davr yodgorliklari moddiy madaniyati
Ayrtom Termiz shaxridan18 km sharqda Amudaryo bo’yida joylashgan.
Ayrtom kushonlar davriga oid o’ziga xos yodgorlikdir, ya’ni bu yerdagn imoratlar
tarqoq xolda joylashgan xozir yodgorlikning anchagina qismini Amudaryo suvlari
yuvib ketgan. Ayrtomni o’rganishga bir tasodif sabab bo’ldi. Bu 1932 yilning kuz
faslida sodnr bo’lgan edi. Chegarachilar katerda suzib ketayotib, daryo tagida
yotgan qandaydir katta bir tosh bo’lagiga ko’zlari tushib qoldi. Toshda odamlar
tasvirlangan edi. Ular bu toshni daryo tagidan ko’tarib olib, Toshkentga, olimlarga
xabar berdilarlar. Tezda Termizga bir gurux olimlar yetib keldi. Ular orasida
mashxur olim M. E. Massoy xam bor edi. U mazkur toshda tasvirlangan
rasmlarning sinchiklab o’rganib, uni kushonlar davriga oid ekailpgini aniqladi.
Tosh daryo bo’yida joylashgan baland tepadan kulab tushgan edi.
Xozir bu toplma Ermitaj zallaridan birini bezatib turibdi. 1933
yilning kuznda Ayrtomni o’rganishga maxsus ekspedisiya uyushtirildi.
Ekspedisiya o’z ishlarini mazkur tosh qulab tushgan tepalikni o’rganishdan
boshladi. Ma’lum bo’lishncha, bu tepa ibodatxona xarobasi bo’lib, undan xar xil
qiyofadagi va mazmundagi xaykallar topildi 1
. Ular asosan, oqtoshdan yasalgan.
qachonlardir ibodatxona karnizini bezatib turgan uch sozandannng xaykallaridir.
Karnizning bir tomonida yuzini sal o’ngga burib turgan va chiltor chertayotgan
kulcha yuzli, ko’zlari katta, qoshlar tutashgan, kirra burunli, lablari qalin yosh
ayolning xaykali tasvirlangan. Ayolning egnida qimmmatbaxo kiyim, quloqlarida
sirg’a, qo’llarida bilakuzuk, bo’ynida marjonlar bor. Torga o’xshash cholg’u asbob
chalayotgan- ikkinchi ayol biroz chapga karab turgan xolatda tasvirlangan. Unin
egnidagi kiyim birinchi ayolning egnidagi kiyimmdan jozibasi bilam ajralib turadi.
1
Буддийский культовый центр Кара-тепе в старом Термеза. Под общ.ред. Ставиского Б.я. Изд. Вост.лита. –
М., 1972. C .52.
18

Qo’llarida bilakuzuk bor, quloqlarda srg’a bor-yoqligi bilinmaydi. Chunki
ayolning boshi ro’mol bilan o’ralgan. Ayolning ro’mol o’rash uslubi
diqatga sazovor. Ro’molning bir uchi or-qaga tashlangan, ikkinchi uchi esa ayol
yelkasi va qo’lining yuqori qismini yopib turibdi. Bu ikki ayol oralig’ida akant
yaprogi tasvirlangan. Yaproq uchi oldinga biroz egilgan xolatda aks ettirilgan.
Uchinchi xaykalda arfa chalayotgan yosh sozanda tasvirlangan. Sozapdaning yigit
yoki qiz ekanligini xaykalga qarab aniqlash mumkin .Uning yuzi dumaloq, ko’zlari
katta, qovoqlari solingan, qoshlari tutashib ketgan, sochlari kalta va jingalak. Bu
sozandannng quloqlarida xam sirg’a, qo’llarida bilakuzuk, bo’ynida marjonlari bor.
Mazkur sozanda bilan tor chalayotgan sozanda orasida xuddi oldingidagidek akant
yaproqlarini tasviri bor. Uchinchi sozandadan keyin xam yana bir akant yaprog’i
aks ettirnlgan. Biznigcha, bu rahda yana ikki sozandaning xaykali bo’lgan. Lekin
ular bizgacha yetib kelmagan. Zero budda dini bilan bolgan qadimgi xind
afsonalarida beshta «mukaddas tovush taratuvchi» musiqa asboblari: chiltor, tor,
nog’ora, ud va kimvalax qayd qilingan. O’z-o’zidan ravshanki,bu besh asbobni
besh kishi chalgan. Rivoyatlarda aytnlishicha, bu
«sozandalar gruppasi» Buddaga lazzat, zavq bag’ishlashi kerak bo’lgan.
Xaykallarning tagpda xam qator akant yaprog’lar tasvprlangan. Ammo bular
sozandalar orasida tasvirlan yaproqlardan kichikroq. Sozandalarning yuz qiyofasi
Ganxara, yunon-rim xaykallari qiyofasidan tubdan farq qiladi 1
. Bu xol ayniqsa
diqatga sazovardir. Demak, bu san’at asari, baktriyalik xaykaltaroshning
maxsulidir. Unda xaqiqiy baktriyalikning yuz qiyofasi aks ettirilgan. Uchala
sozanda chehrasidan xam yengil tabassum sezilib turibdi. Lekin, umuman olganda,
ularning chehralari shavqsiz, tang va turg’un. Ularda Xolchayondan topilgan
xaykallarda bo’lgandek tuyg’unlik va jo’shqinlik alomatlari sezilmaydi. Ayrtom
ibodatxonaspda juda ko’p boshqa xaykallar xam topilgan. Ularning ko’pchiligpda
osmon parilari — devaputralar tasvirlangan 2
. Parilar gulchambar va ichida
xushbo’y modda solingan idishlar ko’tarib kelayotgan xolatda aks ettirilgan.
1
Машарипов О. Хоразмнома 1-том. ―Қадимги Хоразм . Урганч, 2005. ‖ B .63.
2
Ртвеладзе Э.В. Историческое прошлое Узбекистана. Изд . «Sar Qalam». – Т ., 2005. C .89.
19

Mazkur obrazlar xam budda dini bilan bo’liqdir. Agar sozandalar Buddaga lazzat
va zav bag’ishlagan bo’lsa, u xolatda parilar uning yo’liga gullar to’shaganlar va
atir purkaganlar. Yozma manbalarda, Surxon vodiysida Sag’oniyon
(Chag’oniyon)dan tashqari yana Bosand, Zinvor, Burob, Sangardak, Rigdasht,
Kumg’onak va boshqa shaharlar ham eslatiladi. Maqaddisiy (X asr) o’rta asrlarda
Chag’oniyonda 16000 turar joy bo’lganligini qayid etadi. Bu raqam mubolag’a
bo’lmasa kerak. Hozirgacha saqlanib qolgan ko’plab tepalar (ulardan qanchadan
qanchasi vaqt o’tishi bilan yo’q bo’lib ham ketgan) o’rt asrlarga doir ashyoviy
dalillarni o’z bag’rida yashirgan bo’lib, vaqt jihatidan mo’g’ullar istilosi
davrigacha yetib kelgandir. Arxeologik tadqiqotlar quldorlik davrida
Surxondaryoning o’rta oqimi sohilida bosh Markaziy shahar Dalvarzintepa
bo’lgan, degan xulosaga olib keldi.
Dalvarzintepada Denovdan 30 kilometr janubda. Bu tepa
qalin madaniy qatlamga ega yirik shahar qoldig’idir. Yetti gektargacha maydonni
egallagan qal’a devor va handak bilan o’ralgan. Shaharga kirish joyi uning
janubiy-sharqiy qismida bo’lgan. Arkning janub tomondan to’rtburchak shaklida
dunyo tomonlariga mos holda shaharning o’zi tutashgan, u ham handaq va devor
bilan o’ralgan. Dalvarzintepa qal’asini o’rganishni biz qal’adan boshladik. 1962
yilning kuzida qo’rg’on devorining g’arbiy qismida (janubiy-g’arbiy burchak
yaqinida) B.Turg’unov va D.Sidorovlar dastlabki qidiruv ishlarini o’tkazdilar,
qalin istehkom devori ochildi. Qal’a devorining yuqori qismi 5,2 metr
qalinlikkacha yetgan 1
. U yirik (45x45x12 sm) xom g’ishtdan qurilgan bo’lib, usti
loy suvoq qilingan. Bu devor hozirgi kunda taglikdan 12,5 metr ko’tarilib turibdi.
Keyingi qurilish bosqichida u tashqi tomondan 4,7 metr kenglikda qurilma bilan
mustahkamlanan. G’ilof devor uch xil kattalikdagi 33x35x11 sm, 31x30x12 sm,
41x40x11 sm xom g’ishtdan tiklangan. G’ilov ularning loyligidayoq chizilgan
belgilar bor: ikkita bir-biriga parallel to’g’ri yoki qiyshiq chiziq, burchaksimon
chizma noto’g’ri chiziq, tuxumsimon shakl va boshqa belgilar. Bu devor ham
1
Деревняя и средневекавая культуры Сурхандарьи. Под ред. Ртвеладзе Э.В. и Пидаев Ш.Р. Изд.: «ЎзМЭ». –
Т., 2001. C .33.
20

