O’lkashunoslik rivojida arxeologiya fanining o’rni. - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	57.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

O’lkashunoslik rivojida arxeologiya fanining o’rni.

Sotib olish

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………2-3
I – BOB. Arxeologik yodgorliklarni o’lkashunoslikda tutgan o’rni.
1.1 O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlarining olib borilishi…………4-9
1.2 Qashqadaryo vohasi arxeologik yodgorliklarini o’rganilishi..……10-16
II – BOB. Surxandaryo vohasining arxeologik yodgorliklarini o’rganilishi.
2.1 Surxandaryo vohasi arxeologik yodgorliklari o’rganilishi………..17-19
2.2 Surxon vohasi shaharsozligi tarixini o’rganishda Termiz shahri tarixining
ahamiyati………………………………………………………………20-27
Xulosa ……………………………………………………………..…..28-29
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………… 30
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston uzoq tarix va boy madaniyatga ega
bo’lgan yurt bo’lib, o’zida ming yillar tarixini jam qilgan ibtidoiy makonlardan to
shahar va qishloq manzilgohlari xarobalari, memorchilik obidalari yurtimiz
madaniy merosini yuksak san’at namunalari hisoblanadi.
Bu borada hozirda O’zbekistoning qadimda O’rta Osiyoning
yirik hududlaridan biri, janubda Baqtriya va shimolda Markaziy So’g’diyona
sivilizatsiyalari arxeologik materiallari vohadagi yirik shaharlar tarixini
o’rganishda yetarli darajada ma’lumot beradi. Surxandaryo vohasi Baqtriya
xududiga, Qashqadaryo vohasi qadimda So’g’d hududiga kirgan. O’rta asrlarda
esa, Kesh, Naxshab va Termiz shaharlari Movaraunnahrning ma’muriy
viloyatlaridan biri bo’lgan. Mavzuning dolzarbligi sifatida janubiy O’zbekiston
hududi arxeologik o’rganilishi Vatan tarixini o’rganiishda asosiy manba bo’lib
xizmat qiladi. Ushbu hudud tarixi bilan bog’liq barcha ma’lumotlarni
davrlashtirish va tahlil qilish asos qilib olindi. Shundan kelib chiqib mazkur diplom
ishida Janubiy O’zbekistonning arxeologik yodgorliklarining o’rganilishi tarixi,
ilmiy ekspeditsiyalar faoliyati, arxeologlar, san’atshunoslar, o’lkashunoslar va
ko’pgina ilmiy markazlar tomonidan turli davrlarda olib boriladigan arxeologik
tadqiqot ishlari tarixi har tamonlama, ma’lum bir tizim asosida o’rganishga harakat
qilinidi. Kurs ishining maqsad va vazifasi
yurtimizda olib borilgan arxeologik tadqiqotlarni o’lkashunoslikni rivojlantirishga
bo’lgan ta’sirini o’rganish asosiy maqsadimiz. Shu maqsadlardan kelib chiqib
quyidagilarni hal etish asosiy vazifa etib qo’yildi;
- Arxeologik yodgorliklarni o’lkashunoslikda
tutgan o’rni; - O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlarining
olib borilishi; - Qashqadaryo vohasi arxeologik
yodgorliklarini o’rganilishi - Surxandaryo vohasi arxeologik
yodgorliklari o’rganilishi - Surxon vohasi shaharsozligi tarixini
o’rganishda Termiz shahri tarixining ahamiyati
2

Mavzuning o’rganilishi XX asrdan boshlab
esa vohada arxeologik tadqiqotlar olib borila boshlandi. Dastlabki tadqiqotlar
vohada sharqshunoslar tomonidan olib borildi. Vohada V.V.Bartold, V.A.Vyatkin,
B.Denikelar ilmiy izlanishlar olib bordilar. 1926-yilda Tarixiy topografiyani
o’rganish uchun Shahrisabzga A.Yu.Yakuboviskiy jo’natildi. 1930-yillarda
Shahrisabz obidalari Ya.G’.G’ulomov, T.M.Mirg’iyosov, S.K.Kabanov,
S.A.Sudakov va suratchi N.S.Lojkin tomonidan o’rganildi. 1940 – yillarda
M.E.Masson tomonidan ham vohada arxeologik tadqiqotlar olib borildi.
S.K.Kabanov tomonidan esa 1946-1950 yillarda arxeologik qidiruv ishlari olib
borildi. 1955 yilda V.D.Jukov Kindiklitepa manzilgohida qazishmalar o’tkazdi.
1970-1980 yillarda N.I.Krasheninnikova tomonidan olib borilgan izlanishlar ham
muhim ahamiyat kasb etadi 1
. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish,
ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
1
Бартольд.В.В Кеш, Соч Т.III М.1965 460-с // Дресвянская Г.Я К истории культов дренего населения
Кашкадарьи. Материалы по истории, историографии и археологии. N533.T.1977 23-с // Якубовиский. А.Ю.
ГАИМК-ИИМК и археологическое изучение Средней Азии за 20-лет. // М.1940 16-с // Ртвеладзе Э.В.
Буряков. Ю.Ф, Сулаймонов. Р.Х. Қарши Т. // Ставиский.Б.Я Судьбы буддизма в Средней Азии. М.,1998.
143-144 с // Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция ТАШГУ(КАТЭ) по
изучение восточной половины Кашкадарьинской области// Т.1977.31-с // Усмонова.З.И К вопросу о ранней
античной крамики древней области Кеш// ИМКУ 1973 53-55с // Хасанов.М., и Мехендали.С. Раскопки на
Сангиртепе в Кашкадары // Археологические исселедования в Узбекистана. 2003 Т “Узб миллий
энсклопедияси” 2004.
3

I – BOB. Arxeologik yodgorliklarni o’lkashunoslikda tutgan o’rni.
1.1 O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlarining olib borilishi
XX asrning 30-yillari oxirlarida O’rta Osiyoning barcha respublikalarida
yirik arxeologik ekspeditsiyalarning tuzilishi munosabati bilan, mazkur sohaning
yetuk mutaxassislarini tayyorlash markazini ochish masalasini hal qilish vazifasi
paydo bo’ldi. 1940 yilning 1 aprelida O’rta Osiyo Davlat universiteti Tarix
fakultetida M.E. Masson rahbarligida Arxeologiya kafedrasi tashkil etildi. Kafedra
tashkil etilgan kundan boshlab, uning a’zolari tomonidan O’zbekistonning moddiy
madaniyati, me’moriy yodgorliklarini o’rganish, numizmatika va epigrafikaga oid
masalalarni tadqiq etish bosh maqsad etib qo’yildi. Kafedra turli ilmiy
muassasalar, muzey, ta’mirlash ustaxonalari, yodgorliklarni himoya qilish
tashkilotlari va maktablar uchun ko’plab mutaxassislar tayyorladi va bugungi
kunda ham tayyorlamoqda. 1963 yilda ToshDU (hozirgi O’zMU) Arxeologiya
kafedrasi bazasida prof. M.E. Masson rahbarligi ostida Kesh arxeologik-topografik
ekspeditsiyasi tashkil etiladi 1
. Vohaning asosan yuqori qismini
arxeologik jihatdan o’rganuvchi ekspeditsiya a’zolari tomonidan numizmatika,
tarixiy geografiya, tog’-kon ishlari tarixiga oid ma’lumotlar to’planib,
sistematizatsiya qilina boshlanadi. Bunda yozma manbalarning ahamiyati ayniqsa
katta bo’ldi. KATE Qarshi vohasida ham kuzatuv-qazuv ishlarii olib boradi.
Erqo’rg’on, Qal’ai Zahoki Moron, Kasbitepa, Ko’hna Fazli, Shulluktepa kabi yirik
yodgorliklar o’rganiladi 2
. Tadqiqotlar jarayonida birinchi marta Erqo’rg’on
yodgorligining topografik rejasi suratga olinadi. M.E. Masson shaharda hayot
milodiy VII asrda tugaganligini, e’tirof etib, mil. avv. IV asr manbalarida eslatilgan
antik shahar Nautakaning xarobasi bo’lgan, deb hisoblaydi. S.K. Kabanovning
fikriga ko’ra, Kesh qadimda Nautaka, Naxshab Ksenippa deb atalgan. M.E.
Masson esa, aksincha, Ksenippani Keshda, Nautakani Naxshabda bo’lgan deb
hisoblagan. So’nggi yillarda Aleksandr Makedonskiy qo’shinining O’rta Osiyoga
1
Аннаев Т.Ж. Кухна Термизнинг буддавийлик е’дгорликлари./Термиз тарихий тадкикотлар илмий
хулосалар.Ташкент -2001. B .51.
2
Массон В.М. Городские центры раннеклассовых обществ. История и археология Средней Азии.-Ашхабад,
1978.-С.20
4

yurishi yo’llarini o’rganib, tahlil qilib chiqqan E.V. Rtveladze Nautakani Keshga
joylashtirdi. F.Grene ham xuddi shu fikrni qo’llab-quvvatlab, yozma manbalarga
asoslangan holda, Nautakaga “to’qqiz daryoli o’lka” maqomini berib,
Samarqanddan Temir darvozagacha haqiqatdan ham to’qqiz daryoning oqishini
nomi bilan ko’rsatib o’tdi (shimoldan janubga tomon Qumdaryo, Oyoqchidaryo,
Qashqadaryo, Oqsuv, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Langar, Katta O’radaryo, Kichik
O’radaryo). Hozirgi vaqtda Aleksandr Makedonskiy davriga taalluqli muhim hujjat
topildi-ki, Erqo’rg’on, ya’ni Qarshi vohasidagi yirik viloyat va shahar qadimda
Nikshapay deb atalgan. XX asrning 20-
yillarigacha Termiz va Chag‘oni е} nning о ‘rta asrlar davri tarixi va madaniyatini
sharhlashda asosiy manba b о ‘lib akademik V.V.Bartoldning asarlari hisoblanar
edi. Uning arab-fors manbalarini chuqur о ‘rganish asosida yaratilgan "Turkiston
m о ‘g‘ullar bosqini davrida" nomli asarida Termiz va Chag‘oniyon о ‘lkalari va
ularda mavjud qishloq va shaharlar t о ‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan 1
.
Termiz va Chag‘oni е
} nning о ‘rta asrlar davri moddiy madaniyatini о ‘rganish 1926 -
1928 yillarda Eski Termizdagi termizshohlar saroyida arxeologik qazishmalar
о ‘tkazish bilan boshlangan. 1936-1938 yillarda Termizning о ‘rta asrlar davri
mudofaa istehkomlarida, temirchilar mahallasida va shahar tashqarisida joylashgan
inshootlarda keng k о ‘lamda qazishma ishlari amalga oshirildi. Ayniqsa, Eski
Termizda termizshohlar saroyining t о ‘liq о ‘rganilishi tahsinga loyiq. Bu manbalar
va tarixiy ma’lumotlar asosida Termiz shahrining о ‘rta asrlar davri tarixiy
topografiyasi ishlab chiqildi. Termizning shu davr tarixi va undagi obidalar ba е
} ni
M.YE.Masson rahbarligida yaratilgan "Termiz arxeologik kompleks
ekspeditsiyasining t о ‘plamlari"da о ‘z aksini topgan. 1969 yildan boshlab
O’lkashunoslik ekspeditsiyasining E.V.Rtveladze rahbarligidagi guruhi viloyat
hududidagi mavjud arxeologiya yodgorliklarni hisobga olish, xaritaga tushirish va
ularning saqlanish holati masalalari bilan bevosita shug’ullanishni boshladi.
Keyinchalik bu "Surxondaryo viloyatining tarixiy, arxeologiya va
me’morchilik yodgorliklari majmuasi" degan yirik ilmiy yo’nalishga aylandi.
1
Ravshanov R. Naxshab va Kesh tarixi manbalari. –Qarshi, Nasaf, 2005, B.8.
5

