Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	101.6KB
Покупки	2
Дата загрузки	02 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Дошкольное и начальное образование

Oʻqish darslarida she'riy asarlarni oʻrganish uslubiyoti

qilingan qarorlarida maktablarimizning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash
hamda uzluksiz ta’limining yagona tizimini shakllantirish bilan bog liq ustuvorʻ
vazifalar belgilab berildi. Bugun ushbu farmon talablarini bajarish bo yicha
ʻ
joylarda keng ko lamli sa’y-harakatlar olib borilmoqda. Ta’lim tizimi islohotiga
ʻ
doir chiqarilgan farmon va qarorlar xalq ta’limi hodimlari, jumladan
boshlang ich ta’lim mutahassislariga ham ma’sulyatli vazifalarni yukladi.
ʻ
Boshlang ich ta`limni takomillashtirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan
ʻ
biri xisoblanadi. Ma’lumki, boshlang ich ta’lim fanlari orqali o quvchilarning
ʻ ʻ
umuminsoniy va axloqiy ko nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari
ʻ
shakllantiriladi. Ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish
salohiyatini, aqliy rivojlanishini dunyo qarashini, o z-o zini anglash, jismoniy
ʻ ʻ
sog lom bo lishga, milliy urf-odatlarni o zida singdirishga, mamlakatimiz
ʻ ʻ ʻ
boyliklarini ko z-qorachig iday asrashga, tabiatga ongli munosabatda bo lishga
ʻ ʻ ʻ
o rgatadi. O quvchi maktabga kelgan dastlabki kunidan boshlaboq o qishga
ʻ ʻ ʻ
havas qo yishi savodli o qishi, dastlabki amallarni to g ri bajarishga o rgatishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kerak O qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O qishni bilmagan
ʻ ʻ
odamning ko zi ojiz kishidan farqi yo q. O qish faoliyati boshlang ich sinflarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
barcha fanlar tarkibida amalga oshiriladi., lekin o qishga o rgatish o qish
ʻ ʻ ʻ
darslarining asosiy vazifasidir. Kichik yoshdagi o quvchini o qishga o rgatishda
ʻ ʻ ʻ
ularning umumiy rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. Ta`limga
ilg or pedagogik texnologiyalarni olib kirish va eng zamonaviy, takomillashgan
ʻ
o qitish usullarini qo llagan holda yuqori samaraga erishish bugungi kunning
ʻ ʻ
oldidagi dolzarb vazifalaridan biridir. O quvchilarni qiziqarli topshiriqlar
ʻ
asosida o qitish o qishga o yin tusini beradi. Bola o ynab charchamaganidek,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qib charchaganini sezmaydi. O qishga qiziqmaydigan, darslarga kelib-
ʻ ʻ
kelmaydigan o quvchilar ham o yinga qiziqadi. Darslarda turli o yin
ʻ ʻ ʻ
mashg ulotlarini tashkil etish bu o quvchilarda ham qiziqish uyg otadi. O quv
ʻ ʻ ʻ ʻ
materiali hajmini oshirib yuborish, tinmay bir maromdagi o qishni tashkil etish,
ʻ
bolani o qish mashg ulotidan bezdiradi. Natijada o quvcilarda bo sh
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zlashtirush va ulgirmovcilik sabablari yuzaga keladi. O qish fanlaridan bo sh
ʻ ʻ ʻ
o zlashtiruvchi o quvchilar bilan ishlash samaradorligini oshirish uchun
ʻ ʻ
7

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………3
1. Boshlang ʻ ich sinflarda o qish darslarini tashkil qilish…………………...…..5ʻ
2. O qishning o ziga xos turlari …………………………………………...…...9
ʻ ʻ
3.She’r va uni o qitishning usullari …………………………………...….……19
ʻ
4. To g
ʻ ʻ ri o qish va o qitish katta san’at ………………………...…………….29 ʻ ʻ
XULOSA ………………………………………………………………….
…...33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
……………………………………..35

o quvchilar pauza va logik urg u bilan ham tanishtiriladi. Ifodali o qishgaʻ ʻ ʻ
tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo linadi: 1. Asarning aniq
ʻ
mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-harakatini tahlil
qilish, asarning g oyasini belgilash, ya’ni sarning g oyaviymavzuviy asosini,
ʻ ʻ
uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish. 2. Matnning
qaysi joyda to xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg uning o rnini, o qish tempini
ʻ ʻ ʻ ʻ
belgilab olish. 3. O qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan
ʻ
voqyeahodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodali
olish matnni qayta o qish. 4. Asrning mazmuni va g oyaviy yo nalishini tahlil
ʻ ʻ ʻ
qilish ifodali o qishga o rgatish bilan bog lab olib boriladi. Ifodali o qishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqyealarga o z
ʻ ʻ
munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi.
XULOSA
Ma’lumki, malakaviy bitiruv ishni yoritish o ziga xos qiyinchiliklarga
ʻ
ega. Biz imkon qadar o z oldimizga qo ygan rejalarni uddalashga intildik. Zero,
ʻ ʻ
bolalar tarbiyasi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomondan oshiriladi. Hali
o qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar
ʻ
dunyo sirlaridan mutlaqo bexabar bo ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan
ʻ
olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o rganishga intiladilar. Unda oilada
ʻ
ota-onalar, bog chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o qituvchilar yaqinda
ʻ ʻ
yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalar o qishni, mazmun va
ʻ
mohiyatini tushunishni o rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang
ʻ
harflarini o qish o rganishga muvaffaq bo ladilar. Ulg ayib ketayotgan yosh
ʻ ʻ ʻ ʻ
avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir
bo lagi bo lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti oz
ʻ ʻ
oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog lom, iymon-
ʻ
e’tiqodi butun, bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni
tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dastur» hamda «Ta’lim to g risida» qonunda o z
ʻ ʻ ʻ
ifodasini topgan. demak, shunday ekan, tarbiyachilar, murabbiy va o qituvchi
ʻ
33

berilib, mavzuning g oyaviy-badiiy xususiyatlarini qanchalik idroq qila olishlariʻ
hisobga olinishi zarur. Prezidentimiz I.A.Karimov o zining «Barkamol avlod
ʻ
o rzusi» nomli kitobda «Farzandlarimiz bizdan ko ra bilimli, kuchli dono va
ʻ ʻ
albatta baxtli bo lishlari kerak» deb ta’kidladanidek, yosh o sib kelayotgan
ʻ ʻ
avlod yoshligidanoq tarbiyali, o qimishli qilib tarbiyalanishi kerak. Kadrlar
ʻ
tayyorlash Milliy dasturi hamda «Ta’lim to g risida» Qonun ham shu maqsadga
ʻ ʻ
qaratilgan. Boshlang ich sinflarning o qish darslari o z mohiyati, maqsad va
ʻ ʻ ʻ
vazifalariga ko ra ta’lim tizimida alohida o rin tutadi. Negaki uning zaminida
ʻ ʻ
savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham
boshqa predmetlar ta’limini o qish ta’limisiz tasavvur qilib bo lmaydi. O quvchi
ʻ ʻ ʻ
matnni to g ri, tez, tushunib o qish, mazmunini o zlashtirish bilan ilk bor o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
darslarida yuzlashadi. O qish darslari orqali o quvchilarning Davlat ta’lim
ʻ ʻ
standartli (DTS) talabalari bo yicha o zlashtirishlari ko zda tutilgan o quvbiluv
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko nikma-malakalari hamda bilimlari egallashlariga yo l ochiladi. Aynan o qish
ʻ ʻ ʻ
ta’limida insonning, avvalo, o zligini, qolaversa olamni anglashga bo lgan
ʻ ʻ
intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda «O qish kitobi» darsliklariga ona
ʻ
tabiat, atrofimizni o rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi,
ʻ
kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy
qadriyatlar, xalqlar do stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo yicha atroflicha
ʻ ʻ
tushunchalar berishga mo ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop
ʻ
asarlar kiritiladi. O qish darslari savod o rgatish davrida o quvchilarni bo g in,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o qish, rasmlar asosida hikoya qilish
ʻ ʻ
tarzida uyushtirilsa, o qish texnikasi egallangandan so ng o qish muayyan
ʻ ʻ ʻ
mavzular bo yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib
ʻ
boriladi. Boshlang ich sinf «o qish kitobi» darsliklariga kiritilgan muayyan
ʻ ʻ
mavzular o quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib Kirishi,
ʻ
dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to g ri shakllantirishga
ʻ ʻ
qaratilishi bilan belgilanadi. shunga ko ra, o qish darslarining yetakchi
ʻ ʻ
xususiyati o quvchilarning savodxonligini ta’minlash bilan birga, o quvchilarni
ʻ ʻ
milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlarruhida tarbiyalashga
qaratiladi. Boshlang ich sinflarning o qish darslarida o rganiladishgan
ʻ ʻ ʻ
21

21.Boychechak. Muhtarama, 104-bet.
22.Ota – ona. Tolib Yo ldosh, 105-bet. ʻ
23.Qushcha. Abdulla Oripov, 106-bet.
24.Oftob va odob. Po lat Mo min, 107-bet.
ʻ ʻ
25.Dil so zlari. Habib Rahmat, 110-bet.
ʻ
26.Ochiq gap. Nurllo Oston, 112-bet.
27.Oltin quyosh. Miraziz A’zam, 119-bet.
28.Turnalar. Ilyos Muslim, 121-bet.
O qish 2-sinf She’r:
ʻ
1. O zbekiston. Abdulla Oripov, 4-bet.
ʻ
2. O zbekistonim. Hamza Imonberdiyev, 5-bet.
ʻ
3. Istiqlol. Jumaniyoz Jabbor, 6-7-bet.
4. Humo qushi. Po lat Mo min, 7-bet.
ʻ ʻ
5. O lka. Erkin Vohidov, 11-bet.
ʻ
6. Sohibqiron bobomiz. Muxtor Xudayqulov, 14-15-bet.
7. Vatan. Narimon Orifjonov, 15-bet.
8. Yur tog larga. Usmon Nosir, 17-18-bet.
ʻ
9. Tilagim. Yo ldosh Sulaymon, 18-19-bet.
ʻ
10. Kuz. Kavsar Turdiyev, 21-bet.
11. Olma. Erkin Vohidov, 22-bet.
12. Gilos. Erkin Vohidov, 22-bet.
13. Bog da. Qambar ota, 24-bet.
ʻ
14. Dehqonga ta’zim. Tursunboy Adashboyev, 25-bet.
15. Kuzda. Habib Rahmat, 26-bet.
16. O quvchiga esdalik. Quddus Muhammadiy, 28-bet.
ʻ
17. Kitob deydi. Quddus Muhammadiy, 29-bet.
18. Orzular Rauf Tolib, 30-31-bet. Bu ro yxatni uchunchi hamda
ʻ
to rtinchi sinf darslilaridagi she’rlar hisobiga yanada kengaytirish mumkin.
ʻ
Ammo shulardan ham ko rinib turibdiki, she’r ilmi – jiddiy ilmdir. Albatta,
ʻ
darslikda berilgan har bir mavzu o quvchilarning ongi va tushunchasi darajada
ʻ
20

