Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 563.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Июнь 2025
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Информатика и ИТ

Продавец

orazaliyeva shaxnoza

Дата регистрации 15 Февраль 2024

43 Продаж

O’quv jarayonini rejalashtirish tizimi. O’quv jarayonini tematik va har bir darsni rejalashtirish

Купить
65O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIMI VAZIRLIGI ABDULLA AVLONIY NOMIDAGI PEDAGOGIK MAHORAT MILLIY INSTITUTI INFORMATIKA HUQUQINI BERISH BO’YICHA KASBIY QAYTA TAYYORLASH KURSI -GURUH TINGLOVCHISI YULDASHEVA GULASALXON MANNOBOVNANING “O’QUV JARAYONINI REJALASHTIRISH TIZIMI. O’QUV JARAYONINI TEMATIK VA HAR BIR DARSNI REJALASHTIRISH” Mavzusida yozgan BITIRUV ISHI Himoyaga tavsiya etaman “Aniq va tabiiy fanlar metodikasi” Kafedrasi mudiri, t.f.d dotsent K.SH.Sobirjonovich TOSHKENT 2025 65MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................................................... 3 I BOB. TA’LIM JARAYONINI BOSHQARISH VA O’QUV REJALARINI AVTOMATIK OPTIMALLASHTIRISH TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI ............................................................................................................... 7 1.1-§. O‘quv jarayonini rejalashtirishning mohiyati va zarurati ............................................................... 7 1.2-§.Ta’lim jarayonidagi ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlarining (DBMS) roli ................................. 9 II-BOB. O‘QUV JARAYONINI TEMATIK REJALASHTIRISHNING USLUBIY ASOSLARI 2.1. Tematik reja tuzish bosqichlari va tarkibi .............................................................................................................................. 14 O‘quv dasturi — bu o‘quv fanining maqsad, vazifa, mazmun, o‘quv materiali va o‘rganish tartibini belgilab beruvchi asosiy hujjatdir. Har bir o‘qituvchi o‘z faoliyatini samarali tashkil etishi uchun avvalo o‘quv dasturini chuqur o‘rganishi, tahlil qilishi lozim. ............................................................ 14 2.2-§. Tematik rejalashtirishda fan xususiyatlarini hisobga olish va ta’lim jarayonida o’quv rejalarni avtomatlashtirish ................................................................................................................................... 25 2.3-§.Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimining integratsiyasi va moslashuvchanligi ....................................................................................................... 27 III-BOB. HAR BIR DARSNI REJALASHTIRISH VA UNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI 3.1. Dars konspekti va uni tayyorlash bosqichlari ................................................................................................. 29 3 .2-§. Fan mazmunining o‘ziga xosligi va o‘qitishning zamonaviy texnologiyalari hamda metodlari .... 36 An’anaviy ta’lim metodlari: ................................................................................................................... 42 Muammoli izlanish metodlari. ............................................................................................................... 47 3.3-§. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi tizimidan olingan natijalar va ularning tahlili ......................................................................................................... 54 UMUMIY XULOSA .................................................................................................................................. 