Surxondaryo viloyatidagi yodgorliklarni ro’yxatga olish bilan birga ba’zi bir o’rta
asrlarga oid obidalarda qazishma ishlari ham olib borildi. Dalvarzintepa shahri
atrofida joylashgan G’armalitepa ana shunday yodgorliklar turkumidandir. Termiz
va Chag’oniyonning o’rta asrlar davri tarixini o’rganishda Sh.R.Pidayev va
T.J.Annayev ham o’z hissalarini qo’shdilar. E.V.Rtveladze tomonidan
Toxaristonning arab va fors manbalarda tilga olingan shahar va qishloqlarning
nomi hozirgi mavjud arxeologik yodgorliklar bilan taqqoslandi.
1980 yildan boshlab Shimoli-G’arbiy Toxaristonning markaziy shaharlari
bo’lgan Eski Termiz va Budrachtepalarda o’rta asrlar davri inshootlari va ular bilan
bog’liq madaniy qatlamlar muntazam ravishda o’rganilmoqda. Natijada Eski
Termizda o’rta asrlar davri mudofaa istehkomlari, shahar xonadonlari, kulolchilar
mahallasi va undagi xumdonlar, xristianlar ibodatxonasi kabi inshootlar o’rganildi.
Bu tadqiqotlar tufayli Termiz va Chag’oniyonning o’rta asrlar davri madaniyatidan
darak beruvchi ko’plab manbalarga ega bo’lindi. Termiz va Chag’oniyonning IX-
XIII asrlar davri tarixi va madaniyati masalalari M.E. Masson rahbarligida
yaratilgan "Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasining ilmiy to’plamlari",
Z.A.Arshavskaya, Z.A.Hakimov, E.V.Rtveladzelarning "Surxondaryoning o’rta
asrlar davri yodgorliklari", G.A. Pugachenkova va E.V. Rtveladzening "Shimoliy
Baqgriya - Toxariston tarixi va madaniyatidan tavsiflar", E.V. Rtveladze va A.S.
Sagdullayevning "O’tmish asrlar yodgorliklari" kabi asarlarida yoritilgan. J.
Ilyosov va Sh. Rahmonovlar Termiz va Chag’oniyonning badiiy san’ati, qishloq
ahli madaniyati, IX-XII asrlar harbiy san’ati va mudofaa istehkomlarini o’rganish
borasida muhim tadqiqotlarni amalga oshirdilar.
Termiz va Chag’oniyonning so’nggi o’rta asrlar davri tarixi va madaniyati
(XVI - XIX asrlar) juda kam o’rganilgan. Viloyat hududlaridagi so’nggi o’rta
asrlar davriga oid yodgorliklarda o’tkazilayotgan qazishma ishlari XVI - XIX
asrlar mobaynida Termiz va Chag’oniyon yurtlarida o’ziga xos madaniyat mavjud
bo’lganligini ko’rsatmoqda. Termiz va Chag’oniyonning XVI - XIX asrlar tarixini
yoritishda mavjud yozma manbalar bilan bir qatorda bu yerda saqlanib qolgan
ma’morchilik inshootlari ham muhim hisoblanadi. 1970 yildan boshlab viloyatning
6

bir qancha hududlarida so’nggi o’rta asrlarga oid yodgorliklar ro’yxatga olinib,
ularda dastlabki qazishmalar o’tkazildi. Bu borada T. Annayev, Sh. Pidayevlar
tomonidan To’palang suv ombori havzasida joylashgan Yoni-kalon qal’asida,
Xotinrabotdagi XVI - XIX asrlarga oid karvonsaroyda amalga oshirilgan
arxeologik qazishmalarni ta’kidlab o’tish mumkin. Shuningdek Ko’hitang va
Boysuntog„ yon bag’irlarida, Jarqo’rg’on atrofida so’nggi o’rta asrlarga oid bir
necha yangi yodgorliklar hisobga olindi. Ayniqsa, Eski Termizning qal’a qismida
olib borilgan arxeologik qazishmalar tufayli Termizning bu davr madaniyatini
ifoda etuvchi ko’plab moddiy madaniyat namunalari to’plandi.
Surxondaryo tarixi va bu o’lkada mavjud arxeologik obidalar
xorijiy mamlakatlarning arxeolog, tarixchi, o’lkashunos olimlarining doimo diqqat
markazida turgan. Eski Termizning buddaviylik yodgorliklaridan topilgan
yozuvlarni o’rganish ishiga xorijlik olimlar, jumladan, hind olimlari B.Mukerji,
N.Bxatiya, vengriyalik Y.Xarmatta va germaniyalik X.Xumbaxlarning qo’shgan
hissasi salmoqlidir. Mustaqillik yillarida xorijlik olimlarning Surxon vohasi
tarixiga qiziqishi ortib, Baqtriyaning bronza davrini o’rganishda Filipp Koll
(AQSH), Ditrix Xuff, Kay Kanyut, Mayk Toyfer (Germaniya), ilk temir davri
yodgorliklarida Nikolos Boroffka (Germaniya), Vu Xin (Xitoy), antik davrlar
arxeologiyasi bilan Per Lerish, Frans Grenet, Klod Rapen (Fransiya), Kato
Kyudzo, K.Tanabe (Yaponiya), Ladislav Stancho (Chexiya) ishtirok etishib voha
tarixini o’rganishga, uning qadimgi madaniyatini jahon xalqlariga tanitishda katta
xizmat qilmoqdalar. Termiz shahri o’rta asrlar davri shaharsozlik
madaniyatini o’rganishda arxeologlar M. Masson, E. Rtveladze, Sh. Pidayevlar
tomonidan o’tkazilgan qazishma ishlari juda muhimdir. XX asrning 70-yillariga
kelib O’zSSR FA Arxeologiya institutining ochilishi munosabati bilan arxeologik
tadqiqotlar o’zining yangi bosqichiga ko’tariladi. Arxeologik tadqiqotlar asosan
mil. avv. I mingyillik, ahamoniylargacha, ahamoniylar va keyingi davrlarga oid
bo’lgan yodgorliklarda olib borilib, urbanizatsiya jarayoni, ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlar xususiyatlari, O’rta Osiyoning mil. avv. I mingyillik va milodiy I
mingyillik o„rtalaridagi jamoaviy tuzum haqida munozara olib borildi. Muhim
7

ma’lumotlar A.A. Asqarov tomonidan SHerobod vohasidagi Sopollitepa va
Jarqo’ton yodgorliklarida olib borilgan ko’p yillik tadqiqotlari natijasida kiritiladi.
Mazkur hududlaridagi barcha tadqiqot ishlari shuni ko’rsatadiki, ular Sharqning
urbanizatsiyalashgan dehqonchilik markazlari bilan uzviy aloqada bo’lgan.
Shuningdek, O’rta Osiyoda ilk davlat birlashmalarining paydo bo’lishi, ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlar xususiyatlari, shaharlar, madaniyat va san’at, ko’chmanchi
aholi bilan o’zaro aloqalar, savdo aloqalarining xususiyatlari, madaniy jarayonlar
va boshqa muhim masalalar muhokama qilindi.
1950-1953 va 1960-1966 yillarda O’zbekiston arxeologik
ekspeditsiyasining (Y.G’. G’ulomov va boshqalar) Mohandaryo otryadi tomonidan
Zarafshon va Qashqadaryoning quyi oqimlaridan 60 ga yaqin Kaltaminor
madaniyatiga taalluqli yodgorliklar o’rganiladi. Y.G’. G’ulomov tomonidan
Mohandaryo bo’ylarida topib o’rganilgan bronza davriga oid yodgorliklar umumiy
nom bilan Zamonbobo madaniyati deb ataldi 1
. So’nggi bronza va ilk temir davriga
taalluqli, miloddan avvalgi II mingyillik oxiri – I mingyillik boshlari bilan
davrlashtiriluvchi dehqonchilik mazilgohlari Farg’ona vodiysidagi Chust shahri
yaqinidan (M.E. Voronets, 1950 y., V.I. Sprishevskiy) va Dalvarzin tepaligida
(Y.A. Zadneprovskiy, 1956 y.), Surxondaryo vohasida shunga o’xshash kompleks
Kuchuktepa manzilgohida (L.I. Albaum, 1963 y.) topib o’rganiladi. So’nggi
bronza (mil.avv. IX-VIII asrlar) davriga taalluqli yodgorliklar Xorazmda
(Amirobod madaniyati), Zarafshon va Qashqadaryo quyi oqimlarida tadqiq etiladi.
O’zbekistonlik arxeologlar tomonidan, shuningdek, rivojlangan
o’rta asrlarga oid yodgorliklar ham o’rganildi. O’rta asrlar davri shaharlarini
o’rganish bilan birga, shahar aholisiing turar joylari, ijtimoiy strukturasi,
hunarmandchilik mahallalari va boshqalar o’rganildi. XX asrning 80-yillarida
respublikada yodgorliklarni ro„yxatga olish va ularni arxeologik xaritasini tuzish
bo’yicha ish olib boriladi. Bunda kuzatuv ishlari, barcha davrlarga taalluqli
arxeologik va me’moriy yodgorliklarni (shaharlar, manzilgohlar, qabristonlar,
qadimgi tog’-kon manzilgohlari) fiksatsiya qilish, tarxlarini tuzish, yodgorliklar
1
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar.T., Sharq, 1998. B . 27.
8