qaysilari yomon, ulardan nafratlanish kerakligini izohlab berishni o quvchilargaʻ
topsjiriq tariqasida tavsiya etish mumkin. O quvhilar to g ri, ongli, tez o qishni
ʻ ʻ ʻ ʻ
egallagan taqdirdagina ifodali o qiy oladilar. Ifodali o qishga o rgatish, o qishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rgatish bilan bir paytda amalga oshiriladi. Ifodali o qishga ulgurmayotgan
ʻ ʻ
o quvchilarga kichik misrali she’rlardan yod olishga topshiriq berish, kichik
ʻ
misradagi she’rdagi ohangga, tinish belgilariga alohida e`tibor bilan yod olish
aytiladi. Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi. bo sh o zlashtiruvchi o quvchilarni
ʻ ʻ ʻ
mustaqil ishlashga o rgatish yaxshi samara beradi.Mustaqil faoliyat insonni
ʻ
ziyrak va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab o quvchilarida
ʻ
uyg un holda rivojlanishi kerak. Buning uchun, avvalo, o quvchilarni mustaqil
ʻ ʻ
faoliyatga ruhan tayorlash, ularda biror ishni qila olishga va shu ishni sifatli qilib
bajarishga ishonch hosil qilish lozim. Mustaqil ish turlari qanday turlari bo lishi
ʻ
kerak? Avvalo, ish turlari o qituvchi tomonidan puxta o ylangan, ta`lim
ʻ ʻ
maqsadiga asoslangan va surunkali bo lishi kerak. Bunda har bir o quvchining
ʻ ʻ
imkoniyati hisobga olinishi, ularning yosh xususiyati, nimalarga qiziqishi ham
e`tibordan chetda qolmasligi kerak. O quvchilarni aqliy rivojlantirishning
ʻ
sitatlaridan biri topshiriqlarni to la “eslab qolib”bajarishlaridir. Bunda
ʻ
bajariladigan ishning maqsadini tushungan (tasavvur qilgan) holda, uning
rejasini belgilash va ish usulini tanlash, yo l qo yilgan xatolarni mustaqil topa
ʻ ʻ
olish va uni tuzata bilishlariga alohida e`tibor beriladi. O quvchilarning
ʻ
topshiriqlarni tez, to g ri bajarishlari uchun qulay usullarni tanlash, uni tashkil
ʻ ʻ
etish uchun doimiy yetakchi savollar berib, tayanch so zlar tavsiya etish
ʻ
foydalidir. O quvchilarda mustaqil ishlarni sifatli qilib bajarishda qiyinchiliklar
ʻ
paydo bo lishi tabiiy. Chunki hali ularning tasavvurlari yorqin, so z boyligi
ʻ ʻ
yetarli emas. Tajribalar shuni ko rsatadiki, bolalar o qituchi rahbarligida
ʻ ʻ
ishlaganda tez mushohada qiladilar. Bu holga o rganib qolmasliklari uchun
ʻ
ko proq ularning o zlarini mustaqil fikrlashga da`vat etish lozim. O quvchilar
ʻ ʻ ʻ
e`tiborini jalb etish maqsadida matndagi voqealarni eslatib:Nega?Nega shunday
bo ldi?Seningcha qanday bo lishi kerak edi? kabi savollar berib, uning fikrini
ʻ ʻ
ma`qullab, yana o ylasang topasan, juda yaxshi, juda soz! kabi
ʻ
rag batlanttiruvchi so zlarni ishlatish foydalidir. Masalan, “O roq va Kombayn”
ʻ ʻ ʻ
10

ya’ni asar o quvchida xayrixohlik, noxushlik kabi qator tuyg ularni uyg otsa, uʻ ʻ ʻ
holda o qituvchi shu yo l bilan bolada estetik tuyg ularni uygotgan va
ʻ ʻ ʻ
rivojlaitirgan, tasvirlangan voqyeaga estetik munosabat hosil qilishda unga
ko maklashgan bo ladi. Adabiy asarlarni estetik idrok qilishning
ʻ ʻ
emosionalligiga suyanish ijtimoiysiyosiy va axloqiy tasavvurlarni
o zlashtirishga yordam beradi. Vatanga muhabbat, do stlik, mehnat, burch kabi
ʻ ʻ
axloqiy tushunchalarni o quvchilar emosional his qilgandagina anglab oladilar
ʻ
Muhabbat Umarova, Sharofat Hakimovalar 3-sinf uchun darslikda (To ldirilgan
ʻ
tuqqizinchi nashri. Toshkent «Cho lpon» nashriyoti, 2010 yil) yosh shoir va
ʻ
yozuvchilarning bolalarbop she’r va hikoyalaridan berilgan. Jumladan, Tohir
Qahhor, Ullibibi, M.Yusuf, Toshpo lat Xolmatov, Zohir A’lam, Sulton Jabbor,
ʻ
Yoqutxon Raximova, Abdusalom Umarov, Rahmat Azizxodjayev, Mirzo
Karim, Xoji Abdurazzoq Yunus singari ijodkorlar asarlaridan namunalar,
parchalar keltirilgan. Biz, mazkur bitiruv malakaviy ishimizda 3-sinf «O qish
ʻ
kitobi»da berilgan. Shoir va yozuvchilardan: Miraziz A’zam Tursonboy
Adashboyev, haqida va ularning asarlari haqida fikr yuritamiz. Dastlab, mazkur
yozuvchi va shoirlarning tarjimai holi, undan so ng esa ularning asarlarini
ʻ
umumta’lim o rta maktablarida o tish usullari haqida fikr yuritamiz. She’rlarida
ʻ ʻ
olg a surilgan g oyada bola qo pollik bilan emas, muloyimlik va
ʻ ʻ ʻ
xushmuomalalik bilan tevarak-atrofdagilarning o ziga nisbatan yaxshi
ʻ
muomalada bo lishiga sazovor bo ladi. Bolalar she’r qahramoniniig
ʻ ʻ
muvaffaqiyatsizliklariga achinadilar va sehrli so z yordamida erishgan
ʻ
yutuqlaridan quvonadilar. Agar bolalar o qituvchining she’r qahramoniga
ʻ
bo lgan munosabatidan mamnun bo lsalar, o qituvchi she’r g oyasining estetik
ʻ ʻ ʻ ʻ
jihatdan idrok qilinishini ta’minlagan bo ladi. O quvchilarning xayolini
ʻ ʻ
tarbiyalashda adabiy asarning estetik idrok qilinishini to g ri tashkil etish va
ʻ ʻ
tekstni ifodali o qish muhim ahamiyat kasb etadi. O qituvchi adabiy asarning
ʻ ʻ
idrok qilinishini tashkil etar ekan, bolalar diqqatini asarda aks ettirilgan narsa va
hodisalarning go zalligini payqashga, ularga nisbatan o z munosabatini
ʻ ʻ
aniqlashga qaratmog i kerak. Shuning uchun o qituvchining so zlari, uning
ʻ ʻ ʻ
o quvchiga bergan savollari katta ahamiyat kasb etadi. Bunda bolalarga
ʻ
13

asar qurilishi va mazmunini tushunish xisoblanadi. O qituvchi ongli o qishniʻ ʻ
matnni ifodali o qishga (agar ovoz chiqarib o qilsa) va asar mazmuni yuzasidan
ʻ ʻ
berilgan savollarga javobning to g riligiga, asar voqyealari va kahramonlarning
ʻ ʻ
xatti-harakatiga bildirilgan munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o qish va
ʻ
ifodali o qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o xshamaydigan
ʻ ʻ
o qish sifatlaridir. Ifodali o qish intonasiya – ohang yordamida asarningg oyasi
ʻ ʻ ʻ
va jozibasini to g ri, aniq yozuvchi niyatiga mosravishda ifodali bilishdir.
ʻ ʻ
«ifodali o qish adabiyotni aniq va ko rgazmali o qitishning dastlabki va asosiy
ʻ ʻ ʻ
shaklidir», deb ta’kidlaydi metodist olima M.A.R ы bnikova. Demak, «Ifodali
o qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emosionalligini intonasiya
ʻ
orqali o quvchilarga ko rgazmali qilib ko rsatishdir. Ifodali o qishning asosiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
tamoyili o qiladigan asar g oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir».
ʻ ʻ
Boshlang ich sinf o quvchilariga dars jarayonida intonasiyaning ham roli katta
ʻ ʻ
ekanligini e’tiborga olish lozim, intonasiya og zaki nutqning birgalikda harakat
ʻ
qiluvchi elementari: urg u, nutq yempi va ritmi, pauza, ovozning
ʻ
pastbalandligining yig indisidir. Bu elementlar bir-biriga ta’sir etadi va hammasi
ʻ
birgalikda asarning mazmunini, g oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini,
ʻ
ichki kechinmalarini ifodalaydi. O quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari
ʻ
uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat: 1. Nutq jarayonida nafasni to g ri
ʻ ʻ
olish va to g ri taqsimlay bilish. 2. Har bir tovushning to g ri artikulasiyasi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
aniq diksiya (burro gapirish) malakasini egallash. 3. Adabiy talaffuz
me’yorlarini egallash Bu shartlar faqat ifodali o qishgagina emas, balki ifodali
ʻ
nutqa, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O quvchining har qanday og zaki
ʻ ʻ
hikoyasi ifodali bo lishi zarur. Ifodali o qishning asosiy vositalaridan biri
ʻ ʻ
ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog lanadi. Shuning uchun o qituvchi
ʻ ʻ
bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o z nafasini
ʻ
boshqara olish va ovozdan to g ri foydalanishga o rgatishdan boshlaydi. Ovoz
ʻ ʻ ʻ
kuchi balan-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik
xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O quvchilar matn mazmuniga qarab, baland
ʻ
yoki past ovozda o qish (gapirish)ga, nutqda tez, o rtacha yoki sekin tempni
ʻ ʻ
tanlashga, biror tuyg uni ifodalashga o rganadilar. Ifodali o qishga o rgatishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
32

1.Boshlang ich sinflarda o qish darslarini tashkil qilishʻ ʻ
Boshlang ich sinf o qish darsliklarida yuzdan ortiq shoirlarning ko plab
ʻ ʻ ʻ
xilma-xil mavzulardagi she’rlari berilga. Albatta, ularning har biridan ulug
ʻ
maqsadlar ko zlangan. Chunki sh’er ham, avvalo, badiiy adabiyotdir.
ʻ
Adabiyotni o z mohiyatiga ko ra jo shqin daryoga qiyos qilsa bo ladi. Daryo
ʻ ʻ ʻ ʻ
suvlaridan dalalar, dov-daraxtlar gullab-yashnasa, adabiyot inson qalbiga
ezgulik urug ini sepadi, uni hayotda to g ri yashashga, ulug maqsadlar yo lida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kurashishga o rgatadi. Daryo irmoqlardan vujudga keladi. Adabiyotimiz
ʻ
irmoqlari esa adiblarimiz yaratgan asarlardan iborat. Daryolarning sersuvligi,
hayqirib oqishi irmoqlar suviga bog liq bo lgani singari, adabiyotning
ʻ ʻ
jo shqinligi, kurashchanligi – hayotda tutgan o rni undagi asarlarning sifatiga
ʻ ʻ
qarab belgilanadi. Shunga ko ra adabiyot ta’limi o z oldiga bir qator
ʻ ʻ
maqsadlarni qo yadi. Umumiy o rta ta’lim maktablaridagi adabiy ta’lim asosan
ʻ ʻ
sof ilmiy maqsadlarni emas, balki ma’naviyaxloqiy yo nalishlar ustuvorligini
ʻ
ko zda tutadi. Ular orasida eng muhimlari quyidagilar: · o quvchilarning yosh
ʻ ʻ
xususiyatlarini e’tiborga olgan holda, milliy va jahon adabiyotining eng munosib
namunalari bilan tanishtirish asosida ularning qalbida vatanparvarlik, ezgulik,
insonparvarlik singari yuksak insoniy fazilatlarga nisbatan rag bat, mehr va
ʻ
muhabbat uyg otish; · ularni fuqarolik va vatanparvarlik ruhida, adabiyotga,
ʻ
milliy, madaniy-ma’rifiy qadriyatlarga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalash; ·
ularning boy ma’naviy dunyosini shakllantirish; · badiiy asar va uning poetik
xususiyatlarini o rganish asosida o quvchida tanqidiy fikrlashga oid ko nikma
ʻ ʻ ʻ
va malakalarni hosil qilish; · ulardagi mustaqil fikrlash, ijodkorlik
qobiliyatlarining shakllanishi va rivoji uchun imkoniyat yaratish; · ularda har
qanday ma’naviy xurujlarga nisbatan sog lom va baquvvat e’tiqodga
ʻ
tayanadigan immunitetni shakllantirish; · so z san’ati vositasida o quvchining
ʻ ʻ
individual va shaxslik fazilatlarini rivojlantirish. Kadrlar tayyorlash milliy
darsturda, «Ta’lim to g risida» qabul qilingan Qonunda bola tarbiyasi asosiy
ʻ ʻ
masala qilib qo yilgan. Bolalar tarbiyasi asosan otaonalar va tarbiyachilar
ʻ
tomonidan oshiriladi. Hali o qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha
ʻ
ta’lim yoshidagi bolalar dunyo sirlaridan mutloqo bexabar bo ladilar. Shunga
ʻ
5

