O'lkamizda antik davr memorchiligi va san'ati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	45.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

O'lkamizda antik davr memorchiligi va san'ati

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'LKAMIZDA ANTIK DAVR ................................................................4
1.1 Antik davr madaniyati haqida tushuncha .................................................4
1.2 O’rta Osiyoda ilk o’rta asrlar davri madaniyati haqida tushuncha .........10
II BOB. O'LKAMIZDA ANTIK DAVI MEMORCHILIGI VA SAN'ATI ...18
2.1 Arxeologik va me’moriy yodgorliklarning o’lkashunoslikda tutgan
o’rni ..............................................................................................................18
2.2 Antik san'at tarixi ....................................................................................27
XULOSA ...............................................................................................................30
ADABIYOTLAR RO'YXATI ............................................................................31
1

KIRISH
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat –
engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda
ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida e’tibor qaratib “...
farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy
maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
, - deb ta’kidlab
o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Tadqiqotning obyekti . O'lkamizda antik davri memorchiligi va san'atini
tahlil qilish.
Tadqiqotning predmeti. O'lkamizda antik davri memorchiligi va san'atini
tadqiq qilish.
3

I BOB. O'LKAMIZDA ANTIK DAVR
1.1 Antik davr madaniyati haqida tushuncha
Antika iborasi lotincha «antigus» so’zidan olingan bo’lib, u qadimgi degan
ma’noni anglatadi. Bu ibora XV asrda Italiya gumanistlari tomonidan dastlab
ishlatilgan bo’lib, u asosan qadimgi Yunon va Rim madaniyati va san’atini
ta’riflash uchun qo’llanilgan. U quldorlik davlatlarining paydo bo’lishi, rivojlanishi
va inqirozga yuz tutishini ta’riflaydi. Aynan Yunoniston va Rimning qadimgi
madaniyat o’chog’i, deb qabul qilinishida ramziy ma’no bor. Chunki bu hududda
qadimdan buyuk davlatlar hukm surgan bo’lib, ularning har biri qaysidir ma’noda
jahon madaniyatiga ulkan hissa qo’shgan.
Markaziy Osiyo hududida qadimgi davrda shakllangan davlatlar ham o’z
navbatida jahon tsivilizatsiya tarixida katta o’ringa ega. Sharq tsivilizatsiyasini,
shahar madaniyatini Baqtriya, Qadimgi Xorazm, Farg’ona moddiy madaniyatisiz
tasavvur etib bo’lmaydi.
Markaziy Osiyoning dastlabki davlatlari taraqqiyotining yangi ijtimoiy va
iqtisodiy bosqichi mil.av. VI-IV asrlardagi ahmoniylar siyosati bilan bog’liqdir.
Miloddan avvalgi 330 yilda Makedoniyalik Iskandar Eron podshosi Doro III
qo’shinlarini tor-mor qiladi. Miloddan avvalgi 329-327 yillarda Parfiya va
Marg’iyona, Xorazm, Farg’ona va Sirdaryoning shimoliy rayonlari mustaqil bo’lib
qoladi. Makedoniyalik Iskandar Salavka davlatini, Markaziy Osiyo tarixida
qadimgi dunyo-antik davrni vujudga keltiradi. Mil.av. III asrning o’rtalarida
Baqtriya va Parfiya Selavka davlatidan ajralib chiqadi. Baqtriya erlarida Yunon-
Baqtriya davlati tashkil topadi.
Markaziy Osiyo hududlarining Ahmoniylar imperiyasiga qo’shib olinishi,
garchi uning Yaqin Sharq dunyosi bilan madaniy aloqalari kengayishiga sezilarli
darajada ta’sir etgan bo’lsada, ammo mintaqada asrlar osha davom etib kelgan
moddiy madaniyatning hech bir jabhasida tub o’zgarishlarga olib kelmadi. Ammo,
miloddan avvalgi 330-327 yillarda Iskandarning O’rta Osiyoga qilgan harbiy
4

yurishlari, oqibatida Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona xalqlari madaniy
hayotida iz qoldi. Lekin, ko’zga tashlanarli o’zgarishlar Amudaryodan shimoliy
viloyatlarda faqat selavkiylar davridan boshlanadi. Miloddan avvalgi III asr
o’rtalariga kelib Baqtriyada Yunon-Baqtriya davlatining qaror topishi bilan
mahalliy madaniyatga ellinizm elementlarining kirib kelishi jadallashdi. Bu
jarayon ayniqsa moddiy madaniyatda, uning me’moriy qurilish jabhalarida yaqqol
ko’zga tashlanadi. O’rta Osiyoning janubiy rayonlarini keng xalqaro
munosabatlarga tortilishi, o’lka viloyatlarining qadimgi Sharq va Yunoniston,
Makedoniya davlatlari bilan keng madaniy va savdo aloqalarda bo’lishi o’z
navbatida uning markaziy va shimoliy viloyatlari –So’g’d, Xorazm, Shosh va
Qadimgi Farg’onani ham chetlab o’tmadi. O’sha davr madaniy hayotidagi
yuksalishlar Baqtriyada Dalvarzintepada, Eski Termiz, Jondavlattepa: So’g’dda
Afrosiyob, Erqo’rg’on, Poykent; Xorazmda Jonbasqal’a, Ayozqal’a, Tuproqqal’a;
Chochda Qanqa, Shoshtepa, Qovunchitepa; Qadimgi Farg’onada Asxikent, Koson,
Marhamat kaba yodgorliklar va yuzlab kichik shaharlar va qishloqlar shaklidagi
arxeologik yodgorliklar misolida ko’zga tashlanadi.
Miloddan avvalgi II asrning 2-yarmida O’rta Osiyoning shim. sharqidan
ko’chmanchi yuechji (tohar) qabilalari Qadimgi Farg’ona, Usrushona, So’g’d
orqali Qadimgi Baqtriya erlariga kirib keladi. Milodiy eraning boshlarida
yuechjilarning guyshan qabilasi boshchiligida Kushonlar davlati tashkil topadi.
Uning hududiy chegarasi Hindistonda Hind va Ganga daryolarining havzalarigacha
borib etadi. qadimgi Farg’onada Davon davlati, O’rta Osiyoning qolgan hududlari
(Xorazm va So’g’d) esa Sirdaryoning o’rta havzasida qadimgi davrda qad
ko’targan Qang’ davlati tarkibida rivojlanishda davom etadi. Miloddan av. III
asridan boshlab Kushonlar salatanati inqirozga uchraydi. Shu tariqa O’rta
Osiyoning davlatlari quldorlik munosabatlari tushkunligi bilan bog’liq holda
tanazzulga yuz tutadi.
Yunon-Baqtriya Sharqning yirik davlati sifatida 120 yildan ortiq (mil.av.250-
128 yillar) vaqt yashadi. Yunon-Baqtriya davlatining asosini Baqtriya,
5

So’g’diyona, Marg’iyona erlari tashkil etgan bo’lib, ular iqtisodiy jihatdan to’q,
shaharlari ko’p, tabiiy boyliklari mo’l hududlar edi. Yunon-Baqtriyaning ko’plab
yodgorliklari qadimgi davrga mansub bo’lib, ularning asosiy qismi arxeologlar
tomonidan o’rganilgan. Baqtriyada –(Afg’oniston qismida) Bagram, Baqtra,
Oyxonum, Dalvarzin kabi; (Tojikiston qismida) Qabadshoh, Qayqabod,
Ko’hnaqal’a, (O’zbekiston qismida) Dalvarzintepa, Dunyotepa, Jondavlattepa va
boshqa ko’plab qadimgi shahar xarobalari ochib o’rganilgan. So’g’diyonada
Erqo’rg’on, Afrosiyob, Tali Barzu yodgorliklarining shu davrga oid madaniy
qatlamlari, Marg’iyonada Govurqal’a kabi shahar qoldiqlari tadqiq etilgan.
Antik davrda Yunon-Baqtriyada dehqonchilik va chorvachilikdan tashqari
kulolchilik sohasi yuksak darajada taraqqiy qilgan bo’lib, bu davrda yasalgan
kulolchilik buyumlarining olamda tengi yo’q edi.
Uy-joylarshohona saroylar, ibodatxonalar hamda mudofaa inshoatlari
qurilishda bu o’lkalar xalqi antik davr olamida yuksalishning yuqori nuqtasiga
ko’tarilgan. Bu davrda Baqtriya va So’g’d yozuvlari shakllanadi va rivojlanadi.
Tasviriy san’at, me’morchilik, zargarlik san’atida katta yutuqlarga erishiladi.
Antik davr mualliflari Baqtriyani 1000 shaharli mamlakat, deb ta’riflaganlar.
Yunon-Baqtriya aholisi zardo’shtiylik diniy e’tiqodida bo’lib, mahalliy diniy
tasavvurlar yunon mifologiyasi obrazlari bilan chatishib ketgan. Suvga, erga,
quyoshga bo’lgan hurmat va e’tiqod, xudolarga bo’lgan (Mitra, Naxid...) e’tiqod
bilan uyg’unlashib ketgan.
Ko’chmanchi qabilalarning Yunon-Baqtriya erlariga kirib kelishi uni
inqirozga uchratadi. 110 yilda yuechji qabilalari Yunon-Baqtriya erlariga kirib
kelib, o’z hukmronligini o’rnatdi. Guyshan qabilasi yabg’usi Kudzula Kadfiz
boshqa qabila yabg’ularini tobe etib, o’zini hukmdor deb e’lon qiladi. Tarix
sahnasiga shu tariqa Kushonlar davlati kelib, u uzoq muddat, milodning IV
asrigacha hokimiyatga egalik qildi. Uning hududiy chegarasi Amudaryo
qirg’oqlaridan janubda Hindistonning janubiy rayonlarigacha tarqaldi. Kushonlar
6