ustki qatlamidan ashyolar terish kabi ishlarni amalga oshirildi. Mustaqillik yillarida
tarixni harakatlantiruvchi kuch sifatidagi sinfiy kurash kontsepsiyasi barham
topgach, haqqoniy tarixni yaratish borasida harakatlar boshlandi. Tarixchi va
arxeolog olimlar oldida O’zbekistondagi urbanizatsiya jaryoni va davlatchilik
tarixi bilan bog’liq masalalarni hal qilish muhim vazifa etib qo’yildi. Mustaqillik
yillarida arxeologiyadagi turli xil masalalarni hal qilishda xalqaro aloqalarni
yanada kuchaytirish orqali xorijiy mutaxassislarini jalb etishda keng imkoniyatlar
ochildi. Bugungi kunda
respublikamiz arxeologlari bilan birga AQSH, Angliya, Rossiya, Fransiya,
Germaniya, Italiya, Yaponiya, Polsha va boshqa davlatlarning mutaxassislari
hamkorlikda ish olib bormoqdalar. Miloddan avvalgi II ming yillik oxiri va I ming
yillik boshlari O’rta Osiyoda qabila va xalqlarning keng ko’lamli ko’chishi, ilk
temir davrining boshlanish davri bo’lgani bilan e’tiborlidir. Bu davrda O’rta
Osiyoning asosiy tarixiy-madaniy hududlari - Baqtriya, Marg’iyona, So’g’d,
Xorazm shakllangan. Bu davrda ushbu mintaqada dastlabki shaharlar -
dehqonchilik vohalarining markazlari paydo bo’ladi, ilk davlatlar tashkil topadi.
Shu davrdan boshlab O’rta Osiyoda shahar madaniyati uzluksiz, jadal sur’atlar
bilan rivojlanib boradi. Sirdaryo va Amudaryo oralig’ida, Zarafshon va
Qashqadaryo vohalarida qadimgi sog’d elati va o’troq dehqonchilik madaniyati
shakllanadi. Qashqadaryoda miloddan avvalgi birinchi asrning boshidan ikkita
asosiy voha - Qarshi va Shahrisabz vohalari shakllanadi. Aleksandr Makedonskiy
bilan birga yurtimizga kelgan yunon tarixchilari milodning IV asri oxirida
Qashqadaryo vodiysidagi ikkita tarixiy-madaniy viloyat - Nautaka va Nikshapani
eslab o’tishadi.
9

1.2 Qashqadaryo vohasi arxeologik yodgorliklarini o’rganilishi
Qashqadaryo vohasiga yangi davrda ko’plab g’arb sayyohlari va xorijiy
elchilar tashrif buyurishgan. Ular orasida sharqshunos A.Byorns, N.V. Xanikov,
N.A. Maevlarni ko’rsatish mumkin. Dastlab 1883 yilning yanvarida Qarshi
shahrida maxsus topshiriq bilan kelgan yozuvchi V.V. Krestovskiy esdaliklarida
Shulluktepa yodgorligi haqidagi ma’lumot paydo bo’lgan. 1895 va 1910 yillarda
Qarshida bo’lgan B.N. Litvinov ham o’z esdaligida Shulluktepani eslab o’tadi.
Chegarachi zobit D.N. Logofet XX asring birinchi o’n yilligida vohada bo’lib,
Shahrisabz, Yakkabog’ va Qarshi shaharlari tarixi haqida muhim ma’lumotlar
yozib qoldirgan. Turkiston arxeologiya havaskorlari to’garagi (TAHT) tashkil
etilganining dastlabki yillarida Qarshi vohasi arxeologik jihatdan uning a’zorlarida
qiziqish uyg’otmaydi 1
. Bu, birinchi navbatda, mazkur hududda ko’z ilg’aydigan
me’moriy yodgorliklarning yo’qligi bilan izohlangan. 1916 yilda to’garak a’zosi
I.A. Kastane Qarshi vohasidagi arxeologik yodgorliklarni kuzatadi. U ilk marotaba
antik davr mualliflari tomonidan yozib qoldirilgan shaharlar haqidagi
ma lumotlarni tahlil qilib, ularni Qashqadaryo vohasidagi qaysi arxeologik‟
yodgorliklarga to’g’ri kelishini solishtirishga, ilmiy asoslashga harakat qiladi.
Xususan, antik davrdagi Nautakani Qarshi shahri atroflariga to’g’ri kelishii taxmin
qiladi. To’garakning yana bir a’zosi, sharqshunos olim L.A. Zimin 1916 yilning
may oyida Qarshi vohasida bo’lib, arxeologik yodgorliklarini ko’zdan kechiradi.
Shulluktepa yodgorligini kuzatgan L.A. Zimin, yodgorlik haqidagi ma’lumotlar
dastlab XVIII asrga oid yozma manbalarda uchrashini, mazkur yodgorlik
mo’g’ullar bosqini davrida vayron etilgan Nasaf shahrining xarobasi ekanligi,
Nasaf va Naxshab bitta, Qarshi shahrining nomi ekanligini e’tirof etib o’tadi. 1927
yilda uni Qarshi shahrining tarixiga bag’ishlangan risolasi nashr etiladi. L.A.
Zimin o’z davri tadqiqotchilari orasida birinchi marta Qozoxon tomonidan
qurilgan va 1387 yilda To’xtamish qo’shinlari tomonidan yoqib yuborilgan
Zanjirsaroy haqida ham ma’lumot berib o’tadi. Shuningdek, u ham antik davr
1
Сулаймонов Р.Х. Древний Нахшаб. Т ., Фан . 2000. B.87.
10

mualliflari tomonidan yozilgan Aleksandr Makedonskiyning yurishlari bilan
bog’liq manbalarni tahlil qilib, I.A. Kastane singari Nautakani Qarshi vohasiga
joylashtiradi. Arxeolok-topografik ma’lumotlarni to’plashda yozma manbalar
ma’lumotlaridan unumli foydalanishda akademik V.V. Bartoldning tadqiqot ishlari
ham diqqatga sazovordir. Bu davrda Qashqadaryo vohasining
arxeologik jihatdan o’rganilish tarixiga nazar tashlasak, asosan, reja bo’yicha
ma’lumot va turli ashyolarni yig’ish bilan cheklanadi. XX asrning 20-yillarida
markaziy tashkilotlar tomonidan amalga oshirilgan ishlarga qaramay, mazkur
hududda arxeologik qazuv ishlari boshlanmagandi. XX asrning 30-yillari
Qashqadaryo vohasini arxeologik va tarixiy-me’moriy jihatdan o’rganishning
yangi davri hisoblanadi. 1933 yilda Y.G’. G’ulomov va T.Mirgiyazov
O’zasotirkom (Uzkomstaris) tomonidan Shahrisabz shahriga me’moriy
yodgorliklar – Hazrati Imom, Ko’k Gumbaz, Gumbazi Sayidonni ko’zdan
kechirish va ularning holatini o’rganish uchun yuboriladi 1
. O’zasotirkomning
Shahrisabz filiali a’zolari – S.K. Kabanov, S.A. Sudakov va fotograf N.S. Lojkin
tomonidan shahardagi yodgorliklarining me’moriy bezaklari fotofiksatsiya qilib
o’rganildi. 1936 yilning kuzida Qarshi vohasidagi arxeologik yodgorliklarni
maxsus tekshirish uchun S.K. Kabanov kuzatuv ishlarini olib boradi. Tadqiqot
ishlari jarayonida Shulluktepa, Polvontepa, Tallisortepa, Qal ai Zahoki Moron,‟
Nomsiztepa kabi shahar xarobalari va qishloq manzilgohlari o’rganiladi. Bu davr
ham tadqiq etish jihatidan arxeologik kuzatuv ishlari ko’lami oshganligini
ko’rsatsa-da, qazuv ishlari boshlanmagandi 2
. 1942 yilda M.E. Masson va G.A.
Pugachenkova tomonidan Alisher Navoiyning 500 yilligi munosabati bilan
Shahrisabz shahrini tarixiy-arxeologik va tarixiy-me’moriy jihatdan o’rganish
uchun kuzatuv ishlari olib boriladi. Tadqiqotchilar Shahrisabz shahri atroflarida
XIII asrgacha shahar xarobalarini topmaydilar hamda Amir Temur va Temuriylar
davridagina mazkur hududda aholi yashay boshlagan, degan xulosaga keladilar.
Xitoy yozma manbalarida uchragan Suse shahri xarobalari Shahrisabzda emas,
1
Ravshanov R. Naxshab va Kesh tarixi manbalari. –Qarshi, Nasaf, 2005, B.51.
2
Asqarov A.A. Mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya. Eng qadimgi shahar. Т. 2. -T.,2001 B . 61.
11