g oya ilgari surilayotganini aniqlash zarur. Masalan, 4-sinfdaʻ
X.To xtaboyevning «Xatosini tushungan bola» hikoyasini ifodali o qishdan
ʻ ʻ
oldin o quvchilarga xatosini tushungan bola kim ekanligi, uning xatosi
ʻ
nimalardan iborat bo lganligi, maqtanchoqlikning illat ekanligi to g risida
ʻ ʻ ʻ
tushuncha beriladi. Ifodali o qish oldiga qo yilgan bu talab
ʻ ʻ
M.Abdurashidxonovning «Har kim ekkanini o rar», Sh. Sa’dullaning «Laqma
ʻ
it», A.Oripovning «Dehqonbobo va o n uch bolakay qissasi» kabi she’riy
ʻ
hikoyalarini o qishga ham xosdir. Boshlang ich sinflarning 3-4 sinlarida badiiy
ʻ ʻ
o qish katta ahamiyatga ega. Badiiy o qish ifodali o qishning yuksak bosqichi
ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi. Unda so z san’atining barcha komponentlari ishtirok etadi. U
ʻ
o quvchidan asar ruhiga batamom kirishi, san’atkorona o qishni talab etadi.
ʻ ʻ
Badiiy o qishga asar qahramonlarining ruhiy holat, kechinmalari to la anglab
ʻ ʻ
etilgandagina ta’sirchanlikka erishish mumkin. Badiiy o qishga tayyorgarlik
ʻ
ko rishda aktyorlarning audio-video tasmalarga yozilgan ijrolaridan foydalanish
ʻ
yaxshi samara beradi. Boshlang ich sinflarning 3-4 sinlarida badiiy o qishning
ʻ ʻ
muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan biri tanlab o qishdir. Masalan, 3-
ʻ
sinfda X.To xtaboyevning «Xassa» hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil
ʻ
boboning savollariga Shavkatning javoblari yoki S.Anorboyevning «Bahs»
hikoyasidagi bolalarning bahslashish epizodi yuzasidan o qituvchi topshirig iga
ʻ ʻ
ko ra mazkur o rinlarni tanlab qayta o qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy
ʻ ʻ ʻ
estetik qimmatini chuqurroq o zlashtirishga erishiladi. Boshlang ich sinflarning
ʻ ʻ
3-4 sinlarida voqyea va tafsilotlar asosida o quvchilarga savol-topshiriqlar
ʻ
tuzishda, qaxramonlarga baho berishda keng qo llaniladigan usuldir. O qish
ʻ ʻ
darslarida reproduktiv metod keng qo llaniladi. Masalan, o qituvchi dastlabki
ʻ ʻ
darslarda o zi asar matnini qismlarga bo ladi, yozuvchi yoki shoirning
ʻ ʻ
aytmoqchi bo lgan muhim fikriga o quvchilar diqqatini jalb qiladi, uni aniqlab
ʻ ʻ
ko rsatadi, o quvchilar bilan birga tasivr vositalariga yuklatilgan ma’noni ochib,
ʻ ʻ
o quvchilariga ko maklashadi.Bularning bari o quvchilar uchun bir ko rsatma
ʻ ʻ ʻ ʻ
vazifasini o tadi. Shundan so ng o quvchilar o qituvchilarning ko rsatmalari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yordamida yuqorida ko rsatib o tilgan vazifalarni o zlari mustaqil ravishda
ʻ ʻ ʻ
bajaradilar. Yuqorida ta’kidlangan metodlardan tashqari, boshlang ich sinf
ʻ
26

3.She’r va uni o qitishning usullariʻ .
Ma’limki, o qish kitoblaridagi aksariyat mavzularni she’rlar qamrab
ʻ
olgan. Quyidagi she’r nomlari va mualliflarining ro yxatiga e’tibor beraylik:
ʻ
O qish 1-sinf She’r:
ʻ
1. Vatan – bu… Po lat Mo min, 5-bet.
ʻ ʻ
2. O zbekiston askarlari. Odil Abdurahmon, 8-bet.
ʻ
3. Ota rozi – Vatan rozi. Eson Rahimov, 9-bet.
4. Qish. Tursunboy Aashboyev, 11-bet.
5. Oy allasi. Odil Abdurahmon, 13-bet.
6. Vatan. Miraziz A’zam, 1-bet.
7. Quyoshdan erta turib. Yo ldosh Sulaymon, 17-18-bet.
ʻ
8. Bahor kelgach. Tursunboy Adashboyev, 36-bet.
9. Lola. Hamid Olimjon, 37-bet.
10.Mehribon oyijonim. Po lat Mo min, 39-40-bet.
ʻ ʻ
11.Bekinmachoq. Anvar Obidjon, 41-bet.
12.Navruz. Rauf Tolib, 44-bet.
13.Maktab – oftob qo shig i. Quddus Muhammadiy, 47-bet.
ʻ ʻ
14.Kitob, mening do stim. Zafar Diyor, 49-bet.
ʻ
15.Yaxshi niyat. Anvar Obidjon, 53-bet.
16.Maslahat. Ikandar Rahmon, 74-75-bet.
17.Yer nima der? Po lat Mo min, 87-bet.
ʻ ʻ
18.O zbek elim. Odil Abdurahmon, 96-bet.
ʻ
19.Ming yashang. Yo ldosh Sulaymon, 99-100-bet.
ʻ
20.Ulug bek bobom. Po lat Mo min, 103-bet.
ʻ ʻ ʻ
19

masalasi yuzasidan: O roq nega afsuslanadi? Kombayn unga nima dedi? Kabiʻ
savollar berib, har ikkisini solishtirish orqali texnikaning kuch-quvvatiga bolalar
e`tiborini tortiladi, har bir texnika asbobining hayotimizdagi ahamiyatini
baholashga o rgatiladi. Dastlabki bajargan mustaqil ishdan bola mamnun bo lsa,
ʻ ʻ
uning qiziqishlari ortib, yangi-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi.
Mustaqil ish natijalarini hamisha tekrishish lozim. Tekshirish og zaki yoki
ʻ
yozma tarzda bo lishi mumkin. Bola yozishidan oldin o ylaydi, fikrini og zaki
ʻ ʻ ʻ
jamlaydi, so ng uni yozishga kirishadi. O z fikrini bayon qilish, yo l qo yilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
biror savol yoki masala yuzasidan mushohada yuritish uchun jiddiy fikrlaydi. Bu
jarayon (og zaki) nutq asosida paydo bo ladi va mustahkamlanadi. Masalan,
ʻ ʻ
o quvchi o z fikrini yozma ifodalashdan ilgari o ylaydi. Pichirlab allanimalar
ʻ ʻ ʻ
haqida o z-o zicha gapiradi (pedagogikada bu faol faoliyat hisoblanadi). Insho
ʻ ʻ
yozishning dastlabki shakllari ana shunday ishlardan boshlanadi. Bola matnni
o qib, og zaki tahlil qiladi, sarlavhalar o ylab topib, qanday rasmlar ishlash
ʻ ʻ ʻ
lozimligini rejalaydi. O quvchilarni mustaqil faoliyatga o rgatishda
ʻ ʻ
quyidagilarga amal qilishi lozim: -beriladigan har bir topshiriq o quvchilarning
ʻ
imkoniyatlariga mos bo lsin va qiziqish uyg ota olsin; -ish osondan qiyinga,
ʻ ʻ
soddadan murakkabga qarab yo naltirilsin, o quvchiga tushunarli bo lsin; -ishni
ʻ ʻ ʻ
bajarishda bolalarda o ziga ishonch hissi uyg onsin, ishga kirishishda ular
ʻ ʻ
o zlarida dadillik sezsin; -mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka
ʻ
tarzda amalga oshirilsin (hamma o quvchi uchun bir xil topshiriq berish bu
ʻ
mustaqil faoliyat emasligini eslatamiz), albatta bunda bo sh o zlashtiruvchi
ʻ ʻ
o quvchiga e‘tibor berish kerak. -topshiriqlarni doimo navbatlashtirib, turini
ʻ
almashtirishga alohida ahamiyat berish kerak; -topshiriqlarni hamma bir vaqtda
boshlab, ma`lum vaqtda tugatishi kerakligini eslatib, bo sh o zlashtiruvchi
ʻ ʻ
bolalarni shu talabni bajarishga ko niktirish lozim; -ish joyi hamisha qulay,
ʻ
saramjon-sarishta bo lishi (parta ustida ortiqcha narsalar bo lmasligi) kerak; -
ʻ ʻ
topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin; -darslik, didaktik
materiallar bilan ishlashda uzviylik bo lishi maqsadga muvofiqdir. Uyga
ʻ
beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. Bolalarga, iloji boricha,
sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarni singdirish, uyga vazifalar berishni
11

shunday ekan, tarbiyachilar, murabbiy va o qituvchi ustozlarning, shoir va adib,ʻ
olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng asosiy vazifa yoshlarni
barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g urur tushunchasini
ʻ
shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va ma’naviyat
yulduzlarining asarlarini o rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab voyaga
ʻ
yetkazish muhim ishdir. Biz, o zimizning mazkur bitiruv malakaviy ishimizda
ʻ
yuqoridagi buyuk ma’suliyatini chuqur anglagan holda boshlang ich sinflarning
ʻ
1-2-3-4 sinf «O qish kitobi» ga kiritilgan Safar Barnoyev, Miraziz A’zam
ʻ
Tursunboy Adashboyevlar ijodi namunalaridan kiritilgan asarlarni tahlil qilishni
lozim topdik. Bitiruv malakaviy ishining oldiga qo yilgan maqsad va vazifalari
ʻ
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida alohida ta’kidlangan o rta umumiy ta’lim
ʻ
maktablarining boshlang ich sinf o quvchilariga, xususan 1-2-3-4 sinflarga
ʻ ʻ
beriladigan bilim va tushunchalar hozirgi davr talabalari nuqtai-nazaridan ishlab
chiqilmoqda. Shu nuqtai-nazardan, biz o z bitiruv malakaviy ishimizda
ʻ
boshlang ich sinf darsliklariga kiritilgan zamondosh shoirlar, yozuvchilar Safar
ʻ
Barnoyev, Miraziz A’zam Tursunboy Adashboyevlarning asarlarini tahlil
qilishni o z oldimizga maqsad qilib quydik. Darsda va darsdan tashqari
ʻ
vaqtlarda ham mazkur o qish uchun topshiriladi. Albatta bu o qishlarning
ʻ ʻ
boshida o qituvchi-murabbiylar turadi. Bolalarning o qishlariga rahbarlik qiladi.
ʻ ʻ
Shuning uchun bo lsa kerakki, Prezidentimiz I.A.Karimov alohida
ʻ
ta’kidlaganidek boshlang ich sinf o qituvchilarining bunday buyuk xizmatlarini
ʻ ʻ
ta’riflab degan edi: «Dunyoda nufuzli kasblar ko p, ammo ular orasida
ʻ
o qituvchilik kasbi alohida yuksak mavqyeiga ega. Ayni zamonda o qituvchi
ʻ ʻ
kasbiga nihoyatda katta talablar quyiladi, chunki biz murabbiy, muallimni
qo liga farzandlarimiz taqdirini ishonib topshiramiz»
ʻ 2

2
Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Тошкент. «Ўзбекистон» нашриёти. 1998 йил, 146 бет
4