62 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ............................................................................................ 64 Siyosiy yo‘nalishdagi adabiyotlar ....................................................................................................... 64 Asosiy adabiyotlar (15 ta) .................................................................................................................. 64 65KIRISH Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejasini avtomatik optimallashtirish tizimlari zamonaviy ta’lim muassasalarida samaradorlikni oshirish va ta’lim sifatini yaxshilash uchun muhim texnologik vositalar hisoblanadi. Bugungi kunda ta’lim jarayoni murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, undan kutilgan natijalarga erishish uchun zamonaviy yondashuvlar talab etiladi. An’anaviy boshqaruv va rejalashtirish usullari ko‘pincha qo‘lda bajariladigan, ko‘p vaqt talab qiladigan va ma’lumotlarning noto‘g‘ri yoki qisman tahlil qilinishiga olib keladigan jarayonlarga ega. Bugungi kunda ta’lim tizimida axborot texnologiyalaridan foydalanish tobora oshib bormoqda. Jumladan, talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va ularni avtomatik boshqarish tizimlari ta’lim muassasalarining samaradorligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Ushbu kurs ishi mavzusi, aynan shu jarayonlarni avtomatlashtirish orqali o‘qitish sifatini yaxshilash va ta’lim muassasalarining boshqaruv tizimlarini takomillashtirish imkonini beradi. Avtomatik tizimlar orqali talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish, o‘qituvchilarga o‘z vaqtini yanada samarali boshqarishga, shuningdek, talabalar bilan individual ishlash imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradi. Bu esa o‘z navbatida ta’lim jarayonini yanada shaxsiylashtirishga va har bir talabaning bilim olish jarayonida qo‘shadigan hissasini maksimal darajada oshirishga imkon yaratadi. Shu bilan birga, bu tizimlar ta’lim muassasalarining ichki boshqaruv tizimlarini yanada shaffof va ochiq qilishga xizmat qiladi, bu esa boshqaruv jarayonlarini yanada optimallashtirish imkonini beradi. Bu dolzarbligini yanada mustahkamlash maqsadida, O‘zbekiston Respublikasida quyidagi qonunlar, qarorlar va farmonlar qabul qilingan: O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni – Ushbu qonun ta’lim jarayonlarining barcha bosqichlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishni qo‘llab-quvvatlaydi va ta’lim muassasalarida zamonaviy axborot tizimlarini joriy etishni rag‘batlantiradi. 65O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ta’lim muassasalarida axborot texnologiyalarini keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori – Bu qaror orqali ta’lim muassasalarida axborot tizimlarini rivojlantirish, jumladan, talabalar ma’lumotlarini avtomatik boshqarish tizimlarini ishlab chiqish va tatbiq etish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar belgilab berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasiga oid Farmoni – Ushbu farmon asosida ta’lim sohasida raqamli texnologiyalarni joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda, bu esa ta’lim muassasalarida ma’lumotlarni boshqarish tizimlarining takomillashtirilishini ta’minlaydi. Shunday qilib, ushbu kurs ishi mavzusining dolzarbligi va zaruriyati, ayniqsa zamonaviy ta’lim muhitida axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish zaruratidan kelib chiqadi. Ta’lim tizimining barcha darajalarida axborot texnologiyalarini joriy