balki u bilan chegaradosh hududda, ya’ni Kitob shahri atroflarida bo’lishi
mumkinligi haqida ham taxminlar bildirib o’tishadi. Bu shahar milodiy II asrdagi
xitoy manbalarida yana Tsishi, Shi, Kyuyshi nomlari bilan ham uchraydi. Mazkur
bobning ikkinchi faslida XX asrning 40-60-yillari oxirlaridagi arxeologik
tadqiqotlarning asosiy yo’nalishlar haqida fikr yuritiladi.
Qashqadaryo vohasidagi keng-ko’lamli arxeologik tadqiqot ishlarini
birinchi marta S.K. Kabanov boshlab beradi. U tadqiqotlarini asosan toponimik
atamalarni yig’ish, shaharsozlik tarixini o’rganish, Qashqadaryo vohasi qadimiy
aholisining etnik tarkibi, vohadagi savdo va pul munosabatlari tarixi, topilgan
antropologik ashyolar yordamida qadimgi aholining irqiy xususiyatlari va etnik
tarkibini yozma manbalar bilan solishtirgan holda o’rganishga qaratdi. Dastlabki
arxeologik tadqiqotlar Ko’hna Fazli va Kasbitepa yodgorliklarida boshlanadi.
Shaharlarning joylashuvi, topografik nomidan kelib chiqib, S.K. Kabanov mazkur
yodgorliklarni Qarshi vohasidagi o’rta asr yirik shaharlari - Bazda va Kasbining
xarobalari ekanligini asoslashga harakat qiladi. 1946 yilning kuzida Qarshi
vohasining arxeologik yodgorliklari Samarqand ekspeditsiyasi a zolari A.I.‟
Terenojkin va L.I. Albaum tomonidan ko’zdan kechiriladi. Kuzatuv ishlari
jarayonida mil. avv. III asr va milodiy XIII asrgacha bo’lgan davr haqida moddiy
manbalar yig’ishadi hamda shular asosida vohaning tarixiy-madaniy hayotini
davrlashtiradilar. S.K. Kabanovning tadqiqot ishlari Kojortepa,
Erqo’rg’on, Qal’ai Zahoki Moron, Mudintepa va Shulluktepa yodgorliklarida
davom etadi. Tadqiqotchi Erqo’rg’on yodgorligini o’rganar ekan, shaharning
vayronaga aylanishiga milodiy II-III asrlarda, ya’ni Kushonlar davlatining qulashi
va undan keyingi davrlarda ko’chmanchi qabilalarning doimiy hujumlari sabab
bo’lganligi ko’rsatib berishga urinadi. S.K. Kabanov mazkur yodgorlikni xitoy va
arman manbalarida uchraydigan Nashebo, Nashebolo, Bolo, Valaam (Balaam),
Baxl toponimlari bilan bog’liqligini ta’kilaydi. Manbalarda Nashebolo Nyumi
(Buxoro) dan janubda, Shi (Shahrisabz) dan esa 200 li sharqda joylashganligi
haqida ma’lumot berilgan. S.K. Kabanov fikriga qo’shiladigan bo’lsak, bu
geografik jihatdan hozirgi Shahrisabz shahriga to’g’ri keladi. Qashqadaryo
12

vohasining arxeologik yodgorliklari hamda qadimgi tarixini davrlashtirish borasida
o’sha davrda munozarali maqolalar ham nashr etila boshlandi-ki, bu tadqiqotlar
ko’lamini kengaytirishga imkoniyatlar berdi. XX asrning 40-yillari yosh
tadqiqotchilaridan bo’lgan B.Y. Staviskiyning “Qadimgi So’g’dning tarixi va
topografiyasiga doir ba’zi savollar” nomli maqolasida Qashqadaryo vohasini
qadimda tarixiy-madaniy viloyat hisoblangan So’g’d tarkibiga kiritishi V.M.
Massonning tanqidiy maqolasini yozilishiga sabab bo’ladi. V.M. Massonning
fikriga ko’ra, arxeologik jihatdan endigina tadqiq etilayotgan Qashqadaryo
vohasini qadimgi So’g’d hududiga qo’shish uchun hech qanday asos yo’qligi, B.Y.
Staviskiy tomonidan keltirilgan ma’lumotlar faqat taxmin ekanligiga urg’u beradi.
To’g’ri, B.Y. Staviskiy o’z davrida katta, biroq og’ir va turli xil muammolari
qamrab olgan masaslani ko’tarib chiqib, ularni aniq faktlar bilan asoslab berishga
o’sha davrdagi arxeologik tadqiqot ishlaridan olingan ma’lumotlar etarli emas edi.
Keyingi
yillardagi tadqiqotlarda uning bildirgan fikrlari o’z tasdig’ini topdi. Yuqoridagi
munozarali fikrlar va qarashlarning paydo bo’lishi arxeologik tadqiqot ishlarini
mutazam ravishda olib borishga imkoniyat yaratdi. 1949-1950 yillarda O’zSSR FA
Tarix va arxeologiya institutining ko’rsatmasiga binoan S.K. Kabanov
Qashqadaryo vohasining yuqori oqimida kuzatuv ishlarini olib boradi. U Sharqiy
Qashqadaryo hududida birinchi marta ilk temir davriga (mil. avv. I mingyillik
o’rtalari) oid yodgorliklar – Nomsiztepa, Yangitepa, Jartepa I ni qayd etadi. Bu
vohada qadimgi sug’orma dehqonchilik madaniyatini o’rganishga turtki bo’ldi.
Shuningdek, Sharqiy Qashqadaryoning tog’ va tog’oldi hududlaridan qator ungur
va g’orlar tekshiriladi. 50-yillarning ikkinchi yarmida arxeologik tadqiqotlar
asosan Chimqo’rg’on suv ombori o’rnida olib boriladi. Tadqiqot ishlarning asosiy
yodgorliklari Ovultepa va Jangaltepa bo’ldi. Olib borilgan arxeologik kuzatuv
ishlari jarayonida 20 dan ortiq yodgorlik ro’yxatga olinadi.
1940-50-yillarda Qashqadaryo vohasida olib borilgan arxeologik kuzatuv-
tadqiqot ishlari natijasida vohadagi manzilgohlarning tarixini, ularda yashagan
aholining etnik tarkibi, savdo va pul munosabatlari, jumladan qo’shni davlatlar
13

bilan olib borgan aloqalari haqida ko’plab ma’lumotlar yig’iladi. Qashqadaryo
vohasidagi urbanizatsiya jarayoni tarixiy jihatdan davrlashtiriladi. Avvalgi davr
bilan solishtiriladigan bo’lsa, bu davrda arxeologlarning tasavvur dunyosi
kengayadi, qazishmalar tarixni tiklashda asos vazifasini bajara boshlaydi, natijada
voha aholisining xo’jaligi, ishlab chiqaruvchi kuchlar xususiyatlari va ijtimoiy
munosabatlar haqidagi ma’lumotlar ko’lami ortib bordi. 1963 yilda Mohandaryo
arxeologik otryadi Qarshi cho’lining g’arbiy qismini ko’zdan kechiradi.
Qashqadaryoning gidrografiyasi tarixi bo’yicha olingan arxeologik ma’lumotlar,
uning irmoqlari o’rta asrlarda Zarafshon daryosiga quyilganligidan darak berdi.
Qashqadaryoning quyi, qurib qolgan irmoqlari o’rnidan so’nggi eneolit va bronza
davriga oid mazilgohlar topildi.
Tadqiqotlar jarayonida o’rta asrlardagi Qarshi shahrining o’rni – “eski
shahar” qismida ham bir qancha shurflar tashlanib, bu erda hayot XIV asrning
birinchi yarmidan, ya’ni Kebekxon davridan (1318-1326) boshlanganligiga aniqlik
kiritiladi. Shunday qilib, Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda olib borilgan
tadqiqotlar natijasida chuqur tahlil etilgan tarixiy jarayonlar haqida ma’lumotlar
olindi. Shuningdek, bu davrda tadqiqotchilar tomonidan bajarilgan ishlar
natijalarida alohida muammolar aks etgan dastlabki maqola va risolalarini avvalgi
davrlar bilan taqqoslagan holda chiqara boshladilar. Bu davrda amalga oshirilgan
arxeologik tadqiqot ishlaridan kelib chiqib, quyidagilarga erishildi:
1) Qashqadaryo vohasining arxeologik xartiasi tuzilib, bu borada
amalga oshirilgan kuzatuv ishlari jarayonida yuzlab arxeologik yodgorliklar
ro’yxatga olindi;
2) vohadagi antik va o’rta asr shaharlariga oid munozarali fikrlarga
dastlabki aniqliklar kiritildi;
3) etnogenez masalalari o’rganildi;
4) Janubiy So’g’dning shaharsozlik madaniyati xususiyatlari o’rganildi;
5) vohaning sug’orish tizimiga oid. O’zbekiston Fanlar Akademiyasining
Arxeologiya institute tashkil etilishi natijasida o’tgan asrning 70-yillaridan boshlab
arxeologiya tadqiqotlari keng xronologik o’lchamlarda yangi bosqichda ko’tariladi.
14

Eramizdan avvalgi I ming yillikda oid ahmoniylarga qadar, ahmoniylar va undan
keyingi davr yodgorliklarini o’rganish, jumladan, O’rta Osiyoning milloddan
avvalgi I ming yillikdan eramizning I ming yilligi o’rtalarigacha bo’lgan ijtimoiy
tuzumi haqidagi ilmiy munozaralarning vaqti- vaqti bilan yuzaga kelishi natijasida
urbanizatsiya jarayonlari, ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarning xarateri, ishlab
chiqarish kuchlar va iqtisodiy munosabatlar o’rganish muhim ahamiyat kasb eta
boshladi. Tadqiqotlar natijasida O’rta Osiyodagi ilk davlat tuzumlarining
shakillanishi, ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlari, shaharlarning
ijtimoiy tuzulma tarzidagi o’ziga xosligi, madaniyat va san’at, ko’chmanchi aholi
bilan o’zaro munosabatlar savdo aloqalari xususiyatlari, madaniy aloqalari, tadqiq
qilish muvafaqiyatli amalga oshirildi.
Xorazm hududida Jonbosqal’a, Ko’narliqal’a, Ayozqal’a, Qo’rg’oshinqal’a,
Tuproqqal’a, Qo’yiqirilganqal’a, kabi arxeologik yodgorliklarda arxeologik ishlar
olib borildi 1
. Tadqiqotlar Tuproqqal’aning miloddan avvalgi IV asrgacha bo’lgan
davrda Xorazm poytaxti bo’lganligi ko’rsatdi. Bu joyda loydan yasalgan
haykaltaryoshlik mahsulotlari, devoriy naqshlar mavjud bo’lgan saroy, ibodatxona
qoldiqlari, yashash maskanlari ochildi. O’ziga xos murakkab reja – fortefekatsiya
arxetektura yodgorligi bo’lgan Qo’yiqirilgan qal’a to’liq o’rganilgan. Bu davrning
xususiyatlarini anglash ma’nosida So’g’da quyidagi. Arxetektura yodgorliklari
asosiy manbalar bo’lib hisoblanadi- Afrosiyob va Talibarza, Samarqand vohasida,
Buxoro, Poykent va Varxsha Buxoro vohasida, Qashqadaryo vohasida-
Yerqo’rg’on, Qalandartepa, Surxandaryo vohasida arxeologik ishlar Dalvarzintepa
va Xolchayon, Jondavlattepa, Zartepa, Fayoztepa, Qoratepa, Chingiztepa eski
Termiz, Kampirtepa, Sopollitepa, Ayritom, Kuchuktepa va boshqa maskanlarda
olib borildi va davom etmoqda.
Mazkur maskanlarda M.E.Masson, L.I.Albaum, A.A.Asqarov,
G.A.Pugachenkova, A.S.Sagdullayev, B.Y. Staviskiylar ish olib bordilar. Ularning
ishlarini E.V.Rtveladze , Sh.Pedayev, Sh.Rahmonov, Sh.Shaydullayev va boshqa
1
Дресвянская Г.Я К истории культов дренего населения Кашкадарьи. Материалы по истории,
историографии и археологии. N533.T.1977. C . 47.
15