Asta-asta yer aylanadi.
Asta-asta odam o sadi, ʻ
Asta-asta aylanadi.
Asta-asta ulg ayar aql,
ʻ
Asta-asta yer aylanadi.
Asta-asta yetilar naql,
Asta-asta yer aylanadi…
Boshlang ich sinf o quvchilari, xususan, 3-4 sinflar hayot murakkabligidan
ʻ ʻ
unchalik xabardor emas. Ular o qituvchilarning ko magida, o zlari tinglagan
ʻ ʻ ʻ
badiiy asarlar yordamida olam mujizalari, va turmush bilan tanishib boradilar.
O qish faoliyatning asosiy turi bo lib, o quvchilarni g oyaviy-siyosiy, aqliy,
ʻ ʻ ʻ ʻ
estetik va nutqiy tomondan rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi.
Bu jarayon esa o qish malakalarini o stirish va takomillashtirish ustida tizimli va
ʻ ʻ
maqsadga muvofiq ishlashni talab qiladi. O qish malakasini egallash ancha
ʻ
murakkab bo lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi. Ruhshunos olim
ʻ
T.G.Yegorov o zining «Ocherki psixologii obucheni detey chteniyu» nomli
ʻ
asarida o qish malakalarini shakllantirish jarayonini ish bosqichiga ajratadi:
ʻ
analitik bosqich, sintetik bosqichi va avtomatlashgan bosqich.
28

Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kursʻ
ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi,
ʻ
tushunchasi, savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar
ʻ
chiqara olishi)
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________

Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
37

bolalarda ona-Vatanga muhabbat, dushmanta nafrat, ilmga, mehnatga ishtiyoq,
sadoqat kabi ezgu histuygularni tarbiyalashga xizmat qilmoqda.
Kichkintoylarning katta dunyosini badiiy «kashf» etish, umuman intellektual
lirik qahramon yaratishda har bir shoirning o ziga xos, izdividual uslubi bor.ʻ
Shunga muvofiq, qahramonlar bir tomondan o zaro farqlansa, ikkinchi
ʻ
tomondan, mushtarak xususiyatlarga ham ega. Ayniqsa bu o ziga xosliklar yosh
ʻ
shoirlar ijodida ham yaqqol kuzga tashlanadi. Chunonchim, Safar Barnoyev
she’rlarining qahramoni-kurashchan obraz-o qishda a’lochiligi, jamoat ishlarida
ʻ
ilg orligi, tabiat sirlariga qiziquvchanligi, hayotda jasurligi bilan sadoqatli do st
ʻ ʻ
va qadrdon o rtoq sifatida alohida ajralib turadi. Uning hayot haqida o z
ʻ ʻ
falsafasi bor. Bizni kurshagan olam qahramon nazarida sirli bir jumboq bo lib
ʻ
gavdalanadi. Lekin jumboq jumboqligicha qochib ketavermaydi. Shoir uning siri
va sababini bolalar dunyoqarashiga mos tarzda badiiy psixologik tahlil qilish
orqali ocha boradi. Lirik qahramon bugungi farovon turmushimizning tub
mohiyatini o ylar ekan, uning osonlik bilan qo lga kiritilmaganligini qalbdan his
ʻ ʻ
etadi. Otalar ishidan faxrlanish uning qalbida iftixor tuyg ularini uyg otadi:
ʻ ʻ
Dadamning ko llari miltiq ham ushlagan, Gulni ham ekkandir dadamshshg
ʻ
qo llari. Otalar yaratgan totli hayot nash’asi o z navbatida uni sevishga,
ʻ ʻ
ardoqlashga burchli qilib qo yadi. Buning uchun, avvalo, o qish, mehnatga
ʻ ʻ
muhabbat bog lash lozim. O qish va mehnat jarayonida esa boshqalar bilan
ʻ ʻ
qudratli do stlik rishtalari bog lanadi. Shoirning lirik qahramoni tor hayot
ʻ ʻ
qobig iga o ralib qolgan emas, aksincha, ertangi kunga jiddiy boqadi. Undan
ʻ ʻ
yangicha ma’no, yetuklik izlaydi: Umrning yo li-yu, mazmuni, Kaftimda
ʻ
sanoqsiz chiziqlar. Kaftimning so qmog i, yo llari. Bekorchi damlarga
ʻ ʻ ʻ
qiziqmay, Quyoshga cho zganman qo llarim. Shunisi diqqatga sazovorki,
ʻ ʻ
qahramon o z baxtini, taqdirini xalq va Vatan taqdiri bilan bog laydi. Uning
ʻ ʻ
uchun ona va Vatan mushtarak tushunchalar bo lib, ular oldida o zini qarzdor
ʻ ʻ
his etadi. Chunki ona unga jon baxsh etgan bo lsa, Vatan o z quchog ida
ʻ ʻ ʻ
avaylab o stirmoqda. «Shu tufayli ona, yurt, bizga doim suyuksiz», deydi u. Shu
ʻ
tariqa konkretlikdan umumiylikka qarab boriladi, muhim ijtimoiy xulosalar
chiqariladi, hayot haqiqatini badiiy tasdiqlaydigan yorqin obrazlar qiyofasi
15

to laroq ochish maqsadida so z o yinidan takrordan foydalansa, T. Adashboyevʻ ʻ ʻ
she’rlarida yumoristik talqin asosiy o rin tutadi. Ularda qadrdon qishloq dalalari,
ʻ
keng vodiylar tarannum etiladi. M. A’zam qo liga qalam tutar ekan,
ʻ
o quvchisining kimligini bir daqiqa ham unutmaydi, qahramon bilan birga
ʻ
o ylaydi, uning uchqur xayollariga sherik bo ladi. Bu — tizginni qahramon
ʻ ʻ
qo liga tutqazib qo yadi, degan so z emas, albatta. Balki jo shqin tuyg ularini,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qaynoq ehtirosini bosh maqsadga bo ysundirishi samarasidir. Buni she’rlaridagi
ʻ
har bir so zga katta mas’uliyat bilan yondoshishida, so zlarni o z o rnida
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlatishida, bolalar psixikasiga mos o ynoqi ruh baxsh eta olishida ko rishimiz
ʻ ʻ
mumkin. Shoir xuddi shu yo l bilan sovet xalqi o rtasidagi qudratli do stlikni
ʻ ʻ ʻ
ulug laydi. Bizlar o n besh bolamiz, Oqmiz, sariq, qoramiz. Oramizdan o tmas
ʻ ʻ ʻ
qil, Garchi bizda har xil til. Tursunboy Adashboyev ijodida qishloq yoshlari
hayoti badiiy tadqiq qilinadi. She’rlarining lirik qahramoni oddiygina qishloq
bolasi. U qayerda bo lmasii, tug ilib o sgan qishlog ini, sevimli diyorini
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo msaydi, unga muhabbati jo sh uradi. Qishloqning har bir qarich yeri unra
ʻ ʻ
to tiyo. Chunki olam jamoliga ilk bor o sha yerdan bokqan. Inson mehrini o sha
ʻ ʻ ʻ
yerda tuygan. «Do ngliklardan mis laganda sirpanib», bolalik zavqini surgan. Bu
ʻ
holni shoirning «Qishlog im», «Yaylovda», «Zira» kabi she’rlari misolida
ʻ
ko rish mumkin. «Hisob darsida», «Qatiq», «Oy», «Dazmol» singari qator
ʻ
she’rlarida esa asosny g oyani yengil yumor vositasida ifodalaydi. Mazkur
ʻ
muloqazalarimiz yoshlar she’riyati faqat zafar quchyapti, u yuksak taraqqiyot
bosqichida, degan fikrni tug dirmasligi kerak. Chunki ular izlanish pallasidadir.
ʻ
Bu davrda ba’zan kamchiliklarning ro y berishi hchm tabiiy. Asarning tematik
ʻ
doirasi, mavzu ulug vorligi hamda g oyaviy mundarijasi uning estetiktarbiyavny
ʻ ʻ
qimmatini tayin qilolmaganidek, ma’lum g oya atrofida ortiqcha takror
ʻ
jimjimadorlik, taqlidchilik, quruq didaktika ham fikrning o quvchiga to liq yetib
ʻ ʻ
borishiga monelik qilishi sir emas. Bunday qusurlar M. A’zamning «Onam ishga
ketganda», S. Barnoyevning «Shirinlik», G. Jo rayevaning «Inoq oila», R.
ʻ
Tolipovning «Derlar: baxting qo lingda» singari she’rlarida ko zga tashlanadi.
ʻ ʻ
Davrimiz yuksalish davri. Kashf etilgan biron bir yangilik hali hayotga singib
ketmasdan, ikkinchisi vujudga keladi. Yutuqlarimiz jasorat va kurash
17

o qish darslarida zamonaviy pedagogik texnologiya usullaridan «Aqliy xujum»,ʻ
«Tarmoqlash», «Guruhlar bilan ishlash», «Blis texnologiyasi» kabilardan ham
foydalanish yaxshi samara beradi. Shuni ta’kidlab o tish kerakki, har bir darsda
ʻ
qanday metoddan foydalanish, darsda qanday usullarni qo llash o qituvchi
ʻ ʻ
tomonidan oldindan belgilab olinishi va ruxta ishlab chiqilishi kerak. O qish
ʻ
malakalari va ularni takomillashtirish usullari. Dastur talablarini to liq bajarish
ʻ
va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda, o qish ko nikmalarini to g ri va
ʻ ʻ ʻ ʻ
puxta egallash va takomillashtirilib borish zarur. O qish ko nikmalari savod
ʻ ʻ
o rgatish jarayonida shakllanadi, o qitishning keyingi bosqichlarida
ʻ ʻ
takomillashadi. O qish malakalari deganda badiiy asar matnini to g ri tez, ongli
ʻ ʻ ʻ
va ifodali o qish tushuniladi. O qish darslarida o quvchilarning o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ
malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O qish malakasining sifatlari
ʻ
o zaro bog liq bo lib, ularningasosi ongli o qish hisoblanadi. O quvchi matnni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tez va to g ri o qisa-yu. anglab o qimasa yoki uning tez o qishi natijasida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to g ri o qisayu, o ta sekin o qisa, nutq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
birliklari orasida to xtamlarga e’tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr
ʻ
tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to g ri o qish ongli o qishga xizmat qiladi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ri, tez va ongli o qish esa ifodali o qishning asosi hisoblanadi. O qish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
malakalarini egallash maktabda o qitiladigan barcha predmetlarni
ʻ
muvaffaqiyatli o zlashtirishning muhim sharti xisoblanadi. 3-sinf «O qish
ʻ ʻ
kitobi» darsligida berilgan Miraziz A’zamning bir talay she’rlari oddiy haqiqatni
lo nda qilib berishga bag ishlangan. Masalan, Miraziz A’zamning «Yer
ʻ ʻ
aylanadi» she’rini olib qaraylik. Bu bir oddiy gap, axir necha ming asrdanberi u
aylanadi, yana aylanavereradi, bu haqda jozibali eshe’r bo lishi mumkin emas,
ʻ
degan tushuncha xayolingizdan o tadi. Lekin she’rni o qiydigan bo lsanshgiz
ʻ ʻ ʻ
sizning tasavvuringiz butunlay o zgaradi. Murg ak qalb u yoqda tursin biz
ʻ ʻ
kattalar ham yerning aylanishi, onlarning o tishi, shamolning esib turishi bidlan
ʻ
o sib-ulg ayishimiz, kamodl topishimiz, bunyodkorlik ishlarimiz ko z
ʻ ʻ ʻ
o ngimizdan o tadi. Qilgan yaxshi-yomon ishlarimizni o ylaymiz. «Yer
ʻ ʻ ʻ
aylanadi» - xuddi shu haqda bahs yuritadi:
Asta-asta shamol esadi,
27