tashqariga nishab qilib qurilgan, lekin suvalmagan; atrofi handaq bilan o’ralgan,
ayni paytda tuproq bosgan pastqatlamlikdan iborat. Ikkinchi devor sog’ tuproqdan
3,8 metr balandlikkacha saqlanib qolgan. Har ikkala devor ham antik davrga
tegishlidir. Qandaydir bir davrda Dalvarzintepa qal’asi tashlandiq
bo’lib qoladi, istehkom qudrati inqirozga yuz tutadi, devorlari ivib tushadi. So’ngra
devor ustida yangi qurilish qad ko’taradi. Biroq u xo’jalik ahamiyatiga molik edi,
xolos. Vayron bo’lgan antik davr devori ustida tiklangan binoning qachon
qurilganligini juda aniqlik bilan belgilash mumkin. Ravoq ochilganda, g’ishtlar
orasidan VI-VII asrga oid turk-sug’d tangalari chiqdi. Devor qurilishi uchun
ishlatilgan to’rtburchak g’ishtlar ham shu davrga to’g’ri keladi.
Dalvarzintepadagi antik davr istehkomining tashlandiq holatga
kelib yemirilish jarayoni, aftidan, IV-V asrlarga to’g’ri keladi. Mamlakat VI-VII
asrlarda inqirozdan chiqqach, istehkom qulay, baland manzil sifatida qayta qurilib
tiklandi, shaharning o’zi esa xaroba bo’lib qoladi. Dalvarzintepa aholi maskani
sifatida arablar istilosi chog’ida uzil-kesil tugadi, chunki arkda ham, shahristonda
ham arablar kelgandan keyingi davrning izi yo’q. Chog’aniyonni 705 yili Qutayba
bosib oladi va 737 yilda uning hokimi – Chg’onxudot arablarga o’lpon to’laydigan
bo’ladi. Xalq orasida hozirgi Dalvarzintepa juda qadimiy mamlakat poytaxtining
qoldiqlaridir. Hukmdori afsonaviy qahramon Dol (Zol) bo’lgan, arablar bu
shaharni xalifa hazrat Alining bevosita rahnamoligida egallaganlar, so’ngra bu
shaharda hayot butunlay so’ngan, degan naql yuradi. Dalvarzintepaning juda katta
joyni egallaganligi, qurilishlar zichligi, arxeologik qatlamlar qalinligi mazkur
qadimiy mamlakat miloddan oldingi birinchi asrda va milodning dastlabki yillarida
barq urib yashnab turgan viloyat markazi bo’lganligidan dalolat beradi.
Chag’oniyon qayd etilgan antik davr ma’lumotlari bizga yetib kelmagan. Bu
viloyat dastlab arablar istilosidan oldingi vaqtga oid tarixiy manbalarda eslatiladi.
VII asr (Xitoy) solnomasida shunday deyiladi: «Chingan-
yen-na – bu mamlakat mashriqdan mag’ribga 400 li va shimoldan janubga 50 li ga
yaqin maydonda yastangan. Poytaxti aylanasi taxminan 10 li. Sharq tomonda Xvo
Lo-mo degan joyga borib tutashadi». O’n li taxminan 5 km ga teng. Bu yerda gap
21

Chag’oniyonning an’anaviy markazi Dalvarzintepa to’g’risida borayotgan bo’lsa
kerak. Chag’oniyon janubda Termiz viloyatiga tutashgan edi. Shimolda esa VII asr
manbalarida Xorun yoki Oxarun deb qayd etilgan.45 Ibn Xurdodbek va qudama
(IX asr) Chag’oniyondan 6 (yoki 3) farsax uzoqlikda Navandak, undan 7 farsax
masofada Xamevaron nomli joylar bo’lganligini yozadilar. Dalvarzintepa antik
davrda davlat ma’muriyati, yirik ibodatxonalar, iqtisodiy aloqa tarmoqlari, harbiy
salohiyat mujassamlashgan katta tarixiy-madaniy viloyat markazi, yirik markaziy
shaharlar sirasiga kirgan. O’zidan kichik bo’lgan ko’plab aholi qarorgohlari unga
bo’ysungan. Shunday bo’ysunuvchi shaharlar sirasiga Xolchayon ham kirgan.
Xolchayon xarobalari Surxondaryoning o’ng sohilida, aniqrog’i, uning qadimgi
qayirida, hozirgi Denov tumanining Xolchayon shirkat xo’jaligi hududida
joylashgan.
Xolchayon qishlog’idagi paxta dalasining shimoliy qismida bo’rtib chiqqan
do’ngliklarini ko’rish mumkin. Ulardan ba’zilarining nomi bor, bir qismi nomsiz.
Ayrim tepaliklar shurf joylar tagida qolmoqda yoki dalalarni haydab tekislash
jarayonida yo’q bo’lib ketyapti. Bu do’ngliklarning eng yirigi Qorabog’tepa deb
ataladi. Ayni paytda uning kattagina qismida imoratlar qurilgan, pastqamlik qismi
esa ekinzorga aylantirilgan. Bu joyning yuza qismidan hamda chuqur chuqur
bo’lib qolgan yerlaridan topilan arxeologik ashyolar unchalik ko’p emas, aksari
antik davrga oid sirlanmagan sopol parchalaridir. So’nggi feodalizm davriga xos
sirlangan sopol bo’laklari ham uchraydi 1
. Qoratepadan yarim chaqirishim g’arbda
bir-biriga tutash do’ngliklardan tashkil topgan Xonaqotepa joylashgan, yo’l
bo’ylab yastangan pastroq do’ngliklar ham bor. Ulardan ikkitasi janubiy-g’arbda
(Shayittepa va Sichqontepa), uchtasi sharqda (To’g’anoqtepa va ikkitasi nomsiz),
bitta tepa g’arbda, to’rtta do’nglik shimolda (To’rabektepa, Maslahattepa va
ikkitasi nomsiz) joylashgan. Xo’jalik a’zosi A.Gulmirzayev ma’lumotiga ko’ra,
50-yillarda yer tekislanayotgan paytda Maslahattepadan tosh poydevor va tosh
devor qoldiqlari, tangalar, qizg’ish gilbalchiqdan ishlanib quydirilgan, ya’ni
1
Деревняя и средневекавая культуры Сурхандарьи. Под ред. Ртвеладзе Э.В. и Пидаев Ш.Р. Изд.: «ЎзМЭ». –
Т., 2001. C .39.
22