chet ellik mutaxasislar bilan hamkorlikda davom ettirmoqdalar. O’zbekiston
hududidagi ilk o’rta asrlarga oid shaharlar, saroylar, robotlar, yashash maskanlari
faol o’rganildi. G’aroyib devoriy naqshlar, gips haykaltaryoshligi asarlari mavjud
bo’lgan, Buxorxudodlarga taalluqli mavzelardan biri sanaladigan Varaxsha,
Bolaliktepa qo’rg’ondagi naqshlar qadimiy Quva shahar harobalardagi budda
ehrom haykallari va boshqalar shular jumlasidandir. Shuningdek, O’zbekiston
arxeologlari tomonidan rivojlangan o’rta asr manbalari ham keng o’rganildi. O’rta
asr shaharlarini tadqiq qilish shaharlarning turmush tarzi va ijtimoiy tuzulishi,
hunarmandchilikning shakillanishi va shu kabi boshqa muhim kompleks masalalar
bilan bog’liqdir.
Arxeologik izlanishlar samarasi o’laroq O’zbekistonning faxri bo’lgan
arxetektura yodgorliklari va shaharsozlikning tarixi bunyod etildi. Me’moriy,
texnologik va uslubiy tahlil metodlarining takomillashuvi natijasida O’zbekiston
arxetektura yodgorliklari tarixida o’z munosib o’rnini egalladi. San’at va
arxetektura yodgorliklarini ilmiy tatqiq qilish faol amalga oshirildi, jumladan, o’rta
asrlar badiiy keramikasi, o’rta asr keramikasi va shisha sozlik tarixini texnologik
tadqiq etish, irrigatsiya tarixi, tog’ ishi tarixi, numizmatika va boshqa ko’plab
masalalar. XX asrning 80- yillarida O’zbekistonda respublika yodgorliklar
jamlanmasi va respublika arxeologik xaritasini yaratish ishlari boshlandi. Mazkur
jarayon regnosserovka- o’rganish ishlari, barcha toifalardagi arxeologik va
arxetukturaviy yodgorliklarni qayd etish, chizma va sxemalar tuzish, taynch
ma’lumotlarni jamlash kabilarni qamrab oldi. 70-yillarning boshlarida boshqa bir
guruh ekspeditsiyalar Kesh arxeologik[topografik ekspeditsiyasi ham Qashqadaryo
viloyati sharqiy qismining arxeologik jamlanmasi yaratish maqsadida rejali asosida
kengqamrovli tadqiqot ishlariga kirishdi. Oltintepadagi arxeologik ishlar davom
etirildi.
16

II – BOB. Surxandaryo vohasining arxeologik yodgorliklarini o’rganilishi.
2.1 Surxandaryo vohasi arxeologik yodgorliklari o’rganilishi
Arxeologik adabiyotlar Baqtriyaning Kushon davri arxeologik
yodgorliklarini tiplarga ajratish ilk bora E. A. Yurkevich tomonidan amalga
oshirilgan. 1970 yillardan boshlab Shimoli-g’arbiy Baqtriya (Surxon vohasi)da
keng ko’lamda izlanishlar olib borilish munosabati arxeologik yodgorliklar shu
jumladan kushon podsholigi davri arxeologik yodgorliklari haqida ma’lumot
to’plana bordi. To’plangan ma’lumotlar asosida qaysi yodgorlikning tuzilishi,
umumiy maydoni, ulardan topilgan ashyoviy manbalar va arxeologiya tadqiqotlari
natijalariga qarab ular turlarga bo’lindi va shahar, qishloq kabi tiplarga ajratildi 1
.
1970 yillarda Shimoli-g’arbiy Baqtriya yodgorliklari, shu
jumladan Kushon davri yodgorliklarini o’rganish natijalariga asosan E. V.
Rtveladze ularni ilk bor turlarga ajratdi. E. V. Rtveladze tomonidan dastavval
arxeologiya yodgorliklari quyidagi tiplarga bo’lindi. A. Hayitobodtepa,
Jondavlattepa, Degriztepa, Beshkopa singari umumiy maydoni 5 gektardan ortiq
shaharlar. Bu shaharlar tarhida uch qismli tuzilishi yaqqol seziladi. Bular alohida
turga arki-a’lo, asosiy shahar va uning atrofida joylashgan shahar atrofi. B. Bir-ikki
gektarli kichik shaharchalar, ularning tuzilishida ham uch qismlilik ko’zga
tashlanadi. G. Yarim shahar va yarim qishloq ko’rinishidagi Boytepa singari
yodgorliklar 2
. D. Tog’li qishloqlar. (Maydonqo’rg’on). Davr o’tishi bilan
yodgorliklarni tipologiyasi haqida jaxon arxeologiya fanida ma’lumotlarning
ko’payishi, ularning ijobiy tomonlarini O’rta osiyo arxeologiyasida qo’llash
oqibatida qadimgi yodgorliklarni tiplarga bo’lish haqida ham yangi yondashuvlar
yuzaga keldi. E. V. Rtveladze 1974 yilda e’lon qilgan maqolalarining birida
Shimoli-g’arbiy Baqtriyaning yodgorliklarini tiplarga ajratish masalalariga yana
1
Сулаймонов Р.Х. Древний Нахшаб. Т., Фан. 2000. B .136.
2
Пугаченкова Г.А. Халчаян // К проблеме художественной культуры Северной Бактрии. Отв.ред. Ремпель
Л.И. Изд.: «Фан». –Т., 1966. –Стр. 9-10.
17

qaytgan. E. V. Rtveladze Shimoli-g’arbiy Baqtriyaning qadimgi davr
yodgorliklarini to’rt asosiy guruhga bo’lgan. Birinchi
guruh. Yirik shaharlar, eng qadimgi shaharlarga to’g’ri keladi. Ikkinchi
guruh. Yarim shahar, yarim qishloq tipidagi yodgorliklar.
Uchinchi guruh. Qishloq tipidagi yodgorliklar.
To’rtinchi guruh. Tog’li qishloqlar. O’z navbatida bu to’rt guruhdan E. V.
Rtveladze tomonidan alohida tiplarga ajratilgan. Birinchi tip. Arki – a’loli katta
maydonni egallagan, mudofaa istehkomi bilan mustahkamlangan shaharlar (Eski
Termiz). Ikkinchi tip. Ko’plab qishloq va boshqa turdagi inshootlarni o’ziga
qamrab olgan arki-a’loli va maydoni yagona mudofaa istehkomlari bilan o’rab
olinmagan shaharlar. Uchinchi tip. Birinchi variant-o’rta kattalikdagi shaharlar,
arki-a’loli, tarhi to’g’riburchak yoki to’rtburchak shakldagi mudofaa istehkomlari
va xandak-g’ov bilan o’rab olingan shaharlar. Umumiy maydoni 10 gektardan 30
gektargacha. Bularga Dalvarzintepa, Zartepa kabi shaharlar kiradi. Ikkinchi varian.
Umumiy maydoni 5 gektardan 10 gektargacha, shaharning bir burchagida yoki
undan alohida joylashgan arki-a’loli, ularning tarhi to’g’ri burchak yoki ko’p
burchakli ko’rinishda bo’lib, mustahkam mudofaa inshootlari bilan
muhofazalangan. Mudofaa devorlari burjlar bilan mustahkamlangan. Bularga
Hayitobodtepa, Jondavlattepa, Beshkapa, Degriztepa kabilar kiradi. To’rtinchi tip.
Umumiy maydoni 1 gektardan 3 gektargacha bo’lgan shaharlar. Bular tarhi
ko’pincha to’g’rito’rtburchak yoki to’g’riburchak shaklida bo’lib, arki – a’lo
ularning ma’lum burchagida joylashgan. Burjlar bilan muhofazalangan
istehkomlari bilan o’rab olingan. Asosiy qismdan tashqarida tashqi shahar singari
inshootlar mavjud. Bu turdagi inshootlar Shimoli-g’arbiy Baqtriya hududida juda
keng tarqalgan. Bularga Oqtepa, Ismoiltepa, Karvontushdi, Bobotepa,
Hayrabodtepa kabilar kiradi. Yarim shahar yarim qishloq turkumidagi
yodgorliklar. Bu turdagi inshootlar o’zining tuzilishi, xususiyatlari bilan birinchi
va uchinchi turdagi inshotlarga o’xshamaydi. Bularning arki-a’losi va mudofaa
istehkomlari yo’q. Bularning umumiy maydoni bir necha gektar, ba’zida 10
gektardan ko’proq maydonni tashkil etadi. Bu turdagi inshootlarga Xotinrabod,
18