etish orqali ta’lim sifatini oshirish va ta’lim muassasalarining raqobatbardoshligini yaxshilash mumkin. Kurs ishi mavzusining o rganilganlik darajasi. ʻ Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejasini avtomatik optimallashtirish tizimlari zamonaviy ta’lim muassasalarida samaradorlikni oshirish va ta’lim sifatini yaxshilash uchun muhim texnologik vositalar hisoblanadi. Biroq, bu jarayonlar hali ham keng ko‘lamda tadqiq etilishi va takomillashtirilishi kerak bo‘lgan sohalardan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida ham bu mavzuning dolzarbligi va zaruriyati tufayli so‘nggi yillarda bu borada bir qator ilmiy ishlar amalga oshirilgan, lekin hali ko‘plab imkoniyatlar mavjud. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda va dunyo miqyosida axborot texnologiyalarining ta’lim tizimiga joriy etilishi bilan bog‘liq ko‘plab ilmiy maqolalar va konferentsiya materiallari nashr etilgan. Bu tadqiqotlar asosan talabalar ma’lumotlarini qay tarzda yig‘ish, saqlash va tahlil qilish mumkinligi, shuningdek, bu ma’lumotlardan qanday qilib samarali foydalanish mumkinligiga 65qaratilgan. Shu bilan birga, axborot tizimlarining ta’lim sifatini oshirishdagi ahamiyati ham keng muhokama qilingan. Amaliy jihatdan ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, O‘zbekiston Respublikasida talabalar ma’lumotlarini avtomatik ravishda boshqarishga oid tizimlar joriy etish jarayoni asta-sekin amalga oshirilmoqda. Universitetlar va kollejlar bu kabi tizimlarni o‘z faoliyatlariga tatbiq etish orqali o‘quv jarayonini yanada shaffof va samarali qilishga harakat qilmoqdalar. Biroq, bu borada hali ko‘p ishlar qilinishi kerakligi, ayniqsa, tizimlarning integratsiyasi va moslashuvchanligi sohalarida qo‘shimcha tadqiqotlar talab etiladi. Xalqaro miqyosda, talabalar haqidagi ma’lumotlarni boshqarish tizimlari keng qo‘llanilmoqda va doimiy ravishda yangilanmoqda. Masalan, AQSh, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari va Osiyo davlatlarida bu tizimlar nafaqat ta’lim muassasalarida, balki korporativ sektorda ham keng qo‘llaniladi. Bu tizimlar yordamida ta’lim muassasalari o‘z faoliyatlarini yanada optimallashtirishga, talabalar bilan ishlash sifatini oshirishga va ta’lim jarayonlarini boshqarishda yangi yondashuvlarni qo‘llashga muvaffaq bo‘lishgan. Shunday qilib, mavzuning o‘rganilganlik darajasi yuqori bo‘lsa-da, hali ham ko‘plab yangi yondashuvlar va tadqiqotlar talab etilmoqda, ayniqsa, zamonaviy texnologiyalar doimiy rivojlanib borayotgan bir sharoitda. O‘zbekiston Respublikasi bu borada ilmiy va amaliy ishlar olib borishga katta e’tibor qaratishi zarur, bu esa ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga yordam beradi. Kurs ishi mavzusining maqsadi O‘zbekiston Respublikasi ta’lim muassasalarida talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va avtomatik boshqarish tizimlarini loyihalash va amaliyotga joriy etishning samaradorligini oshirishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari: talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va avtomatik boshqarishga oid zamonaviy nazariy yondashuvlar va texnologiyalarini chuqur o‘rganish; 65ta’lim muassasalarida talabalar haqidagi ma’lumotlarni avtomatik ravishda boshqarish uchun dasturiy va texnikaviy loyihani ishlab chiqish; ishlab chiqilgan tizimning prototipini yaratish va uni haqiqiy sharoitlarda sinovdan o‘tkazish; tizimni ta’lim muassasalarida samarali joriy etish bo‘yicha amaliy va aniq tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining ob’ekti sifatida