uning diqqat markazida so z emas, bo g in bo ladi. Natijada u so zlarni eslabʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qola olmaydi. Bu 4-sinf o quvchilarning o qish tezligiga tatbiq etilsa, 125
ʻ ʻ
so zdan 100 so zni eslab qoladi. Bu esayuqori ko rsatkichlarga erishish imkonini
ʻ ʻ ʻ
beradi. 4-sinfda bir daqiqada 170-180 ta so z o qiydigan o quvchilar ham bor.
ʻ ʻ ʻ
O qish tezligi to rt davomida to g ri va ongli o qish bilan bog liq holda asta
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ortib boradi. O qish tezligini tekshirganda o qituvchi o qiladigan materialning
ʻ ʻ ʻ
xarakterini, ya’ni g oyaviy-mavzuviy marakkabligini, so z va gaplarning
ʻ ʻ
tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o qishning to g ri
ʻ ʻ ʻ
va ongli bo lishini hisobga oladi. O quvchilarning o qish tezligi har xil bo ladi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
albatta. O qituvchining vazifasi barcha o quvchilarning o qish tezligini, iloji
ʻ ʻ ʻ
boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O qish san’atini oshirishga tez aytishlari,
ʻ
maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o qishni mashq qilish kabilar
ʻ
samarali usullardan xisoblanadi. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo lgan
ʻ
o qish faoliyati barcha predmet darslarda amalga oshiriladi. Lekin, o qishga
ʻ ʻ
o rgatish yo l-yo riqlarini o qish metodikasi ishlab chiqaradi. O qish metodikasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kichik yoshdagi o quvchilarning umumiy rivojlanishi takomillashtrib boradi.
ʻ
Ongli o qish yaxshi o qishning asosiy sifati xisoblanadi. Ongli o qish o qilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
matnning aniq mazmunini asarning g oyaviy yo nalishini, obrazlarni va badiiy
ʻ ʻ
vositalarning rolini tushunib o qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqyea-
ʻ
hodisalarga o z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o qish o z navbatida,
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so zning leksik ma’nosini, gapda
ʻ ʻ
so zlarning bog lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog liq.
ʻ ʻ ʻ
Hozirgi ongli o qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki ma’noda:
ʻ
birinchidan. O qish jarayonini egallashga nisbatan o qish texnikasi ma’nosida,
ʻ ʻ
ikkinchidan, keng ma’nodagi o qishga nisbatan o qish texnikasi ma’nosida,
ʻ ʻ
ikkinchidan, keng ma’nodagi o qishga nisbatan o qish sifatlaridan biri
ʻ ʻ
ma’nosida qo llanadi. Matnni ongli o qish uchun o quvchilar to g ri, me’yorida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qishni egallangan bo lishlari va o qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi.
ʻ ʻ ʻ
O quvchilar matnni ongli o qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari
ʻ ʻ
jihatidan tahlil qilinadi. Tursunboy Adashboyevning yuqorida keltirilgan
she’rlari ongli o qish uchun namuna bo la oladi. Ongli o qishning muhim sharti
ʻ ʻ ʻ
31

samarasidir. Bugungi kunda qahramonlikni hayotning o zi tug dirmoqda.ʻ ʻ
Davrimizda qahramonlik an’anaga aylanib qoldi. Buni kattalar hayotida emas,
balki o quvchi bolalar hayotida ham ko rish mumkin. Yosh grajdanlar kattalar
ʻ ʻ
mehnatiga o z ulushlarini qo shmoqdalar, tonnalab paxta termoqdalar. Turli
ʻ ʻ
hunar o rganmoqdalar. Mehnat desantlari tashkil qilmoqdalar. Xullas, ularning
ʻ
o qishi, mehnati, intilishi doston va balladalar yozishga arziydi. Afsuski bolalar
ʻ
shoirlari bu ishga qalam urmayotirlar. Katta janrlar e’tibordan chetda qolmoqda.
Bu hol bolalar prozasiga nisbatan bolalar poeziyasida ochiq-oydin ko zga
ʻ
tashlanadi. Shularni hisobga oladigan bo lsak, ba’zi shoirlarimiz juda jo n
ʻ ʻ
ganlarni she’rga solayotganga o xshaydi. Pand-nasihatdan nariga o tilmaydi.
ʻ ʻ
Bolalar she’riyati rivojiga mavzu torligi, bir xilligi ham sezilarli salbiy ta’sir
qilmoqda. Ba’zi she’rlarda a’lochi va jamoatchi o quvchilar sha’niga quruq
ʻ
maqtovlar yog iladi. Ularning ishi hamisha «besh». Kiyim-boshi toza, kattalarpp
ʻ
hurmat qiladi, uy ishlarida ota-onasiga dastyor. Bular, so zsiz yaxshi sifatlar.
ʻ
Qachonki, ichki mohiyati ochib berilsa ma’qul. Afsuski, his-tuyg udan yiroq,
ʻ
badiiylikdan mahrum bunday asarlarda farishta qahramonlar obrazi yaratilib,
ularga hayotda yashashning tayyor sxematik «resepti» qo sh qo llab topshiriladi.
ʻ ʻ
Sxematizm, quruq didaktika D. Matjonning «Tuzatib ol», J. Rahimning «Buzoq
nega qalampirdan xafa?», «G ishtlar qo shig i», S. Jabborning «Shirin» kabi bir
ʻ ʻ ʻ
talay she’rlariga xos xususiyatdir. Kichkintoylarning ma’naviy dunyosi
ijodkordan g oyatda noziklik va ehtiyotkorlik bilan yondoshishni talab etadi.
ʻ
Hayot - murakkab. Tabiat va jamiyat voqyea-hodisalarga boy bo lib, ijodkorga
ʻ
istagancha material berishi mumkin. Ammo ularni tanlamasdan qalamga
olaverish ko zlangan natijani beravermaydi.
ʻ
18

2.O qishning o ziga xos turlari.ʻ ʻ
Boshlang ich sinflarda o quvchilarni o qishning bir necha turlari yani,
ʻ ʻ ʻ
ongli, tez, to g ri va ifodali o qishga o rgatib boriladi. O qituvchi ongli tez,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ri, ifodali o qishga o rganishda ulgurmayotgan o quvchilar bilan qanday
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlar olib borish kerak? To g ri o qish tushinarli qilib xatosiz o qishdir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ma`lumki ayrim o quvchilar ko pincha ba`zi xarflarni tushurib, bog inlar,
ʻ ʻ ʻ
so zlarning o rnini o zgartirib o qiydilar. Bunday xatolarga yo l qo ymasliklari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun qiynalib o qiydigan o quvchilarga katta xajmdagi matnlarni qismlarga
ʻ ʻ
bo lib o qishni tavsiya qilish anchagina yengillik yaratadi. To g ri o qishga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o rgatish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish mumkin: -dastlab 3-4
ʻ
bo g inli so zlarni o qish , 5-6 bo ginli so zlarni esa bo g inlarga bo lgan xolda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qish; -tanish matnlarni o qitishda o qish surati biroz oshiriladi. Shunday
ʻ ʻ ʻ
qilinganda bolalar notanish matnlarni ham tutilmay o qish malakasiga ega
ʻ
bo ladilar; -to g ri o qishni bo sh o zlashtiruvchi o quvchilar o zlashtirishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun tovush, bo g in va so zlarni to g ri, aniq, sof talaffuz etish katta ahamiyat
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kasb etadi. Masalan, talaffuzda p yozuvda esa b yoziladigan so zlarni to g ri
ʻ ʻ ʻ
o qushga o rgatish (oftob,serob); r tovushini l, y deb (bayroq,-bayloq,o rtoq-
ʻ ʻ ʻ
o ytoq) talaffuz etishlarining oldini olish uchun bunday so zlar yo zilgan
ʻ ʻ ʻ
ko rgazmalardan foydalanish maqsadga muvofiq. O qish tezligini oshirish ancha
ʻ ʻ
murakkab jarayonlarini o z ichiga oladi. Bola tez o qiyman deb
ʻ ʻ
shoshiladi,natijada xatolarga yo l qo yadi. O qituvchi bo sh o zlashtiruvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o quvchilarda yaxshi kayfiyat uyg ota olishi, sinfda yaxshi muhit yaratishi, har
ʻ ʻ
bir bolada “To g ri va ravon o qiy olaman” degan ishonchni uyg otishi lozim.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ongli o qish jaroyonida o qilayotgan matnni tushunib, asosiy maqsadni uqib,
ʻ ʻ
asardagi ayrim o z va ko chma ma`noli so zlarni izohlash, bunday so zlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishtirokida gaplar tuzish, tuzilgan gaplarni mazmun tomondan jamlab, kichik
hikoya hosil qilish, matnning tugallangan qismidagi asosiy fikrni topish
mashqlarini tez-tez o tkazish, matndagi tabiat tasvirini, insonlarning yaxshi-
ʻ
yomon odatlarini misollar yordamida, asardagi voqealarga bog lab gapirib
ʻ
berish maqsadga muvofiq. Qaysi ishlar yaxshi va ularga ergashish mumkin,
9

ustozlarning, shoir va adib, olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng
asosiy vazifa yoshlarni barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g ururʻ
tushunchasini shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va
ma’naviyat yulduzlarining asarlarini o rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab
ʻ
voyaga yetkazish muhim ishdir. Bolalar adabiyoti oz oldiga kelajak avlodni
jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog lom, iymon-e’tiqodi butun, bitimi
ʻ
ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va
murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi. Kadrlar tayyorlash milliy
darsturda, «Ta’lim to g risida» qabul qilingan Qonunda ham xuddi ana shu
ʻ ʻ
masala ko ndalang qilib quyilgan. Zotan xalqning bir bo ladi sanalgan bu yosh
ʻ ʻ
avlod sal fursat ichida voyaga etib ulg ayib qoladi. Shuning uchun ham bu
ʻ
avlodga alohida e’tibor va hurmat bilan qarash lozim. Bolalar uchun yoziladigan
har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga mos bo lishi,
ʻ
ular qalbida chiqir uy-fikrlar uyg otishi, yorqin obrazlar va yuksak g oyalarga
ʻ ʻ
boy bo lishi, ularni ulkan va porloq ishlarga ilhomlantirish zarur. Biz
ʻ
o zimizning mazkur bitiruv malakaviy ishimizda yuqoridagi buyuk
ʻ
ma’suliyatini chuqur anglagan holda boshlang ich sinflarning 1-2-3-4 sinf
ʻ
«O qish kitobi»ga kiritilgan Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam,
ʻ
Tursunboy Adashboyevlar ijodidan namunalardan kiritilgan asarlarni tahlil
qilishni lozim topdik. Albatta, boshlang ich ta’lim maktablarining 1-2-3-4 sinf
ʻ
«O qish kitobi» darsliklariga kiritilgan mavzular, xususan Anvar Obidjon, Safar
ʻ
Barnoyev, Miraziz A’zam Tursunboy Adashboyev asarlarini, she’rlarini o qish
ʻ
va o rganish, mustaqil ishlar tashkil qilish o qituvchi tomonidan uning rahbarligi
ʻ ʻ
ostida o tkaziladi. Bu o z navbatida, o qituvchi tomonidan puxta o ylangan,
ʻ ʻ ʻ ʻ
rejalashtirilgan, ma’lum sistemaga solingan va mazmunli bo lishi talab qilinadi.
ʻ
Darhaqiqat, Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam, Tursunboy
Adashboyevlarning asarlarini, she’rlarini dars jarayonida o qish ishlarini, tahlil
ʻ
qilish, shuningdek, mustaqil o qish ishlarini tashkil etish o z e’tibori bilan
ʻ ʻ
yangilik sanaladi.
34