Kultepa, Oqtepa va Ayritomlar kiradi. Qishloqlar. Birinchi tip. Umumiy maydoni 1
gektardan oshiq qishloqlar. Tarhi to’g’riburchak shaklida, ba zan arki-a’losi bor.‟
Bularga SHerabod vohasidagi Oqtepa, SHo’rchi tumanidagi Eshonbobo
yodgorliklari kiradi. Ikkinchi tip. Arki–a’losiz va mudofaa devorlari bo’lmagan
qishloqlar. Ularning umumiy maydoni 1 gektar atrofida. Bu turdagi
yodgorliklarning biron-bir burchagida ko’shk joylashgan. Bularga Botirobodtepa,
Do„mbiraobodtepa (SHerabod vohasi) kabilar kiradi. Uchinchi tip. Qishloq
joylaridagi hovlilar. Ular alohida joylashgan bo’lib, maydoni 0,2 – 0,3 gektarni
tashkil etadi. Tog’li qishloqlar. Bu turdagi inshootlar tog’ yonbag’irlari yoki tog’li
joylarda joylashgan ko’pburchakli ko’rinishga ega.
Bularga Maydonqo’rg’on (Ko’hitang tog’lari), Sina (Hisor tog’lari) kabi
yodgorliklar kiradi. E. V. Rtveladze tomonidan ilk bora Shimoli-g’arbiy
Baqtriyaning qadimgi davr yodgorliklarining tipologiyasi keyinchalik bu borada
yodgorliklarni tiplarga bo’lish, ularni turlarga ajratish borasida muhim bosqich
bo’ldi. XX asrning 70 yillarida Baqtriyaning shahar madaniyatini o’rganish
munosabati bilan taniqli arxeolog olim V. M. Masson ham Shimoli-g’arbiy
Baqtriyaning qadimgi davr yodgorliklarini tiplarga bo’lish masalalariga ham
yondashgan. V. M. Masson G’arbiy Yevropa va Amerika olimlarining
mesopatamiya yodgorliklarini tiplarga bo’lish natijalariga asoslanib Baqtriyaning
qadimgi davr yodgorliklarini tiplarga bo’lgan. V. M. Masson o’zining bu
tadqiqotida asosiy mezon qilib, yodgorliklarning umumiy maydonini olgan 1
.
V. M. Masson tadqiqotlariga ko„ra, Shimoliy Baqtriyaning shahar va
qishloqlari o’rtasidagi chegara 5 gektarni tashkil etgan. Umumiy maydoni 5
gektardan oshiq yodgorliklar shahar tipiga kiritilgan, undan kam bo’lganlarini
qishloqlar tashkil etgan. Arxeolog olim Sh. Pidayev o’zining Shimoliy
Baqtriyaning qishloqlari va qishloq jamoasiga bag’ishlangan asarida ham ayni shu
yo’sinda yondashgan
1
Пугаченкова Г.А. Халчаян // К проблеме художественной культуры Северной Бактрии. Отв.ред. Ремпель
Л.И. Изд.: «Фан». –Т., 1966. –Стр. 9.
19

2.2 Surxon vohasi shaharsozligi tarixini o’rganishda Termiz shahri tarixining
ahamiyati
Surxon vohasi tarixiy toponimlari orasida qariyb 2 mingyillik tarixga ega
Termiz alohida o’rin tutadi. Arxeologiya ma’lumotlariga ko’ra, Oks (Amudaryo)
sohilida bir necha yuz gektar maydonni egallagan Termiz o’rnida eng qadimgi
qishloq miloddan avvalgi VI-IV asrlarda paydo bo’lgan. Bu borada arxeolog
olimlar T. Annayev, Sh. Shaydullayev, Sh. Pidayev, Sh. Rahmonov tadqiqotlari
juda muhimdir. Aleksandr Makedonskiyning miloddan avvalgi 329-327 yillarda
Transoksianiya (Sirdaryo va Amudaryo oralig’idagi hudud)ni egallaguniga qadar
mavjud bo’lgan bu aholi manzili bir guruh olimlar fikricha Tarmita (Termiz) deb
atalgan 1
.
Tarmita nomining dastlabki izohi XIXasrda avstriyalik olim V. Tomashek
tomonidan bildirilgan. V. Tomashek fikricha Tarmita qadimgi avestocha so’z “taro
maetha–ya’ni daryoning narigi tomonidagi qishloq” nomidan kelib chiqqan. Bu
nom, ehtimolki deb ta’kidlaydi arxeolog Sh. Pidayev, bu joyga nisbatan daryoning
narigi sohilida istiqomat etgan aholi tomonidan berilgandir. Bu jarayonni shunday
izohlash mumkin. Qarorgohi Baqtr (Balx) shahrida bo’lgan ahamoniylar davri
Baqtriya satrapi, poytaxtdan 50 km uzoqlikda Amudaryoda joylashgan kechuvni
qo’riqlash maqsadida bu joyda qishloq va qal’aga asos solgan. Termizning tarixiy
topografiyasi, geografiyasini arxeologik dalillarga asoslangan holda ta’kidlash
joizki, makedoniyalik Iskandar yurishlariga qadar Eski Termiz o’rnida aholi punkti
mavjud bo’lgan. Ba’zi bir olimlarning fikricha Termizga makedoniyalik Iskandar
asos solgan. Bu an ana XVI asr tarixchisi Xofizi Abruda ham mavjud. Bu guruh‟
olimlar makedoniyalik Iskandar miloddan avvalgi 329-327 yillarda Oks
(Amudaryo) dan kechib o’tayotgan chog’ida Tarmita (Termiz) ning aholi yashagan
qismini mustahkam qal’a–shaharga aylantiradi.
1
Усмонова.З.И К вопросу о ранней античной крамики древней области Кеш// ИМКУ 1973 53
20

Shundan so’ng bu shahar Oks bo’yi (sohilida) gi Iskandariya yoki Oksdagi
Iskandariya–Oks Iskandariyasi deb nomlanadi. Ayni shu davrdan boshlab, harbiy
jihatdan muhim joy, ya’ni Payg’ambar oroli (VIII asrdan bu orol Usmon oroli
ya ni Jazirati Usmon deb yuritila boshlangan. Orolning bunday nomlanishi arab‟
lashkarboshisi Usmon nomi bilan bog’liq bo’lib, Termizni egallagan Muso ibn
Abdulloh qo’shinlariga Xuroson noibi tomonidan Usmon boshchiligida yuborilgan
arab qo’shinlari bu orolga joylashtirilgan bo’lgan. Shu bois ko’p asrlar davomida
orol Usmon oroli deb yuritilgan) orqali kechuv, Baqtr (Balx) va Maroqand
(Samarqand) savdo yo’lida joylashgan bu shahar O’rta Osiyo o’lkalari iqtisodiy va
madaniy hayotida muhim o’rin egallay boshlagan.
Milodning VI–VII asrlarida Termizda hukmron bo’lgan termizshohlar
tangalaridagi ramziy belgi qayiq langari hisoblangan. IX asrdan boshlab yozma
manbalarda Termiz Movarounnahrning yirik port shahri sifatida ta’riflanadi. Shu
bois tarixchi–arxeolog A. Muhamadjonov Termiz nomini “daryo yoqasida
joylashgan qal’a”, yanada to’g’rirog’i “daryo sohilidagi shahar” deb izohlaganlar.
Tarixiy adabiyotlarda mavjud Termizga makedoniyalik Iskandar asos solganligi
haqidagi an’ana ellinizm davri tarixchisi sitsiliyalik Diodor (90-21 yillar)
ma’lumotlariga asoslanadi. Diodorning tarixiy kutubxona asarida tilga olingan Oks
bo’yidagi Iskandariya yoki Oksdagi Iskandariya shahrini ilk bor ingliz olimi V. V.
Tarn Eski Termiz o’rnida joylashtirgan edi. Ko’p yillar davomida Eski Termiz
yodgorligida qazuv ishlari olib borayotgan arxeolog olim Sh. Pidayev ayni V. V.
Tarn fikrini qo’llab quvvatlaydi va bu muammoni o’zining bir qancha
maqolalarida yoritgan.
Milodiy VII asrda Ravennada tuzilgan “Pevtingiyer tablitsalari” da
Antioxiya Tarmita shahri ham tilga olingan. V. V. Tarn ta kidlashicha, Oks
‟
sohilidagi Iskandariya shahri ko’chmanchi qabilalar (yunon an’analarida varvarlar)
tomonidan vayron etilgan va qayta tiklangan bu shahar hukmdor sharafiga Oksdagi
Antioxiya deb nomlangan. V. V. Tarn fikricha, bu hodisa miloddan avvalgi 293-
290 yillarda sodir bo’lgan. Taniqli arxelog olim M. YE. Masson 1936-1938
yillarda Eski Termiz hududida tadqiqotlar olib borgan Termiz arxeologik
21

kompleks ekspeditsiyasining natijalariga asoslanib, Termizni Tibet buddaviy
manbalarida tilga olingan Darmamitra shahri bilan taqqoslagan. V. V. Tarn, M.
YE. Masson fikricha, Darmamitra Yunon-Baqtriya davlati podshosi Demetriy
nomining sanskritcha talaffuzi bo’lib, o’z navbatida bu nomdan zamonaviy Termiz
atamasi yuzaga kelgan. Arxeolog olim Sh. Pidayev Termiz nomining kelib
chiqishini Yunon-Baqtriya podshosi Demetriy nomi bilan bog’lashni asossiz
ekanligini quyidagi ashyoviy va yozma manbalarga asoslanib rad etadi:
Birinchidan Eski Termiz madaniy qatlamlarida
Yunon–Baqtriya podshosi Demetriy nomidan zarb etilgan tangalardan boshqa
undan oldingi hukmdorlar tangalarining mavjudligi bu shaharni podsho Demetriy
hukmronligidan oldingi asrlarda paydo bo’lganligini ko’rsatadi;
Ikkinchidan “Pevtinger xaritasi (tablitsasi)”da Antioxiya
Tarmita nomining tilga olinishi;
Uchinchidan Termizga Yunon-Baqtriya podshosi Demetriy asos
solgan taqdirda, bu shahar antik davr manbalarida Demetrias nomida yunoncha
yuritilgan bo’lur edi; SH. R. Pidayev o’z fikrlariga tasdiq sifatida Eski Termizdagi
Qoratepa buddaviylik ibodatxonalari majmuidagi “B” inshootida devor betiga
yozilgan yozuvni keltiradi. Taniqli tilshunos olim V. B. Xenning fikricha bu yozuv
Antioxiya nomini bildiradi 1
. Bu yozuv IV asr bilan sanalangan. Sh. Pidayev
ta’kidlashicha bu davrda shahar Tarmita deb atalgan bo’lsa ham, uning qadimgi
nomi Antioxiya saqlanib qolgan. Termizning miloddan avvalgi VI-IV, milodiy V
asrlar tarixiy topografiyasi haqida arxeologiya va yozma manbalarga ko’ra
quyidagi fikrlarni bayon etish mumkin. Miloddan avvalgi VI-IV asrlar. Eski
Termiz va uning atrofida dastlabki qishloqlarga asos solinishi. Bu jarayon Sh.
Pidayev, T. Annayev, Sh. Shaydullayev, Sh. Rahmonovlar tadqiqotlari tufayli o’z
isbotini topgan. Termiz hududi makedoniyalik Iskandar, uning vorislari
Salavkiylar va Yunon-Baqtriya podsholiklari davrida asosan Eski Termizning qal’a
qismini egallab, umumiy maydoni taxminan 8-10 gektarni tashkil etgan. Kushon
podsholigi davrida (miloddan avvalgi I milodiy III asrlar) topografiyasi keskin
1
Ставиский.Б.Я Судьбы буддизма в Средней Азии. М.,1998. 143
22

