• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 58.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O‘nlik ichida sonlarni nomerlashdagi asosiy masalasi kurs ishi

339) Halilova D.I. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 132 b. (45–70-betlar) 10) Sharipov S.S. Raqamli texnologiyalar asosida matematika darslarini tashkil etish. – Buxoro: BDU, 2023. – 116 b. (55–82-betlar) 11) Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan 1-sinf “Matematika” darsligi. – Toshkent: “Yangi avlod”, 2022. – 160 b. 12) Normurodova M.K. Fanlararo integratsiyada son tushunchasini o‘rgatish. – Qarshi: QarDU, 2019. – 105 b. (60–91-betlar) Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati 1. https://xtv.uz 2. https://president.uz 3. https://eduportal.uz 4. https://en.unesco.org/themes/education 5. https://www.mathplayground.com 19Masalan, 5 ta tayoqcha beriladi va bolalarga savol beriladi: “Bu yerda nechta tayoqcha bor?” O‘quvchi ularni birma-bir sanaydi: 1, 2, 3, 4, 5 — va “Besh” degan javobni beradi. Shu orqali sonning miqdoriy ifodasi shakllanadi. So‘ng bu tayoqchalarni turlicha guruhlash, kamaytirish yoki ko‘paytirish orqali boshqa sonlarga o‘tish mumkin. Quyida ko‘rgazmali metod asosida tuzilgan oddiy jadval: Miqdor (son) Raqam bilan yozilishi 3 ta 3 5 ta 5 2 ta 2 4 ta 4 Bu kabi vizual tasvirlar yordamida bola nafaqat sonni sanaydi, balki uni yozma shakl bilan bog‘laydi. Shu tarzda raqam (belgi) va son (miqdor) farqi shakllanadi. Misol uchun, “3” bu raqam, lekin “3 ta olma” – bu sonning mazmuni. Yana bir misol: O‘qituvchi sinfda quyidagicha topshiriq beradi:???????????????????????? Savol: “Nechta sariq kvadrat bor?” O‘quvchi sanaydi va: “7 ta” deb javob beradi. So‘ngra: “Bu 7 soni qanday yoziladi?” – deb so‘raladi va u “7” raqamini yozadi. Ko‘rgazmali metod o‘quvchilarning yoshi, qiziqishi va idrokiga to‘liq mos tushadi. Ular harakatlanadi, fikrlaydi, sanaydi va natijani ko‘z bilan ko‘radi. Bu esa tushunchani chuqurroq anglashga yordam beradi. Ko‘rgazmali metodni amaliy mashg‘ulotlar, rangli qog‘oz, sonli kartochkalar, LEGO g‘ishtchalari, magnitli raqamlar bilan boyitish tavsiya qilinadi. 2. Interfaol metod o‘nlik ichida sonlarni o‘rgatishda o‘quvchini darsga faol jalbqilishni, u bilan muloqot qilishni va mustaqil fikr yuritishga yo‘naltirishni ko‘zda tutadi. Bu metodda o‘quvchi nafaqat tinglovchi yoki bajaruvchi, balki 28oladi, biroq bu ketma-ketlikni anglamaydi. Masalan, "3 dan keyin nima keladi?" yoki "5 dan oldingi son qaysi?" degan savollarga javob berishda qiynalishadi. Bu muammo asosan yodlab olishga asoslangan o‘qitishdan kelib chiqadi, ya’ni bolalar mazmunsiz yodlaydi, lekin tahlil qilmaydi. Ikkinchi muammo — raqam va son tushunchalarini chalkashtirish. Ko‘p o‘quvchilar "raqam" — bu belgilar yig‘indisi, "son" esa miqdoriy yoki tartibiy ifoda ekanligini anglay olmaydi. Masalan, 5 raqamini ko‘rgan o‘quvchi bu 5 ta olma, 5-chi o‘rin yoki 5 raqam belgisi bo‘lishi mumkinligini tushunmaydi. Bu chalkashlik ularning sonlar haqidagi umumiy tasavvurini cheklaydi. Uchinchi muammo — sonlarning oldingi va keyingi holatini ajratmaslik. Ba'zi bolalar sonlar ketma-ketligini tushunsa ham, ular orasidagi tartibiy aloqalarni aniq ajrata olmaydi. "6 dan keyin nima?", "8 dan oldin nima?" kabi savollar ularda to‘xtab qolishni, o‘ylab qolishni keltirib chiqaradi. Buning sababi, har bir sonni ketma-ketlikda mustahkam o‘rganmaganlik va mashqlarning kamligi bo‘lishi mumkin. To‘rtinchi muammo — sanashni mexanik bajarish, lekin unga mos amallarni bajara olmaslik. Masalan, bola 1 dan 10 gacha sanay oladi, lekin "3 ta olma ustiga yana 2 ta qo‘shilsa nechta bo‘ladi?" degan amaliy masalaga javob berishda qiynaladi. Bu ko‘nikmalar orasidagi uzilishdan dalolat beradi, ya’ni sanash va amallarni bog‘lashda qiyinchilik yuzaga keladi. Beshinchi muammo — ko‘rgazmali va vizual materiallardan yetarli foydalanilmaslik. Ayniqsa, 1-sinf o‘quvchilari uchun har bir sonni obraz, rang, harakat orqali anglash muhimdir. Lekin darsda faqat darslik yoki og‘zaki tushuntirish bilan cheklanilsa, o‘quvchida faqat passiv yodlash rivojlanadi, idrok etish esa cheklanadi. Bu esa son tushunchasining chuqurlashmasligiga olib keladi. Oltinchi muammo — o‘yinli metodlarning yetishmasligi yoki noto‘g‘ri qo‘llanilishi. Darsda o‘yinli mashg‘ulotlar son tushunchasini jonli, qiziqarli va mustahkam o‘rgatadi. Biroq, ba’zan o‘yinlar faqat ko‘ngil ochar faoliyat 9o‘lchash (soatdagi raqamlar), pul birliklari, o‘lchovlar – bularning barchasi o‘nlik tizim asosida tashkil etilgan. Shu sababli bu tizimni o‘zlashtirish orqali bola kundalik hayotdagi ko‘plab holatlarni to‘g‘ri anglaydi va ularga matematik yondashuv bilan qaraydi. o‘nlik ichidagi sonlarni nomerlash faqat sonlarni yod olish emas, balki fikr yuritish, umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash, analiz va sintez kabi muhim aqliy faoliyatlarni talab etadi. Shu sababli o‘qituvchi bu tizimni o‘rgatishda turli didaktik usullarni, pedagogik psixologiya yondashuvlarini birgalikda qo‘llashi kerak bo‘ladi. O‘nlik tizimini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar har tomonlama izchil bo‘lishi kerak. Buning uchun o‘quvchilar tafakkuri, yoshi, idrok darajasi, e’tiborning barqarorligi kabi psixologik omillar hisobga olinadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ko‘proq konkret tasavvurga ega bo‘lishadi. Ya’ni ular abstrakt g‘oyalarni emas, amaliy hayotda ko‘rgan, ushlab ko‘rgan narsalarni yaxshi qabul qilishadi. Shu sababli o‘nlik ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatishda ham shunday real vositalar, hayotiy misollar va o‘yinli metodlardan foydalanish zarur. 4 Dars jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarning o‘z tajribasi asosida fikrlashini ta’minlashi lozim. Masalan, sinfda 5 ta ruchka ko‘rsatib, keyin yana 5 ta qo‘shib, jami 10 ta bo‘lganini amalda namoyon etish — bu o‘quvchida o‘nlik to‘g‘risida tasavvurni shakllantiradi. Bu yondashuv "konstruktsion yondashuv" deb ataladi. Ya’ni o‘quvchi o‘z fikri orqali sonlarning shakllanishi va o‘zaro aloqadorligini tushunadi. O‘nlik tizimi bo‘yicha bilimlarni singdirishda metodik izchillik juda muhim. Darslar dastlab sanash mashqlari bilan boshlanadi. O‘quvchilarga 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlar og‘zaki va yozma tarzda beriladi. Keyinchalik bu sonlarni oldingi va keyingi sonlar bilan taqqoslash, qaysi son nechanchi o‘rinda turganini aniqlash, ketma-ketlik bo‘yicha tartiblash mashqlari bilan boyitiladi. 