terrakot haykalcha, ko’plab sopollar va hatto tosh haykal sinig’i ham chiqqan 1
.
Afsuski, ular hammasi yo’q bo’lib ketgan edi.
Darvoqye, xo’jalik a’zolaridan biri bizga terrakot haykalcha
boshchasini va uch dona tanga berdi. Bu tangalardan ikkitasini Soter, Megas,
bittasini Vasudeva I zarb ettirgan ekan. Maslahattepa jarligida va uning atrofida
antik davrga oid sopol parchalari anchagina. Maslahattepadan 300 metr shimoldagi
pastroq nomsiz tepada ham antik davrga oid sopollar uchraydi. Bu joydan yerli
aholi topib bizlarga taqdim etgan ikkita tangadan birini Soter, Megas, ikkinchisini
esa «badaviy Geliokl» zarb ettirgan bo’lib chiqdi. Maslahattepadan yarim kilometr
chamasi shiomldagi joylardan dehqonlar bizga sopol parchalaridan tashqari yana
antik davrga taalluqli oq toshdan yo’nilgan tag-asos, suyakdan ishlangan
yalang’och ma’buda haykali, mis tangalar ham topib berishdi. Tangalardan uchtasi
Soter, Megas, bittasi xushvika hukmronligida zarb etilgan. Xonaqotepaning g’arb
tomoni ancha buzilib ketgan, uni shu joydan o’tadigan yo’l kesib tushgan,
shimoliy-sharqiy qismi traktor ta’mirlash ustaxonasi hovlisi va imoratlari bilan
band, unga tutash do’nglikda esa xo’jalik a’zolari uy qurib olishgan, janubiy-
sharqiy burchakda tegirmon bor.
1
Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. Северная Бактрия – Тохаристон. Отв. ред. Лунин Б.В. Изд.: «Фан». –Т.,
1990. C .74.
23

II-BOB. Yurtimizda antik davri shaharsozlik xususiyatlari,
me’morchiligining rivojlanishi.
2.1 Dalvarzintepa, Qoratepa, Fayoztepa yodgorliklarining o’rganilishi
Dalvarzintepa tuzilishiga ko’ra O’rta Osiyoda keng tarqalgan antik shaharlar
(Zartepa, Kayqubodshoh, Qumqal’a, Xayrobodtepa, Hayitobodtepa) singari barpo
qilingan. U har biri hayotni ta’minlashning mustaqil tizimiga ega bo’lgan ikki
alohida qismdan iborat. Ularning biri – shaharning janubiy hududida eng baland
tepalikka joylashgan qo’rg’on va ikkinchisi – shaharning o’zi. Qal’a devorlari
o’qlari bo’yicha eng yirik o’lchamlari 300 va 330 m bo’lgan noto’g’ri ko’p qirrali
shaklda qurilgan. Devorlarning balandligi 15 m, uzunligi 800 m, qiyaligi 30 daraja,
qal’a maydoni 6 ga atrofida. Dalvarzintepaning ikkinchi qismi – shaharning o’zi
to’g’ri burchakli shaklda. Devorlarining umumiy uzunligi 2300 m, minoralarining
soni 30 dan ziyod, handag’ining eni 10-15 m. handaq kengligi va devorlar
qo’shqavat ekanligi tufayli ham shaharni olib bo’lmagan 1
.
Mabodo Kampirtepa, Zartepa kabi tuzilishi yaxshi o’rganilgan shaharlarni
misolga oladigan bo’lsak, Dalvarzintepa shahri umumiy hududining 34 foizini
mudofaa inshootlari, 41 foizini asosiy istiqomat qismi, 7 foizini maydonlar va
ko’chalar, 18 foizini boshqa binolar egallagan, deb taxmin qilish mumkin. Shahar
qurilishining umumiy maydoni 470000 kv m ga yaqin bo’lgan.23 Shunday qilib,
tadqiqotchilar avval ko’p marta ta’kidlab o’tganlaridek, Dalvarzintepa – Kushon
davlatining poytaxtga xos inshootlar o’ta zich qilib qurilgan eng yirik shahridir. Bu
yerda ibodatxonalar (DT-7, DT-9, DT-25), shahar aholisining uylari (DT-5, DT-6),
ishlab chiqarish ustaxonalari, shahar maydonlari va hovuzlar, suv tarmoqlari
1
Деревняя и средневекавая культуры Сурхандарьи. Под ред. Ртвеладзе Э.В. и Пидаев Ш.Р. Изд.: «ЎзМЭ». –
Т., 2001. C .43.
24

tizimi, ko’cha tarmoqlari qazib ochildi 1
.
Hozirgi vaqtga kelib shahar hududining ko’p bilan 10 foizi ochilgan xolos,
biroq Dalvarzintepa aholi turmushini ta’minlash tadbirlari hisobga olingan holda
yagona tizim asosida qurilgan, deb xulosa qilaverish mumkin. Har bir mahalla
ichidagi ko’chalar shahar devorlariga aynan yondosh qilib o’tkazilgani birinchi
galda ana shundan dalolat beradi. Dalvarzintepa an’anaviy to’g’ri burchakli
shaklda qurilgan, deb taxmin qilsa bo’ladi. Shahriston tuzilmasi shuni ko’rsatadiki,
ko’chalar bo’ylab maydonlarning keng tarmog’i mavjud edi. Misol uchun
shaharning shimoliy o’qi bo’ylab, asosiy ko’chalardan birining shimoliy qismida,
mahalla o’rni deb taxmin qilinayotgan joyda noyob budda majmuasi (DT-25)
topildi. Dalvarzintepa shahristonining 47 ga, chizmada to’g’ri
burchakli shaklda, dunyo tomonlariga qaratib qurilgan, lekin bo’ylama o’qi
g’arbga og’gani sezilarli darajada. Og’ish burchagi 25 darajaga yaqin, biroq
G.A.Pugachenkovaning taklifiga binoan tavsifni soddalashtirish maqsadida
devorlar va inshootlarning yo’nalishi shartli ravishda shimoliy, janubiy, sharqiy va
g’arbiy deb belgilanadi. Dalvarzintepa – Kushon davlati tarkibiga kirgan. Surxon
daryosining o’rta va yuqori qismini egallagan ulkan tarixiy geografik hududning
yirik shahri markazidir. Bu yerda 30 yildan ziyod vaqt mobaynida olib borilgan
tadqiqotlar jarayonida bir qator savollar tug’ildiki, ularga javobni shahar
qurilishining ichki tuzilmasini o’rganish, tuzilishining o’ziga xos asosiy
xususiyatlarini aniqlash, shahar madaniyatining din, turmush va ishlab chiqarish
singari xilma-xil tomonlarini tavsiflovchi qadimshunoslik materiallari majmuini
olish orqali topish mumkin. Keyingi yillarda Dalvarzintepadan budda
ibodatxonalariga oid katta majmui olindi. Bu topilmalar bir vaqtlari yirik binoning
ichini bezagan devoriy suratlar va haykalchalarning ko’plab parchalaridan iborat.
Me’moriy qoldiqlar
tavsifiga o’tishdan avval Dalvarzintepadagi shaharsozlikning qiyofasini
ta’riflashga ozroq to’xtalib o’tishni istardik. Dalvarzintepaning asosiy maydoni
1
Галочкина Н.Г. Новне даннне об исследовании памятников эпохи бронзи.//Кетмень-Тюбе. Археология,
история. Фрунзе, -1977. C .84.
25