4. To g ri o qish va o qitish katta san’at.ʻ ʻ ʻ ʻ
To g ri o qish so zning uzun-qisqaligiga, o quvchining so z boyligiga,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ya’ni so zning leksik ma’nosini qanchalik bilishishga hamda so zning bo g in va
ʻ ʻ ʻ ʻ
morfemik tarkibiga bog lik. O quvchilar ko pincha quyidagi sabablarga ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ
xatoga yo l qo yadilar: 1. So zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish
ʻ ʻ ʻ
o rtasida ruxta sintez bo lmagani uchun bola so zning oldin tovush tomonini
ʻ ʻ ʻ
ko radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So zning ma’nosini esa e’tiboran chetda
ʻ ʻ
qoldiradi. 2. So z ko p bo g inli bo lib, bola uni oldin eshitmagan bo lsa, xatoga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yo l qo yadi. 3. So zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo l qo yadi. 4. Tez
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qiyman deb xatoga yo l qo yadi. 5. To g ri o qish yorug likka va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yorug likning tushishiga ham bog liq. 6. Undosh tovush so zning o rtasida va
ʻ ʻ ʻ ʻ
oxirida kelgan yopiq bo g inli so zlarni o qishga qiynaladilar. Xato o qishning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oldini olish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi: 1. Matnni o qitishdan oldin
ʻ
undagi o qilishi qiyin so z, birikma va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash
ʻ ʻ
usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so zlarni bo g inlab o qilishini
ʻ ʻ ʻ ʻ
mashq qildirish. 2. Matnni o qishdan oldinuning mazmunini tushunishni
ʻ
qiyinlashtiradigan so zlarning lug aviy ma’nosini tushuntirish. So z ma’nosini
ʻ ʻ ʻ
izohlash usullarini aniqlash. 3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish. 4.
Matnni diqqat-e’tibor bilan o qishlari uchun sharoit yaratish. 5. Oldin ichda
ʻ
o qitish, so ng ovoz chiqarib o qitish. 6. O qitishda o quvchilarning individual
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
29

asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo lib, ular ona tabiat yil fasllari, xalqʻ
og zaki ijodi, mehnatga muxabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va
ʻ
ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. O qish darslari
ʻ
uchun tanlangan mavzular o quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni
ʻ
mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo yicha ham bilim va tarbiya berishni
ʻ
ko zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat mavzular alohida
ʻ
ajralib turadi. ulardan ko zlangan maqsad o zlikni anglash, istiqlol, vatan va
ʻ ʻ
tabiat bilan bog liq tuyg ularni uyg otishdir. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam.
ʻ ʻ ʻ
mehnatsevarlik kabi mavzular o qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan
ʻ
bo lib, 2 sinf «O qish kitobi»dagi «Ona yurtim-oltin beshigim» bo limiga
ʻ ʻ ʻ
kiritilgan «O zbekistonim» (H.Imonberdiyev), «Istiqlol» (J.Jabborov), «O lka»
ʻ ʻ
(E.Voxidov), «Yur tog larga» (U.Nosir), 3-sinfda «Ona bita, Vatanyagona»
ʻ
bo limidagi «Vatan haqida she’r» (A.Avloniy), «O zbegim» (E.Voxidov),
ʻ ʻ
«Vatan mo tabirdir» (X.Davron), «Bilib qo yki, seni Vatan kutadi» (T.Malik),
ʻ ʻ
4-sinfda «O zbekiston» - Vatan manim bo limidagi «Serquyosh o lka»
ʻ ʻ ʻ
(Z.Diyor), «Iqboli buyuksan» (A.Oripov), «Toshkentnoma» (M.(Shayxzoda),
«Xarita» (N.Norqobil) kabi asarlar misolida atroflicha tahlilga tortiladi. Ijtimoiy-
tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor
ʻ
kurashi, ilug siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar
ʻ
to g risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, amir Temur, Alisher Navoiy,
ʻ ʻ
Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi
asarlar o quvchilarni faqat o tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, vatan
ʻ ʻ
oldidagi farzandlik burchi va masuliyatini teran anglashga ham yordam beradi.
ularda Vatanga muxabbat tuyg usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o timishi
ʻ ʻ
haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida
o quvchilar o tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo ladilar,
ʻ ʻ ʻ
jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo lsa-da, tushuncha hosil qiladilar.
ʻ
O quvchilarning bog lanishni nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o stirish.
ʻ ʻ ʻ
O quvchilarning xayolot olamini boyitish. Elementar adabiy tasavvurini
ʻ
shakllantirish. Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning
aniq va ilmiy metodik usullari mavjud bo lib ular zamonaviy o qitish usullari
ʻ ʻ
22

o qilganning mazmunini o zlashtirishga olib keladigan o qishga aytiladi. Izohliʻ ʻ ʻ
o qish asar mazmunini tushunishni, asardagi muhim fikrni, yozuvchi ilgari
ʻ
surayotgan qoyani anglashni ta’minlaydi. Izohli o qish quyidagi tamoyillarga
ʻ
to liq amal qilingandagina muvaffaqiyatli bo ladi: 1. O qishni hayot bilan
ʻ ʻ ʻ
bog liq holda tashkil etish. 2. O qishning ongli va ta’sirchan bo lishi uchun
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning hayotiy tajribalariga, taassurotlariga asoslanish. 3. O qishni
ʻ ʻ
ko rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga ekskursiyalar uyushtirish,
ʻ
hayvonot olami va o simliklar dunyosini kizatish, rasmlar, jadvallar, predmetlar
ʻ
bilan tanishtirish hamda matnni o quvchilarning ifodali o qishi tarzida olib
ʻ ʻ
borish. Boshlang ich sinf o qish darslarida asosan she’rlar, masallar, ertaklar,
ʻ ʻ
hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o qib
ʻ
o rganiladi. Tabiyki ularning har biri o ziga xos shakl, uslub va mazmunda
ʻ ʻ
yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o ziga xos usulda
ʻ
o qib o rganish taqozo qilinadi. Badiiy asarni izohli o qishga yaqin bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
metodlardan biri ijodiy o qishlardir. Atoqli emetodist olim N.I.Kudryashov
ʻ
ijodiy o qish metodi tarkibiga quyidagi ish usullarini kiritadi: a)
ʻ
o qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o qishi hamda o quvchilarning asarni
ʻ ʻ ʻ
to g ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emosional idrok etishlarini t’minlash
ʻ ʻ
maqsadini ko zda tutuvchi so zi; b) o qilgan asardan o quvchilarning bevosita
ʻ ʻ ʻ ʻ
olgan taassurotlarini chuqurlashtirish maqsadida ega bo lgan va ularning
ʻ
diqqatini matnning muhim g oyaviy va badiiy xususiyatlari sari yo naltirilgan
ʻ ʻ
suhbat uyushtirish yoki o qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy,
ʻ
ijtimoiy-siyosiy muammoning qo yilishi; d) o qituvchining asar o qilganidan
ʻ ʻ ʻ
keyin o quvchilarning asarni tadqiq etish jarayonida tug ilgan badiiy
ʻ ʻ
kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko zda tutuvchi so zi. Ko rinadiki,
ʻ ʻ ʻ
ijodiy o qish izohli o qishdan farqli o laroq, to g ridan-to g ri matn mohiyatini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ochishga ijodiy yondashini taqoxzo etadi. Masalan, 4-sinfda A.Oripovning
«Dehqonbobo va o n uch bolakay qissasi» asarini ijodiy o qish metodi asosida
ʻ ʻ
o rganish jarayonida matn mazmuni va shoir qoyaviy niyatidan kelib chiqib
ʻ
Vatanimiz hududlaridagi aholining yashash tarzi bilan bog liq milliy
ʻ
xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda «O tinchi yigit»,
ʻ
24

me`yorlash kerak. Bolalar darsdan keyin (og ir, mashaqqatli mehnatdan keyin)ʻ
tiniqib dam olsalar, ko proq ochiq havoda bo lib, harakatli o yinlar, sayr,
ʻ ʻ ʻ
kuzatishlar bilan vaqtlarini o tkazib, tunda osuda uxlab, ertangi kungi darslarga
ʻ
yaxshi kayfiyat bilan kelsalar, darsni o zlashtirish yaxshi bo ladi. Shuning uchun
ʻ ʻ
uy vazifalari oson bo lishi, asosan, bolalarni kuzatishlarga undashi lozim.
ʻ
Boshlang ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o quvchilarning so z zahirasini
ʻ ʻ ʻ
boyitishdir. Bunda lug at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz, lozim. Ona tili
ʻ
bilan o qish fanlarini doimo bog lab borish maqsadga muvofiq. Bo sh
ʻ ʻ ʻ
o zlashtiruvchi o quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash ham yaxshi natija
ʻ ʻ
beradi. Ma’lumki respublikamizda o quvchilar bilimini baholashda test
ʻ
sinovlaridan unumli foyalanilmoqdalar. Masalan asarni o zlashtirishga
ʻ
ulgurmayotgan past o zlashtiruvchi o quvchilarga yozma yoki og zaki holda
ʻ ʻ ʻ
quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin. “Ochko z boy” ertagining
ʻ
salbiy qahramoni kim? a) o tinchi chol b) kampir c) boy Hiylagarning jazosi
ʻ
xalq og zaki ijodining qaysi turi hisoblanadi? a) maqol b) ertak c) afsona
ʻ
Bundan tashqari xalq og zaki ijodiyoti turlaridan foydalanib ham bo sh
ʻ ʻ
o zlashtiruvchi o quvchilarni o zlashtirish foizlarini oshirish mumkin. Ma’lumki
ʻ ʻ ʻ
boshlang ich sinf oquvchilari ertaklarga juda ham qiziqadilar ulardan foydalanib
ʻ
bo sh o zlashtiruvchi o quvchilarni faolliklarini oshirish ,erkin mustaqil
ʻ ʻ ʻ
fikrlashga o rgatish nutq boyliklarini oshirish maqsadga muvofiq bo ladi.
ʻ ʻ
Xulosa qilib aytganda bo sh o zlashtiruvchi o quvchilar bilan ishlash ancha
ʻ ʻ ʻ
murakkab jarayon. O qituvchining pedagogik mahorati zamonaviy dars o tish
ʻ ʻ
usullaridan foydalanishi bo sh o zlashtiruvchi o quvchi bilan yakka tartibda ish
ʻ ʻ ʻ
olib borishi natijasida uning oldini olishga imkon yaratadi. Jahon- keng
Dunyoda mamlakat kop, lekin bu olamda betakror ona yurtimiz O zbekistonimiz
ʻ
yakka-yu yagona. O zbekistonning kelajakdagi ravnaqi bugungi yosh avlodning
ʻ
to la qonli ta’lim va tarbiyasiga ko p jihatdan bog liqdir.Ana shularni
ʻ ʻ ʻ
kelajagimiz poydevori bo lmish boshlang ich sinf o qiuvchilari diliga jo etib
ʻ ʻ ʻ
hayotlari mazmuniga aylantirishimiz ona Vatanga muhabbat ruhida
tarbiyalashimiz lozim. Agar o qituvchi 3 sinf «O qish kitobi1»da berilgan badiiy
ʻ ʻ
asarni bola qalbini hayajonga soladigan tarzda mohirlik bilan tushuntira olsa,
12

emosional xarakterdagi, masalan, «Hikoyani o qiyotganingda qayeridaʻ
qo rqding?», «Qayeri kulgili ekan?», «Qayerida quvonding?» savollar berish
ʻ
yaramaydi. Bunday savollar bolani chalg itib qo yadi, kitobni o qiyotganda bola
ʻ ʻ ʻ
qo rqmagan, kulmagan, quvonmagan bo lsa-da, kitobning shunday o rinlarini
ʻ ʻ ʻ
borligini u taxmin qila boshlaydi. O qituvchining savoli o quvchining o qilgan
ʻ ʻ ʻ
asarga nisbatan munosabatini, ya’ni kitobning qayeri uni hayratlantirganini,
hayron qoldirganini, quvontirganini, qo rquv, sevinch, nafrat va boshqa
ʻ
tuyg ular uyg otganini aniqlashga undashi kerak. «Biror munosabat»ga bog lab
ʻ ʻ ʻ
berilgan savollar asarni estetik idrok qilishga yordam bermaydi. Masalan,
dalaning yozgi ko rinishi haqidagi she’r o qilganda, dala qanday rangda edi,
ʻ ʻ
unda qanday gullar o sib yotardi kabi savollar yosh kitobxonni yoz tabiatining
ʻ
rango-rang bo yoqlaridan zavqlanishga, ya’ni she’rni estetik idrok qilishga
ʻ
rag batlantirmaydi. Badiiy asarga nisbatan savollar qo yilayotganda savollarning
ʻ ʻ
xarakteri, ularning izchilligi haqida o ylash va bolalarga asarni o qish jarayonida
ʻ ʻ
tug ilgan fikr va mulohazalarini, o zlarini hayajonga solgan tuyg ularni
ʻ ʻ ʻ
ifodalashga imkon berish lozim. O zi o qigan asar uyg otgan tuyg ular haqida
ʻ ʻ ʻ ʻ
to liq gapirib bera olmaydi. Ularda tuyg ular asosan: yoqdi — yoqmadi,
ʻ ʻ
qiziqarli- qiziqarli emas shaklida paydo bo ladi. Bu tuyg ular aksari asarda
ʻ ʻ
ifodalangan odamlarning ayrim sifatlari, kishilarning o zaro munosabatlari,
ʻ
xulq-atvorlari, ijtimony hayot hodisalari va tabiatga bo lgan munosabatni ochib
ʻ
beradigan asar mazmuni orqali uyg onadi. Boshqa so z bilan aytganda, yosh
ʻ ʻ
kitobxonning tuyg ulari har bir asarda mudom mavjud bo ladigan «axloqiy
ʻ ʻ
masala»ga mansubdir. Estetik va axloqiy idrok birligining asoslari xuddi mana
shundan iboratdir. S.Barnoyev, M.A’zam, T.Adashboyevlar ijodi haqida
gapiradigan bo lsak, bola esini taniganidan boshlab, tevarak-atrofidagi muhitga
ʻ
qiziqib qaraydi. Uning sirlarini, umuman, hayot haqiqatini bilishga intiladi. Bu
intilish bora-bora taqlidchilikni tug diradi. Darhaqiqat, yaxshilikka, yangilikka
ʻ
taqlid qilish bolalarning azaliy odati. Shu ma’noda bolalarga o rnak bo larli
ʻ ʻ
darajadagi lirik qahramon yaratish-boshqa janrlar kabi bolalar she’riyatining
ham doimiy talabidir. Bolalar poeziyasida jozibali, kurashchan xarakterlar
yaratish borasida katta yutuqlar qo lga kiritildi. Bunday qahramonlar obrazi
ʻ
14