4 Turaqulov Sh.X. Matematika o‘qitishning nazariy asoslari . – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2022. – 224 b. (55–90-betlar) 1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: O‘nlik ichida sonlarni nomerlashdagi asosiy masalasi Bajardi: Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 502-guruh talabasi Alimboyeva Kumush Kurs ishi rahbari: Adilov B . JIZZAX – 202 5 26AKT orqali o‘qituvchi vaqtni tejaydi va o‘quvchilarni faol dars jarayoniga jalb etadi. Har bir o‘quvchi planshetda yoki kompyuterda o‘zi ishlaydi, shaxsiy xatolarini ko‘radi, aniqlaydi va tuzatadi. Bu esa o‘quvchini mustaqil va tanqidiy fikrlashga o‘rgatadi. Shuningdek, raqamli testlar orqali o‘quvchilarning bilim darajasi baholanadi. Quyida raqamli baholash uchun jadval: Topshiriq turi Misol Dasturiy ko‘rinish To‘ldiruvchi test 1, 2, __, 4 Bo‘sh joyni raqam bilan to‘ldir Tanlovli test Qaysi son 5 dan katta? Variantlar: 3, 6, 4 Juft-sonni topish Juft sonni belgilang 1, 3, 6, 9 → 6 ni tanlaydi Bundan tashqari, darsda QR-kodli topshiriqlar ham qo‘llaniladi. Masalan, darslikning pastki qismida QR-kod bo‘ladi. O‘quvchi telefon yoki planshet orqali QR-kodni skanerlaydi va maxsus interaktiv mashqga yo‘naltiriladi. Bu o‘yinli, lekin nazoratli mashq orqali o‘quvchi o‘z bilimini tekshiradi. AKT orqali o‘qituvchi shaxsiy yondashuvni ham tashkil etadi. Har bir o‘quvchiga o‘z darajasiga mos topshiriq tanlab beriladi. Bu esa differensial yondashuvga mos keladi. Masalan, kuchli o‘quvchi – 1 dan 10 gacha orqama- orqa sanash topshirig‘ini bajarsa, boshqasi – “Qaysi son yetishmayapti?” topshirig‘ini ishlaydi. Axborot texnologiyalari sonlarni mustahkamlashdan tashqari o‘quvchini motivatsiyalashda ham katta rol o‘ynaydi. Bolalar texnologiyaga qiziqqanlari sababli, u orqali o‘qitilayotgan mavzuga ham ijobiy munosabatda bo‘lishadi. Shu sababli AKT imkoniyatlaridan foydalanish nafaqat darsni boyitadi, balki natijadorlikni ham oshiradi. I ntegratsiyalashgan metodlar ham muhim. Ya’ni matematika darslari boshqa fanlar bilan bog‘lab olib boriladi. Masalan, rasm chizish darsida “3 ta gul, 2 ta barg” orqali sonlar mustahkamlanadi; jismoniy 25mashqlar bajariladi. Past darajadagilarga esa ko‘proq vaqt, yordamchi ko‘rsatma, guruhli ish orqali ko‘mak beriladi. Bu metod orqali sinfdagi har bir bola o‘z darajasiga mos topshiriqni bajaradi va muvaffaqiyatni his qiladi. Bu esa ularning darsga qiziqishini saqlab qoladi, o‘z-o‘ziga bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi. Shu bilan birga, kuchli o‘quvchilarning zerikishi, zaif o‘quvchilarning qoloqlashuvi oldi olinadi. Masalaning differensial ko‘rinishi: – Yuqori: “5 ta olma bor edi. 3 tasi yeildi. Nechta qoldi?” – O‘rta: “3 ta olma bor. Yana 1 ta qo‘shildi. Nechta bo‘ldi?” – Past: “Mana 4 ta olma rasmi bor. Ularni birma-bir sanang.” 7. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) bugungi kunda boshlang‘ich ta’limda, xususan o‘nlik ichidagi sonlarni o‘rgatishda samarali va zamonaviy metod sifatida keng qo‘llanilmoqda. Kompyuter, interaktiv doska, planshet, multimedia ilovalari yordamida o‘quvchilar son tushunchasini qiziqarli, aniq va oson tarzda o‘zlashtiradilar. AKT bolada raqam, ketma-ketlik va qiyoslashga doir bilimlarni jonli, harakatli va ovozli tasvirlar orqali taqdim etadi. Masalan, interaktiv doskada 1 dan 10 gacha sonlar chiqadi. Har bir son ustiga bosilganda o‘sha son talaffuz qilinadi, ko‘rinadi va uni ifodalovchi rasmlar chiqadi. Bu o‘quvchining tinglash, ko‘rish va eslab qolish qobiliyatini bir vaqtning o‘zida ishga soladi. Raqam va miqdorni bog‘lash osonlashadi. Ko‘p maktablarda ishlatilayotgan ilovalar: Khan Academy Kids, ABCya, Math Kids, SplashLearn kabi platformalarda 1 dan 10 gacha sonlarni o‘rganish bo‘yicha interaktiv topshiriqlar mavjud. Masalan: – "To‘g‘ri sonni tanla" – 1, 3, 5, 7 sonlar orasida 4 chiqadi, o‘quvchi uni bosib tanlaydi. – "Qaysi son keyingi?" – 2 dan keyingi sonni tanlaydi: 3. – "Sanash bo‘yicha to‘ldir" – 1, 2, __, 4 → javob: 3 22Bu kabi savollar "kattalashtirish-kichiklashtirish", "oldingi-keyingi son" munosabatlarini mustahkamlaydi. Masalaning o‘yinli shakli: – Farzand 1: “Menda 4 ta qalam bor. Akamdan yana 2 ta oldim. Endi nechta bo‘ldi?” – Javob: “6 ta.” Bu topshiriq sanash, qo‘shish va umumlashtirishni o‘rganish uchun foydali. Quyidagi jadval yordamida "Top-son" o‘yini o‘tkaziladi: Topshiriq Javob 2 dan 1 katta son 3 5 dan 2 kichik son 3 4 va 6 orasidagi son 5 10 dan oldingi son 9 Shuningdek, o‘yinli topshiriqlarda raqam kartochkalari, sonli tasmalar, kichik jismoniy harakatlar (masalan, sakrash, urish, ovoz chiqarish) ham qo‘llaniladi. Bu orqali o‘quvchi sonni nafaqat og‘zaki aytadi, balki harakati bilan his qiladi.Masalan, “Men aytgan sondan 1 kichik bo‘lgan sonni ayt va 1 marta qo‘lingni ur” degan topshiriq bolaga muloqotli, kinestetik yondashuv bilan fikrni uyg‘unlashtirishga yordam beradi.O‘yinli metodning asosiy afzalligi – bolani sonlar dunyosiga ixtiyoriy, tabiiiy kirishiga imkon yaratishidir. U o‘zini majburlanayotgan emas, balki o‘yin orqali bilim olayotgan ishtirokchi sifatida his qiladi. Bu esa uni ruhiy jihatdan yengillashtiradi va mustahkam motivatsiya beradi. 5. Amaliy metod – bu o‘quvchilarning bilimi harakat orqali shakllanishiga asoslangan metod bo‘lib, “avval qil – so‘ng tushun” tamoyiliga tayanadi. Ayniqsa, o‘nlik ichida sonlarni o‘rgatishda bu metod o‘quvchining sonlar bilan real ishlashini, ular ustida manipulyatsiya qilishini, idrok orqali tushunishini ta’minlaydi. Boshlang‘ich yoshdagi bolalar abstrakt tushunchalarni emas, faqat ko‘rgan, ushlagan, o‘zgartirgan narsalarni yaxshi eslab qolishadi. 18ko‘nikmalar, mas’uliyat va o‘zaro yordam tuyg‘usini rivojlantiradi. Bu esa fanning nafaqat aqliy, balki tarbiyaviy ahamiyatini ham oshiradi. Ko‘nikmalarni shakllantirishda bolalarning mustaqil faoliyatiga ham e’tibor qaratiladi. Mustaqil ishlarda o‘quvchilarga rasmlar beriladi va har bir rasm ostida nechta element borligi yoziladi. Masalan, 7 ta qush rasmi ostida “Bu yerda nechta qush bor?” degan savol beriladi. Bunday topshiriqlar bolaning o‘z fikrini bayon qilish, sonni sanash va yozish malakasini rivojlantiradi.Nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalar uyg‘unligi o‘quvchida to‘laqonli son tushunchasini shakllantiradi. Bu esa keyingi bosqichlarda qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish kabi murakkabroq matematik tushunchalarni oson o‘zlashtirishga tayyorlaydi. Shu sababli bu bosqichda yondashuvlar juda puxta, izchil va bolaga mos bo‘lishi kerak. 3 . O‘nlik ichida sonlarni nomerlashda qo‘llaniladigan metodlar va usullar Boshlang‘ich ta’limda o‘nlik ichidagi sonlarni o‘rgatishda metodlar tanlovi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu davrda har bir didaktik vosita, yondashuv va mashg‘ulot turi bolada son tushunchasini mustahkamlash, tafakkurini rivojlantirish va ishtirokini faollashtirishga xizmat qilishi kerak. O‘nlik tizimi o‘ziga xos strukturaga ega bo‘lib, uni o‘zlashtirish uchun o‘quvchiga ko‘rgazmalilik, takroriylik, motivatsiya va interaktivlik zarur. Shu sababli, bu jarayonda qo‘llaniladigan metod va usullarni to‘g‘ri tanlash – o‘qituvchining pedagogik mahoratini ko‘rsatadi. Ko‘rgazmali metod boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘nlik ichida sonlarni o‘rgatishda eng muhim vositalardan biridir. Bu metodda o‘quvchilar sonlarni ko‘rish, ushlash va real obyektlar orqali idrok etadilar. Yosh bola uchun sonlar oddiy tushuncha emas, balki harakat, shakl va tasvir bilan bog‘langan obrazdir. Shu sababli ular sonni yaxshiroq tushunishlari uchun ularni ko‘z bilan ko‘rish va qo‘li bilan sanab ko‘rish imkoniyati yaratiladi. 