podsholigida shahar qurilishi, me’moriy-monumental, amaliy va tasviriy san’at,
haykaltaroshlik rivojlandi.buddaviylik diniy e’tiqodi davlat dini darajasiga
ko’tarildi. Budda va uning sanamlari (badisatva) ni haykallari bilan ibldatxonalarni
bezash ruhiy va ma’naviy zaruratga aylandi. Dehqonchilik, uning asosi
hisoblangan irrigatsiya inshoatlari barpo etish taraqqiy etdi. Bu ishlarning davlat
tasarrufiga olinishi ko’plab moddiy boyliklar yaratilishiga imkon berdi. Kushonlar
davrida ichki va tashqi savdo kuchaydi. Buyuk Ipak yo’li g’arb va sharq
xalqlarining hayotida katta rol o’ynadi.
Kushonlar davrining katta ahamiyatga ega bo’lgan yodgorliklaridan biri
milodiy I asr boshlariga mansub bo’lgan «Holchayon hokimining saroyi»dir.
Holchayon saroyining kutish zalini qadimgi haykallar kompazitsiyasi egallagan
bo’lib, ularda turli etnoslarning qiyofalari o’z aksini topgan. Shuningdek, saroyda
ayonlar, kurash sahnasi, og’ir gulchambarlarni ko’tarib turgan bolalar haykallari,
muzika asboblari tutgan ayol haykallari topilgan.
Buddaviylik bilan bog’liq bo’lgan yodgorliklardan biri Ayritom bo’lib, u
Termiz yaqinida Amudaryo bo’yida joylashgan. Bu erdan topilgan me’moriy
san’at asarlarida turli xil musiqa asbobi chalayotgan musiqachilar tasvirlangan.
Termiz yaqinida arxeloglar Qoratepa yodgorligini topib o’rganganlar.
Qoratepa buddaviylik dinining ibodatxonasi bo’lgan. Qoratepa tabiiy tepalik
bo’lib, uning atrofidan ko’plab haykallar topilgan. Fayoztepa esa Qoratepa
yaqinida joylashgan yodgorlik bo’lib, u buddaviylarning ibodatxonasi va maktabi
vazifasini o’tagan.
Kushonlar davriga oid yodgorliklarning yana biri Dalvarzintepa bo’lib, u
Surhondaryo viloyatida joylashgan. 1972 yilda Dalvarzintepani qazish vaqtida 34
kg og’irlikda tilladan ishlangan 115 dona buyum topilgan. Ular bilaguzuklar, uzuk,
to’g’nag’ich... lar bo’lib, yuksak mahorat bilan yasalgan. Dalvarzintepani qazish
vaqtida 60 ta turli xil metal buyumlar topilgan. Metall bilan bog’liq
hunarmandchilikning rivoji haqida gap ketganda Dalvarzintepadan topilgan tosh
7

qoliplarni ham ko’rsatish mumkin. bu qoliplarda oyna, o’roq, pichoq, bigiz va
boshqa shunga o’xshash ho’jalik buyumlari quyilgan. Metall esa sopol idishlarda
tigellarda eritilganligi olimlar tomonidan aniqlanib, o’rganilgan. Dalvarzintepani
qazish vaqtida ot uzangilari va suvlig’i, oyna, bilaguzuk, halqa va qarmoqlar, ikki
parrakli bronza paykonlari topildi.
Chust madaniyati yodgorliklarida toshdan mehnat qurollari yasash davom
etadi. Masalan, birgina Dalvarzintepani qazish vaqtida 1500 ga yaqin tosh qurollar
topilgan. Tosh qurollar orasida qum-toshdan yasalgan o’roqsimon pichoqlar yasash
alohida diqqatga sazovordir. Bu erdan 400 yaqin ana shunday tosh pichoqlar
topilgan. Topilmalarga qaraganda o’sha davrda suyakdan qurol yasash ham keng
yo’l qo’yilgan. Suyakdan yasalgan-taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar
ham Davlvarzintepada ko’plab uchraydi.
Antik davr yodgorliklari Xorazm hududlaridan ham topib o’rganilgan.
Qadimgi Xorazm tarixi va madaniyati haqida ma’lumot beruvchi yodgorliklardan
biri -Quyqirilgan qal’adir.
Quyqirilgan qal’ada 1951-57 yillarda arxeologik qazish va qidiruv ishlari olib
borilgan. Bu yodgorlik qadimgi Xorazmning miloddan avvalgi IV –milodning I
asriga mansub bo’lgan shaharlaridan biri bo’lgan. Shahar doira shaklidagi qal’adan
iborat bo’lib, u tashqi va ichki devorlar bilan o’rab olingan. Arxeologlar 3
qavatdan iborat bo’lgan mudofaa devori bo’lganligini, tashqi devorning yuqori
qismida kamonchilar uchun qilingan tuynuklar, aylana shaklida burjlar o’rnini
aniqlaganlar. Qal’ada kulolchilik rivojlangan idishlar sirtiga afsonaviy qushlar
rasmi chizilgan. Ko’plab idishlarda chopar ot ustidagi sipohiylar surati solingan.
Tulpor ot tasviri esa ko’plab uchraydi. Urug’ totemlari bilan bog’liq xususiyatlarni
aks ettiruvchi arslon, jayron, tuya singari hayvonlarning suratlari solingan
buyumlar keng tarqalgan.
Devorning muhim madaniy yodgorliklaridan biri Tuproqqal’adir. Tuproqqal’a
Xorazmshohlar podsholarining markaziy shahri bo’lgan. Yodgorlikda keng
8

ko’lamdagi ishlar 1945 yildan (S.P.Tolstov) olib borilgan. Tuproqqal’aning
maydoni 17,5 ga bo’lib, u III-IV asrlarga mansub noyob yodgorlik. Yodgorlik
markazida 80õ80 m hududni podsho saroyi egallagan. Saroyning devorlari
haykallar bilan bezatilgan. Saroy xonalari esa har xil maqsadlar uchun
mo’ljallangan. Arxeologlar ularni «podsho zali», «raqqoslar zali» ... degan shartli
nomlar bilan atashgan.
Podsho zalida ko’plab haykallar bo’lib, ularning barchasi loydan ishlangan.
Ular qimmatbaho va turli rangdagi liboslarda tasvirlangan. (yaxtak, sholvor kiygan
erkaklar, burmalangan ko’lakdagi ayollarning haykallari). “Qizil tanli harbiylar
zali”da podsho haykali qo’yilgan, uning ikki tomonida o’ziga xos bosh kiyimdagi
qurolli harbiylar haykali o’rnatilgan. Podshoh saroyining yana bir zalida
mayho’rlik bazmi ko’rsatilgan. Tuproqqal’a yodgorligidan podsho arxivi topilgan,
u 100 ga yaqin hujjat bo’lib, shundan 18 tasi yog’ochga, ko’pchiligi teriga
yozilgan, hozirgi kungacha ularning 8 tasi yaxshi saqlangan. 100 ga yaqin
hujjatdan 26 tasi o’qishga yaroqli. Tuproqqal’a Xorazm davlatining III-IVasrlarda
poytaxti bilan bu shahar antik davr shahar madaniyatining yorqin timsolidir.
Toshkent viloyatida, Sirdaryo va Janubiy Qozog’iston erlarida miloddan avvalgi
III asrda yarim o’troq Qang’ davlati tashkil topgan. Qang’ davlatining hayoti,
turmush tarzi va madaniyati haqida Xitoy manbalarida ma’lumotlar uchraydi.
Qang’da yashagan qang’uylarning madaniyati va ho’jaligi haqida Qovunchi
yodgorligi ma’lumot beradi, Qang’ davlatining poytaxti qang’diz-qanqa (hozirgi
Oqqo’rg’on markazida) shahar xarobasi hisoblanadi. Uning umumiy maydoni 150
ga bo’lib, atrofi qalin mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar xarobasidan
arki a’lo, (o’rda), ibodatxona, savdo va hunarmandchilik mavzelari, shahar yo’llari,
maydonlar, hovuzlarning o’rni topib o’rganilgan.
Ma’lumki, O’rta Osiyoda miloddan avvalgi III-II asrlarda Farg’ona davlati-
Davon shakllangan davlat sifatida mavjud edi. U qadimda Parkana, Xitoy
manbalarida esa Davan deb atalgan.
9