o’zgaradi. Shahar kengayadi va uning tarkibida ko’plab inshootlar, shu
jumladan buddaviylik ibodatxonalari majmui yuzaga keladi. Eski Termizning ana
shunday ibodatxonalaridan biri Qoratepa o’rnida mavjud bo’lgan. Uzoq yillar
davomida Qoratepa ibodatxonalari majmuida qazuv ishlarini olib borgan B. Y.
Staviskiy Qoratepa nomini uzoqdan g’orlari tufayli qorayib turganligi uchun aholi
Qoratepa deb nomlagan tarzda sharhlagan. Qadimgi turkiy tilda “Qora–ulkan,
yirik” ma’nolarini anglatadi. Darhaqiqat Qoratepa yodgorligi Eski Termiz obidalari
majmuidagi eng yirik hisoblanadi.
Qoratepa esa qadimda uning hududidan topilgan yozuvlarga ko’ra, “podsho
ibodatxonasi” yoki “Kanishka ibodatxonasi” ham deb atalgan. V–VIIIasrlarda
Termiz alohida Termizshohlar idora etgan mulklik poytaxti. Tarixiy manbalarda,
xususan xitoy manbalarida, Syuan Szan (630 yil), Xoy Chao (729 yil) bu shahar
Ta-mi (Ta-mi) deyilgan._ Xitoy manbalarida Termizning Ta-mi (Ta-mi) shaklida
tilga olinishiga ko„ra aytish mumkinki, V–VII asrlarda mahalliy aholi shaharni
Tarmita deb atagan. IX–XII asrlarda Termiz nomini, bu shaharning tuzilishi,
tarkibiy qismlari va uning atrofida joylashgan aholi manzillarini o’rganishda XII
asr muallifi Abu Saad Abdalkarim ibn Muhammad as-Samoniyning “Kitob
alAnsob” asari juda muhimdir. Abu Saad Abdalkarim ibn Muhammad as–Samoniy
(1163-1167) O’rta Osiyoning XII asr mashhur olimi, tarixchisi, filologi va
huquqshunosi hisoblanadi. As-Samoniy asrlar davomida mashhur va ma’lum
bo’lgan Marvning olimlar avlodidan bo’lib, bu oila o’z davrida musulmon
dunyosida tengi yo’q Marvdagi o’n kutubxonadan ikkitasining egasi bo’lgan.
XX asrning 90-yillari boshida maqbarani
ziyoratchi va sayyohlarga doimiy ochilishi munosabati bilan mahalliy mutasaddi
tashkilotlar yodgorlik atrofida obodonlashtirish ishlarini amalga oshira boshladilar.
Arxeologik nazorat davomida maqbaradan shimoliy va shimoli-sharqiy taraflarda
yer osti inshootlari mavjudligi aniqlandi va 1994 yildan maqbara atrofida
arxeologik qazuv ishlariga kirishildi. 1994-1996 yillarda maqbara atrofida o’zbek-
fransuz Baqtriya arxeologik guruhi (rahbarlar: tarix fanlari nomzodi T. Annayev,
professor P. Lerish) tarkibida Termiz Davlat universiteti va O’zbekiston
23

Respublikasi FA Arxeologiya instituti Surxondaryo bo’limi ishtirokida 5 ta
g’orsimon inshoot qazib ochildi. 2001 yilda maqbara majmuidagi
“Meros” muzeyining janubiy tarafida o’zbek-fransuz Baqtriya guruhi (rahbarlar:
tarix fanlari nomzodi Sh. Pidayev, professor P. Lerish) tarkibida arxeolog T.
Annayev boshchiligida 3 ta g’orsimon inshoot o’rganildi. 2006 yildan
maqbaraning qayta ta mirlanishi munosabati bilan me’moriy obida va unga tutash‟
maydonda Termiz Davlat universiteti arxeologik guruhi (rahbar t.f.n. T. Annayev)
keng ko’lamda arxeologik izlanishlarni olib bormoqda. Tadqiqotlarga ko’ra,
maqbara hududining qadimgi sahni Termizning Amudaryo yoqa qismlaridagi kabi
to’rtlamchi davr qum qatlami yoki mahalliy lahjada ifoda etganda “meng”
qatlamdan iborat. Yer jinsining bu xususiyati g„orsimon inshootlar qurishda juda
qulay bo’lgan va bundan qadimgi me mor ustalar mohirona foydalanganlar.
‟
Tarmita (Termiz)da eng dastlabki g’orsimon inshoot miloddan avvalgi II asr
oxirlariga oid. Tarmita (Termiz)lik me’mor-ustalar buddaviylik dini bu shaharga
yoyilgunga qadar g’orsimon inshootlar qurish san’atini o’zlashtirganlar.
Fikrimizcha, Kushon
podsholigi davrida esa Tarmita (Termiz)da Hindiston, Bomiyon va Sharqiy
Turkistondagi kabi g’orsimon inshootlar qurish me’moriy maktabi to’liq
shakllangan. Hozirda maqbaradan shimoliy va shimoli-sharqiy tarafdagi maydonda
10 ta g’orsimon inshoot yaxlit qazib ochildi. Ta’kidlash joizki, Al-Hakim at-
Termiziy maqbarasi hududi, xususan uning shimoliy va sharqiy taraflari IX asrga
qadar g’orsimon inshootlar majmuidan iborat bo’lgan. Bu g’orsimon binolardan
ularni qazish jarayonida topilgan ashyoviy manbalarga ko’ra turli maqsadlarda
muntazam foydalanganlar. G’orsimon binolar me’moriy yechimi va qurilish
uslubiga ko’ra uch turga bo’linadi. Birinchi tur. Bu tur g’orsimon binolar yo’lak
qismi inshootto’rida joylashgan gumbazsimon yoki to’g’riburchak shakldagi
hujraga bevosita tutash qurilgan.
Ikkinchi tur g’orsimon bino me’moriy jihatdan ravoqsimon xona va eshigi
unga tutash hujradan tarkib topgan. Uchinchi turdagi g’orsimon inshoot qo’shaloq
binolar majmuidan iborat. Qazib ochilgan inshootlarning yettitasi birinchi turga oid
24

bo’lsa, ikkinchi va uchinchi turlarga bittadan g’orsimon bino to’g’ri keladi.
Kitobxonlarda bu g’orsimon binolar to’g’risida to’la tasavvur hosil qilinishi uchun
har qaysi turdagi inshootlarning me’moriy tuzilishiga qisqacha to’xtalamiz.
Maqbara atrofida joylashgan birinchi turdagi g’orsimon inshootlar eshik qismi turli
yo’nalishda joylashgan bo’lsa, “Meros” muzeyi atrofida o’rganilgan g’orsimon
binolarning qurilishida o’ziga xoslik kuzatiladi. Bu tarafda qazib ochilgan to’rt
g’orsimon binoning eshik tarafi janubga, hujra qismi esa shimoliy tarafga
yo’naltirib qurilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, qazib ochilgan g’orsimon
inshootlarning yettitasi birinchi turga oid.
Birinchi turning g’orsimon inshootlari esa me’moriy yechimiga ko’ra ikki
xil ko’rinishga ega. Birinchi ko’rinishdagi g’orsimon inshootlar o’zining
mahobatliligi bilan ajralib turadi. Tosh qatlam yuza qismida o’yib ishlangan tor
yo’lak (eni 80-90 sm.) hujra eshigiga tutash bo’lib, yo’lakchalardagi zinalar soni
g’orsimon inshootlarning ba’zi birlarida 14 yoki 16 tani tashkil etadi. Hujra
poli(farishi) esa tosh va qum qatlamdan iborat materikning yuza qismidan uch metr
va undan ham ko’proq chuqurlikda joylashgan. Hujralar to’g’ri to’rtburchak yoki
to’g’riburchak ko’rinishda o’yib ishlangan tomonlari esa 2x2 va h.k. metrga teng.
Hujra ichki qism devor yon tomonlarida tokchalar va sopol chiroqlar osib
qo’yiladigan uyachalar ishlangan. Hujra shifti uning poli ustidan 2,00 metr
balandlikda joylashgan. Birinchi tur g’orsimon inshootlarning ikkinchi xil
ko’rinishga ega binolari kirish qismida 8-10 tagacha zinalar ishlangan.
Hujra eshigi ikki qanotida katta
tokchalar joylashgan, arksimon eshikdan bevosita hujraga kirilgan. Aksariyat qismi
to’g’ri burchak ko’rinishida bunyod etilgan hujralarda tokchalar joylashgan.
Ikkinchi turdagi g’orsimon inshoot asosini ichki qism devorlarida tokchalar o’yib
ishlangan ravoqsimon xona tashkil etadi. Ravoqsimon xona ham unga tutash
g’orsimon hujra kabi to’rtlamchi qum qatlam, ya’ni materikka o’yib ishlangan.
Ravoqsimon xonaning shimoli-g’arbiy tarafida g’orsimon hujra tutash qurilgan.
G’orsimon inshoot eshik qismi uning janubi-g’arbiy tomonida joylashgan. Kirish
qism tosh qatlamga o’yib ishlangan o’n zinali tor yo’lak ko’rinishiga ega.
25