tadqiqotchilar tomonidan o’rganib chiqilib, shahar xarobasi obyekt sifatida
belgilab olindi. Uchta burchak asosiy maydon bo’lib, mikrorelyef ko’rinishlari aks
ettirilgan. Janubiy tomon devorlarining o’lchami 150 metr, shimoliy devorlarining
o’lchami 200 metr, shimoliy qismi 170 metrni tashkil qiladi. Ikkita minoralar
aniqlab olindi. Devorlarining balandligi 11 metr, shimoliy qism balandligi esa 14
metr. Markaziy qism 15 metr. Asosiy maydon barcha tomondan o’rab olingan.
Shahar xarobalarining tomonlari 20-25 metrni tashkil qiladi. daryo oqimi yaqin
bo’lganligi ma’lum bo’ldi. Ushbu oqim Karmanasoy deb nomlangan. «Qadimgi
mikrorelyeflarning o’zgarishiga qaramasdan, qurilish shosselari saqlanib qolingan.
Shimoldan bolanib, shahar
xarobalarining shimoliy-g’arbiy qismi bilan chegaradosh Karmakisoy doimo suv
bilan to’ldirilgan. Hozirgi vaqtda shahar maydonining katta qismi qo’rg’on
shaklidagi ko’rinishga ega. Arxeologik qazuv shimoliy-g’arbiy qismda olib
borilmoqda. Devorlarning qalinligi 5,2 metr, pishiq g’ishtlar 45x45x12-13 sm
o’lchamda. Kushonlar davridagi pishiq g’ishtlarning o’lchami 35x35x11-12 sm.
Dalvarzintepaning ba’zi madaniy qatlamlari 6 metr chuqurlikka ega. Ba’zi
madaniy qatlamlar qalinligi stratigrafik shurf orqali aniqlandi, xonalarning kengligi
2,8 metr, devorlarining qalinligi 50-60 sm. paxsa va loy g’ishtlar ham devorlar
qurilishida ishlatilgan. Xo’jalik uchun mo’ljallangan chuqurlar mavjud bo’lib, 1x1
metrga ega. Xonalar ichidagi madaniy qatlamlar chuqurligi 70 sm ni tashkil qiladi.
Patski qatlamlarda ko’plab sopol buyumlar bo’lib, ayrim bo’lak qism shaklidagi
boshqa buyumlar ham uchraydi. Barcha sopollar kulolchilik ustaxonalarida
tayyorlangan. Ko’plab idishlar yaxshi saqlanib qolganligi bois, ularni yasalish
texnikasini o’rganish oson kechadi. Stratigrafik
gorizont keyingi marotaba ham shahar maydoniga tashlandi. Sopol idishlar ikkita
asosiy topilmalar tarkibini tashkil qiladi chuqurligi 3,20-4,25 metrdagi madaniy
qatlamlardan ham ko’plab arxeologik materiallar topildi 1
. Sopol buyumlar ko’plab
kushonlar davriga tegishli yodgorliklarda uchratildi. Ko’plab tadqiqotchilar
1
Галочкина Н.Г. Новне даннне об исследовании памятников эпохи бронзи.//Кетмень-Тюбе. Археология,
история. Фрунзе, -1977. C .55.
26

Dalvarzintepada qazish ishlarini olib borib, materiallarni tahlil qilib o’tishadi.
Shahar chetki maydonlaridan topilgan ko’plab madaniy qatlamlarga ham e’tibor
qaratilgan. Xonalarning kengligi 2,15 metr ko’rinishga ega. Shaharning ko’plab
maydonlarida devorlar paxsadan qurilgan. Pishiq g’ishtlar 40x40x10 sm. Qalin
devorlarning uzunligi 12,5 metr, kengligi 1-1,5 metr. Devorlarining balandligi 6
metr. Madaniy qatlamlarning o’rganilishi bilan aytish mumkinki, quyi qism
devorlari asosan paxsadan qurilgan. Hozirgi vaqtda saqlanib qolgan devorlarning
balandligi 2,5 metr. Xonalarning pol qismi ham mavjud. Ularning ham chuqurligi
aniqlab olindi. Ko’plab chuqurliklar sopol va boshqa buyum qoldiqlari, qism-
bo’laklari bilan to’ldirilgan. To’rt qator ko’rinishdagi devorlarga pishiq g’isht ham
ishlatilgan. G’ishtlarning o’lchami 48x47-48x12-13 sm, 45x45x12 sm, 42x43x43-
10-12 sm, 36-38x36-38x10-11 sm. Paxsa devorlarining qalinligi 90 sm. Deyarli
barcha g’ishtlarning o’rtacha o’lchami 45 sm.
Antik davr tarixiy yodgorliklari bilan dalvarzintepa o’rtasida katta farq
mavjud emas. Xolchayon kabi shahar o’rni devorlariga o’xshashlik mavjud. Ba’zi
inshootlarning davrini aniqlash qiyin kechadi. Miloddan avvalgi I asr va milodiy I
asrga oid ekanligi tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etildi. Mudofaa devorlari
mavjud bo’lsada, ular o’z vazifasini bajarganligi tasdiqlangan emas. Pishiq g’isht
va paxsadan qurilgan ko’pchilik xonalar ham shahar asosiy maydoniga kiritiladi.
Xonalarning pol qismi 4,2 metr qalinlikka ega. Pishiq g’ishtlarning o’lchami
35x35x10 sm dan 45x45x12 sm gacha ekanligi ma’lum bo’ladi. Devorlarning
umumiy ahvoli ham o’rganib chiqildi. Dalvarzintepada ikki qator devorlar bo’lgan.
U tosh yo’laklar bilan ajralib turgan. Qadimgi Sharqda bunday qatorli devorlar
qurish keng yoyilib borgan. 1962 yil Dalvarzintepaning janubiy-g’arbiy minoralari
o’rganib chiqildi. To’g’ri burchak ostida qurilgan xonalarga ishlatilgan pishiq
g’ishtlarning o’lchami 52x53x26x5-10-10 sm. Dalvarzintepada doimiy kuzatuv
ishlari olib borildi. Doimiy kuzatuv ishlari davom ettirildi.
Dalvarzintepa 2 ning qazish ishlari alohida o’rin egallaydi. Devorlarning eni
2,2 metr, g’ishtlarning o’lchami 52x26x10 sm. Madaniy qatlamlar 15-20 sm dan
1,4 metrgacha boradi. Sopol buyumlar qoldiqlari ko’plab topildi. 1,4 metr
27