O‘zbekiston Respublikasi ta’lim muassasalarida talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va avtomatik boshqarish tizimlari hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti sifatida talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish, boshqarish va bu jarayonlarni avtomatlashtirish metodlari va jarayonlari hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining usullari. Kurs ishi doirasida adabiyotlar tahlili, ta’lim muassasalarida amaliy kuzatishlar, foydalanuvchilar bilan so‘rov va intervyular, ma’lumotlarni tahliliy usullar orqali qayta ishlash, hamda tizim modellarini yaratish va sinovdan o‘tkazish kabi usullardan foydalaniladi. Kurs ishi mavzusining ilmiy yangiligi quyidagilarda iborat: Axborot texnologiyalari va sun’iy intellekt yordamida talabalar ma’lumotlarini avtomatik ravishda yig‘ish, tahlil qilish va boshqarish tizimlarini ishlab chiqish, bu orqali ta’lim jarayonini yanada samarali va shaffof qilish; Katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilishda yangi algoritmlar va usullarni qo‘llash, bu orqali ta’lim sifatini baholashda aniqroq va tezkor natijalarga erishish; Kurs ishi mavzusining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, uch bob, xulosa, , foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ilovadan iborat.ʻ 65I BOB. TA’LIM JARAYONINI BOSHQARISH VA O’QUV REJALARINI AVTOMATIK OPTIMALLASHTIRISH TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI 1.1-§. O‘quv jarayonini rejalashtirishning mohiyati va zarurati O‘quv jarayoni har bir ta'lim muassasasida tartibli, izchil va samarali tashkil etilishi lozim. Buning uchun esa o‘quv faoliyatini rejalashtirish juda muhim hisoblanadi. Rejalashtirish orqali ta'lim mazmuni, darslarning tartibi, o‘quv yuklamalari va o‘quv resurslarining taqsimoti oldindan belgilanadi. O‘quv jarayonini rejalashtirish — bu pedagogik faoliyatni maqsadga yo‘naltirish, uni tizimli va aniq shaklda tashkil etish jarayonidir. U o‘quv rejalari, fan dasturlari, tematik reja, kalendar reja, dars ishlanmalari va boshqa hujjatlar orqali amalga oshiriladi. Rejalashtirish nafaqat o‘quv jarayonining tartibga solinishi, balki uni sifatli va samarali tashkil qilish vositasidir. Rejalashtirish quyidagi vazifalarni hal etishga xizmat qiladi:  o‘quv-tarbiya jarayonining izchilligini ta'minlaydi;  pedagogning vaqtini to‘g‘ri rejalashtirishga yordam beradi;  ta'lim mazmunini tartibga soladi;  o‘quvchi faoliyatini samarali boshqarish imkonini beradi. Rejalashtirilgan ta’lim jarayoni pedagogga o‘z faoliyatini aniq maqsadga yo‘naltirish, dars jarayonini puxta tayyorlash va har bir darsda o‘quvchilarning bilim olishiga sharoit yaratishga yordam beradi. Bundan tashqari, rejalashtirish o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash, fanlararo bog‘liqlikni saqlash, o‘quv yuklamasini me'yoriy taqsimlash uchun muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, rejalashtirish pedagogik monitoring va baholash jarayonlarida ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Rejada belgilangan vazifalar bajarilishi natijasida o‘quv jarayonining natijadorligi aniq ko‘zga tashlanadi. Shunday qilib, o‘quv jarayonini rejalashtirish ta’lim tizimining samaradorligi va sifatini ta’minlovchi muhim bosqichlardan biridir. Bu jarayon pedagogik 65mahoratni yuksaltirish, o‘quvchilarda mustahkam bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayonini boshqarish Ta’lim jarayonini boshqarish – bu ta’lim muassasasidagi barcha o‘quv jarayonlarini rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, monitoring