29sifatida tashkil qilinadi, didaktik maqsad aniq qo‘yilmaydi. Natijada o‘yin bolada bilim emas, faqat vaqt o‘tkazish vositasiga aylanadi. Yettinchi muammo — differensial yondashuvning yetishmasligi. Har bir o‘quvchi son tushunchasini o‘z tezligi bilan, o‘ziga xos uslubda o‘zlashtiradi. Biroq darsda barcha o‘quvchilarga bir xil topshiriq berilsa, ba’zilar ortda qoladi, boshqalar zerikadi. Bu holat umumiy o‘zlashtirish darajasining pasayishiga olib keladi. Sakkizinchi muammo — notekis psixologik rivojlanish. Ba’zi o‘quvchilarda diqqat, eslab qolish, tahlil qilish qobiliyatining zaifligi sababli sonlar ustida ishlash qiyinlashadi. Ayniqsa, logopedik ehtiyojga ega bolalar uchun sonlarni talaffuz qilish, yozish, tushunish oson emas. Bunday holatlarda yondashuv o‘zgacha bo‘lishi zarur. To‘qqizinchi muammo — matematik tilning rivojlanmaganligi. Sonlar haqida gapirish, savollarga to‘g‘ri va to‘liq javob berish uchun bolada matematik so‘z boyligi bo‘lishi kerak. “Katta”, “kichik”, “teng”, “kamroq”, “ortiq” kabi so‘zlarni tushunmaydigan o‘quvchi sonlarni taqqoslay olmaydi. Bu esa ularning mantiqiy fikrlashiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Ushbu muammolarning yechim yo‘llari quyidagicha taklif etiladi: Sonlarni ketma-ketlikda o‘rgatish uchun ko‘rgazmali darslar sonini oshirish. Har bir songa doir maxsus rasm, harakat yoki predmet orqali tushuncha berilishi kerak. Misol uchun, 3 soni – 3 ta do‘ppi, 4 – 4 ta qalam, 5 – 5 ta qog‘oz.Raqam va son farqini darsda amaliy misollar orqali o‘rgatish. Masalan, 6 raqami yoziladi, keyin 6 ta tayoqcha qo‘yiladi. Savol: “Bu raqam qanday sonni bildiradi?” – javob: “6 ta tayoqcha”. Bu farq muntazam takrorlanishi kerak.Oldingi va keyingi sonni topishga doir maxsus mashqlar joriy etish. Jadval to‘ldirish, “top-son” o‘yinlari, orqama-orqa sanash, pastdan yuqoriga son ketma-ketligi kabi faoliyatlar bu muammoni bartaraf etadi.Sanashni amaliy topshiriqlar bilan bog‘lash. “Sinfda 4 ta bola bor, yana 2 ta keldi. Nechta 324. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Ilm-fan va innovatsiyani rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Qarori. – PQ–4230. – Toshkent, 2019- yil 17-mart. – lex.uz. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Matematika fanini 2020–2030 yillarda rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Qarori. – PQ– 4571. – Toshkent, 2019-yil 7-yanvar. – lex.uz. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasida oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida” Farmoni. – PF–5847. – Toshkent, 2019-yil 8-oktabr. – lex.uz. II.Ilmiy adabiyotlar 1) Xudoyberganova N.Q. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. – 284 b. (120–145-betlar) 2) G‘ulomov S.G. Boshlang‘ich ta’limda son tushunchasini shakllantirish. – Toshkent: Fan, 2019. – 198 b. (45–76-betlar) 3) Turaqulov Sh.X. Matematika o‘qitishning nazariy asoslari. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2022. – 224 b. (55–90-betlar) 4) Karimova M.X. Boshlang‘ich ta’lim psixologiyasi. – Toshkent: Iqtisod- Moliya, 2020. – 176 b. (65–84-betlar) 5) Qodirova D.A. Matematika darslarida o‘yinli metodlardan foydalanish. – Andijon: Ilm Ziyo, 2018. – 130 b. (35–67-betlar) 6) Karimov A.T., Abdullayev B. Boshlang‘ich maktabda matematika darslarini tashkil etish. – Farg‘ona: FarPI, 2020. – 140 b. (23–58-betlar) 7) Rasulova S.B. Matematika ta’limida differensial yondashuv. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – 152 b. (78–101-betlar) III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR 8) PISA xalqaro baholash dasturi natijalari va metodikasi – www.pisa.oecd.org (2020-yilgi tahliliy hisobotlar) 7amaliy mashg‘ulotlar, o‘yinli faoliyatlar orqali tushunchalarni mustahkamlash juda muhim.Psixologik nuqtayi nazardan qaraganda, yosh bolalar konkret fikrlash bosqichida bo‘lishadi (Piaget nazariyasi asosida). Ular sonlar va miqdorlarni tasavvur qilishda ko‘proq ko‘rish, ushlab ko‘rish, joylashtirish kabi faoliyatlarga tayanadi. Shu sababli, o‘nlik ichida sonlarni o‘rgatishda didaktik vositalar, son kartochkalari, sanash tayoqchalari, raqamli kubiklar, magnitli doskalar va boshqa ko‘rgazmali vositalar faol qo‘llanilishi kerak.Nazariy jihatdan, sonlar ketma-ketligi (ya’ni 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlar) orqali o‘quvchilar tartib (ordinal) va miqdoriy (kardinal) tushunchalarni farqlashni o‘rganadilar. Masalan, "beshinchi" – bu tartib soni, "besh" – bu miqdoriy son. Bu ikki ko‘rinishdagi sonlarning farqlanishi mantiqiy fikrlashni chuqurlashtirishga yordam beradi. Aynan shu jarayonni o‘rgatish o‘nlik tizimini o‘zlashtirishning nazariy asosini tashkil etadi.Shuningdek, har bir sonning tarkibi (masalan, 7 sonining 3 va 4 ning yig‘indisi, 5 va 2 kabi kombinatsiyalar orqali berilishi) orqali bolalar sonlar orasidagi aloqadorlikni tushunadilar. Bu orqali ular nafaqat sanashni, balki sonlarni tahlil qilishni ham o‘rganadilar. Sonlar ustida o‘yinli mashqlar, masalan: "Qaysi son 6 dan oldin keladi?", "5 dan keyin nechchi turadi?" kabi savollar berish orqali o‘quvchilarning e’tibori, xotirasi, ketma-ketlikni anglash malakalari rivojlanadi. O‘nlik ichida sonlarni nomerlash bo‘yicha nazariy asoslar jadvali 3 № Nazariy tushuncha Izohi Shakllantiriladigan ko‘nikmalar 1 O‘nlik sonlar tizimi Har 10 birlikdan yangi darajadagi son hosil bo‘ladi Sanash, birliklar va o‘nliklar orasidagi bog‘liqlik 2 Raqam va son Raqam – belgidir, son – Raqam va sonni farqlash, 3 G‘ulomov S.G. Boshlang‘ich ta’limda son tushunchasini shakllantirish . – Toshkent: Fan, 2019. – 198 b. (45–76-betlar) 21Shuningdek, interfaol metodlar ichida “Matematika estafetasi”, “Ketma-ket sonni top”, “Eng tez topuvchi” kabi o‘yin-mashqlar mavjud. Masalan, o‘qituvchi: “Men 5 ni aytaman, sen undan 2 kattani ayt”, degan topshiriq beradi. O‘quvchi javob beradi: “7”. Interfaol metodlar dars jarayonini jonlantiradi, bolalarda ishtirok, ijobiy raqobat, fikrlash, savol-javob madaniyatini shakllantiradi. Bu metodlar bolalarning sonlar haqida tushunchasini kuchaytiradi va ularga tahlil qilish, umumlashtirish, aniqlash kabi operatsiyalarni ongli bajarishga tayyorlaydi. 3. O‘yinli metod boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun eng tabiiy va samarali ta’lim shakllaridan biridir. Chunki bola o‘yin orqali fikrlaydi, his qiladi va harakat qiladi. Aynan shu jihat uni darsga jalb qilishda, sonlar tushunchasini mustahkamlashda, ketma-ketlik va qiyoslashni o‘rgatishda juda katta imkoniyat yaratadi. O‘yinli metodlar ta’limni qiziqarli, faol, hayotiy va ixtiyoriy o‘zlashtirishga asoslaydi. O‘nlik ichida sonlarni o‘rganishda o‘yinli metodlardan eng ko‘p qo‘llaniladigani bu — "Yashirin sonni top" o‘yinidir. O‘qituvchi quyidagicha topshiriq beradi: – “Men bitta sonni o‘yladim. U 3 va 5 orasida. Qaysi son bo‘lishi mumkin?” O‘quvchilar topishga harakat qilishadi: “Bu son 4!” Bu jarayonda ular sonlar ketma-ketligini eslab qoladi. Yana bir o‘yin — "Qaysi son yo‘q?" deb nomlanadi. O‘qituvchi doskaga sonlar yozadi: 1, 2, 4, 5, 6 – O‘quvchilardan so‘raladi: “Qaysi son tushib qolgan?” Javob: “3”. Bu o‘yinlar orqali o‘quvchi sonlar tartibini, ketma-ketlikni, yodlashni, aniqlashni va xatolikni tuzatishni o‘rganadi. Yoki yana bir variant: – “Agar men 6 ni aytsam, sen undan 1 kam bo‘lgan sonni ayt” Javob: “5” 15kabi tahlilga asoslangan topshiriqlar beriladi.Shuningdek, topshiriqlar orqali sonlar o‘zaro taqqoslanadi: “6 necha marta 3 dan katta?”, “8 va 5 sonlarining farqi qancha?”, “7 dan nechta son kichik?” kabi savollar bolalarda nafaqat sanash, balki arifmetik fikrlash bosqichlarini boshlab beradi. Bu yozma jarayonlar kelgusidagi qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish kabi murakkab operatsiyalar uchun zamin yaratadi. Qiyoslash va taqqoslash boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematik tafakkurini