Xitoy manbalarida mil.av. I asrda Davon ko’p aholisi bor, dehqonchilik va
hunarmandchilik ho’jaliklari yuksak rivojlangan, shaharlar
Davanda 70 ga yaqin obod shahar bo’lgan. Bu hududda bog’dorchilik,
ziroatchilik, to’qimachilik rivojlangan. Farg’onaning samoviy duldurlari-afsonaviy
otlari mashhur bo’lgan; Ershi, Axsi, Quva singari shaharlar taraqqiy etgan.
Xulosa sifatida shuni qayd etish kerakki, O’rta Osiyo antik
davrda shahar madaniyatining uzluksiz rivojlanishi jarayoniga tortilgan bo’lib, bu
erda Qadimgi Sharq tsivilizatsiyasiga xos mahalliy shahar qurilishi an’analari
shakllanadi. Me’morchiligida mudofaa inshoatlari, diniy va dunyoviy monumental
inshoatlarning paydo bo’lishi shahar-madaniyati taraqqiyotini belgilab beradi.
Moddiy madaniyatning barcha jabhalarida originallik, amaliy va tasviriy
asarlarida yuksak did va mahorat ruhi antik madaniyatni mazmun va mohiyatini
belgilab beradi.
1.2 O’rta Osiyoda ilk o’rta asrlar davri madaniyati haqida tushuncha.
O’rta Osiyoda o’rta asrlar davrining dastlabki bosqichi yirik davlatlar–
Kushonlar saltanati va Qang’ davlat konfederatsiyasining inqirozi va ular ustiga
xionitlar, kidaritlar va eftalitlar kabi ko’chmanchi qabilalarning ommaviy ravishda
bostirib kirishi bilan boshlandi. Bu ikki davlatning tanazzuli O’rta Osiyo
xududlariga Eron sosoniylarining istilochilik xarakatini faollashtirdi. Ammo
ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa eftalitlar bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ikkinchi
yarmida sosoniylar O’rta Osiyoda Turk xoqonligi bilan to’qnashishga to’g’ri keldi.
Hokimiyatni o’z qo’liga olgan /arbiy Turk xoqonligi 100 yil davomida butun O’rta
Osiyo ustidan nazoratini o’rnata oldi.
VII asrda O’rta Osiyo ijtimoiy va siyosiy hayotida yuz bergan feodallashish
jarayonining rivojlanishi hoqonlikda ichki qarama-qarshiliklarning
chuqurlashishiga olib keldi. Natijada, nomigagina hoqonlik xukmronligini tan
olgan mahalliy sulolalar boshchiligidagi katta va kichik er egaligi jadal rivojlandi.
10

Jamiyatning ijtimoiy tarkibida o’zgarishlar, katta er egalari bo’lgan dehqonlar,
badavlat savdogar va hunarmandlar tabaqasi paydo bo’ldi. Ular o’z navbatida
shaharlarning vujudga kelishiga, ko’p tarmoqli hunarmandchilik va savdo-
sotiqning rivojlanishiga ta’sir o’tkazdi.
Ma’lumki, /arb bilan, Sharqni bog’lovchi muhim savdo yo’li bilan Buyuk
Ipak yo’li («/arbiy meridianal yo’l»)ning qadimgi Farg’onadan o’tgan yo’nalishi
ilk o’rta asrlarga kelib, O’rta Osiyo shimoliy hududlarining ichki rayonlariga kirib
bordi. Natijada O’rta Osiyoning chorvador qabilalari va o’troq aholisi o’rtasida
iqtisodiy va madaniy aloqalar kuchaydi.
Savdo-sotiqni pul asosida rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi, tanga –
pul zarb qilishga bo’lgan ehtiyoj kuchayib, pul zarbxonalarining yangi markazlari
paydo bo’ldi. O’rta Osiyo bozorlarida Tohariston, So’g’d, Ustrushona va Shosh
tangalari keng muomalada bo’ldi.
Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng tarmoq otib
rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro, Poykent va boshqa shaharlar yirik
savdo-sotiq markazlari sifatidagi o’rnini saqlab qoldi. Hatto Shosh-Iloq vohasidagi
shaharlar juda jadal rivojlanish yo’liga tushib oldi. Bu shaharlarda
hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, metallurgiya, to’qimachilik sohalari
yuksak professional darajada rivojlanib ular ko’p hollarda tashqi savdo uchun
mahsulot chiqarar edilar.
Ilk o’rta asrlarda to’qimachilik O’rta Osiyo hunarmandchiligining ustivor
yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo’lga
qo’yilgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha ipak qurtini boqish
Qadimgi Baqtriyada bronza davridan ma’lum bo’lgan. Antik davri va ilk o’rta
asrlarga kelib, ipakchilik bilan shug’ullanish So’g’diyona va Farg’ona vodiysiga
ham keng yoyildi. Ipakchilikning jahonga mashhur markazlari paydo bo’ldi.
Masalan, VI-VII asrlarda shakllangan Buxoroning «zandanachi» ipak
mahsulotlariga bo’lgan talab hatto ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham katta edi.
11

Zandanachi ipak mahsulotlarining namunalari hatto Afrosiyob devoriy su’ratlarida
yaxshi saqlangan.
Ilk o’rta asrlar badiiy san’atida asosiy e’tibor tasviriy san’at va
haykaltaroshlik bezaklaridan iborat edi. Shuningdek memorchilikda shohona
saroylar, qasrlar, zardo’shtiylik va buddaviylik ibodatxonalarining intervallarini
bezashda ham tasviriy san’at keng qo’llanilgan.
Arxelogik qazishmalar davomida ochilgan Bolaliktepa, Varaxsha, Afrasiyob,
Panjikent devoriy sur’atlari monumental tasviriy san’at olamining nodir
namunalaridir. Bu asarlarda ilk o’rta asrlar davrining professional musavvirlari
mifologik ijodiyat obrazlar va adabiy epik an’analar dunyosini tasviriy san’atda
ifoda etganlar. Shuningdek ular orqali aniq tarixiy voqealar va uzoq o’tmishda
o’tgan ajdodlarimizning diniy urf-odatlari, ularning ahloq normalaridan tortib to
xulq-atvorlarigacha, o’sha davr ideal obrazlarida bizgacha etkazilgan. Tasviriy
san’at orqali feodal jamiyati aristokratiyasining ichki hayoti va kundalik turmush
tarzi rang barang suratlarda ochib berilgan. Masalan, Termiz yaqinidan topilgan,
Tohariston musavvirlari maktabiga mansub Bolaliktepa (V-VI asrlar) devoriy
sur’atlarida moviy osmon fonida tasvirlangan bazm syujetida, shohona kiyimdagi
erkak va ayollarning qo’llarida oltin va kumush qadahlarni ko’tarib turgan
holatlarii aks ettirilgan.
Bolaliktepada uy anjomlari, ov va jang qurollari, shuningdek, turli shoyi va
oddiy chit materiallar badiiy bezatilgan. Amaliy buyumlar yuzasiga bo’yoqda
tasvirlar ishlangan, kumushdan yasalgan buyum va qurollar esa bo’rtma tasvirlar
bilan bezatilgan. Bu tasvirlarda devoriy suratlarda aks ettirilgan obraz va voqealar
o’z ifodasini topgan. Podsholar tasviri, bazm va ov manzaralari bu buyumlar
yuzasiga go’zallik baxsh etgan.
So’g’d musavvirlari maktabiga mansub Varaxsha devoriy sur’atlarida (VII-
VIII asrlar) esa saroy hayoti, ibodat va ov manzarasi tasvirlangan. Saroyning
sharqiy zali janubiy devorining o’ng tomonida qanotli tuya shaklida ishlangan taxti
12