chuqurlikdagi madaniy qatlamlardan boshqa ashyoviy materiallar ham topildi.
Qal’a devorlarini o’rganish katta hudud, asosida olib borildi. D-3, D-8, D-4
qismlarda alohida qidiruv, qazuv ishlari davom ettirildi. Bunda L.I.Albaumning
xizmatlari katta bo’lib hisoblanadi. Dalvarzintepadan ko’plab tangalar ham topildi.
Ular asosan kumushdan ishlangan. Ularning tangalari keyingi davr arxeologik
yodgorliklaridan ham topilgan. 1968-1972 yillardagi qazish ishlari davomida 22 ta
xona aniqlandi. Turar joy vazifasini bajarib kelgan. D-4 qismida bunday xonalar
soni ko’p bo’lgan. Xonalarning deyarli barchasi tuproq qatlam tagida qolgan (15-
rasm). Barcha tomoni kvadrat shakldagi devorli xonalarni pishiq g’isht ishlatilgan.
Xonalar ichida markaziy zallar ham bo’lib, tag qismlarining qalinligi 2-2,7 metrni
tashkil qiladi. Barcha xonalar devori suvoq qilingan. Burchak qism suvoqlari
yaxshi saqlanib qolgan. Markaziy qism uch guruhga bo’linadi: 1-xona – katta zal
ko’rinishida bo’lib (11,5-7,6 metr bo’lib, markaziy kompleks ekanligi
ta’kidlanadi), Barcha devorlarini pishiq g’isht ishlatilgan.
3-xona – zallari o’lchami 105x3,8 metr (17-
rasm). Sharqiy devor qalinligi 2-2,3 metrga ega. Dalvarzintepaning janubiy guruh
qismiga 2, 4-7 xonalar kiritiladi. Barcha xona devorlari suvoq bilan bir qatoor
qalinlikda to’ldirilgan. 2-xona (6x1,2 m) – 7 xona o’rtasida o’tish yo’laklari
mavjud. Bir qancha vaqt davomida zallar, xonalar qurilish rejasi saqlab qolingan.
Qayta rejalashtirish ishlari ham olib borildi. Hammomlar, minoralarga pishiq g’isht
ishlatilgan. Suvoqlarning qalinligi 5-7 sm ni tashkil qiladi. topilmalar ham alohida
ahamiyat kasb etadi. 2-xona pol qismidan ko’plab buyumlar topilgan. To’rt xil
figurali o’yinchoqlar ham mavjud. Xuvishka davrida zarb qilingan 20 ga yaqin
tangalar kumush, misdan yasalgan. Mutaxassilarning ta’kidlashicha, buddaviylik
(buddizm) dini (budda-sanskritda nurlangan degan ma’nolarni bildiradi) Termizga
Shimoliy Hindistonning Gandhara (hozirgi Pokiston hududi), Nagaxara o’lkalari,
Hindukush tog’lari va shimoliy Afg’oniston yerlari osha kirib kelgan.
Fayoztepa, Qoratepa, Zo’rmola kabi yodgorliklar Ko’hna
Termizning buddizm ibodatxonalari turkumiga kiradi. Fayoztepa shahar
tashqarisida Qoratepadan I kilometr shimoliy-g’arbda joylashgan buddizm
28

ibodatxonasi. Fayoztepa yodgorligi L.I.Albaum rahbarligida O’zbekiston FA
Arxeologiya instituti va Surxondaryo viloyat o’lkani o’rganish muzeyining
birlashgan guruhi tomonidan tadqiq etilgan. Fayoztepa ibodatxonasi to’g’ri
burchak ostida shimoliy-g’arbdan janubiy sharqqa yo’naltirib qurilgan, eni 34
metr, uzunligi 113 metrga teng inshoot. Bu ibodatxona uch asosiy qismdan, ya’ni
markaziy imorat-sajdagoh, shuningdek, oshxona va omborxonalardan tashkil
topgan. Markazda hovli joylashgan bo’lib, uning to’rt tomoni bo’ylab ichki qismi
devoriy rang tasvirlarga bezalgan ayvonlar qurilgan. O’z navbatida ibodatgohning
har ikki tomonida eshiklari ayvonga qaratib qurilgan xonalar mavjud bo’lgan.
Ibodatxona bu qismining janubida joylashgan to’rtburchak shakldagi sig’inish joyi
o’zining bezaklari bilan boshqalardan tubdan farq qiladi. Bu xonani mahobatli
devoriy rang tasvirlar va haykallar bezab turgan. Yuza qismiga zarhal suv
yurgizib ishlangan bodxisatva va oq ganchdan tayyorlangan Budda haykallari
kabilardir. Ayniqsa, oq toshga o’yib ishlangan haykallar majmuasi alohida
ahamiyatga molik. Tokchaga o’xshatib yo’nilgan toshning yuza qismida
Buddaning muqaddas daraxt (bodxi) ostida chordona qurib o’tirgan qiyofasi o’yib
ishlangan. Buddaning yon tomonlarida tik turgan holatda ruhoniylar aks ettirilgan.
Fayoztepa sajdagohi qazib o’rganilgan inshootning shimoliy-g’arbiy tomonida
joylashgan. Unga markaziy qismga, ya’ni ibodatxonadan o’tilgan. Sajdagohning
ham asosiy qismini ayvonli hovli tashkil etadi. Bu ayvondan turib ruhoniylar
va’zxonlik qilganlar. Ibodatxonaning xo’jalik bilan bog’liq qismi tuli hajmdagi
oshxona va omborxona vazifasini o’tagan xonalardan iborat. Bu joylardan xilma-
xil o’yma naqshin lavhalarda, jumladan, Buddaning ramziy ifodalari, ya’ni
muqaddas daraxt «bodxi» barglarini yoki Buddaning oyoq izlarini eslatuvchi
shakllar bilan bezalgan idishlar ko’plab topilgan 1
.
Fayoztepadagi asosiy inshootdan bir necha metr shimoliy-sharqda buddizm
dinining muqaddas yodgorliklaridan biri bo’lmish stupa joylashgan. Stupa
hindularning sanskrit tilida «koinotning mujassami» degan ma’noni anglatadi.
1
Галочкина Н.Г. Новне даннне об исследовании памятников эпохи бронзи.//Кетмень-Тюбе. Археология,
история. Фрунзе, -1977. C.74.
29

Aksariyat holda supa saxna ustida qurilib, tanasi silindr shaklidagi ko’rinishga ega
bu inshoatning tepa qismi gumbazsimon shaklda qurilgan. Bu turdagi inshootlar
ibodatxona tarkibida, jumladan, Qoratepa va Fayoztepa ibodatxonalarida yoki
alohida yodgorlik shaklida shahar tashqarisida qurilgan. Ana shunday
yodgorliklardan biri ko’hna Termizning sharqiy tomonida joylashgan Zo’rmola
hisoblanadi. Fayoztepadagi stupa L.I.Albaumning ta’kidlashicha, miloddan avvalgi
I asrning oxirida qurilgan bo’lib, gumbaz qismi rang tasvirlarga bo’yalgan.
Keyinchalik bu stupaning ustidan yana ham mahobatliroq stupa qurilgan.
Fayoztepada Ko’hna Termizning Qoratepa o’rnidagi ibodatxona singari xatlarning
uchrashi juda muhimdir. Fayoztepada uchragan xatlarning aksariyat qismi sopol
idishlarning sirtiga bitilgan. Hindshunos olima V.V.Vetrogradova ma’lumotlariga
ko’ra bu ibodatxonada baqtriya yoki kushon xatida bitilgan yozuv, hind alifbolari
kxartoshthi, braxma, sanskrit va noma’lum alifboda bitilgan xatlar uchragan.
Qoratepada ilk bor qazishma ishlarini 1936-1937-yillarda prof.
M.Ye.Masson boshchiligidagi Termiz ekspedisiyasi a’zolari amalga oshirganlar.
Qoratepa ibodatxonasida B.Ya.Staviskiy boshchiligida Sankt-Peterburgdagi Davlat
ermitaji, Moskvadagi Sharq xalqlari san’ati muzeyi, sharqshunoslik va Ta’mirlash
institutlarining birlashgan ekspedisiyasi ko’p yillar davomida uzluksiz ravishda
qazishma ishlarini olib bordilar. Qoratepa o’rnidagi ibodatxonaning shakllanishi
milodiy II asrga oid. Milodiy II asrning birinchi choragi ko’pchilik tarixchi-
qadimshunoslarning fikricha, Kushon davlatining eng yorqin vakili Kanishka I
davlatni idora etgan yillariga to’g’ri keladi. Podsho Kanisha I hukmronligi davrida
buddizm dini davlat dini deb e’lon qilingan. Natijada o’z tarkibiga Baqtriya
o’lkasi, janubda shimoliy Hindiston, sharqqa esa sharqiy Turkiston (hozirgi
Shinjon-Uyg’ur muxtor viloyati)ni qamrab olgan Kushon davlati yerlarida yana
ko’plab buddizm ibodatxonalariga asos solingan. Qoratepa ibodatxonasi ham ayni
shu hukmdor davlatni idora etgan davrda bunyod bo’lgan ibodatgoh joylardan biri
sanaladi. Umumiy maydoni 8gektarga yaqin tabiiy tepalik ustida bunyod etilgan bu
yodgorlik qadimda o’nlab o’ziga xos imoratlar majmuasidan iborat ibodatxona
bo’lgan. Har bir alohida inshoot yer ostki va ustki qismida qurilgan
30