Yo’lakdan o’ngga qayrilib ravoqsimon xonaga o’tilgan; to’g’riga-o’nta zina orqali
hujraga kirilgan. Hujraning kirish qismi o’ziga xos ko’rinishda ishlangan bo’lib,
ikki eshikdan iborat. Zinapoyali yo’lak ro’parasidagi eshik balandligi 1,70 metr
bo’lib, tepa qismi yarim aylana shaklga ega. Uning o’ng tomonida hujraning
ikkinchi eshigi joylashgan. Bir hujrada ikki eshikning mavjudligi qariyb 3 metr
chuqurlikda joylashgan xonada havo aylanishini ta’minlagan. Hujra tomonlari
2,55x2,85 metrga teng va uning g’arbiy tarafida eni 60 sm, balandligi 80 sm
bo’lgan tokcha o’yib ishlangan. Hujraning gumbazsimon
shakldagi shifti 2 metr balandlikda joylashgan va hujra shifti yon tomonlarida
diametri 8-10 sm. Bo’lgan uyachalar ishlangan. Bu uyachalarga tayoqchalar
joylashtirilib, ulardan xo’jalik maqsadlarida foydalanganlar (masalan,
tayoqchalarga hujrani yoritgan sopol chiroqlar osib qo’yilgan va h.k.). Hujra
gumbaz qismi markazida diametri 33 sm, chuqurligi esa 3 sm-teng doirasimon
shakl o’rni saqlanib qolgan. Bu doirada hujrani o’yish jarayonida qalinligi aynan
doira diametriga teng yog’och tirkalib, o’tkir tig’li qurollar yordamida hujra o’yib
ishlangan. Uchinchi tur, ya’ni qo’shaloq g’orsimon inshoot me’moriy jihatdan
o’ziga xoslik va yagonaligi bilan ajralib turadi. Inshoot tarhi yarim xoch shakliga
o’xshash, kirish qism (eni 80 sm.) har ikkala g’orsimon inshoot uchun ham
yagona. So’l tarafdagi
hujraning yo’lak qismida 7 ta zina joylashgan va kirish qismdan hujra tomon
qariyb 1,50 metr masofada eni 17 sm. eshik o’rni qayd etildi. Bu inshootda
yuqorida ta’riflangan yer osti binolaridan farqli tomoni shuki unda ikki eshik
bo’lib, birinchisi yog’och tabaqali bo’lgan 1
. Tabaqali eshik o’rnidan hujra tomon
1,10 metr masofada perpendikulyar tarzda ikkita yirik tokcha mavjud. Tokchalar
asosi 1,50 m. teng va eniga 1,70 m. o’yib ishlangan. Zinapoyaning yettinchi
pog’onasidan 2,60 m. masofada arksimon ko’rinishdagi hujra eshigi joylashgan.
Arksimon eshik bo’yi uning bo’sag’asidan 1,50 metrga teng. Hujra to’g’riburchak
shaklida bo’lib, tomonlari 2,55x2,65 metrga teng, xona shifti esa uning polidan
1
Деревняя и средневекавая культуры Сурхандарьи. Под ред. Ртвеладзе Э.В. и Пидаев Ш.Р. Изд.: «ЎзМЭ». –
Т., 2001. C.56.
26

2,00 metr balandlikka ega. Hujrada arksimon eshik ro’parasida yarim aylana
shakldagi tokcha va devor shiftida pol sahnidan 1,73 sm. yuqorida yog’och
tayoqchalar o’rni saqlanib qolgan. Qo’shaloq inshootning ikkinchi hujrasiga tutash
tor yo’lakning eni 75 sm, undan 10 ta zina asosi saqlanib qolgan. Bu g’orsimon
inshoot ham u bilan tutash bino singari ikki eshikli bo’lgan.
Dastlabki eshikning bo’yi qariyb 2 metrga yaqin, oltinchi zina bilan bir
chiziqda joylashgan va yo’lakcha devoridan 7-8 sm. oldinga chiqarilib, tosh
qatlamni o’yib ishlash orqali yasalgan. Arksimon eshik yaqinida tor yo’lakning
ikki tomonida har xil hajmdagi ikki tokcha va tokcha asosidan quyida yog’och
tayoqchalarga mo’ljallangan ikki uyacha saqlanib qolgan. O„ninchi zina
chegarasidan 65 sm. dan so’ng 2,50 m. balandlikdagi arksimon eshik joylashgan.
Hujraning ichki qismi doira shaklida bo’lib, diametri 2,60 m hujra yon tomonlarida
to’rtta tokcha joylashgan, hujra shifti xona poli sathidan qariyb ikki metrga teng.
Maqbara atrofida o’rganilgan bu g’orsimon inshootlar me’moriy tuzilishiga ko’ra,
eski Termizning Qoratepa buddaviylik ibodatxonalari majmuidagi, ayniqsa,
“G’arbiy qism” ibodatxonalaridagi g’orsimon binolarga aynan o’xshash. XIX
asrning oxiridan 1927 yilga qadar Termiz nomi o’rnida Pattakesar atamasi
qo’llanilgan. Pattakesar nomini M. YE. Masson Amudaryodagi qayiqchilar xizmat
haqiga beriladtgan patta (chek) bilan bog„lash. XIX asr rus harbiylari tomonidan
yozilgan hisobotlarning birida Amudaryodagi kechuvlardan biri “Pattakesar” deb
nomlangan. 1928 yildan Termizning tarixiy nomi qaytadan tiklanib, shahar yana
qadimiy nomi bilan atala boshlangan.
27

Xulosa
O’zbekistonda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar bosqichma-bosqich ilmiy
tahlillar asosida quyidagi xulosalarga kelindi. Vohaning qadimiy moddiy
madaniyati, numizmatik topilmalar bilan dastlabki tanishuv bilan bog’liq davr XIX
asr ikkinchi yarmi – XX asr boshi hisoblanadi. Bu davrda rus sayyohlari,
diplomatlari sharqshunoslari (V.V. Krestovskiy, N.A. Mayev, B.N. Litvinov, D.N.
Logofet, V.V. Bartold, I.A. Kastane, L.A. Zimin, G.Meyyendorf, N.Zubov,
N.Karazin. Bu davrda yodgorliklarni ham me’moriy, ham arxeologik jihatdan
ilmiy tadqiq etishda M.E. Masson rahbarligi ostida asos solingan ToshDU
(O’zMU) Arxeologiya kafedrasining arxeologiya maktabi, KATE va TAKE
larning faoliyati diqqatga sazovor.
O’zbekistonda ilk shaharlarning paydo bo„lish asoslari va omillari
masalalari bo’yicha turli yillardaA.Y. Yakubovskiy, Y.G’. G’ulomov,
T.Mirg’iyosov, M.E. Masson, S.K. Kabanov V.M.Masson, B.A.Litvinskiy,
A.A.Asqarov, V.I.Sarianidi, E.V.Sayko, I.M.Dyakonov, G.YE.Areshyan,
T.SH.Shirinov, L.I.Albaum, E.V.Rtveladze, R.H.Sulaymonov A.S.Sagdullayevlar
tadqiqot ishlari va asarlari muhim ahamiyatga ega. Ularning turli hajmdagi
maqolalari va monografiyalarida ilk shaharlar paydo bo’lish asoslari, omillari va
shart-sharoitlar, dunyo tarixidagi qadimgi shaharlar bilan qiyosiy tahlil masalalari
ko’rib chiqildi. Yuqori Qashqadaryo vohasidagi Uzunqir, Sangirtepa, Jartepa,
Qalandartepa kabi arxeologik yodgorliklarning o’rganilishi natijasida
KeshShahrisabz shahrining 2002 yilning 1 noyabrida 2700 yillik yubeliyi
nishonlandi., Kesh-Shaxrisabz shahri “Jahon sivilizatsiyasining eng qadimiy
shaharlaridan biri sifatida nufuzli xalqaro tashkilot bo’lmish YUNESKO
tomonidan e’tirof etilgan va Butunjahon merosi ro’yxatiga kiritilgan”.
Nasaf-Qarshi
vohasida Yerqo’rg’on, Qalai Zahoki Moron va Shulluktepa kabi asosiy arxeologik
28

yodgorliklarning o’rganilishi natijasida 2006 yil 27 oktabrida Qarshi shaharining
2700 yillik yubeliyi keng nishonlandi. Jarqo’ton, Sopollitepa, Dalvarzintepa,
Qiziltepa, Bandixon, Xalchayon, Kampirtepa, Qadimgi Termiz qal’asi, Qoratepa,
Fayoztepa, Chingiztepa, Ayritom, Zurmala, Qirqqiz qal’asi va boshqa arxeologik
yodgorliklarning o’rganilishi natijasida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
1999 yil 27 dekabrdagi 545-PF sonli qarori asosida 2002 yil 2 aprelida Termiz
shahrining 2500 yilligi nishonlandi. Yettinchidan, XX asrning 90-yillari – XXI asr
boshlaridagi mustaqillik yillarida olib borilayotgan tadqiqotlarni o’z ichiga oladi.
Davlatchilik tarixining manbalari va ilk davrlarini o’rganish bilan bog’liq
masalalarni hal qilish uchun asosiy e’tibor qadimgi shaharlarni o’rganishga, ya’ni
davlatchilik bilan bog’liq urbanizatsiya jarayonini tadqiq etishga qaratilmoqda.
29

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahabariy adabiyotlar.
1. Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi yeg’ilishida gumanitar
fanlarni rivojlantirish to’g’risida so’zlagan nutqidan.
II. Asosiy adabiyotlar.
2. Бартольд . В . В Кеш , Соч Т .III М .1965
3. Дресвянская Г.Я К истории культов дренего населения Кашкадарьи.
Материалы по истории, историографии и археологии. N533.T.1977
4. Якубовиский. А.Ю. ГАИМК-ИИМК и археологическое изучение
Средней Азии за 20-лет. // М.1940
5. Ртвеладзе Э.В. Буряков. Ю.Ф, Сулаймонов. Р.Х. Қарши Т.
6. Ставиский.Б.Я Судьбы буддизма в Средней Азии. М.,1998.
7. Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция
ТАШГУ(КАТЭ) по изучение восточной половины Кашкадарьинской
области// Т.1977.
8. Усмонова.З.И К вопросу о ранней античной крамики древней области
Кеш// ИМКУ 1973.
9. Хасанов.М., и Мехендали.С. Раскопки на Сангиртепе в Кашкадары //
Археологические исселедования в Узбекистана. 2003 Т “Узб миллий
энсклопедияси” 2004.
10. Аннаев Т.Ж. Кухна Термизнинг буддавийлик е’дгорликлари./Термиз
тарихий тадкикотлар илмий хулосалар.Ташкент -2001.
11. Массон В.М. Городские центры раннеклассовых обществ. История и
археология Средней Азии.-Ашхабад, 1978.
12. Ravshanov R. Naxshab va Kesh tarixi manbalari. –Qarshi, Nasaf, 2005.
13. Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar.T., Sharq, 1998.
14. Сулаймонов Р.Х. Древний Нахшаб. Т., Фан. 2000.
15. Asqarov A.A. Mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya. Eng
qadimgi shahar. Т. 2. -T.,2001 .
16. Mavlonov O’. Qadimgi yo’llarning urbanizatsiya va shaharsozlik madaniyati
rivojida tutgan o’rni. “O’zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari: tarix va
30

hozirgi zamon” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari T.,
2007 yil
31

Sotib olish