3- sinfda O tkir Xoshimovning «Xazonchinak», 4-sinfda S.Anorboyevningʻ
«Qo rqoq» asarlarini ham ijodiy o qish metodi asosida o qitish ijobiy o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ
metodi asosida o qitish ijobiy samaralar beradi. Avvalo, o qituvchi shunday
ʻ ʻ
temani bir butun holda tasavvur qilishi zarur, ya’ni turmushni bilish nuqtai
nazaridan bu tema o quvchilar uchun qanday yangiliklar berishi, bu tema bolani
ʻ
axloqiy-estetik jihatdan qanday tarbiyalashi, badiiy mahoratni tushunish va
o quvchilarning nutqini o stirish kabi masalalar o qituvchining diqqat markazida
ʻ ʻ ʻ
turishi zarur. Mana shunday umumiy vazifalar aniqlangandan so ng, adabiy
ʻ
materiallarni har bir darsga bo li zarur. Har bir dars metod va usul tomonidan
ʻ
xilma-xil bo lishi mumkin va o quvchilarning qiziqishlarini so ndirmaslik,
ʻ ʻ ʻ
ularning asardan olgan taassurotlarini zaoiflashtirmaslik lozim. Har bir dars
tamomlangan bo lishi va o tgan dars bilan, kelgusi yangi dars bilan bog lanishi
ʻ ʻ ʻ
zarur. O qituvchi dars planini tuzayotgan vaqtida sinfning ahvoli uning diqqat
ʻ
markazida turishi kerak. Agar darsga kirgan ilmiy bo lim mudiri yoki biror ona
ʻ
tili va adabiyot o qituvchisi asarni murakkab va zerikarli deb topsa, dars planini
ʻ
qaytadan tuzish va materialga ijodiy munosabat bo lish zarur. Materialni
ʻ
takrorlash asosida yangi materialni o zlashtirish darsi tashkil qilinadi (takrorlash
ʻ
o quvchilarning bilimini tekshirish va baholash bilan bog lanmaydi). O qituvchi
ʻ ʻ ʻ
rahbarligida o quvchilarning yangi materialni o zlashtirishlari va ayni vaqtda
ʻ ʻ
ularning o zlashtirganliklarini tekshirish. Bilimni mustahkamlash asosida
ʻ
o quvchilarning mustaqil ishlari. Boshqa dars materiallari asosida uzoq
ʻ
o tilganlarni takrorlash. Darsning hamma bosqichlarida o quvchilarning
ʻ ʻ
bilimlarini aniqlash. Jurnalga baho qo yish. Boshlang ich sinf o quvchilarga
ʻ ʻ ʻ
ifodali o qish ham boshlang ich ta’lim tizimida mantiqiy o qish (matnni to g ri,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tushunib, tez (me’yorida) o qish) va adabiy o qish mukammal
ʻ ʻ
o zlashtirilganidan so ng ifodali o qishga o tiladi. U yod olingan she’riy
ʻ ʻ ʻ ʻ
asarlarni ifodali o qishni ham o z ichiga oladi. Ifodali o qishning muvaffaqiyati
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning asar mazmuni, g oyaviy-badiy xususiyatlari haqida muayan
ʻ ʻ
tushunchaga ega bo lishi bilan bog liq. Ohang va intonasiya she’riy asarlarni
ʻ ʻ
ifodali o qishga qay darajada muhim bo lsa, nasriy asarlarni o qishga ham
ʻ ʻ ʻ
muhim talablardan biridir. Nasriy asarlarni ifodali o qishdan oldin unda qanday
ʻ
25

bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o zaro bog liq holda vaʻ ʻ
sinfdan tashqari o qish mashg ulotlari jarayonida hal qilinadi. «Kadrlar
ʻ ʻ
tayyorlash Milliy dasturi»da ta’lim berishning ilg or pedagogik
ʻ
texnologiyalarini, zamonaviy o quv-uslubiy majmualarini yaratish kabilar
ʻ
umumiy o rta ta’limning asosiy vazifalaridan biri sifatida ta’kidlangan. Ilg or
ʻ ʻ
pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish o qituvchi va o quvchi faoliyati
ʻ ʻ
doirasini aniq belgilab beradi. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo lgan
ʻ
o qish faoliyati barcha predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o qishga
ʻ ʻ
o rgatish yo l-yo riqlarini o qish metodikasi ishlab chiqadi. O qish metodikasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kichik yoshdagi o quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy
ʻ
metodika sohasidagi yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. O qish
ʻ
darslarining samaradorligi ko p jihatdan ta’lim metodlarining to g ri
ʻ ʻ ʻ
tanlanishiga bog liq. Binobarin, fanning o zi kabi o qish metodlari ham doimiy
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishga bo ladi. Masalan, eski maktablarda o qish quruq yod olish metod
ʻ ʻ
asosida o rgatilgan bo lsa, hozir izohli o qish asosida olib boriladi. Yod olish
ʻ ʻ ʻ
metodida matndagi so zlarga izoh berishga, ma’nosini tushuntirishga, o qilganni
ʻ ʻ
qayta hikoyalashga, umuman olganda, o qishning ongli bo lishga mutlaqo
ʻ ʻ
e’tibor berilmagan. Ularda ko proq to g ri talaffuz, qiroat bilan o qish ifodali
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qish nazarda tutilgan. Hozir maktablarda o qish izohli o qish metodi asosida
ʻ ʻ ʻ
olib borilayotgan ekan, quyidagicha savol tug iladi: Izohli o qish nima? Izohli
ʻ ʻ
o qishga XIX asrning 60-70 yillarida rus pedagogi K.D. Ushinsikiy asos solgan,
ʻ
u o qishga o quvchilarni «ongli tushunib, o ylab o qishga» o rgatishni alohida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ta’kidlaydi va uni «Izohli o qish» deb nomlaydi. Izohli o qish K.D.Ushinskiy
ʻ ʻ
ishining davomchilari yangiliklar kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o qish
ʻ
o quvchilarga real bilim berish vositasi desa, Vodovozov va Bunakov
ʻ
o quvchilarga o qish jarayonida bilim badiiy asar tahlili va asarning tarbiyaviy
ʻ ʻ
xarakteri bilan bog liq holda beriladi, degan fikrni ilgari suradilar. Professor
ʻ
Asqar Zunnunov o qitishning mazmuni va usullari haqida fikr yuritib,
ʻ
o quvchilarning oldin bilimlarini o zlashtirishga, so ng yod olishlariga e’tibor
ʻ ʻ ʻ
berilishi ta’lim jarayonida izohli o qish deb nomlanganini ta’kidlaydi. Demak,
ʻ
izohli o qish deb o ylashga, his qilishga, asarni to liq idrok qilishga,
ʻ ʻ ʻ
23

Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________
____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________
____________________
(FISH) (imzo)
38

nimalarga alohida e`tibor qaratish lozim? -Darslarda yangi pedagogik,
zamonaviy texnalogiyalar, noan`anaviy usullardan keng qo llash; -Ko rgazmali,ʻ ʻ
didaktik, test, tarqatma materiallaridan keng foydalanish; -O quvchilarga
ʻ
do stona munosabatda bo lish; -O qish sifati va samaradorligiga e`tibor berish; -
ʻ ʻ ʻ
O quvchilarni erkin va mustaqil fikrlashga orgatishda turli mashqlardan
ʻ
foydalanish; -Nutq o stirishga alohida e`tibor qaratish; -Yanga axborot
ʻ
texnalogiyalardan foydalanish; -Lug at ustuda ishlashga o rgatish; -Xalq og zaki
ʻ ʻ ʻ
ijodidan foydalanish; -“She`riyat gulshani”, “Ifodali o qish” kabi to garaklar
ʻ ʻ
tashkil etish; -Bo sh vaqtlarda ulgurmovchi o quvchilar bilan alohida, yakka
ʻ ʻ
tartibda ish olib borish; - Fanlar a`robogjiqlikka ahamiyat berish. O quvchilar
ʻ
bilishini nazorat qilib borishda albatta past o zlashtirgan o quvchiga alohida
ʻ ʻ
e`tibor qaratish lozim.
8

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI

“O qish darslarida she'riy asarlarni o rganish uslubiyoti” mavzusidagi
ʻ ʻ

KURS ISHI
Bajardi: ______ guruh talabasi
__________________________
Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi
__________________________

TOSHKENT-2024

qaramay, bizni qurshagan olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o rganishgaʻ
intiladilar. Unda oilada ota-onalar, bog chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa
ʻ
o qituvchilar yaqindan yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalab
ʻ
o qishni, mazmun va mohiyatini tushunishni o rganadilar. Badiiy kitoblarning
ʻ ʻ
rasmlarini rang-barang harflarini o qish o rganishga muvaffaq bo ladilar.
ʻ ʻ ʻ
Ulg ayib ketayotgan yosh avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar
ʻ
adabiyotining ajralmas bir bo lagi bo lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati
ʻ ʻ
katta. Bolalar adabiyoti o z oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan
ʻ
pok, fikran sog lom, iymon-e’tiqodi butun, bilimi ma’naviyati yuksak, mard va
ʻ
jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi
bilan ajralib turadi. Zotan xalqning bir bo ladi sanalgan bu yosh avlod sal fursat
ʻ
ichida voyaga yetib ulg ayib qoladi. Shuning uchun ham bu avlodga alohida
ʻ
e’tibor va hurmat bilan qarash lozim. Bolalar uchun beriladigan har qanday
badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga mos bo lishi, ular qalbida
ʻ
chuqur uy-fikrlar uyg otishi, yorqin obrazlar va yuksak g oyalarga boy bo lishi,
ʻ ʻ ʻ
ularni ulkan va porloq ishlarga ilxomlantirishi zarur. Yuqorida ta’kidlangan
fikrlarga hamohang g oya, maqsad va tushuncha «Kadrlar tayyorlash milliy
ʻ
dastur» hamda «Ta’lim to g risida» Qonunda o z ifodasini topgan. demak,
ʻ ʻ ʻ
shunday ekan, tarbiyachilar, murabbiy va o qituvchi ustozlarning, shoir va adib,
ʻ
olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng asosiy vazifa yoshlarni
barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g urur tushunchasini
ʻ
shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va ma’naviyat
yulduzlarining asarlarini o rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab voyaga
ʻ
yetkazish muhim ishdir. Mustaqillik yillari mamlakatimiz ta’lim tizimida
farzandlarimizni har tomonlama yetuk va barkamol qilib tarbiyalash maqsadida
“Talim to g risida” gi Qonun “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi.
ʻ ʻ
Ta’limning har bir bosqichida islohotlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda.
2004-yil esa Respublikamizda maktab ta’limini rivojlantirish bo yicha muhim
ʻ
xujjatlar qabul qilingan yil sifatida yodimizda qoldi. O zbekiston Respublikasi
ʻ
Prezidentining 2004-2009- yillarda maktab ta’limini rivojlantirish. “Davlat
Umummilliy Dasturi to g risi” dagi farmoni va ushbu farmon asosida qabul
ʻ ʻ
6