rivojlantiruvchi muhim bosqichlardan biridir. Bu bosqichda o‘quvchilar ikki yoki undan ortiq son o‘rtasidagi miqdoriy farqni, ularning ketma-ketlikdagi o‘rnini, tartibiy holatini tahlil qilishni o‘rganadilar. Ushbu faoliyat nafaqat sonlarning o‘zaro bog‘liqligini tushunishga, balki mantiqiy fikrlash, muammoni yechish, izchil xulosa chiqarishga asos bo‘ladi. Qiyoslash bosqichi oddiy savollar bilan boshlanadi: “Qaysi biri katta?”, “Qaysi biri kichik?”, “Bu ikki son tengmi?” kabi savollar orqali o‘quvchi sonlar oralig‘idagi munosabatni idrok etadi. Masalan, 7 va 4 sonlarini solishtirib, “7 kattami yoki 4?” degan savol beriladi. O‘quvchi buni og‘zaki javoblaydi yoki o‘qituvchi ko‘rsatgan materiallar yordamida tasvirli holda javob topadi. Bu jarayonda vizual ko‘mak vositalaridan faol foydalaniladi. Masalan, ikki idishga har xil miqdorda tayoqcha yoki kubik solinadi. So‘ng o‘quvchiga: “Qaysi idishda ko‘proq?”, “Qaysi birida kamroq?” savollari beriladi. Bu orqali o‘quvchi sonlarni ko‘z bilan solishtirishni, qiyoslashni va raqamlar orqali ifodalashni o‘rganadi. Shu yo‘l bilan abstrakt fikrlashga tayyorlov bosqichi boshlab beriladi.Shuningdek, geometrik shakllar yordamida sonlar taqqoslanadi. Masalan, 5 ta doira va 3 ta kvadrat beriladi. O‘quvchiga savol: “Doiralar kvadratlardan nechta ko‘p?”, “Kvadratlar doiralardan necha kam?” Bu savollar sonlar o‘rtasidagi miqdoriy farqni topish, qoldiq va ortiqchani anglash, ketma-ketlikni baholash ko‘nikmasini rivojlantiradi. Qiyoslash mashqlarida simvollardan ham foydalaniladi: > (katta), < (kichik), = (teng). Bu belgilar orqali o‘quvchilar sonlarni belgili shaklda 23Dars davomida o‘quvchilar turli ko‘rgazmali vositalar bilan ishlashadi: tayoqchalar, rangli qutilar, sanash boncuklari, karton raqamlar, kichik figuralar. Masalan, o‘quvchiga 7 ta tayoqcha beriladi. U ulardan 5 tasini bir guruhga, 2 tasini boshqa guruhga ajratadi va so‘ng: “5 va 2 – bu nechta bo‘ladi?” degan savolga javob beradi: “7”. Bu metodda har bir sonni fizik harakat orqali his qilish muhim. Masalan, qog‘ozga 4 ta nuqta qo‘yiladi. O‘quvchi ularni sanaydi va “4” sonini yozadi. So‘ng, yana 1 nuqta qo‘shiladi. Endi savol: “Endi nechta bo‘ldi?” — “5”. Amaliy mashqlar nafaqat miqdorni tushunishga, balki sonlar orasidagi aloqalarni topishga ham yordam beradi. Masalan, sinfda o‘quvchilar juftlikda ishlaydi. Biri kartochkaga “6” sonini yozadi, ikkinchisi esa 6 ta tayoqcha sanab berishi kerak. Bu bir vaqtning o‘zida raqam va miqdor orasidagi bog‘liqlikni o‘rnatadi. Quyidagi jadval o‘quvchining sonlar bilan real ishlashiga misol bo‘ladi: Raqam Tayoqcha soni Guruhlash (misol) 4 4 ta 2 + 2 6 6 ta 3 + 3 yoki 4 + 2 8 8 ta 5 + 3 yoki 4 + 4 Bu jadval orqali o‘quvchi har bir sonning tuzilishini, kombinatsiyalarini, bo‘linishini tushunadi. Bu bilimlar keyinchalik qo‘shish-ayirishga o‘tishda katta yordam beradi. Amaliy metodning yana bir misoli – turli figuralar orqali sanash. Masalan, stol ustida turli rangdagi 9 dona dumaloq shakl bo‘ladi. O‘quvchi ularni sanaydi va rangiga qarab guruhlaydi: “4 ta qizil, 5 ta ko‘k.” So‘ng savol: “Qaysi rang ko‘proq? Farqi nechta?” Javob: “Ko‘k ko‘proq. 1 taga.” Bu metod orqali o‘quvchi harakat qiladi, tasniflaydi, guruhlaydi, sanaydi va tahlil qiladi. Bu esa faqat yod olish emas, balki fikrlash asosida o‘rganishdir 6. Differensial yondashuv — bu har bir o‘quvchining bilim darajasi, qobiliyati, qiziqishi va o‘zlashtirish tezligiga qarab moslashtirilgan ta’lim 17Bunday mashg‘ulotlar ustida ishlash sonlar zanjirini mustahkam tushunishga olib keladi. Amaliy mashg‘ulotlar ko‘nikmalarni shakllantirishda ajralmas vosita hisoblanadi. Masalan, son tayoqchalari bilan ishlash, sanash boncuklari, sanash toshchalari, raqam kartochkalari bilan ishlash orqali o‘quvchi har bir sonning ko‘rinishi, miqdori va pozitsiyasini amalda tushunadi. Har bir sonni qo‘l bilan tutib, sanab o‘tish, uni boshqa raqamlar bilan qiyoslash orqali ongli idrok yuzaga keladi. Raqamli texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirilgan mashg‘ulotlar ham ko‘nikmani shakllantirishda katta rol o‘ynaydi. Masalan, interaktiv doskada 1 dan 10 gacha sonlar ketma-ket chiqariladi va o‘quvchilar raqamlarni to‘g‘ri tartibga qo‘yishadi. Kompyuter yoki planshet ilovalarida esa "yo‘qolgan sonni top", "sonni joyiga qo‘y" kabi topshiriqlar beriladi. Bular orqali bolalar harakat, e’tibor va mantiqni birgalikda ishga soladi. O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini shakllantirishda metodik izchillik katta ahamiyatga ega. Har bir yangi tushuncha avval og‘zaki, keyin vizual, so‘ng amaliy, yakunda yozma ko‘rinishda beriladi. Masalan, "8" soni avval sanash orqali o‘rgatiladi (8 ta shokolad, 8 ta rasm), so‘ng rasmda ko‘rsatiladi, keyin tayoqchalar bilan ko‘rsatiladi, eng so‘ngra daftar orqali yozma ko‘rinishda mustahkamlanadi. Bu tartib – ongli o‘zlashtirish poydevoridir. Baholash ham ko‘nikma shakllantirish jarayonining muhim qismlaridan biridir. Dars oxirida mini-testlar, og‘zaki savollar, “Kim tez?”, “Kim topadi?” kabi musobaqalar orqali bilimlar tekshiriladi. Bu bolalarda nafaqat bilimlarni aniqlash, balki ijobiy raqobat, motivatsiyani shakllantiradi. Shuningdek, bu baholash natijalariga tayanib, o‘qituvchi keyingi dars strategiyasini belgilaydi.Shuningdek, guruhli va juftlikda ishlash mashqlari ham foydalidir. Bolalar bir-biriga savol beradi, qog‘ozga raqam yozadi, to‘g‘ri-son ketma- ketlikni aniqlaydi. Bunday hamkorlikda o‘rganish jarayoni bolalarda ijtimoiy 8tushunchasi miqdor yoki tartibni bildiradi o‘qish, yozish 3 Tartib va miqdoriy sonlar farqi "Uchinchi" – tartib; "uch" – miqdor Qiyoslash, ketma-ketlikni anglash 4 Pozitsion tizim Raqamning o‘rni sonning qiymatini belgilaydi Raqam o‘rniga qarab son qiymatini anglash 5 Sonlarning tarkibiy tuzilishi Sonlarni qismlarga ajratish (masalan: 7 = 3 + 4) Tahlil qilish, kombinatsiyalar tuzish 6 Sanash bosqichlari Ketma-ketlikda sanash, sonni oldingi va keyingisini aniqlash Og‘zaki va yozma sanash, tartiblash 7 Vizual-motor asosli o‘rgatish Sonlarni ko‘rgazmali vositalar bilan tushuntirish Vizual xotira, idrok, tajriba orqali o‘zlashtirish 8 Piaget nazariyasi asosida fikrlash Bolaning kognitiv rivojlanishi konkret operatsion bosqichidadir Harakat, manipulatsiya, faol ishtirok 9 Didaktik o‘yinlar orqali o‘rgatish “Qaysi son oldin keladi?”, “Qaysi son yo‘qolgan?” kabi o‘yinlar Diqqat, xotira, ketma- ketlikni tushunish 10 Son tushunchasining amaliy hayotdagi o‘rni Soat, pul, o‘lchov, kundalik sanashlarda sonlardan foydalanish Sonlarni real hayotga bog‘lash, amaliy fikrlash Nazariy asoslar faqatgina sonlarning o‘rni va vazifasi bilan cheklanmay, balki ularning amaliyotdagi ahamiyatini ham qamrab oladi. Masalan, vaqt 27tarbiya mashg‘ulotida esa “5 marta sakra” deyilganida bolalar sonlarni sanashni mashq qiladi. Bu metod fanlararo bog‘liqlikni, kontekstual o‘rganishni ta’minlaydi.Ko‘nikmalarni shakllantirishda problemali ta’lim metodlari ham qo‘llanilishi mumkin. Bu usulda o‘quvchi o‘zida mavjud bilimga asoslanib muammoni yechishga harakat qiladi. Masalan: “Qizil savatda 4 ta olma, yashil savatda 6 ta olma bor. Qaysi savatda ko‘proq?” Bu savol orqali bola sonlarni solishtiradi, tahlil qiladi va mustaqil xulosa chiqaradi. 