xonalardan, jumladan, peshayvonli hovli, aylanma yoo’lakli ibodatgoh va bir-ikki
kohinlar kulbasidan tashkil topgan. Bu’zi bir hovlilarda kichik hajmdagi stupalar
ham joylashgan. Qoratepadagi ibodatgoh va uning peshayvonlarida mhobatli rang-
barang rangtasvirlar, xususan, Budda va Bodxisatva tasvirlari tushirilgan.
Ibodatxona devorlari buddaga tuhfa hadya etayotgan shaxslar suratlari,
shuningdek, mahalliy va buddizm rivoyatlari bilan bezatilgan.
2.2 Amudaryo o‘ng sohili antik davri moddiy madaniyati
Qadimgi madaniyat va ma‘naviyat markazi bo’lgan Ko’hna Xorazm necha
ming yillik tarixi davomida o’ziga xos madaniyat yaratgan. Amudaryoning o’ng
sohilida joylashgan Bozorqal‘a, Qo’yqirilganqal‘a, Jonbosqal‘a kabi shahar
qal‘alarning mustahkam mudofaaga egaligi, yirik sug’orish inshootlarining
mavjudligi, olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida topilgan
hunarmandchilik buyumlari, amaliy san‘at namunalari qadimgi Xorazmning
naqadar gullab– yashnagani va taraqqiy topganidan guvohlik beradi 1
. Xorazm
moddiy madaniyati hamda binokorligidagi yangi o’zgarishlar va bu viloyatda
oldingi davrlarda noma‘lum bo’lgan moddiy an‘analar miloddan avvalgi VI-V
asrlar bilan sanaladi. SHu davrga oid Xorazmda g’isht va paxsadan qurilgan uy-
joylar qazib ochilgan. Qurilish va hunarmandchilik ancha rivoj topgan.
Xorazm sopol idishlari Marg’iyona, Baqtriya va
So’g’diyona kulolchilik buyumlariga o’xshab, ulardan uncha farq qilmaydi. Sopol
idishlari va boshqa moddiy manbalarning hammasi bitta asosiy xususiyati bilan
umumiy madaniyatga mansubdir. Bu haqda qurilish, uy-joylarning tuzilishi va
mudofaa binokorligi ham dalolat beradi. Bu davrda Xorazm tuprog’ida Markaziy
Osiyo janubiy viloyatlarida juda qadimgi zamonlardayoq rivojlanib ma‘lum
bo’lgan xususiyatlar va an‘analarning keng tarqalishi, mahalliy aholining moddiy
madaniyatiga joriy qilinishi qiziqarli ilmiy muammodir. SHu muammoni o’rganish
va aniqlash jarayonida tadqiqotchilar turli xil xulosa-fikrlarga keldilar. Markaziy
1
Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до нашихдней.-Т., 1957. C .113.
31

Osiyo viloyatlarining madaniy o’xshashliklariga sabab xalqlarning qo’shni-
qarindoshligi, umumiy urf-odatlari,tili, savdo-sotiq, madaniy aloqalari, janubda
yuqori darajada rivojlangan madaniyatning ta‘siri, janubiy aholining bir qismining
Xorazm chegaralari yonida va aynan viloyat hududiga tarqalishi deb faraz
qilinadi 1
. Bozorqal‘a yodgorligida ya‘ni mil.avv. IV asrdan charxda(qo’l
charxida) yasalgan kulolchilik idishlar asosan katta hajmdagi xumlardan iborat
bo’lib, ularning devorchalari deyarli to’g’r ichiziq bo’ylab gorizontal kungiralar
tushirilgan, og’zi keng va chambari jim-jimador va yassidir. Kulolchilikning bu
tipi shahar ichida ham juda ko’p uchray-di, ular bilan bir xildagi yorg’uchoklar
ham topiladi. Arxeologik qazishmalar vaqtida qal‘adan Amirobod madaniyati
uslubiga va undan ham ilgarigi kulolchilikka oid sopol idishlari, uning atrofidagi
ikki kilometrdan ortiq keladigan katta maydondan ko’plab sopol siniqlari topilgan.
Bular kulolchilik charxisiz ishlangan ancha kam uchraydigan och qizil rangli
yuqori sifatli va rang-barang shaklda bo’lgan.
Bozorqal‘adan topilgan idishlar boshqa qal‘alarda juda ko’p
uchraydigan qoramtir kulrang tusli qo’lida ishlangan har xil kulolchilik
idishlaridan keskin farq qiladi. Jonbosqal‘adan kulolchilik buyumlarini
pishiradigan maxsus o’choqlar, juda ko’p sopol idishlar, buyumlar va ular
orasidagi san‘at asarlari ham topilgan. SHuningdek, bu qal‘adan otashparaslik dini
xudolari Anaxita va Mitralarning haykallari topilishi otashparastlik dini ta‘sirini
nihoyatda kuchayganligini ko’rsatadi. Demak, Jonbosqal‘a otashparaslik dini
markazi bo’lgan, deb ayta olamiz1 . Qo’yqirilganqal‘a, Jonbosqal‘ada topilgan
buyumlar mil.avv. IV-I asrlarda qadimgi Xorazmda zardushtiylik dini keng
tarqalganidan darak beradi. Jonbosqal‘a markaziy ko’chasi oxirida joylashgan
imorat xarobalarini tekshirish natijasida otash ibodatxonasi bo’lganligi aniqlandi.
Imorat o’rtasidagi supachaga qurilgan o’choqda muqqadas olov doim yonib turgan.
Ibodatxonaning ichki devori tagida uzun supa, otashxona yonida esa ibodat
qiluvchilarning diniy marosimlarni o’tkazishlari uchun ayrim xona ham mavjud
1
Гулямов Я.Г. Исламов У., Аскаров А. Первобнтная культура и возникновение орошаемого земледелия в
низовьях Зарафшана. - Т., 1966. C.102.
32