tavdalantiriladi. Buni shoirning «Yuz dona lola», «Tinchlik qo shig i», «Onaʻ ʻ
madhi», «Samarqand bilan quyosh», «Dadamning qo llari», «Dedi-dedi fosh
ʻ
bo ldi»
ʻ щ ye’rlarida qo rsa bo ladi. Yaxshi she’r she’rxonlar qalbiga hyech ʻ ʻ
qanday vositasiz o zi oqib kiradi, tillardan tushmay qoladi. Yosh shoir
ʻ
S.Barnoyev bolalarga o rnak bo larli darajadagi lirik qahramon yaratish ustida
ʻ ʻ
samarali ijod etgan. Uning she’rlarining qahramoni, shoirning o zi e’tirof
ʻ
etganidek, qo zichoq, qo ng iroq va qo g irchoq doirasidagi tor muhitda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o ralashib yurmaydi. U hayotni, tabiatni, ona-Vatanni jon-dilidan sevuvchi
ʻ
o spirin bo lib, ilmga chanqoq, olam oirlariiing mag zini chaqishga harakat
ʻ ʻ ʻ
qiladi. Borliqni dialektik birlikda kuzatadi: Biri-biriga monand, Biri-biriga
payvand. Birlashgan butun olam, Quchoqlashgan tog lar ham. Bu birlik
ʻ
shunchaki qayd qilinmaydi, balki uning zamirida do stlik iplari bor degan
ʻ
yuksak ijtimoiy ma’no chiqariladi: Quyosh bobo himmati, Daryolarning qudrati,
Shamolning harakati, Ona yerning mehnati Ulkan do stlik hurmati. Qahramon
ʻ
hayot va taraqqiyot haqida falsafiy fikr yuritib, butun olam ijodkori insondir,
degan haqqoniy xulosaga keladi: Inson qo li — besh barmoq, Besh qit’ani zabt
ʻ
etgan. Muz-tog larni eritgan. Olam inson kaftida. Inson-ijodkor. U tabiatni o z
ʻ ʻ
mehnati bilan bo ysundirib, unga chiroy baxsh etadi. Olam go zalligidan
ʻ ʻ
zavqlanadi. Hayotga, tabiat va Vatanga bo lgan muhabbat tuyg usi ana shunday
ʻ ʻ
shakllanadi. Bu shoirning «Bahs», «Kech kuz», «Yur, dalalar qo yniga»,
ʻ
«Tog lar bayrami», «Yurt mehri» singari she’rlarida ravshan ko rinadi. Odam va
ʻ ʻ
olam, zamin va zamon o rtasidagi doimiy aloqa, insonning hukmronlik roli
ʻ
Qambar O tayevning «Qizil galstuk», «Tog boshidagi lola», «Soat», Mashrab
ʻ ʻ
Boboyevning «Qaldirg och nima deydi?», «Yangra gornim!» kabi jajji
ʻ
kitobxonni o ylashga majbur etadigan she’rlarida o zining yaxshigina ifodasini
ʻ ʻ
topgan. Bolalar uchun jon kuydirib qalam tebratayotgan Miraziz A’zam,
Tursunboy Adashboyev manzumalarining qahramoni kichik maktab yoshidagi
bolalar bo lsa ham, ziyrakligi tufayli tabiat jumboqlarini yechishga urinadi,
ʻ
insoniy munosabatlarni sinchkovlik bilan kuzatadi. M. A’zam «Azizning
orzulari», «Yo lchilar qo shig i», «Tong bilan birga turdik», «Yerga dovrug
ʻ ʻ ʻ ʻ
olamiz» hamda «Bir cho ntak yong oq» turkum she’rlarida g oyaviy niyatini
ʻ ʻ ʻ
16

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Boshlang ich ta’lim bo yicha Yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti //ʻ ʻ
«Boshlang ich ta’lim». Jurnali. Toshkent, 2005. - №5.5,6.
ʻ
2. Boshlang ich ta’lim bo yicha Yangi tahrirdagi o quv dasturi //
ʻ ʻ ʻ
«Boshlang ich ta’lim». Jurnali. Toshkent, 2005. - № 5.
ʻ
3. Karimov I.A. O zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –
ʻ
Toshkent, O zbekiston, 2011-yil.
ʻ
4.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –Toshkent,
Ma’naviyat,2008-yil.
Ma’qulova, B. Adashboyev. T. Kitobim – oftobim (1-sinf uchun sinfdan
tashqari o qish kitobi). Toshkent.: «O qituvchi», 1999.
ʻ ʻ
5. Ma’qulova, B., S.Sa’diyeva. Sinfdan tashqari o qish mashg ulotlari (1-
ʻ ʻ
sinf o qituvchilari uchun metodik qo llanma). Toshkent. «O qituvchi», 1997.
ʻ ʻ ʻ
6. Ma’qulova, B., S.Matchonov. Kitobim-oftobim (2-sinf uchun sinfdan
tashqari o qish kitobi). Toshkent. «O qituvchi», 2000.
ʻ ʻ
7. Ma’qulova, B. , D.Nasriddinova. Kitobim – oftobim (1-sinfdan tashqari
o qish kitobi). Toshkent. «O qituvchi» NMIU, 2008.
ʻ ʻ
35

xususiyatlarini hisobga olish, ya’ni matnni oson, o rtacha qiynlikda va qiyinʻ
o qiladigan o rinlarini belgilab olib, unga kuchli yetadigan o quvvchilarga
ʻ ʻ ʻ
oldindan taqsimlab berish. 7. O quvchilarning o qishini muntazam tekshirib
ʻ ʻ
turish. 8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to g ri tuzatish
ʻ ʻ
yo lini aniqlash. 9. O quvchilarni xato qilish mumkin bo lgan o rindan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ogohlantirib turish. 10. Xatchupdan foydalanish. 11. Xato o qish o quvchining
ʻ ʻ
shaxsiy ko ruv sezgisiga bog liq bo lsa, bu jihatni ham xisobga olish.
ʻ ʻ ʻ
O qituvchining tuzilishi murakkab so zlarni oldindan xat-taxtaga yoki kartonga
ʻ ʻ
bo g inlarga bo lib yozib qo yib, o quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda o qitish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaxshi natija beradi. O quvchilar yo l qo ygan xato ikki xil yo l bilan tuzatiladi:
ʻ ʻ ʻ ʻ
1. O quvchi so z oxirdagi qo shimchani noto g ri o qisa, uni o qishdan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to xtatmasdan xatoni to g rilash mumkin. 2. Xato o qish bilan gaplarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
mazmuni buzilsa, qayta o qitish usulidan foydalaniladi. Bunda o quvchiga
ʻ ʻ
o qigan matni yuzasidan savol berilsa, o quvchi e’tiborli bo lib qayta o qiydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tez o qish me’yoriy tezlikda o qish bo lib, bunda o qish sur’at matning
ʻ ʻ ʻ ʻ
mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O qish tezligi matnni
ʻ
tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o sib borishi lozim. O qilayotgan asar
ʻ ʻ
mazmunini o zlashtirishni, matn mazmunini ongli idroq etishni ta’minlaydigan
ʻ
o qish tez o qish deyiladi. O qish sifatlarini eyaxshi o zlashtirgan holda
ʻ ʻ ʻ ʻ
o quvchilarning o qish sur’ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini
ʻ ʻ
bajarmadi, degan gap emas. Og zaki nutq tempiga to g ri keladigan o qish sur’at
ʻ ʻ ʻ ʻ
normal tezlik hisoblanadi. Chunki o ta tez ham, sekin o qish ham matn
ʻ ʻ
mazmunini o zlashtirishni qiynlashtiradi. O qish tezligi bir daqiqada o qiladigan
ʻ ʻ ʻ
so zlar soni bilan belgilanadi. 2005 yilda e’lon qilingan o qish dasturida 1-
ʻ ʻ
sinfning 2-yarim yiligida o qish sur’at 20- 25 so z (notanish matnni o qish
ʻ ʻ ʻ
tezligi ham 20-25 so z); o quv yili oxirida 25-30 so z; 2-sinfning 1-yarim
ʻ ʻ ʻ
yilligida matnni o qish tezligi 30-35 so z; 2-yarim yilligida 40-50 so z; 3-
ʻ ʻ ʻ
sinfning 1-yarim yilligida 60-70 so z; 2-yarim yilligida 70- 80 so z; 4-sinfning
ʻ ʻ
1-yarim yilligida ichida ovozsiz 110-130 so z, ovozli o qishga 90-100 so z deb
ʻ ʻ ʻ
belgilangan. Tajribalar shuni ko rsatadiki, bir daqiqada bol 250 so zli matnni
ʻ ʻ
o qisa, undagi 200 ta so zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo g inlab o qisa,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
30

8. Zunnunov. A va boshqalar. Adabiyot o qitish metodikasi. Toshkentʻ
«O qituvchi», 1992.
ʻ
9.Umumiy o rtata’limning davlat standartlari va o quv dasturi //
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining Axborotnomasi, 7-maxsus
ʻ
son. Toshkent. «Sharq», 1999.
10. G ulomov. A ona tili o qitish prinsiplari va metodlari. Toshkent.
ʻ ʻ
«O qituvchi», 1992.
ʻ
Internet manbalar
12. Arxiv.uz
13. Fayllar.org
14. Kitob.uz
_______________________________________________ ta’lim yo nalishi
ʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ishdagi
kamchiliklar_____________________________________________________
________________________________________________________________
_______________________________________________________________
36

KIRISH
Bolalar tarbiyasi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomondan oshiriladi.
Hali o qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarʻ
dunyo sirlaridan mutloqo bexabar bo ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan
ʻ
olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o rganishga intiladilar. Unda oilada
ʻ
ota-onalar, bog chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o qituvchilar yaqinda
ʻ ʻ
yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalar o qishni, mazmun va
ʻ
mohiyatini tushunishni o rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang
ʻ
harflarini o qish o rganishga muvaffaq bo ladilar. Ulg ayib ketayotgan yosh
ʻ ʻ ʻ ʻ
avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir
bo lagi bo lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti oz
ʻ ʻ
oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog lom, iymon-
ʻ
e’tiqodi butun, bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni
tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi.
Kadrlar tayyorlash milliy darsturda, «Ta’lim to g risida» qabul qilingan
ʻ ʻ
Qonunda ham xuddi ana shu masala ko ndalang qilib quyilgan. Zotan xalqning
ʻ
bir bo ladi sanalgan bu yosh avlod sal fursat ichida voyaga yetib ulg ayib qoladi.
ʻ ʻ
Shuning uchun ham bu avlodga alohida e’tibor va hurmat bilan qarash lozim.
Bolalar uchun yoziladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga,
saviyalariga mos bo lishi, ular qalbida chuqur uy-fikrlar uyg otishi, yorqin
ʻ ʻ
obrazlar va yuksak g oyalarga boy bo lishi, ularni ulkan va porloq ishlarga
ʻ ʻ
ilxomlantirishi zarur. Prezidentimiz I.A.Karimov alohida uqtirganidek, «Xalq-
bamisoli ulug sharafli yo ldan ilgarilab borayotgan karvon. Uni yo ldan
ʻ ʻ ʻ
chalg itishga urunuvchilar, payt poylab orqasidan hamda qiluvchilar hamisha
ʻ
bo lgan, bundan keyin ham bo lishi mumkin. Karvon bexatar bo lmas, degangap
ʻ ʻ ʻ
bejiz aytilmagan. Ammo xalq karvonini hyech qanday kuch ortga
qaytarolmaydi» 1
Xudi shu g oya maqsad va tushuncha «Kadrlar tayyorlash
ʻ
milliy dastur» hamda «Ta’lim to g risida» qonunda o z ifodasini topgan. demak,
ʻ ʻ ʻ
1
Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент, «Маънавият» нашриёти. 2008 йил 172 бет
3

Oʻqish darslarida she'riy asarlarni oʻrganish uslubiyoti

Купить