9 Darsda metodlar uyg‘unligi ta’minlansa, o‘quvchilar faol, mustaqil, izlanishga moyil bo‘ladi. Masalan, og‘zaki sanash orqali o‘zlashtirilgan sonlar, o‘yin orqali mustahkamlanadi; yozma topshiriqlar orqali baholanadi; differensial yondashuv orqali esa har bir bola o‘z darajasida yuksaladi. Shu sababli o‘qituvchi birgina metodni emas, balki bir nechta metod va usullar uyg‘unligini tanlashi kerak. O ‘nlik ichidagi sonlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar faqat darsni tashkil etish vositasi emas, balki bolada raqam, son, tartib, miqdor, qiyoslash kabi murakkab matematik tushunchalarni shakllantirishning eng muhim pedagogik vositasidir. Har bir metod tanlanganda uning yosh xususiyatlariga mosligi, mazmuni, shakli, natijadorligi inobatga olinishi lozim. 4.O‘nlik ichida sonlarni nomerlashda duch kelinadigan muammolar va ularni yechish yo‘llari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘nlik ichidagi sonlarni nomerlashni o‘rgatish matematik savodxonlikning poydevorini tashkil etadi. Bu bosqichda bolalarning tafakkuri, eslab qolish qobiliyati, qiyoslash va analiz qilish malakalari shakllanadi. Biroq, amaliyotda kuzatilishicha, bu jarayonda bir qator muammolar mavjud. Ular psixologik, metodik, tashkiliy va shaxsiy omillar bilan bog‘liq bo‘lib, o‘quvchilarning to‘laqonli bilim olishini qiyinlashtiradi. Birinchi navbatda, eng keng tarqalgan muammo — sonlar ketma-ketligini to‘liq anglamaslikdir. O‘quvchilarning ba'zilari 1 dan 10 gacha sonlarni yod 9 Rasulova S.B. Matematika ta’limida differensial yondashuv . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – 152 b. (78–101-betlar) 11Raqamli texnologiyalarning rivojlanishi bilan birga, hozirgi kunda sonlarni o‘rganishga oid ko‘plab mobil ilovalar, interaktiv dasturlar ishlab chiqilgan. Misol uchun, “Math Kids”, “Khan Academy Kids”, “SplashLearn” kabi ilovalar orqali o‘nlik ichidagi sonlar animatsiya, tovush va ranglar orqali tushuntiriladi. Bu texnologik imkoniyatlar o‘qituvchi ishini yengillashtiradi, o‘quvchining esa qiziqishini oshiradi.Shuningdek, zamonaviy metodik yondashuvlarda kompetensiyaviy yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yondashuvda sonlarni faqat o‘rganish emas, balki ularni hayotiy vaziyatlarda qo‘llash, mustaqil fikrlash, masalalarni yechish ko‘nikmasini rivojlantirish ustuvor hisoblanadi. O‘quvchi sonlar haqida bilibgina qolmasdan, ularni real holatlarda qo‘llashni ham o‘rganadi. 6 O‘nlik ichidagi sonlarni o‘rgatishda differensial yondashuv ham samarali hisoblanadi. Ya’ni har bir o‘quvchining o‘zlashtirish darajasi inobatga olinadi. Ba’zi o‘quvchilarga oddiy sanash mashqlari taklif etilsa, boshqalariga esa oldingi va keyingi sonni aniqlash, qo‘shish-ayirish orqali yangi sonlar hosil qilish kabi mashqlar beriladi. Bu esa individual yondashuvni ta’minlaydi. O‘nlik tizimini o‘rganishda o‘quvchilar turli strategiyalardan foydalanadi. Ba’zilari barmoqlari yordamida sanashni afzal ko‘rsa, boshqalari ko‘rgazmali vositalarni, yana boshqalari esa og‘zaki sanashni yoqtiradi. O‘qituvchi barcha strategiyalarni kuzatib, eng mos va samarali yo‘lni tanlashi lozim. Bu yondashuv konstruktiv yondashuv deb ataladi va har bir o‘quvchining shaxsiy tajribasini inobatga oladi.o‘nlik ichida sonlarni nomerlash bo‘yicha bilimlar o‘quvchilarning nafaqat matematik savodxonligini, balki mustaqil fikrlash, tartibli yondashuv, analiz qilish, umumlashtirish kabi kompetensiyalarini rivojlantiradi. Shu sababli bu mavzu nazariy va metodik jihatdan chuqur o‘rganilishi, har bir darsda amaliyot bilan boyitilishi, shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv asosida tashkil etilishi lozim. 6 Karimova M.X. Boshlang‘ich ta’lim psixologiyasi . – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2020. – 176 b. (65–84-betlar) 13“Bugun sinfda necha kishi bor?”, “Nechta deraza bor?”, “Biz nechanchi sinfmiz?” kabi savollar orqali o‘quvchilarning sonlarga bo‘lgan doimiy diqqatini oshirish mumkin. Shuningdek, kundalik hayotda ko‘p uchraydigan sonlar: soatdagi raqamlar, haftaning kunlari, oylarning tartibi, tug‘ilgan sana, yosh haqida suhbatlar o‘quvchining sonlarni hayotiy kontekstda tushunishiga xizmat qiladi. 7 Og‘zaki fikrlashni shakllantirishda taqqoslash mashqlari ham katta rol o‘ynaydi. Masalan: “5 dan katta sonlar qaysilar?”, “3 dan kichik sonlarni sanang”, “6 dan oldin keladigan sonni ayting” kabi savollar og‘zaki mantiqni rivojlantiradi. Bu turdagi mashqlar orqali o‘quvchi nafaqat sanaydi, balki sonlar orasidagi munosabatni fikran anglaydi, umumlashtiradi va farqlaydi.Shuningdek, o‘qituvchi "yo‘qolgan sonni top" mashqini qo‘llashi mumkin. Deylik, doskaga 1, 2, _, 4, 5 raqamlari yoziladi va o‘quvchi bo‘sh joydagi sonni topishi kerak bo‘ladi. Bu bilan o‘quvchi sanash zanjirini mustahkamlaydi va raqamlar oralig‘idagi ketma-ketlikni idrok etadi. Har bir og‘zaki mashq o‘quvchini mustaqil fikrlashga, tez va to‘g‘ri javob bera olishga o‘rgatadi.Darsda qo‘llaniladigan yana bir usul — bu sinfda har bir o‘quvchiga tartib raqami berishdir. Har kuni navbatchi o‘quvchi sinfdoshlarini chaqirganda: “1-chi: Azizbek, 2-chi: Nilufar, 3-chi: Diyor” tarzida chaqiradi. Bu orqali ham tartib sonlari va miqdoriy sonlar farqlanadi, og‘zaki fikrlash mustahkamlanadi. O‘nlik ichidagi sonlarni o‘rgatishning ikkinchi bosqichi bu — raqamlarni yozish, ularni chiziqlarda joylashtirish, qiyoslash va tartibga keltirishdir. Bu bosqichda o‘quvchi avval og‘zaki tanigan sonini yozma ravishda mustahkamlashga kirishadi. Yozuv malakasi nafaqat harf va raqamlarni chiroyli yozishni, balki ularni ketma-ket, qoidaga mos tarzda joylashtirishni ham talab qiladi. 7 Qodirova D.A. Matematika darslarida o‘yinli metodlardan foydalanish . – Andijon: Ilm Ziyo, 2018. – 130 b. (35–67-betlar) 2 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………. 1.O‘nlik ichida sonlarni nomerlashning nazariy asoslari………..…………. 2.O‘nlik ichida sonlarni nomerlashda o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish…………………………………………….… 3.O‘nlik ichida sonlarni nomerlashda qo‘llaniladigan metodlar va usullar.. 4.O‘nlik ichida sonlarni nomerlashda duch kelinadigan muammolar va ularni yechish yo‘llari…..……………………………………………….…. Xulosa ………………………………………………………………….….. Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………….……. 5orqali o‘quvchilarda sonlar bilan ishlash ko‘nikmalarining mustahkam shakllanishiga xizmat qiluvchi innovatsion echimlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, ushbu mavzu bo‘yicha pedagogik faoliyat yuritayotgan amaliyotchi o‘qituvchilar uchun foydalanishga yaroqli bo‘lgan yangi dars ishlanmalari, interfaol mashg‘ulotlar, o‘yinlar va baholash usullari taklif etiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga sonlar tushunchasini shakllantirish jarayoni, xususan o‘nlik ichida sonlarni nomerlash metodikasidir. Kurs ishi mavzusining predmeti O‘nlik ichida sonlarni nomerlashda qo‘llaniladigan pedagogik usullar, metodik yondashuvlar, o‘quvchilarning qiyinchiliklari va ularni bartaraf etish yo‘llaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘nlik ichida sonlarni nomerlash ko‘nikmalarini shakllantirishda samarali metodik yondashuvlarni tahlil qilish hamda bu boradagi mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini taklif etish. Kurs ishi mavzusining vazifalari O‘nlik sonlar tizimi va ularning matematik mohiyatini tahlil qilish ; Boshlang‘ich sinf darslarida sonlarni o‘rgatish bosqichlarini aniqlash ; Amaliy darslarda qo‘llaniladigan metodlar va vositalarni tahlil qilish ; O‘quvchilarda son tushunchasini shakllantirishdagi muammolarni aniqlash ; O‘quv jarayoniga raqamli texnologiyalarni tatbiq etish imkoniyatlarini o‘rganish ; Tavsiya etiladigan metodik yondashuvlarni asoslab berish Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishini yozishda quyidagi ilmiy usullardan foydalanilgan: Tahlil va sintez ; Solishtirish va umumlashtirish ; Kuzatuv va eksperiment ; Pedagogik tajriba ; Statistik ma’lumotlarni tahlil qilish ; Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, 4 bo’lim , xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 10Bularning barchasi o‘quvchilar tafakkurida mustahkam matematik tuzilmani shakllantirishga xizmat qiladi. Yana bir muhim metodik yondashuv — bu vizual-motorik metoddir. Masalan, har bir sonni mos miqdordagi tayoqcha, g‘ilofli tosh yoki rasm bilan tasvirlash orqali bolalar ko‘rish, eshitish va sezish orqali sonni anglaydilar. Bunday ko‘rgazmali ta’lim vositalari yordamida o‘quvchilar sonlar orasidagi farqni, birliklar yig‘indisini anglaydi. Har bir yangi son biror konkret obraz orqali tanishtirilsa, u oson esda qoladi. Psixologik nuqtayi nazardan, bu yoshdagi bolalarning asosiy fikrlash mexanizmi – bu tasviriy-motor faoliyatga asoslangan. Shu sababli darslar chizish, joylashtirish, solishtirish, guruhlash, bo‘yash kabi faoliyatlar bilan to‘ldirilsa, ularning bilimni o‘zlashtirish darajasi ancha yuqori bo‘ladi. O‘qituvchilar uchun bu katta imkoniyat yaratadi – har bir sonni vizual va motorik faoliyat orqali chuqur anglatish.Shuningdek, muhim metodlardan biri bu — tartibiy sonlar va miqdoriy sonlar farqini amaliy mashqlar orqali tushuntirishdir. Masalan, o‘quvchilar navbat bilan sinfdagi o‘rindiqlarni sanaydi: birinchi o‘quvchi, ikkinchi, uchinchi... Shu bilan birga, 1 ta qalam, 2 ta daftar, 3 ta kitob kabi miqdorni anglatadigan sonlarni o‘rganish orqali ularning farqlari o‘zlashtiriladi. Bu ikkilik – ordinal va kardinal sonlar – o‘quvchilarda son tushunchasining chuqurlashuviga xizmat qiladi. 5 Metodik yondashuvlar o‘rtasida o‘yinli mashg‘ulotlar alohida o‘rin tutadi. Masalan, "Yashirin sonni top", "Sonlar ketma-ketligini to‘ldir", "Qaysi son yo‘qolgan?" kabi didaktik o‘yinlar orqali bolalarning faolligi oshadi. Shu bilan birga, o‘yinlar yordamida o‘qituvchi har bir bolani baholash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayniqsa, maktabgacha va 1-sinf o‘quvchilari uchun darsda o‘yin unsurining bo‘lishi darsni sevimli mashg‘ulotga aylantiradi. 5 Karimova M.X. Boshlang‘ich ta’lim psixologiyasi . – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2020. – 176 b. (65–84-betlar 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Boshlang‘ich ta’lim bosqichida matematika faniga oid dastlabki tushunchalarni to‘g‘ri va izchil o‘rgatish o‘quvchilarning keyingi bilim olish bosqichlari uchun poydevor vazifasini bajaradi. Ayniqsa, o‘nlik ichida sonlarni nomerlash o‘quvchilarda raqamlar haqidagi bilimlarni shakllantirishda eng muhim bosqich hisoblanadi. Bu jarayonda o‘quvchilar 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlarni tanib olish, ularning ketma-ketligini tushunish, qiyoslash, qo‘shish-ayirish amallarini bajara olish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi. Ushbu mavzuni puxta o‘zlashtirish o‘quvchilarning nafaqat matematik bilimlarini, balki mantiqiy fikrlash, kuzatish, solishtirish va muammo yechish malakalarini rivojlantiradi. Har bir bola sonlar dunyosiga oson va ishonchli kirib borishi uchun metodik yondashuvlar samarali bo‘lishi zarur. Shu boisdan ham o‘nlik ichida sonlarni nomerlash bo‘yicha o‘qitish usullarini ilmiy asoslash va tajriba asosida takomillashtirish bugungi kunda dolzarb hisoblanadi. Shuningdek, bu mavzuni o‘rgatishda raqamli vositalardan foydalanish, interfaol metodlar va o‘yinli mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarni jalb qilish imkoniyatlari mavjud. Yangi pedagogik yondashuvlar, xususan STEAM, kompetensiyaviy ta’lim, integratsiyalashgan darslar mazkur mavzuni yanada chuqurroq o‘rgatishga xizmat qiladi. Shu sababli “O‘nlik ichida sonlarni nomerlashdagi asosiy masalasi” mavzusi bugungi zamonaviy boshlang‘ich ta’lim uchun dolzarb bo‘lib, metodik izlanishlarga asoslanadi. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mazkur mavzuga doir ilmiy-pedagogik izlanishlar tarixan shakllangan va rivojlangan. Xususan, o‘nlik sonlar tizimining o‘rgatilishi xalq ta’limi tarixida qadimdan muhim o‘rin egallab kelgan. O‘zbekistonlik mashhur pedagog olimlardan A. Avloniy maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivoji uchun sonlar bilan ishlash 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. "Ilm-fan va ta’limni rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida" – PQ–4310-son, 2019-yil 29-oktabr. // lex.uz 14O‘quvchilar uchun raqamlarning shaklini to‘g‘ri yozish muhim. Misol uchun, "2" raqami chapdan o‘ngga egri chiziq bilan boshlanadi, "3" raqami ikki yarim doiradan iborat, "4" esa tik chiziq va egri chiziqdan iborat. O‘qituvchi bu shakllarni avval havoda, so‘ng qog‘ozda chizdiradi. Har bir raqamni yozishda boshlanish va tugash nuqtalariga e’tibor beriladi. Raqamlarni yozish uchun chiziqli daftarlar ishlatiladi, bu esa tartibni saqlashni o‘rgatadi. Yozma sanash mashqlarida o‘quvchilarga 1 dan 10 gacha raqamlarni tartib bilan yozish, ularni orqaga sanash, tartibni saqlab raqam qatorini chizish kabi topshiriqlar beriladi. Ushbu topshiriqlar orqali bolaning e’tibor, xotira, chiziqlarda joylashtirish, tartiblash malakalari rivojlanadi. Shuningdek, bu bosqichda har bir raqam uchun alohida mashqlar – rangli bo‘yash, nuqtalarni birlashtirib raqam hosil qilish, shakldan topish ham beriladi. Yozma bosqichda o‘quvchilar sonlarni qiyoslashni ham o‘rganadi. Masalan: "7 va 4 raqami orasidagi farq nima?", "Qaysi biri katta, qaysi biri kichik?", "Bu sonlardan qaysi biri 5 ga yaqin?" kabi savollar o‘quvchini sonlar orasidagi nisbatni anglashga olib keladi. Vizual qiyoslash mashqlari uchun sonlarni tasvirlovchi grafiklar, qutichalardagi to‘plamlar, tayoqchalar soni, rangli shakllar ishlatiladi.O‘quvchilar sonlarni “ketma-ket joylashtirish” topshiriqlarini bajaradilar: doskaga chalkash tartibda raqamlar yoziladi – 3, 1, 5, 2, 4 – va ularni to‘g‘ri tartibda joylashtirish so‘raladi. Bu orqali sonlar ketma- ketligini mustahkamlash bilan birga tartiblash, umumlashtirish, tizimlashtirish malakalari rivojlanadi. Shuningdek, sonlar bilan ishlashda geometrik shakllardan ham foydalaniladi: "Nechta uchburchak bor?", "Kvadratlarning soni qaysi raqam bilan teng?" kabi savollar orqali son va shakl orasidagi aloqa mustahkamlanadi. Bu bosqichda o‘quvchilarning yozuv tezligi, aniqligi, tartibliligi ham kuzatiladi. Har bir topshiriq o‘quvchining yoshi, darajasi, o‘zlashtirish tezligiga qarab farqlashtiriladi. Differensial yondashuv asosida kuchli o‘quvchilarga murakkabroq, ya’ni "berilgan sonlar orasida qaysi biri 2 ga teng bo‘lgan son?" 20dars ishtirokchisi, muhokamachi va topuvchi rolida bo‘ladi. Shu bois, interfaol metodlar bolaning e’tibori, ishtiroki va mantiqiy fikrlashini kuchaytiradi. Interfaol metodlarning keng tarqalgan ko‘rinishlaridan biri bu — “Savol- javob zanjiri” usulidir. O‘qituvchi ketma-ket savollar beradi: – 1 dan keyin qaysi son