ravonda podshoh tasviri, devorning chap tomonida saroy ahlining mehrob
qarshisidagi ziyorati, saroyning qizil zal devoriy sur’atlarida esa fil mingan ovchi
paxlavonning unga tashlanayotgan yo’lbars bilan olishuv manzarasi tasvirlangan.
1965 yilda arxeologlar tomonidan Samarqand yaqinida ilk feodalizm davriga oid
Afrosiyob yodgorligi o’rganiladi. Bu yodgorlik ilk o’rta asrlarga mansub bo’lgan.
Markaziy Osiyoda ilk o’rta asrlar yodgorliklaridan yana biri Panjikent
xarobalari hisoblanadi. Panjikent shahar xarobasining maydoni 19 ga ni tashkil
etgan bo’lib, atrofi baland devorlar bilan o’ralgan. Shaharda ibodatxonalar,
zadagonlar qasrlari, omborxona va turar joylar bo’lgan. Shahar maydonining
g’arbiy tomonidagi ichki ibodatxona sun’iy tepalik ustida joylashgan bo’lib, old
tomoni sharqqa qaratib qurilgan. Ibodatxonaning old qismi kattagina olti ustunli
ayvon bilan boshlanib, undan so’ng to’rt ustunli ayvon tomoni ochiq to’rtburchak
zal bo’lgan. Undan esa ichki muqaddas xonaga kirilgan. Ayvonga zina orqali yoki
maxsus tepaga ko’tarilib boruvchi yo’lak orqali chiqilgan. Panjikentda
zadagonlarning uylari, mehmonxona va uyga olib boradigan yo’lakchalar juda
bezakdor bo’lgan. Devoriy suratlar mavzusi turli-tuman bo’lib, unda afsonaviy
voqealar, diniy marosimlar, so’g’d feodallarining bazmlari aks ettirilgan.
Ilk o’rta asrlarda haykaltaroshlik san’ati keng qo’llanilgan. U dumaloq va
bo’rtma tasvir shaklida me’morlik komplekslarida ishlatilgan. Bu haykallarda
diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda real hayotni aks ettiruvchi obrazlar
ham uchraydiy. Haykallar maxsus tayyorlangan loydan, yog’och, albaster va
toshdan ishlangan.
Amaliy xaykaltaroshlik san’atining yorqin namunalari IV-V asrlarga oid
Toharistonning Kuyavqurg’on qalaqo’rg’onidan topiladi. Kuyavqo’rg’on
haykallari ziynatli bezaklarga boy engil kiyimlardagi erkak va ayol personajlaridan
iborat bo’lgan.
13

Ma’lumki, ilk o’rta asrlarda ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi ya’ni
feodallashish jarayonining rivojlanishi me’morchilikning xarakteri va mazmuniga
ta’sir etadi. Bu hol dastlab qo’rg’on-qasrlar, ko’shklar qurilishida ko’zga
tashlanadi. Keyinchalik podsholarning saroylari, shaharlardan tashqaridagi
hashamatli va ulug’vor qarorgohlari keng tarqaladi. Bu binolar ko’p hollarda
sun’iy tepaliklar ustiga qurilib, ularning me’moriy echimlari mahobatli bo’lishiga
katta e’tibor beradi. Binolar ham g’ishtdan va paxsadan qurilgan. Devorlari ganch
bilan pardozlangan, xona devorlari devoriy surat va naqshlar bilan bezatilgan.
Ilk o’rta asrlar davri monumental memorchiligida noyob ganch naqshinkorligi
keng qo’llanilgan. Darhaqiqat, ilk o’rta asrlarda ganch o’ymakorlik san’ati o’zining
yuqori darajasiga ko’tarilgan edi. Uning hatto dastlabki namunalarida o’z
zamonasiga xos yangi uslubiy yo’nalish shakllangan edi. Buni Afrasiyob,
Varaxsha va Dumaloqtepa qasr bezaklarida uchratish mumkin.
Ilk o’rta asrlarda amaliy san’atning barcha yo’nalishlari rivojlanadi. Ular
shaharlarning o’sishi va shahar hunarmandchiligining taraqqiyoti bilan uzviy
bog’langan edi. Oltin va kumushdan har xil idishlar yasash ko’lami kengayadi.
Ayniqsa, bu masalada Xorazm va So’g’dda katta yutuqlarga erishiladi.
O’rta Osiyoda ilk o’rta asrlar davrida yagona din bo’lmagan. Arablar istilosi
bilan bog’liq holda islom dini keng tarqalgani ma’lum. Farg’ona vodiysida ya’ni
Quvadan topilgan ibodatxona xarobasi buddaviylik dini bilan bog’liq bo’lib, u 2
xonali, old xonasi ayvon shaklida qurilgan. Xorazmda ham ko’mish marosimlari
bilan bog’liq bo’lgan ossuariylar yoki ostadon deb nomlangan to’rtburchak
shaklidagi tobutchalar otashparastlik e’tiqodi bilan bog’liq bo’lgan. Ostadonlar
So’g’d, Shosh hududlaridan ham topilgan. Zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan
ibodatxonalar tepalikka qurilib, old tomoni esa quyosh chiqish tomonga qaratilgan.
Ilk o’rta asrlar madaniyatida etnik va ilohiy ma’no kasb etgan sanamlar
yasash va ularga oilaviy sig’inish ob’ektlari sifatida e’tiqod qilish keng yoyiladi.
Bunday jarayonlar Baqtriya, So’g’d, Shosh, Farg’ona ko’zga tashlanadi.
14

VII asrning ikkinchi yarmi va VIII asrning boshlarida O’rta Osiyo
xududlariga islom dini kirib kelishi bilan So’g’diyona, Baqtriya, Xorazm, Shosh va
boshqa hududlarda yuksaklikda davom etayotgan mahalliy madaniyati
rivojlanishdan to’xtadi. Islom dini mahalliy aholiga majburan singdirildi, mahalliy
an’anaviy badiiy madaniyat va san’at sekin asta islomiylasha boshladi.
O’rta Osiyoda rivojlangan o’rta asrlar davri mahalliy feodal hokimliklari
o’rnida yagona markazlashgan feodal davlati tashkil topishi bilan boshlanib, to
temuriylar davlati inqiroziga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrni
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlari xususiyatlaridan kelib chiqib,
taraqqiyot va bitta inqiroz bosqichiga bo’lish mumkin. Davrning birinchi
taraqqiyot bosqichi IX-XIII asr boshlarini o’z ichiga oladi. Dastlab markazlashgan
davlat tepasiga somoniylar (IX-X) sulolasi keladi, so’ngra uning iqtisodiy va
madaniy jihatdan rivojlangan hududlarini uchta turkiy davlatlar-qoraxoniylar,
g’aznaviylar va saljuqiylar(XI asrda) egallaydi. Shu bilan birga XII asr o’rtalarida
bu erda Buyuk Xorazmshohlar davlati vujudga keldi. Ilk o’rta asrlarda uch qism
(kuxandiz, shahriston va rabod)dan iborat bo’lib shakllangan shahar hayotida
rivojlangan o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar
yuz beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz, Afrasiyob, Marv, Axsikent,
Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya va boshqalarda olib borilgan keng ko’lamli
arxeologik izlanishlar va ularni yozma manba materiallari bilan qiyosiy
solishtirishlar tufayli bu davr shahar madaniyati, shaharlarning tarkibi, ularning
tevarak – atrof aholi punktlari bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalari,
shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sotiq salohiyati, karvon yo’llarining
yo’nalishi, ichki va tashqi bozor, har bir shahar hayotida ustivor hisoblangan ishlab
chiqarish tarmoqlari o’rganiladi.
O’rta Osiyo shaharlari o’rta asrlarning rivojlangan davrida juda jo’shqin
taraqqiy etadi. Manbalarga ko’ra, IX-X asrlarda shahar aholisi Movaraunnahr
umum aholi sonining 25-30%ni tashkil etgan. XI asrdan shaharlarning ijtimoiy-
iqtisodiy qiyofasi o’zgaradi. Ular to’la-to’kis xunarmandchilik va savdo-sotiq
15