qilish va baholash jarayonlarini qamrab oladigan murakkab va ko‘p qirrali jarayon. Ta’lim jarayonini samarali boshqarish uchun aniq strategiyalar, rivojlangan boshqaruv usullari va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish zarur. Ushbu jarayonning asosiy maqsadi ta’lim sifati va samaradorligini oshirish, o‘qitishning har bir bosqichida talabalarning o‘zlashtirish darajasini yaxshilash, va pedagoglarning mehnatini yengillashtirishdan iborat. Ta’lim jarayonini boshqarishning nazariy asoslari ta’lim sohasidagi boshqaruv jarayonlarining bosh tamoyillariga asoslanadi. Bu tamoyillar orasida strategik rejalashtirish, resurslardan samarali foydalanish, innovatsion yondashuvlarni joriy etish va muntazam ravishda sifatni oshirish usullarini qo‘llash kiradi. Ta’lim jarayonini samarali boshqarishning muhim jihatlaridan biri bu o‘quv rejalarini shakllantirish va talabalarning ehtiyojlariga moslashtirishdir. O‘quv rejasi ta’lim jarayonining yuragi hisoblanadi va uning mazmuni talabalarning bilimi, ko‘nikmalari va malakalarini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Ta’lim jarayonini boshqarishning zamonaviy yondashuvlari ko‘p hollarda axborot texnologiyalari bilan chambarchas bog‘liqdir. Masalan, ta’lim jarayonini boshqarish tizimlari (LMS - Learning Management Systems) orqali darslarni rejalashtirish, talabalarning ishtiroki va natijalarini kuzatish, resurslarni boshqarish va hisobotlarni avtomatik yaratish imkoniyatlari mavjud. Bu tizimlar orqali o‘qituvchilar va ma’muriyat o‘quv jarayonining har bir bosqichini kuzatishi va tezkor tahlil asosida o‘z vaqtida qarorlar qabul qilishi mumkin. LMS tizimlari nafaqat boshqaruvni soddalashtiradi, balki ma’lumotlarning aniq va ishonchli saqlanishini, tahlilini va foydalanilishini ta’minlaydi. Ta’lim jarayonini boshqarishning muhim komponentlaridan biri bu samarali kommunikatsiya va jamoaviy hamkorlikdir. 651.2-§. Ta’lim jarayoni dagi ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlarining (DBMS) roli Ta’lim jarayonida ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari (DBMS) muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu tizimlar ta’lim muassasalarida ma’lumotlarni samarali boshqarish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanishni ta’minlashga xizmat qiladi. Ta’lim jarayonidagi turli ma’lumotlar – talabalarning shaxsiy ma’lumotlari, baholar, davomat ma’lumotlari, o‘quv dasturlari, dars jadvali va boshqa ko‘plab ma’lumotlarni boshqarish DBMS orqali amalga oshiriladi. Zamonaviy ta’lim jarayonida axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu nuqtayi nazardan, ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari (DBMS — Database Management System) ta’lim muassasalarida axborotni tartibga solish, saqlash va boshqarishda muhim vosita hisoblanadi. DBMS — bu katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash, izlash, tahrirlash va ularni samarali boshqarishni ta’minlaydigan dasturiy tizimdir. Ushbu tizimlar orqali o‘quvchilarning reytinglari, davomati, fanlar bo‘yicha baholari, o‘quv dasturlari, dars jadvallari, kutubxona fondi, test natijalari va boshqa ko‘plab ma’lumotlar yagona tizim asosida yuritiladi. Ta’lim jarayonida DBMS’larning roli quyidagicha ko‘rinadi:  Axborotni markazlashtirish: Barcha o‘quv ma’lumotlari yagona bazada saqlanadi, bu esa ma’lumotlar bilan ishlashda qulaylik yaratadi.  Samarali boshqaruv: O‘qituvchilar, ma’muriyat va boshqa foydalanuvchilar kerakli ma’lumotlarga tez va oson kirish imkoniga ega bo‘ladilar.  