keladi? – 5 dan oldingi son nima? – 4 dan katta, lekin 6 dan kichik son qaysi? Bu savollar o‘quvchining sonlar ketma-ketligini chuqur anglashiga xizmat qiladi. Yana bir metod — “Qaysi son yo‘qolgan?” deb nomlanadi. O‘qituvchi doskaga quyidagicha yozadi: 1, 2, __, 4, 5 O‘quvchi bo‘sh joyni to‘ldirib, “3” sonini aytadi va shu orqali sonlar ketma- ketligining to‘liq manzarasini anglaydi. Interfaol metodlar guruhda ishlashga asoslangan topshiriqlarda ayniqsa samarali. Masalan, sinf 3 ta guruhga bo‘linadi: – 1-guruh: 1 dan 10 gacha sonlarni ketma-ket yozadi – 2-guruh: Har bir sonning oldingi va keyingi sonini aniqlaydi – 3-guruh: Sonlar orasida qaysilari toq, qaysilari juftligini ajratadi Har bir guruh ishlaydi va natijalarini taqdim etadi. Bu jarayonda o‘quvchilar bir-birlari bilan muhokama qiladi, xatoni tahlil qiladi, fikr almashadi. Bunday faoliyat son tushunchasini ko‘proq eslab qolish imkonini yaratadi. Quyidagi jadval interfaol usulda ishlatiladigan topshiriq namunasi: Berilgan son Oldingi son Keyingi son 3 2 4 6 5 7 9 8 10 Bu jadval yordamida o‘quvchi har bir sonning ketma-ketlikdagi o‘rnini mustahkamlab oladi. 61.O‘nlik ichida sonlarni nomerlashning nazariy asoslari O‘nlik sonlar tizimi insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishining eng muhim matematik kashfiyotlaridan biridir. Ushbu tizim qadim zamonlardan beri inson faoliyatida – savdo, hisob-kitob, mehnat unumdorligini aniqlash va kundalik hayotda turli ehtiyojlar uchun qo‘llanib kelingan. O‘nlik tizimi deganda, har bir o‘nlik son keyingi sonni tashkil qiladigan birliklar asosida tuzilishi tushuniladi. Boshqacha aytganda, har 10 birlik yangi darajadagi raqamni tashkil etadi. Ushbu tamoyil matematik tushunchalarni strukturaviy ravishda tushunishda o‘quvchilarga katta yordam beradi. 2 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun bu tizimni o‘rgatish ularning umumiy tafakkur darajasiga bevosita ta’sir qiladi. O‘nlik ichidagi sonlarni nomerlash orqali ularning mantiqiy fikrlashi, ketma-ketlikni tushunish qobiliyati, sonlar orasidagi nisbat va miqdoriy farqni farqlash ko‘nikmalari shakllanadi. Bu esa o‘z navbatida ularga kelgusida murakkabroq arifmetik amallarni, ifodalarni, algebraik g‘oyalarni o‘zlashtirishda mustahkam poydevor yaratadi. O‘nlik tizimining o‘zi arab raqamlaridan kelib chiqqan bo‘lib, ularning asosida 0 dan 9 gacha bo‘lgan raqamlar mavjud. Bu raqamlar har xil tartibda va pozitsiyada joylashganda, yangi sonlar hosil bo‘ladi. Masalan, raqamlarning o‘rnini o‘zgartirish orqali 12 va 21 kabi sonlar butunlay boshqa matematik qiymatga ega bo‘ladi. Bu jarayonda "raqam" va "son" tushunchalarining farqi tushuntiriladi. Bu farq boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun yetarlicha aniqlik bilan berilishi kerak. O‘nlik tizimi faqatgina sanash uchun emas, balki har bir sonni raqamlar ketma-ketligida to‘g‘ri ifodalash, yozish va o‘qish uchun ham xizmat qiladi. Bu tizim bolalarning sonlar orasidagi nisbatni anglashga, sonlar ustida matematik amallarni bajarishga tayyorlaydi. Shu bois boshlang‘ich bosqichda o‘nlik ichida sonlarni o‘rgatishda izchillik, takrorlash, vizual va 2 Xudoyberganova N.Q. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi . – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. – 284 b. (120–145-betlar) 16solishtirishni o‘rganadilar. Masalan: “5 < 8”, “9 > 4”, “6 = 6” kabi misollar darsda ko‘rgazmali doskada, daftar mashqlarida muntazam qo‘llaniladi. O‘quvchi bu belgilarni qo‘llab, yozma ravishda ham fikrini ifodalashni boshlaydi. Taqqoslash mashqlari faqat ikki son bilan cheklanmaydi. 3 yoki 4 ta sonlar berilib, ularni tartiblash, kattasidan kichigiga, kichigidan kattasiga qarab joylashtirish, oraliqdagi sonni aniqlash kabi topshiriqlar beriladi. Masalan: “2, 5, 3 sonlarini tartiblab yozing.” Bu bilan o‘quvchi ketma-ketlik, bog‘liqlik, strukturaviy tafakkur kabi yuqori darajadagi aqliy operatsiyalarni bajaradi. O‘qituvchi bu bosqichda faollashtiruvchi savollar orqali o‘quvchini fikrlashga undaydi: “Agar 5 ta olma bor, yana 2 ta qo‘shsam nima bo‘ladi?”, “6 bilan 6 bir xilmi?”, “Nechta son 7 dan kichik?” Bu kabi savollar nafaqat qiyoslashni, balki yig‘indi, ayirma, umumlashtirish kabi keyingi bosqichlarning zaminini tayyorlaydi. 8 Mashqlarda "yaxshi, o‘rtacha, murakkab" darajadagi topshiriqlar kombinatsiyasidan foydalaniladi. Masalan, oddiy darajadagi topshiriq: “4 va 9 ni solishtiring.” Murakkabroq topshiriq: “5, 3, 8, 2 sonlaridan eng kattasini va eng kichigini toping.” Bu farqlashtirilgan yondashuv orqali har bir o‘quvchi o‘z darajasida ishlay oladi. Amaliyotda shuni ko‘rish mumkinki, bu bosqichda o‘quvchi mantiqiy qarorlar chiqarishga o‘rganadi. Sonlar ustida ichki tahlil olib boradi, ularni taqqoslash orqali umumiy qonuniyatlarni ilg‘aydi. Bu bilimlar keyinchalik algebraik fikrlash, tengsizliklarni yechish, nisbatlar bilan ishlashga tayyorlaydi. Ko‘nikma shakllantirishda muhim jihatlardan biri – sonlarning oldingi va keyingi holatini tushunishdir. Masalan, "4 sonining oldidan qaysi son keladi?", "6 dan keyin nechchi turadi?" kabi savollar o‘quvchilarda tartibli fikrlashni rivojlantiradi. Shu bilan birga, sonlar oralig‘idagi bog‘liqlikni anglatadi. 8 Karimov A.T., Abdullayev B. Boshlang‘ich maktabda matematika darslarini tashkil etish . – Farg‘ona: FarPI, 2020. – 140 b. (23–58-betlar) 24metodidir. Ayniqsa o‘nlik ichida sonlarni o‘rgatishda bu metod juda zarur, chunki har bir bola son tushunchasini turlicha o‘zlashtiradi. Kimdir 1 dan 10 gacha bemalol sanay olsa, boshqasi hali 5 dan keyingi sonlarni chalkashtiradi. Differensial yondashuv bu farqni hisobga olgan holda dars tashkil etishni nazarda tutadi. O‘qituvchi sinfni uch darajaga ajratadi: yuqori, o‘rta va past darajadagi o‘quvchilar. – Yuqori darajadagilarga: sonlarni ketma-ket yozish, orqadan sanash, sonlar o‘rtasidagi farqni topish, matematik masalalar yechish. – O‘rta darajadagilarga: sonlarni to‘g‘ri sanash, oldingi va keyingi sonni aniqlash. – Past darajadagilarga: sonni ko‘rgazmali vosita yordamida sanash, tanlash, yozishni mustahkamlash. Masalan: Yuqori darajadagi o‘quvchiga topshiriq – “8 dan keyingi sonni yozing, so‘ngra undan 2 kichik sonni toping.” O‘rta darajadagiga – “6 dan keyingi son nima?” Past darajadagiga – “Mana bu 6 ta tayoqchani sanab ko‘r.” Quyida darsdagi differensial yondashuvga oid amaliy jadval: O‘quvchi darajasi Topshiriq turi Maqsad Yuqori Sonlar ustida masala tuzish va yechish Mustaqil tahlil va umumlashtirish O‘rta Oldingi-keyingi sonni yozish Ketma-ketlikni mustahkamlash Past Sanash tayoqchalaridan foydalangan holda Vizual idrok orqali sonni anglash Shuningdek, differensial yondashuvda vaqt ajratish ham farqlanadi. Yuqori darajadagilar topshiriqni tezroq bajaradi, ular bilan qo‘shimcha mantiqiy 31o‘yinli topshiriqlar, AKT vositalari, differensial yondashuv, integratsiyalashgan mashg‘ulotlar va amaliy metodlar orqali son tushunchasi o‘quvchilar ongida mustahkam o‘rnashadi. Shu bilan birga, dars jarayonida o‘quvchilar duch keladigan muammolarni ham chuqur tahlil qildim. Jumladan, raqam va son tushunchasining farqini tushunmaslik, ketma-ketlikdagi xatolar, tahlil qilishdagi qiyinchiliklar, ko‘rgazmali vositalarning kamligi kabi muammolar mavjud. Ularni bartaraf etish uchun tavsiya etilgan metodlar, mashqlar va ko‘makchi strategiyalarni ishlab