qiyofasini olgan. Shuningdek, shaharlarning u yoki bu hunarmandchilik tarmoqlari
bo’yicha ixtisoslashuvi jadallashadi. Masalan, Qadimgi Farg’onaning poytaxt
bo’lgan Axsikent, Toshkent vohasining Ohangaron daryosi havzalarida qad
ko’targan qator shaharlarda Tunkent, Namudlig’, Dahketda metallurgiya sanoati
jadal rivojlanadi. Shaharlar maydoni kengayadi, shahriston va uning atrofida
joylashgan rabodlarda iqtisodiy hayot taraqqiy etdi.
Somoniylarning mamlakatni boshqaruv tizimidagi markazlashtirish siyosati
uning iqtisodiy jihatdan yuksak darajada rivojlanishiga xizmat qildi. Shaharlar
o’sdi va ularning iqtisodiy-savdo aloqalari mustahkamlandi. Masalan, arab tarixchi
va geograflarining ta’kidlashicha birgina Shosh va Iloqda bu davrda 50 dan ortiq
shaharlar bo’lgan. Arxeologik materiallar va yozma manba’larga ko’ra, Shosh –
Iloq vohasi IX-X asrlarda Movaraunnahrning irik metallurgiya xom ashyosi bazasi
bo’lgan. Arab tarixchisi Makdisining xabariga qaraganda, bu zaminda oltin va
kumush konlari ko’p bo’lib, naqshiga tillo suvi berilgan Shoshning keramika
mahsulotlari Sharq olamida mashhur bo’lgan. Arxeologik materiallarning guvohlik
berishicha Shosh–Iloq vohasida metallurgiya sanoati bilan bir qatorda
hunarmandchilikning kulolchilik va shishasozlik, to’qimachilik yo’nalishlari ham
yuksak darajada rivojlangan edi.
X asr oxirlaridan Movaraunnahrda Qoraxoniylar davlati shakllandi.
Qoraxoniylar mamlakatni boshqarishda somoniylar davlat boshqaruv tizimidan
foydalanadi. Shuningdek, pul zarb etish an’analarini ham qabul qilganlar. Buxoro,
Iloq shaharlarida kumush pul zarbxonalari bo’lgan. Bu haqda arab tarixchisi Ibn
Xavkal «Iloqda oltin va kumush pullar zarbxonalari faoliyat ko’rsatishda davom
etardi» deb yozgan edi.
Bu davrning madaniy hayotida yuz bergan yuksakliklar tarixda tengsiz edi.
Ilm-Fan, din va tasavvuf, me’morchilik va san’at, musiqa san’ati gullab yashnadi.
Umuman, IX-XIII asrning boshlari Movaraunnahr shaharlari uchun, ilm-fan va
madaniyat sohalarida gullash davri bo’ldi. XII asrning o’rtalaridan qoraxoniylar
davlatining inqirozi boshlanadi. Bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
16

tushkunlikka uchradi. Movaraunnahrning barcha viloyatlarda, shu bilan birga
Iloqda ham tog’-kon sanoati qisqarib, metallurgiya markazlari batamom inqirozga
yuz tutdi.
Movarounnahr tarixida shaharlar hayotidagi iqtisodiy va siyosiy tangliklar
XIII asrning 20-yillaridagi inqiroz davri bilan bog’liq. XIII asrning 2-yarmida
Movarounnahr shaharlari hayotida va qishloq xo’jaligida biroz jonlanish bo’lgan
bo’lsada, ammo XIV asrning 20-30 yillarida ham mo’ng’ullar tomonidan amalga
oshirilgan vayronagarchilik hali tugatilmagan, hunarmandchilik, dehqonchilik va
savdo-sotiq o’zining XIII asr boshlaridagi darajasiga ko’tarila olmagan edi. Amir
Temur ko’tarilgach, XIV asrning 70-yillarida Movaraunnahrning iqtisodiy va
siyosiy hamda madaniy hayotida jadal rivojlanish boshlandi. Temur istilolari bilan
bog’liq holda Movaraunnahr shahar hayotida, markazlashgan davlat sharoitida
iqtisodiy xo’jalikning barcha tarmoqlarida, madaniy hayotning barcha jabhalarida
gullash davri boshlandi. Yangidan-yangi shaharlar qad ko’tardi, ichki va tashqi
savdo, bozor munosabatlari izga tushdi. Madaniy hayotda somoniylar,
qoraxoniylar va xorazmshohlar davridagidek, buyuk o’zgarishlar yuz berdi.
Natijada umumbashariyat tsivilizatsiyasi yuksak cho’qqilarga ko’tarildi.
17

II BOB. O'LKAMIZDA ANTIK DAVI MEMORCHILIGI VA SAN'ATI
2.1 Arxeologik va me’moriy yodgorliklarning o’lkashunoslikda tutgan
o’rni.
Arxeologiya tarixining tarkibiy qismi bo’lib ijtimoiy fanlar orasida alohida
o’rin tutadi. «Arxeologiya» termini «arxayos» - qadimgi, «logos» - fan degan
ikkita grekcha so’zning birikishidan tashkil topgan. Demak arxeologiya qadimgi
bilimlar haqidagi fan degan ma’noni bildiradi. Lekin ilgargi vaqtda arxeologiyani
fanning qaysi sohasiga qo’shish to’g’risida bahslar bo’lib, ba’zilar uni qadimgi
san’at haqidagi fan, yana boshqa birovlari singan sopol idishlarni o’rganuvchi fan
degan fikrlarni bildirganlar. Ba’zilar esa uni tarix fanining xizmatkori bo’lgan
ikkinchi darajali fan deb tushunganlar. Tarix va arxeologiya aslida o’zaro
chambarchas bog’liq, bir-birini to’ldiruvchi yagona fanning ikkita sohasidir.
Insoniyat o’tmish davrlarini arxeologiyasiz o’rganib bo’lmas ekan.
Arxeologiya insoniyatning o’tmish tarixini o’rganishda arxeologik ekspeditsiyalar
natijasida ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar, mudofaa va suv inshootlari,
qoyatosh rasmlari hamda boshqa buramlarga suyanib ish ko’radi. Hozir O’rta
Osiyoning barcha joylarida shahar, rayon, qishloqlarda arxeologik tadqiqotlar olib
borilmoqda.
Topilgan arxeologik manbalarni shartli ravishda quyidagi ikki turga bo’lish
mumkin:
1. Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon
suyaklari , o’simliklar qoldiqlari va geologik qatlamlar bo’lib ularni asosan
zoologlar, botaniklar va geologlar o’rganadilar.
2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar bo’lib, ular mehnat qurollari, yarog’-
aslahalar, sopol idishlar, san’at va zeb-ziynat uyamlari, qoyatosh rasmlar, yozuv
hamda yozma manbalar va hokazolar. shuni aytish kerakki, yozma manbalarni
18

tarixchilar, moddiy manbalarni o’rganish bilan arxeologlar moddiy buyumlar va
yozma manbalarga tayanib ish ko’radilar.
O’rta Osiyo qadimgi Sharq tarixining ajralmas qismini tashkil etadi. Kishilik
madaniyatining ilk markazlaridan biri hisoblanadi. O’rta Osiyo tabiiy iqlim
sharoiti , xilma-xil hsimlik va hayvonot dunyosiga boy iqlim sharoiti asosan
mo’tadil bo’lganligidan inosnning yashashi uchun juda qulaydir. Bu hol esa
ibtidoiy va qadimgi kishilar diqqat e’tiborini tortmasdan mumkin emas edi. Shu
tufayli odamlar bu o’lkada juda qadim zamonlardan boshlab yashagan. O’lkaning
hamma yerida ibtidoiy va qadimgi davr kishilari qoldirgan xilma-xil obidalar - tosh
asri makonlari, g’orlari, bronza davri qishloqlari va mozorlari, temir davri qal’alari
va shaharlarning xarobalari, qoyatoshga ishlangan rasmlar, sug’orish
inshootlarining qoldiqlari, qadimiy mudofaa devorlarining qoldiqlari juda keng
tarqalgan.
Arxeologiya qazishmalarida topilgan moddiy manbalarni o’rganish bilan
birga har xil yer qazish ishlarida tasodifan topilgan narsalarni, shu jumladan
xazinalarni ham o’rganadi. Yer tagida yotmagan moddiy manbalar ham bor.
Masalan o’rta asr xazinalaridan qolgan buyumlar va naqshinkor eski binolar va
hokazolar ana shunday manbalardir. Arxeologlar bularni ham o’rganadilar.
Tosh, metall, sopol va yog’ochdan yozuvlarni o’rganadigan epigrafika fani,
tanga pullarni o’rganadigan numizmatika fani , muhrlarni o’rganadigan sfragistika
fani, gerblarni o’rganadigan geraldika fani kabi arxeologiyaning bir qancha alohida
tarmoqlari bor. Arxeologiya tarixga oid fan bo’lib qolish bilan birga
qazishmalardagi kuzatmalarni izohlab bermoq uchun geologiya, botanika,
zoologiya va antropologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi va shu bilan birga o’zi
ham o’sha tabiat fanlariga qimmatli materiallar beradi.
O’rtas Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy yodgorliklarini o’rganish XIX
asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Bu o’lka Rossiyaga qo’shib olingach, bu
19