Ma’lumotlar xavfsizligi: DBMS’lar foydalanuvchi huquqlarini aniqlab, axborot xavfsizligini ta’minlaydi.  Tahlil va hisobotlar: DBMS orqali statistik ma’lumotlar, grafiklar va tahliliy hisobotlar tezda shakllantiriladi, bu esa o‘quv jarayonining samaradorligini baholashda muhimdir. 65 Automatlashtirish: Qo‘lda yuritiladigan ko‘plab jarayonlar DBMS orqali avtomatlashtiriladi, bu esa vaqt va mehnat tejamkorligini oshiradi. Masalan, universitet yoki maktablarda “Student Information System (SIS)” kabi dasturiy yechimlar aynan DBMS asosida yaratilgan bo‘lib, ularda har bir o‘quvchi yoki talabaga oid ma’lumotlar to‘liq saqlanadi va yangilanadi. Shunday qilib, ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari nafaqat ta’lim muassasalarida axborotni boshqarish vositasi, balki ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiluvchi muhim texnologik poydevordir. Ularning to‘g‘ri va samarali joriy etilishi orqali ta’lim jarayonida zamonaviylik, aniqlik va nazorat darajasi ortadi. Ushbu tizimlar ta’lim muassasalari uchun xavfsiz va tezkor ma’lumotlar boshqaruvini ta’minlaydi, bu esa o‘qituvchilar, ma’muriyat va talabalar o‘rtasidagi hamkorlikni yaxshilaydi. 1. Ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlarining asosiy vazifalari DBMSning asosiy vazifasi ta’lim jarayonidagi katta hajmdagi ma’lumotlarni tartibga solish va ular bilan ishlashni soddalashtirishdir. Bu tizimlar quyidagi funksiyalarni bajaradi: -Ma’lumotlarni saqlash va tartibga solish: DBMS ma’lumotlarni yagona va strukturalangan ko‘rinishda saqlash imkonini beradi. Bu esa ma’lumotlarning bir xil ko‘rinishda bo‘lishini ta’minlaydi va ularga tezkor kirish imkonini beradi. -Ma’lumotlarni yangilash va qo‘llab-quvvatlash: Ma’lumotlar DBMS orqali osonlik bilan yangilanishi va qo‘shimcha ma’lumotlar kiritilishi mumkin. Bu, masalan, yangi talabalarning ma’lumotlarini kiritish yoki mavjud ma’lumotlarni tahrirlash jarayonlarini soddalashtiradi. -Xavfsizlikni ta’minlash: DBMS ma’lumotlarning xavfsizligini ta’minlash uchun kuchli mexanizmlar bilan jihozlangan. Ma’lumotlarga kirish huquqlari turli darajada bo‘lib, ma’lumotlarga kirish va ularni tahrir qilish huquqi faqat belgilangan foydalanuvchilarga beriladi. Bu ta’lim muassasalarida shaxsiy va maxfiy ma’lumotlarni himoya qilishda muhimdir. 65- Zahiralash va tiklash: DBMS ma’lumotlarni doimiy ravishda zahiralab borish va zarurat tug‘ilganda ularni tiklash imkonini beradi. Bu kutilmagan hodisalarda ma’lumotlarning yo‘qolishini oldini olish uchun zarurdir. Ta’lim jarayonini tahlil qilish jarayonlari Ta’lim jarayonini tahlil qilish jarayonlari ta’lim tizimining samaradorligini oshirish, ta’lim sifatini nazorat qilish va qaror qabul qilish jarayonlarini takomillashtirish uchun muhim vositadir. Bu jarayonlar o‘quv jarayonida sodir bo‘ladigan turli faoliyatlarni chuqur o‘rganish, ularga doir ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash va ulardan foydalangan holda muhim xulosalar chiqarishni o‘z ichiga oladi. Ta’lim jarayonini tahlil qilish turli ma’lumotlarni, jumladan, talabalarning bilim darajasini baholash, o‘quv dasturlarining samaradorligini tahlil qilish, dars ishtiroki va boshqa ko‘rsatkichlarni qamrab oladi. 