bo’lgan. Bu xonada topilgan ko’plab suyak qoldiqlari, unda diniy marosimlar
uchun tayyorlangan taomlar iste‘mol qilinganligidan darak beradi. Arxeologik
qazishmalar shuni ta‘kidlaydiki, Jonbosqal‘a Xorazm vohasining sharqiy
tomondagi harbiy chegara shaharlaridan biri bo’lgan, u o’sha davrda harbiy
strategik va iqtisodiy – madaniy va diniy markaz vazifasini bajargan. Arxeologiya–
etnografiya ekspeditsiya rahbari S.P.Tolstov Qo’yqirilganqal‘a yodgorltgida
(1952-1955) olib borgan tadqiqotlari natijasida qazib olingan sopol idishlarini ikki
guruhga: ilk va so’nggi kangyuy davri idishlariga ajratadi. Ilk kangyuy davri
mil.avv. IV-II asr, so’nggi kangyuy davri mil.avv. II-I asrlarni o’z ichiga oladi. Ilk
kangyuy davriga oid sopol idishlari xilma-xil bo’lib, ular turli ko’rinishdagi xum
va xumchalar, dastasi arslon boshini eslatuvchi uzun boyli ko’zalar, tasviriy sa‘nat
namunalari tushirilgan suvdon (flyaga)lar, pastki qismi ot, tuya boshini yoki grifon
obrazini aks ettiruvchi sopol riton (qadah)lardan iborat. Qo’yqirilganqal‘adan
qo’sh parrakli ilk skifkamon o’qining uchi ham birinchi marta shu erda topilgan
edi. Xuddi shu erning o’zida kulolchilik hunarining ma‘lum punktlarda to’planishi
va ixtisoslanishning yuzaga kelishi ochiq ko’rinib turadi, idishlarni qo’lda
tayyorlash bilan bir qatorda, kulolchilik charxi keng qo’llaniladi. CHiroyli
ishlangan bu-yumlarning ko’pligiga qarab yaxshi-yomonni ajratadigan nozik didli
xaridorlarning butun bir tabaqasi paydo bo’lgan deb taxmin qilish mumkin. SHu
vaqtning o’zida (mil.avv. IV—III asrlar) Xorazm janubdan oyoq charxi bilan
ishlash, idishlarni bir rangli bo’yoq bilan bezash usullarini o’rganib oladi shu
vaqtning o’zida qizil yoki to’q jigar rang angob bilan idishlar sirtini quyuq va silliq
qilib bo’yash bilan birga, qadimgi mahalliy usul idish sirtini yaltiratish usuli yana
keng qo’llanila boshlanadi. Bu davrda sirti lak bilan yoki qalin angob qatlami
bilan qoplangan, oyoqchali yoki oyoqchasiz qadahsimon kosalar va katta qalin
xumlar ishlab chiqarish rasm bo’ladi. Kulolchilikning bu yangi tipi asosan qal‘ada
va katta uylarda uchraydi, taxminan bularda hukmron sinfga tegishli aholi
yashagan bo’lsa kerak. Bu buyumlarni ishlashda antik davrning yuqori
hunarmandchilik texnikasi qo’llanganligi shubhasizdir. Bundan ko’rinadiki,
Qo’yqirilganqal‘a antik davrda yirik hunarmandchilik markazlaridan biri bo’lgan.
33

Qo’yqirilganqal‘a qo’lda va qo’l charxida ishlangan, shuningdek yangi texnikani
qo’llab, oyoq charxi bilan tayorlangan kulolchilik tiplarining rivojlanishini juda
aniq ko’rsatib beruvchi o’ziga xos yodgorlik ekanligini arxeolog YA.G’ulomov
ham o’z asarlarida ta‘kidlab o’tadi. Antik davrda kundalik hayotda qo’llaniladigan
har qanday sopol idishning sirti qizil yoki to’q jigar rang angob bilan bo’yalgan,
shuningdek idish sirtini yaltiratish maqsadida uni lak bilan sirlash jihatiga ham
keng ahamiyat bergan. Angob- tayyorlangan sopol mahsulotining
namligida sirtini qoplash uchun mo’ljallangan keramik massa bo’lib, sopol
idishlarining ba‘zan yuqori yoki butunlay hamma qismi angoblangan. SHuningdek,
sopol idishlariga tushirilgan turli mazmundagi syujetlar qadimiy Xorazm
aholisining tasviriy san‘atdan boxabar bo’lganligidan dalolat beradi.
Qo’yqrilganqal‘aning markaziy gumbazi ostidan, sharq tomonidan kiraverishdagi
yo’l ustidan topilgan ikkita flyagaga ayniqsa katta qiziqish bo’lgan. Ulardan biri
relefli kompozitsiya bilan bezatilgan, kompazitsiyaning markazida soqolli bosh
bo’lib, o’ngdan va chapdan ko’rinib turadi, chetda esa grifon degan bahaybat
afsonaviy mahluqning tasviri bo’lgan. Boshqa flyagaga markazi olti qirrali
yulduzdan iborat bo’lgan o’simlik naqshi tasvirlangan. Bunday relefli
kompozitsiyalarning juda ko’p fragmentlari topilgan. 1950 yilda
Qo’yqirilganqal‘adan skiflarning bosh kiyimini kiygan, qiya holda nayza tutib
turgan chavandoz tasvirlangan relef diqqatga sazovor edi.
Tekshiruv vaqtida Qo’yqirilganqal‘adan topilgan ashyolar Xorazm terrokot
skulpturalari kolleksiyasini ajoyib bebaho namunalardan desak bo’ladi.
Qo’yqirilganqal‘a stratigrafik qatlamlarining o’rta gorizontidan (mil.avv. III-II
asrlarga mansub) metallga o’xshash ashyodan ishlangan, tubi va gardishi ikki qator
bo’ylib darajalangan tova topilgan. Tova tubining o’lchamlari 18, og’iz diametri
24, balandligi 6, qo’chqor suratli sopining uzunligi 10 sm qilib ishlangan.
Idishning tubi, sopi va gardishi doirachali chuqurchalar bilan, ma‘lum tartibda
naqshlangan. Natijada tovaning og’zi gardishi bo’ylab 88, tub yuzasida 4, 8,11
kabi 90, 45S. lardan iborat darajalangan sohalar shkalalar yuzaga kelgan.
Tekshiruvlar topilmani quyosh soati, kalendar, olam tomonlarini ko’rsatkichi,
34

oshxona idish sifatida esa undan quyosh ramzi tushirilgan non, yog’ kulchalar
tayyorlanishda chuqurchalar bo’rtiq pishiriqlarni ortiqcha kuyib ketishdan saqlash
maqsadida qilinganligini ko’rsatadi. Arxeologlar tomonidan milodiy III asrga oid
dastlabki kalendar hujjatlar topildi. Bu topilmalar qadimgi Xorazmda o’zlarining
yil va oy o’tishini hisobga olgan kalendari bo’lganligidan dalolat beradi.
Qo’yqirilal‘aning tashqi doirasidagi xonalarning
biriga o’rnatilgan, balandligi 1- 1,5 metrcha keladigan hamda ustalik bilan
ishlangan vino idishlar – xumlar, qal‘a tevarak atrofida uchraydigan tokzor izlari
S.P.Tolstovning fikricha, qadimgi xorazmliklarda uzumchilik ancha taraqqiy
qilganligining namunasidir. Qo’yqirilganqal‘a tashqi halqasining vino
saqlanadigan katta-katta xumlar bilan to’la xonalarining biridan topilgan qisqa bir
yozuvni qayd qilib o’tish lozim, bu yozuv faqat Xorazmdagina emas, balki
umuman butun O’rta Osiyodan topilgan yozuvlar ichida ham eng qadimiylaridan
biri hisoblanadi. YOzuv xumga, uning chambari ostiga arameychadan kelib
chiqqan, osonlikcha o’qiladigan xat bilan o’yib yozilgan edi. U: ‘SPB R/DK –
“Aspabarak” yoki “Aspabadak” deb o’qiladi. S.P.Tolstovning fikricha, bu so’z
eronchadir – so’zning ot o’zagi ham, uning oxiridagi affiks ham eronchadir. So’zni
“Otda ketayotgan” yoki “Ot minib turgan” deb tarjima qilish mumkin; har ikki
holda ham u atoqli nom bo’lib, xum egasini va unga qarashli otni ifodalashini qayd
qilib o’tgan. YU.A.Rapoportning ma‘lumotlariga ko’ra arxeologik kuzatishlar
jarayonida birinchi bor Qo’yqirilganqal‘adan topilgan oynalar nihoyatda katta
qiziqish tug’dirgan, quyi devori qalin qavatning xonalariga yorug’lik tushishiga
imkon bergan bu oynalar shimoliy gumbazdan boshqa hamma gumbazlarning
g’o’lchalari terilgan devorlarida o’rnatilgan. Demak, qayd qilinayotgan davrda
boshqa qal‘alarda yorug’lik tushishi uchun tuynuklar qo’yilgan paytda
Qo’yqirilganqal‘ada oynadan foydalanish juda katta yutuq desa bo’ladi. YAna
YU.A.Rapoport olib borgan kuzatishlari natijasida Qo’yqirilganqal‘adan miloddan
avvalgi dastlabki asrlarga oid birinchi ossuariylar topilgan.
35