yerga turli kasbdagi kishilar ko’plab kela boshladi. Ular orasida mahalliy moddiy
yodgorliklarga qiziquvchi kishilar ham bor edi.
V. V. Bartold, V. A. Jukovskiy, N. I. Veselovskiy kabi mashhur
sharqshunoslar A. P. Kun, V. L. Lyatkin, I. T. Poslovskiy, N. P. Ostroumov va
boshqa havaskorlar O’rta Osiyoning arxeologiyasi va tarixini o’rganishda
o’zlarining xizmatlarini qo’shdilar. Mahalliy havaskorlarda Akrom Asqarov, M.
Mirmuhammedovlarning ishlari ham diqqatga sazovor. 1895- yilda V. Bartoldning
bevosita rahbarligida va taklifi bilan «Turkiston arxeologiyasi havaskorlari
to’garagi» tuzilib, uning ustavi tasdiqlanadi. O’rta Osiyo arxeologiyasining
rivojlanishida S. P. Tolstov, M. Ye. Masson, M. M. Dyakonov , A. P. Okladnikov,
M. M. Gerasimov, Ya. Yu. Yakubovskiy, Ya. F. G’ulomov, V. A. Shishkin, B. A.
Litvinskiy va G. A. Pugachenkova singari mashhur arxeologlar o’lkamiz tarixini
o’rganishda o’zlarining juda katta hissasini qo’shdilar.
Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, so’nggi yillar ichida ham arxeologlarning
katta gruppasi yetishib chiqdi. A. Asqarov, A. Muhammadjonov, O’. Islomov, I.
Albaum, Yu. F. Buryakov, R. H. Sulaymonov, A. S. Sagdullayev , N. Ne’matov, A.
Ranov, V. Vinogradov, E. V. Rtveladze, M.Jo’raqulov va boshqalarni aytish
mumkin. Hozirgi kunda ham O’rta Osiyo arxeologiyasining o’rganilishi ancha
yaxshi yo’lga qo’yilgan. Bu ish bilan maxsus institutlar, universitet va pedogogika
institutlari, ruspublika va viloyat muzeylari qoshidagi kafedralar va bo’limlar
shug’ullanmoqda.
1908 yilda Samarqandda V.L.Lyatkin tomonidan Ulug’bek rasadxonasining
qoldig’i topilib tekshirildi. 1925-30 yillarda ham ish olib bordi. 1926-28 yillarda
Termizda B.P.Deneke, 1929-1930 yillarda Potapovlar Farg’ona vodiysida ham
arxeologik qazishma ishlari olib borilgan. S.P.Tolstov boshchiligidagi guruh
Xorazmda, V.A.Shishkin boshchiligidagi guruh Buxoro viloyatining Farbiy
qismida tekshirishlar o’tkazdilar.
20

1938 yilda A.P.okladnikov tomonidan Boysun tog’ining Teshiktosh deb
atalgan g’oridan topilgan yodgorliklarni alohida ta’kidlab o’tish kerak. Bu yerda
o’tkazilgan arxeologiyaga oid izlanishlar natijasida ko’pgina ashyoviy dalillar
bilan bir qatorda For devorining ostidan 9 yashar bolaning qabri ham topilgan.
1946 yilda urgutmanining Omonqo’ton degan joydan o’rta paleolit davriga
oid mehnat qurollari topildi. 1980 yildan boshlab U.Islomov Farg’ona viloyatida
Selung’ur g’orida arxeologik tadqiqotlar olib bordi va yangi kashfiyotlar qildi.
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, bizning universitetimiz tarix fakulteti
professor-o’qituvchilari va talabalari asosan Qashqadaryo vohasida arxeologik
amaliyotni olib boradilar. Amaliyot natijasida bir qancha yangiliklarni izlab
topdilar. Qashqadaryo vohasida miloddan avvalgi VII-IV asrlarga oid 30ta
yodgorlik ma’lum. Ular alohida daryolar bo’ylab joylashgan bo’lib umumiy suv
manbaidan foydalanilganligi, ularda qadimgi sug’orish yoki dehqonchilik
vohalarini qurish imkonini beradi. Hozirgi davrda oltita shunday vohalarni ajratib
ko’rsatishimiz mumkin: Yerqo’rg’on - Yerqo’rg’on va Qorovultepa yodgorliklari;
Qizildaryo vohasi - Chiroqtepa va Jartepa ; Guldaryo - Qo’rg’oncha va
Beshqo’rg’ontepa; Qayrag’ov - Daratepa, Qayrag’ochtepa, To’rtburchaktepa,
Somontepa va Ko’zatepa yodgorliklari; Tanxozdaryo vohasi - Nomsiztepa,
Saratepa 1,2,3 va Sho’rabsoy vohasi - Sangirtepa, Podayotoq, Uzunqir va
boshqalar.
ToshDU O’rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasining 1976-1979 yillarda
A.S.Sagdullayev tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida Qashqadaryo
vohasining sharqiy qismidan ham bir qator ilk temir davriga oid yodgorliklari
ochildi. Daratepada o’tkazilgan ko’p yillik tadqiqotlar natijasida bu xudud uchun
xos bo’lgan miloddan avvalgi VII-IV asrlarga oid turli turar joylar tuzilishi qazib
o’rganildi. 1986 yildan boshlab ToshDU arxeologlari tomonidan Sangirtepa va
Uzunqir yodgorliklarini o’rganish borasidagi ishlar davom ettirildi. O’rganilgan
ma’lumotlar asosida yodgorliklarning ilk bor o’zlashtirilishi davri miloddan
avvalgi VIII-IX asrlarga oid ekanligi aniqlandi. Yurtimizning qadimgi davriga oid
21

arxeologik ma’lumotlar juda ko’p asarlarda bayon qilingan. S.P.Tolstovning
«Qadimgi Xorazm», «Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab», Ya.F.Fulomovning
«Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda», «Baqtriya haqida afsona»,
A.Muhammadjonovning «Qadimgi Buxoro», Yu.F.Buryakovning «Toshkent
vohasining qadimgi karvon yo’llari» va boshqa mualliflarning asarlarini sanab
o’tishimiz mumkin.
Ibtidoiy jamoa tuzumining dastlabki enguzoq davom etgan bosqichi paleolit
deb ataladi. Arxeologik nuqtai nazardan qadimgi tosh asri uch davrga bo’linadi:
paleolit (qadimgi tosh davri - «palayos» - qadimgi «litos» - tosh); odam mil.avval
3-3,5 million yil ilgari paydo bo’lgan. Engqadimgi topilmalar Sharqiy Afrikaning
Olduvay darasidan topilgan bo’lib, Olduvay madaniyati deb yuritiladi. Ilk paleolit
Ashel davri mil.avval 700-100 yilliklarni o’z ichiga oladi. O’rta Osiyoda ilk
paleolit davri yodgorliklari 700-500-100 ming yilliklar davriga oid bo’lib ashel
davri deb ataladi.
O’rta paleolit. Bu davr Mustye davri madaniyati deb nomlanadi (mil.avval
100-40 ming yilliklar). So’nggi paleolit. 40-30-12 ming yilliklar ilk paleolit
davriga oid makonlar Selung’ur, Uchtut (Buxoro), O’narcha (Qirg’iziston),
Qoratog’ (Tojikiston) va boshqa makonlarni keltirish mumkin.
Mazkur davr kishilarining qurollari o’zining soddaligi, qo’polligi, turlarining
kamligi jihatidan keyingi davrlardan farq qiladi. Odamlari aqliy va jismoniy
tomonlardan ham farq qiladi.
O’rta paleolit (Mustye madaniyati) - qadimgi tosh davrining bir qismi
Markaziy Osiyoda. Bu davrning eng mashhur yodgorliklariga
Teshiktosh, Obirahmat , Xo’jakent, Ko’lbuloq, Qo’tirbuloq, Uchtut va boshqalarni
kiritish mumkin. O’rta tosh davriga kelib ibtidoiy kishilar O’rta Osiyoning butun
maydonlariga keng tarqaladi. Mehnat qurollari takomillasha boradi. Eng muhimi
ibtidoiy to’dadan urug’chilik jamoasiga o’tila boshlanadi. Sovuq iqlim tufayli
22