chiqdim. Mazkur kurs ishi menga nafaqat mavzuni chuqur tahlil qilish, balki o‘qituvchilik faoliyatida samarali qo‘llaniladigan amaliy tajriba asoslarini ham berishga xizmat qildi. Ishonchim komilki, kelajakdagi pedagogik faoliyatimda bu bilim va tahlillar menga katta yordam beradi.Shu bois, "O‘nlik ichida sonlarni nomerlashdagi asosiy masalasi" mavzusi bo‘yicha olib borgan izlanishlarimni foydali, amaliyotga yaqin va hayotiy deb hisoblayman. Foydalanilgan adabiyotlar I. Normativ huquqiy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. "Ilm-fan va ta’limni rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida" – PQ–4310-son, 2019-yil 29-oktabr. // lex.uz 2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. "Boshlang‘ich ta’limning davlat ta’lim standartlari haqida" – 2021-yil 9-fevral, № 57. // www.lex.uz 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni. – PF–4947. – Toshkent, 2017-yil 7-fevral. – lex.uz. 4mashqlarining ahamiyatiga alohida e’tibor qaratgan. Shuningdek, N. Xudoyberganova boshlang‘ich sinflarda matematika darslarining tuzilishi, dars jarayonida sonlar bilan ishlash metodikasini chuqur tahlil qilgan. M. Xolbekov, S. G‘ulomov, Sh. Turaqulov kabi mutaxassislar esa son tushunchasini bosqichma-bosqich o‘rgatish metodikasi, didaktik materiallardan foydalanish, mashqlar tizimini takomillashtirish yo‘nalishida samarali ishlar olib borgan. Jahon tajribasida esa Piaget, Bruner, Vygotskiylarning konstruktivistik yondashuvlari o‘nlik sonlar bilan ishlashning psixologik va metodik asoslarini shakllantirishga xizmat qilgan. So‘nggi yillarda raqamli texnologiyalar asosida ishlab chiqilgan darslar, interaktiv platformalar, mobil ilovalar orqali o‘nlik ichidagi sonlarni o‘rganishga oid tajribalar keng qo‘llanilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan yangi darsliklar va metodik qo‘llanmalarda ushbu mavzu alohida yoritilgan bo‘lib, har bir sinf darajasida izchil o‘rgatishga qaratilgan. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati “O‘nlik ichida sonlarni nomerlashdagi asosiy masalasi” mavzusi nazariy jihatdan boshlang‘ich sinflarda sonlar tushunchasini shakllantirishning ilmiy asoslarini ochib beradi. Sonlar ketma-ketligini anglash, raqamlar va ularning pozitsiyasini to‘g‘ri tushunish — bu boshlang‘ich matematikaning asosi bo‘lib, keyingi bosqichlardagi barcha arifmetik amallar, algebraik ifodalar va matematik tafakkur uchun tayanch vazifasini bajaradi. Nazariy tahlil orqali bu jarayonlarning psixologik va pedagogik mexanizmlari aniqlanadi. Bundan tashqari, kurs ishida mavjud metodik yondashuvlar va pedagogik tavsiyalar tahlil qilinib, ular asosida samarali ta’lim metodlari shakllantiriladi. Amaliy jihatdan esa, o‘qituvchilarga dars jarayonida qanday metodlar, vositalar va mashqlar tizimini qo‘llash mumkinligi haqida aniq ko‘rsatmalar va tavsiyalar beriladi. Ayniqsa, turli darajadagi o‘quvchilarning bilim darajasiga qarab moslashtirilgan yondashuvlar, differensial metodlar, raqamli texnologiyalar orqali o‘qitish bo‘yicha takliflar amaliyotda juda foydali hisoblanadi. Bu ish 30bo‘ldi?” – bu kabi topshiriqlar orqali sanash va qo‘shish orasidagi bog‘liqlik mustahkamlanadi.Darsga ko‘rgazmali vositalarni faol kiritish. Har bir son uchun raqamli kartochka, shakl, tayoqcha, markerli doskalar, QR-kodlar yordamida ishlash ko‘zda tutiladi. Ko‘p modal idrok bolada barqaror tushuncha hosil qiladi. Yuqori darajadagilarga esa murakkab masalalar, tahlil talab qiluvchi topshiriqlar taklif etiladi.Maxsus ehtiyojga ega o‘quvchilar uchun moslashtirilgan metodika joriy etish. Bu logopedik yordam, maxsus yozuvlar, audio-yozuvli topshiriqlar, grafik belgilar asosidagi tushuntirishlarni o‘z ichiga oladi.Matematik so‘z boyligini rivojlantirish uchun lug‘atli topshiriqlar berish. “Katta son top”, “Kamroq bo‘lganini belgila”, “Teng bo‘lgan juftlikni ayt” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchi matematik til bilan fikr bildiradi.O‘nlik ichida sonlarni nomerlashda yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish o‘qituvchidan pedagogik mahorat, didaktik tayyorgarlik, farqlashtirish yondashuvi va innovatsion fikrni talab qiladi. Har bir bola o‘zicha o‘zlashtiradi, shuning uchun yondashuvlar shaxsga yo‘naltirilgan, izchil, bosqichma-bosqich va real hayot bilan bog‘langan bo‘lishi zarur. Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish davomida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘nlik ichida sonlarni nomerlashni o‘rgatish nafaqat oddiy raqamlar ketma- ketligini eslab qolish emas, balki bolalarda mantiqiy fikrlash, taqqoslash, umumlashtirish va tartiblash kabi ko‘nikmalarni shakllantirish vositasi ekanini chuqur angladim. O‘nlik ichidagi sonlarni o‘zlashtirish, ularning ketma- ketligini tushunish va ular ustida amallar bajarish — matematikaning poydevoridir. Shu bois, bu mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi.Tadqiqot jarayonida aniqladimki, bu mavzuni samarali o‘rgatish uchun metodik yondashuvlar xilma-xil bo‘lishi, har bir o‘quvchining qobiliyatidan kelib chiqib yondashish zarur. Jumladan, ko‘rgazmali metodlar, 122.O‘nlik ichida sonlarni nomerlashda o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish O‘nlik ichida sonlarni o‘rgatish – boshlang‘ich ta’limning eng asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Bu jarayon orqali o‘quvchilar matematik tafakkurning ilk bosqichlariga qadam qo‘yadilar. Dastlabki sinfda o‘rgatiladigan 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlar nafaqat sanashni, balki keyinchalik qo‘shish, ayirish, solishtirish, guruhlash kabi amallarni bajara olish qobiliyatini ham shakllantiradi. Shu sababli o‘quvchilar bu davrda sonlar tushunchasini nafaqat yod oladi, balki tushunadi, u bilan mustaqil ishlay boshlaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida son tushunchasini shakllantirish ilk navbatda og‘zaki sanash bilan boshlanadi. Og‘zaki sanash o‘quvchilarning nutq faoliyati, eslab qolish, ketma-ketlikni anglash, mantiqiy fikrlash va tafakkurini shakllantiradi. Darsning ilk kunlaridanoq 1 dan 10 gacha sanash, sonlarni tartib bilan aytish, orqaga sanash kabi faoliyatlar muntazam mashq sifatida beriladi. Ushbu mashqlar bolalarda sonlar ketma-ketligi haqida umumiy tasavvur hosil qiladi.Dars davomida o‘qituvchi o‘quvchilarga “1, 2, 3, ..., 10” tarzida sanashni gapirib berib, ularni takrorlatadi. Keyinchalik bu sanash musiqiy shaklda, ritmli usulda, tezlikda farq bilan, ovozni baland-past chiqarib bajariladi. Bu faoliyatlar o‘quvchilarning e’tiborini jalb qiladi, darsga qiziqishni oshiradi va sonlar tizimini mustahkamlashga yordam beradi. Og‘zaki sanash orqali o‘quvchi sonlar ketma-ketligini tushunadi, “oldin”, “keyin”, “oraliq” tushunchalarini farqlay boshlaydi.Bundan tashqari, o‘qituvchi turli o‘yinlar orqali og‘zaki sanashni mustahkamlashi mumkin. Masalan, “Sanovchi doira”, “Kimgadir to‘pni otib, son aytish”, “Sanab oxirgi raqamda sakrash” kabi harakatli o‘yinlar darsni jonlantiradi va bolalarda sonlar haqida ongli tasavvurni kuchaytiradi. Har bir bola sonni aytganda, uni tasvirlash yoki harakat bilan ifodalashi kerak bo‘lsa, bu holat uning hissiyati va harakati bilan bilimni bog‘laydi.O‘qituvchi o‘quvchilar bilan ertalabki salomlashuvni sanash asosida boshlashi mumkin:

 O‘nlik ichida sonlarni nomerlashdagi asosiy masalasi

Купить