Xulosa
O’zbekistonning janubiy sarhadlarida antik davr yodgorliklari ko’pchilikni
tashkil qilib, ular Kampirtepa, Dalvarzintepa, Ayritom, Qoratepa, Xolchayon,
Fayoztepa, Zartepa kabilardir. Arxeolog-tadqiqotchilar, muzey ekspedisiyalari
doimiy qazish, tadqiqot ishlarini olib borishgan. Qoratepa yodgorligi Ko’hna
Termiz shahar o’rnining shimoliy-g’arbiy burchagida joylashgan. 1950-yildan
boshlab Qoratepada qazish ishlari olib borildi. Bu yodgorlik, ya’ni Qoratepa
miloddan avvalgi III-II asrlarga oiddir. Inshootlar, kichik qabrlar, xonalar,
arxeologik buyumlar aniqlandi. Topilmalar ichida sopol buyumlar ko’pchilikni
tashkil qiladi. Budda monastrlari, yozuvlar, Kushon podsholarining tangalari ham
ushbu yodgorlikdan topilgan.
Yozuvlarning mazmuni tadqiqotchilar tomonidan aniqlab olindi. Sopol
idishlarga ko’plab yozuvlar bitilganligi ma’lum bo’ldi. Umuman, qadimgi vaqtda
Surxon vohasi Baqtriya tushunchasi bilan birgalikda ifodalangan. Bu yerdagi yana
bir muhim yodgorliklardan biri Xolchayondir. Arxeologik ekspedisiya
Xolchayonda kompleks qazish ishlarini tizimli ravishda amalga oshirishgan.
Xolchayon shahar xarobasini bir necha qismlarga bo’lishadi. Xonaqotepa,
Qorabog’tepa, Maslahattepa, Qirilgantepa kabi shartli nomlar qo’yilgan.
Inshootlar, xonalar, arxeologik topilmalar alohida ahamiyat kasb etadi. Gips, tosh
36

bloklar, uylar, dala hovli xonalari tahlil qilib chiqilgan. Budda yodgorligida
ko’plab haykallar ham topildi. Kishilarning bosh qismi tasvirlangan haykalchalar
ko’pchilikni tashkil qiladi. Xolchayonda badiiy madaniyat yuksak bo’lganligi
ma’lum bo’ldi. Dalvarzintepaning asosiy maydoni shahar o’rnining janubiy-
sharqiy qismida joylashgan bo’lib, stratigrafik kuzatuv asosida batafsil o’rganib
chiqildi. Ushbu yodgorlikda ko’plab madaniy qatlamlar mavjud. Ularning umumiy
o’lchami, turar-joy mavzelari, xonalarning holati ko’rib chiqildi.
Devorlarining ayrim qismlari saqlanib qolgan bo’lib, asosan, pishiq g’isht,
paxsa bloklar ishlatilgan. Devorlar loy bilan somon aralashmasidan suvoq qilingan.
sopol idishlar, taqinchoqlar, skletlar madaniy qatlamlarning deyarli ko’pchiligida
uchraydi. Dalvarzintepada xonalar guruhlarga bo’lib o’rganilgan. Turar-joylarning
o’ziga xos xususiyati shundaki, badavlat shaharliklar uchun maxsus kvartallar
qurilgan. Dalvarzintepa devorlariga turli xil rasmlar chizilgan bo’lib, ularning
ayrimlari yaxshi saqlanib qolgan. Ibodatxonalar shahar o’rnining barcha qismlarida
uchraydi. Saroylar, ayvonlar, dafn qilish joylari ham atroflicha o’rganib chiqildi.
2000-yil Surxon vohasidagi Kampirtepa yodgorligi ham qazib tekshirib chiqildi.
Kampirtepaning asosiy obyektlari uchta bo’lib, tadqiqotchi A.Voskovskiy,
Sverikov, E.Rtveladzelar izlanishlar olib borishdi.
Kampirtepadan ko’plab arxeologik topilmalar ashyoviy dalil sifatida olindi.
Dafn qilish joylari kichik va katta kameralari bilan birgalikda suratga olingan.
Ulardagi suyak buyumlarga ham alohida e’tibor qaratilgan. L.Sverikov
Kampirtepaning har bir minorasiga alohida sharh, tushunchalar berib o’tgan.
Devorlarining qurilish texnikasi, qurilish ashyolarining ishlatilishi baholanib
o’tilgan. Ko’hna Termiz O’zbekiston janubiy sarhadlaridagi yirik yirik tarixiy
yodgorliklaridan biri bo’lib hisoblanadi. Qal’a, devorlar, xo’jalik xonalari,
kvartallar kuzatuv ostida, doimiy tekshriuvdan o’tkazildi. Surxondaryo viloyat
muzeyda ushbu yodgorliklardan olingan barcha arxeologik buyumlar saqlanib
kelinmoqda. Zartepa, Fayoztepa ham arxeologik ekspedisiya a’zolari tomonidan
o’rganib chiqildi. Loy bilan somon aralashmasidan suvoq sifatida foydalanish
barcha makonlarda kuzatiladi. Kampirtepadan topilgan rangli metallar alohida
37

ahamiyat kasb etadi. Qurol-yarog’, yoritgich, sirg’alar, tugma, shaxsiy buyumlar,
tangalar shular jumlasidandir.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining ikkinchi Maslahat uchrashuvi
yakunida ommaviy axborot vositalari vakillari uchun brifingdan nutqi. 2019.
29-noyabr.
II. Asosiy adabiyotlar.
2. Буряков Ю.Ф. Историческая топбграфия древних городов
Ташкентского оазиса (Историко-археологический очерк Чача и Илака)
- Т., 1975.
3. Древняя Бактрия. Под ред. И.Т.Кругликовой. -М., 1984.
4. Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до
нашихдней.-Т., 1957.
5. Sobirov Q. Xorazm qishloq va shaharlari mudofaa inshootlari (mil.avv. VI
asrdan milodiy IX asrgacha). –T., Fan, 2009.
6. Губаев А.Г, Археология Туркменистана. - Ашхабад. 1989
7. Буддийский культовый центр Кара-тепе в старом Термеза. Под
общ.ред. Ставиского Б.я. Изд. Вост.лита. –М., 1972.
38

8. Ртвеладзе Э.В. Историческое прошлое Узбекистана. Изд. «Sar Qalam».
–Т., 2005.
9. Гулямов Я.Г. Исламов У., Аскаров А. Первобнтная культура и
возникновение орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана. - Т.,
1966.
10. Ртвеладзе Э.В. Историческое прошлое Узбекистана. Изд. «Sar Qalam».
–Т., 2005.
11. Деревняя и средневекавая культуры Сурхандарьи. Под ред. Ртвеладзе
Э.В. и Пидаев Ш.Р. Изд.: «ЎзМЭ». –Т., 2001.
12. Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. Северная Бактрия – Тохаристон. Отв.
ред. Лунин Б.В. Изд.: «Фан». –Т., 1990.
39

Sotib olish