sun’iy olov chiqarish va uni saqlashni o’zlashtiradi, diniy tasavvurlar paydo
bo’ladi.
So’nggi paleolit - bu davrga oid yodgorliklari nisbatan kam o’rganilgan.
Ohangarondan so’nggi paleolit davriga oid Ko’lbuloq makoni ochilgan.
Toshkentning g’arbida Bo’zsuv I makoni va 1939 yilda Samarqand shahrida ham
shu davrga oid makon ochilgan.
So’nggi paleolitdan boshlab ibtidoiy odamlar g’ordan chiqib yengil turar
joylar qura boshlaganlar. Natijada ular faqat tog’li xududlarda yashab qolmay,
vohalar bo’ylab tarqalib, tekisliklarda daryo va ko’llar sohillarida joylasha
boshlaydilar. So’nggi paleolitga kelib antropogenez jarayoni tugallanadi,
zamonaviy odamlar paydo bo’ladi (kramanon). Yana bu davrning o’zimga xos
xususiyati ibtidoiy to’dadan urug’chilik tuzumiga (matriarxat) o’tiladi. Xo’jalik
yuritishning eng oddiy yo’llaridan (terib-termachilik) murakkabroq ko’rinishlari
(ovchilik, baliqchilik)ka o’tdilar. Mehnat qurollari takomillashib uning turlari
ko’paya boradi.
Mezolit davri. Bu davrning katta yutuqlaridan biri - kamon va o’qning kashf
etilishidir. Shuningdek bu davrda ibtidoiy san’at paydo bo’ldi. Hayvonot va
o’simliklar dunyosi o’zgaradi. Bu davrga oid makonlar Machay g’or makoni
(Boysun), Farg’ona vodiysida Obisher g’or makoni topilgan. Markaziy
Farg’onadan 80ga yaqin mezolit davri yodgorliklari topilgan mehnat qurollarida
ham o’zgarishlar bo’ldi. Trapetsiya va uchburchak shakldan mayda qurolchalar -
mikropitlar paydo bo’ladi. Suyakdan igna va bigiz qurollarining topilishi ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Neolit uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va yakunlovchi bosqichidir.
Neolit so’zi ham grekcha so’zdan olingan bo’lib, ya’ni tosh asri degan tushunchani
bildiradi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini ingliz arxeologi Lebbok olib
kirgan.
23

Neolit davri kishilarning eng katta yutuqlaridan biri kulolchilik bo’lib, ular
loydan har xil idishlar yasashni va ularni olovda pishirishni o’rgandilar. Bu o’sha
zamon uchun katta kashfiyot edi.
Neolit davrida odamlar rangli va oddiy metallar bilan tanishganlar. Bu davrda
to’qimachilikning kashf etilishi ham dastlabki suvda suzuvchi qayiqsozlikning
ixtiro etilishi neolit davrining yutuqlaridan biri. Bu davrga kelib o’zaro buyum
almashinuvi rivojlanadi. O’rta Osiyoning janubiy yerlarida xususan Kopetdog’
etaklarida sug’orma dehqonchilik va ilk chorvachilik qaror topib dashtlarda katta-
kichik daryo va ko’llarning sohilida ovchilik va baliqchilik rivoj topa boshlaydi.
O’rta Osiyoda yashagan neolit qabilalari xo’jalik shakllariga ko’ra Joytun,
Kaltaminor va Hisor madaniyatiga bo’lib o’rganiladi. Ular sanasining yuqori
sanasi mil.avval VI ming yillik, quyi chegarasi esa VI-III ming yilliklar bilan
belgilanadi. Bu paytda guvaladan turar joylar barpo etila boshlaydi.
Eneolit O’rta Osiyoda ham neolitdan farq qiladi. Eneolit lotincha - mis tosh
davri. O’rta Osiyoda quyidagi yangi madaniy-tarixiy jarayonlar eneolit davri bilan
bog’liq:
1. Xo’jalikning boshqa hamma turlariga qaraganda haydama
dehqonchilikning ustunlik qilishi;
2. Toshdan ishlangan qurollar ko’p bo’lgan holda mis qurollarning paydo
bo’lishi;
3. Katta-kichik ibtidoiy jamoalarning paxsadan va xom g’ishtdan tiklangan
katta-katta uylari;
4. Kulolchilikda muhim texnika yutug’i - xumdonlarning ishlatilishi;
5. O’troqlik xo’jaligining rivojlanishi , ibtidoiy jamoa birlashmalarining uylari
va qurilishida xom g’ishtning paydo bo’lishi;
24

6. Turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona urug’i tuzumi (matriarxat)ga
xos haykalchalar;
7. Rangdor sopol buyumlari, ya’ni turli tasvirlar ishlangan sopol
buyumlarning mavjudligi.
Bronza davrining xo’jalik sohasida erishgan eng katta yutuqlaridan biri
qadimgi dehqonchilikning keng yoyildashi va mil.avval 2 ming yillikning ikkinchi
yarmida chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishidir. Bu tarixiy jarayon-
kishilik jamiyati taraqqiyotidagi chiqarishda hukmronlik qilimsh erkaklar qo’liga
o’tadi va ona urug’ tuzumi o’rnini ota urug’i (patriarxat) tuzumi egallaydi. Bronza
davriga oid yodgorliklar Tozabog’yob madaniyati (Xorazm), Zamonbobo
(Zarafshon vohasi), Sopollitepa (Surxondaryo) va boshqa ko’pgina bu davrga oid
yodgorliklar topib o’rganilgan.
Temir davri. Ilk temir davri (mil.avval VII-V asrlar). Qadimgi Baqtriya,
So’g’diyona, Xorazm, Marg’iyona ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi. Bu
davrni o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu davrga oid yodgorliklar juda ko’p
tpilgan. Foshchimullo, Qizilcha (Surxondaryo), Daratepa Afrosiyob lolazor
(Qashqadaryo va Samarqand), Ko’zaliqir, Quyisoy (Xorazm), Dalvarzin, Oqtom,
Dasti asht (Farg’ona) va boshqa manzilgohlar topib o’rganilgan.
Kushon davri O’rta Osiyo halqlarining moddiy va ma’naviy madaniyatida
jiddiy o’zgarishlar bo’lganligibilan izohlanadi. O’rta Osiyoning janubiy va
shimoliy Afg’onistondagi arxeologik tadqiqotlar Yunon-Baqtriya va Kushon-
Baqtriya madaniyati gullab yashnaganidan dalolat beradi. Dastlabki yodgorliklar
Ayritom va ko’xna Termizda 30-yillarda ochilib, 60-yillarda davom ettiriladi.
Keyinchalik ko’xna Termiz yaqinidagi Qoratepa budiylik ibodatxonasi, fayoztepa,
Xolchayon va Dalvarzin ko’hna shaharlari ochilib nihoyat yuksak darajada
rivojlanganligidan dalolat beradi. Ayritom ko’hna shahridan topilgan uylarning
peshtoqlarida gullarga burkangan , musiqa asboblari chalib turgan qizlar va
do’mbira chalib turgan bolalarning tasviri tushirilgan. Denov nihoyasida
25

Xolchayon yodgorligining qoldiqlari saqlanib qolingan shaharning paydo bo’lishi
mil.av.1 ming yillikning o’rtalalriga to’g’ri keladi. Rivojlanish jarayoni Kushonlar
darviga to’g’ri keladi.
Dalvarzin yodgorligi u ko’xna shahar bo’lib, Kushon Davlatining dastlabki
poytaxti bo’lgan degan fikrlar mavjud. 1972 yilgi qizishmalarda bu yerdan 30 kg
ortiq tilla buyumlar xazinasi topilgan. 115ta har xil taqinchoqlardan iborat bo’lgan.
Kushon davri madaniyati namunalaridan yana biri qadimgi Xorazm
hududidan Tuproqqal’a shahri bo’lib, milodning 3-4 asrlariga oid bu shaharning
kushonlardan alohida bo’la boshlagan dastlabki Xorazm hokimlaridan biri
qurdirgan. Qazilmalar natijasida turli devoriy suratlar va haykallar bilan bezatilgan
zallar va boy xonadon uylari ochildi. Tuproqqal’a topilmalari, O’rta Osiyoning
chekka viloyatlari hunarmandlari ham Kushon san’ati va madaniyatini saroylar,
ibodatxonalar, uylar qurishda keng foydalanilganliklarin, o’rsatadi.
Eftalitlar davridan ham O’rta Osiyoda me’morchilik yaxshi rivojlangan. Shu
davr qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli bo’lgan. Qasrlar odatda ikki qavatli, shipi
tekis gulbazsimon va rovonsimon yopilgan bir nechta xonadon iborat bo’lgan. 5
asrdan boshlab saroy qasrlar qurilishida paxsa va xom g’isht bilan bir qatorda
kirpich (pishiq g’ishtlar) ham ishlatina boshlagan. Saroy va ibodatxonalar devorlari
odatda rangdor tasvirlar bilan bezatilgan. Bunday tasviriy san’at namunalaridan
biri Bolaliktepa (Surxondaryo) qasri devorlarida qayd etilgan. Eftalitlar
me’morchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyi
bo’lgan. Bu qo’rg’on ulkan to’rtburchak shakldagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari
ganch qilinib suratlar bilan bezatilgan.
IX–X asrlarda me’morchilik san’ati va qurilishi uslubi o’z taraqqiyotida yana
bir bosqich yuqoriga ko’tariladi. Bu davr qurilishida avvlgi asrlardagi kabi xom
g’isht va paxsa asosiy qurilish materiali hisoblangan. Somoniylar davrida
Movarounnahr hamda Xuroson me’morchilik san’atining yuqori taraqqiyotidan
yorqin dalolat beruvchi yodgorlik bu - Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasidir.
26

Bu maqbara hozirgacha borganni hayratga solib turibdi. Somoniylar davri
me’morchilikning nodir namunalarini Karki (Turkmaniston) yaqinidagi
Alambardor, Uzun (Surxondaryo) yaqinidagi Ho’ja Naxshron, Qaramanadagi Mir
Said Baxrom maqbaralarida ham uchratish mumkin. Bu yodgorliklar ham IX–X
asr me’morchiligi yuksak darajada bo’lganligidan dalolat beradi.
2.2 Antik san'at tarixi
Antik iborasi lotincha "antikbus" so`zidan olingan bo`lib, ”Qadimiy” dеgan
ma`noni bildiradi. Bu ibora XV asrda Italiya gumanistlari tomonidan kiritilgan
bo`lib, asosan Qadimgi Grеk-Rim madaniyati va san`atini ifodalash uchun
ishlatilgan. Еvropa, Osiyoning bir qismi hamda Shimoliy Afrikada yashagan xalq
va qabilalar san`ati ham qisman antik san`atga aloqdordir.Grеklar o`zlarini Ellinlar
dеb o`z mamlakatlarini esa Ellada dеb ataganlar. Ellada senate
kеyinchalik Iskandar Zulqarnayn bosib olgan juda katta impyeriya san`atining
rivojlanishiga ta`sir o`tkazdi.Elladaliklar san`ati Qadimgi Rim san`atiga ta`sir
etdi.Rimliklar Grеk san`atini e`zozladilar, o`rgandilar va uni yangi pog`onaga olib
chiqdilar. Antik madaniyat va san`at tarixi 476 yili Rim impyeriyasining qulashi
bilan tugallanishini ham shu bilan izohlash mumkin. Antik san`at asrlar mobaynida
insoniyatni maftun etib, uni o`ziga jalb etib kеlmoqda. Еvropa xalqlari shu
san`at va madaniyatga, grеk va rimliklar yaratgan ma`naviy
boyliklarga murojaat qilib kеldilar. Bugungi Еvropa san`ati va tеatri,
adabiyoti va falsafasi antik dunyoga suyanadi. o`yg`onish davri, XVII asrda paydo
bo`lgan klassitsizm badiiy oqimi namoyandalari ijodi ham antik dunyo san`atiga
taqlid qilish asosida rivojlanadi. O`rta Osiyo xalqlari, jumladan O`zbеkiston
xalqlari ham ellinlar madaniyati va san`atildan baxhramand bo`ldilar.Buni
O`zbеkiston tuprog`idan topilgan va topilayotgan grеk madaniyati va san`atiga oid
juda ko`p namunalar yoki ular ta`sirida yaratilgan madaniyat yodgorliklari ham
isbotladi.
Egеy yoki Krit-Mikеn san`ati.
27

Antik madaniyati uzoq vaqt davomida rivojlanib bordi. Uning rivojlanishida
Pеloponnеs yarim oroli va Egеy dеngizidagi ko`pgina orollarda, Kichik Osiyoning
g`arbiy sohillarida eramizdan avalgi III-II minginchi yillarda yashagan qabilalar
madaniyati muhim rol o`ynadi. Antik dunyoning eng qadimgi tarixi "egеy" yoki
"krit-mikеn" madaniyati bilan boshlanadi. Bu madaniyat yodgorliklarining
dastlabki arxеologik kashfiyotlari Mikеna va Kritda topilganligi va mulligi tufayli
bu san`at Adabiyotlarida ba`zan krit-mikеn san`ati, dеb ham yuritiladi. Egеyo
madaniyatining eng gullagan davri eramizdan avvalgi 2000 yillarga to`g`ri kеladi.
Bu davrda hashamatli mе`morchilik kompozitsiyalari, podsho saroylari, tasviriy va
amaliy-dekorativ san`at namunalari yaratilgan. Shunday nodir yodgorliklardan`
biri ingliz arxеologi A.Evans tomonidanKritdan topilgan Knoss saroyining
qoldiqlaridir.
Knoss saroyida ustunlardan kеng foydalanilgan. Tosh tag kursiga urnatilgan
yog`ochdan ishlangan ustunlar Knoss saroyining tеpa tomonini ko`tarib turish
uchun ishlatilgan. Bu ustunlar o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, ular pastga
tomon torayib borgan. Saroy dеvorlariga suratlar ishlangan, pollari esa bеjirim
naqshlar bilan bеzatilgan.
Knoss saroyida ayol tasviri yaxshi saqlangan. Arxеologlar uni "Parijlik ayol”
dеb nomlaganlar. U shaffof matеriallardan tuqilgan libos kiyib olgan. Ayol boshi
yon tomonidan ishlangan, kuzi esa old tomondan tasvirlangan, Monumеntal
haykaltaroshlik bеlgisi bu еrda uchramaydi. Lеkin amaliy-dekorativ
haykaltaroshlik va zargarlik san`ati borasida kritliklar nodir yodgorliklar
qoldirganlar. Ular toshtaroshlikda juda mohir bo`lib, toshdan vazalar ishlaganlar,
nafis burtma tasvirlar yaratganlar. Ayniqsa, turli dеngiz hayvonlarining burtma
tasviri diqqatni tortadi.
Eramizdan avvalgi XIV asrga kеlib, Krit madaniyati inqirozga yuz tutdi.
Endilikda Egеy madaniyatining markazi grеk matеrigiga - Pеloponnеs yarim
oroliga va undagi Mikеna, Tirinf manzillariga kuchdi. Bolkrn yarim orolining
janubida, Egеy dеngizi orolarida va Kichik Osiyoning G`arbiy soxutlarida
28

yashagan axеyaliklar bu yangi madaniyat taraqqiyotini bеlgiladilar. Bizgacha
Mikеna va Tirinfdagi baland tеpaliklar ustiga qurilgan qal`alar, qurg`onlar yеtib
kеlgan. Ular eramizdan avvalgi XIV-XIII asrlarda qurilgan. Bu qurg`onlarning
dеvorlari og`irligi 5-6 tonna kеladigan toshlardan qurilgan bo`lib, dеvorning
qalinligi 6-10 m. xatto undan ham ortiq bo`lgan. Masalan, Tirinf qurg`oni
dеvorining qalinligi 17,5 m. bo`lgan. Dеvor ichi bo`shliq bo`lib, u yеrda xazina,
oziq-ovqat, qurol-aslaha saqlangan.
Tirinfdagi akropol sodda, atrofi qalin dеvor bilan o`ralgan bo`lib, uning
uch darvozasi bo`lgan.
Mikеna mе`morchiligida darvoza qurilishiga katta e`tibor bеrilgan.
Mikеna qurg`onining markaziy darvozasi “Shyerlar darvozasi" dеb nomlangan.
Darvoza atrofi yaxlit katta toshlardan qurilgan. Tеpasiga ustunlarni ushlab turgan
ikki shyerning bo`rtma tasviri ishlangan. Bu ustun Mikеna podsholari qudrati va
birligining ramzi bo`lgan, Tirinf va Mikеna saroylarining dеvorlari ganch bilan
ishlanib, dеvoriy suratlar bilan bеzatilgan. Mikеna rassomlari ov manzaralari,
ayniqsa, jang manzaralarini tasvirlashni sеvishgan. Tirinf, Mikеna dеvoriy suratlari
Krit san`atkorlarining asarlaridan badiiy jihatdan bushligi, figuralarining bir
muncha statikligi, chizilgan suratlarning birmuncha quruqligi bilan ajralib turadi.
Eramizdan avvalgi XII asr o`rtalarida Bolkon yarim orollarining shimolidan
janubga tomon siljiy boshlagan doriy qabilalarining Egеy orollaridagi davlatlarni
bosib olishi Pеloponеsdagi egеy madaniyatini tugashiga sabab bo`ldi. Lеkin uning
kеyingi ellin madaniyatiga ta`siri ko`p bo`ldi.
Elladaliklar Egеy madaniyatining eng yaxshi yutuqlarini o`zlashtirdilar. Ular
Krit-Mikеn diniy-mifologik tushunchalarini qabul qildilar. Kulolchilik mayda
plastik san`ati an`analari Ellada san`ati taraqqiyotida davot ettirildi.
29

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
30

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M. Miliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. Asarlar 1-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng
oliy bahodir. Asarlar 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
3. Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va
kelajagi farovon bo’ladi. Asarlar 3-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2019.
4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. Asarlar 4-jild.
–T.: “O’zbekiston”. 2020.
5. Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998.
6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”,
2008.
7. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma).
– T., 2007.
8. SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001.
9. Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari,
1985.
10. Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi.
«O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994.
31

kurs ishi talabalar uchun

Sotib olish