1. Tahlil qilish jarayonining bosqichlari Ta’lim jarayonini tahlil qilish bir necha bosqichdan iborat: - Ma’lumotlarni yig‘ish: Tahlilning birinchi bosqichi sifatida talabalarning baholari, davomat ma’lumotlari, o‘qituvchilar tomonidan berilgan baholar va talabalar fikrlari kabi turli ma’lumotlar yig‘iladi. Ushbu ma’lumotlar sifatli tahlilni ta’minlash uchun to‘g‘ri va keng ko‘lamda bo‘lishi kerak. - Ma’lumotlarni qayta ishlash: Yig‘ilgan ma’lumotlar turli formatlarda bo‘lishi mumkin. Ularni to‘g‘ri shaklga keltirish va qayta ishlash jarayoni tahlil uchun tayyorlaydi. Ushbu jarayon ma’lumotlarni tozalash, moslashtirish va ularni qabul qilish uchun qulay formatga o‘tkazishni o‘z ichiga oladi. - Tahliliy usullarni qo‘llash: Ta’lim jarayonini tahlil qilishda statistik va analitik usullar qo‘llaniladi. Masalan, o‘rtacha baholarni hisoblash, trendlarni aniqlash, korrelyatsiya va regressiya tahlillari kabi usullar o‘quv jarayonining samaradorligini aniqlash va muammolarni ko‘rsatib berishda qo‘llaniladi. - Natijalarni interpretatsiya qilish: Ma’lumotlarni tahlil qilish natijalarini to‘g‘ri talqin qilish muhim bosqichdir. Ushbu bosqichda ma’lumotlar asosida 65o‘qituvchilar va ta’lim muassasasi ma’muriyati o‘quv jarayonini yaxshilash uchun kerakli xulosalar chiqaradi. 2. Tahlil qilishning ahamiyati Ta’lim jarayonini tahlil qilish jarayonlari bir qator muhim afzalliklarni taqdim etadi: - Samaradorlikni oshirish: Tahlil natijalari ta’lim jarayonida kuchli va zaif tomonlarni aniqlashga imkon beradi. Bu esa ta’lim muassasasiga resurslarni samarali taqsimlash, o‘qitish usullarini takomillashtirish va o‘quv rejalarini moslashtirishga yordam beradi. - Qaror qabul qilish: Tahliliy ma’lumotlar asosida ta’lim muassasasi rahbariyati tez va aniq qarorlar qabul qilishi mumkin. Bu, masalan, o‘qitish metodikasini o‘zgartirish, yangi o‘quv dasturlarini ishlab chiqish yoki mavjudlarini takomillashtirish kabi qarorlarni o‘z ichiga oladi. - Individual yondashuvni ta’minlash: Ma’lumotlar tahlili yordamida har bir talabaga individual yondashuvni tatbiq etish mumkin bo‘ladi. Bu esa o‘quvchilarning ehtiyojlariga moslashtirilgan ta’lim jarayonini yaratishda yordam beradi. Davlat siyosatini shakllantirish: Tahliliy ma’lumotlar ta’lim siyosatini shakllantirish va rivojlantirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim vazirliklari va boshqa tashkilotlar ta’limning umumiy darajasini ko‘tarish uchun ushbu ma’lumotlardan foydalanadi. 3. Tahlil qilishda zamonaviy yondashuvlar Zamonaviy ta’lim tahlillari ko‘pincha axborot texnologiyalari va sun’iy intellekt yordamida amalga oshiriladi. **Ma’lumotlar tahlilining raqamli vositalari** turli xildagi katta ma’lumotlarni tezkor qayta ishlash va ulardan tahliliy xulosalar chiqarishga yordam beradi. **O‘quv jarayonini boshqarish tizimlari (LMS)** o‘qituvchilar va ma’muriyatga talabalar faoliyati va natijalarini kuzatish imkoniyatini beradi, bu esa real vaqt rejimida tahlil qilish va tezkor javob qaytarish imkonini yaratadi. 65Ta’lim jarayonini tahlil qilishda qo‘llaniladigan texnologiyalar talabalarning ta’lim olish jarayonini optimallashtirish va umuman ta’lim sifatini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, tahlil natijalari asosida ta’lim siyosatini doimiy ravishda takomillashtirish va moslashuvchan o‘quv rejalarini yaratish uchun zamin yaratiladi. 65II-BOB. O‘QUV JARAYONINI TEMATIK REJALASHTIRISHNING USLUBIY ASOSLARI 2.1. Tematik reja tuzish bosqichlari va tarkibi Ta’lim jarayonini samarali tashkil etishda tematik rejalashtirish muhim ahamiyatga ega. Tematik reja — bu o‘quv fanining ma’lum davr ichida (yarim yillik, chorak yoki o‘quv yili) o‘tiladigan mavzularini ketma-ketlikda, dars soatlariga nisbatan taqsimlab tuzilgan hujjatdir. U o‘qituvchi faoliyatini aniq yo‘naltiradi va o‘quvchilarning bilimlarni izchil egallashini ta’minlaydi. Tematik reja tuzishning asosiy bosqichlari: 1. O‘quv dasturini tahlil qilish O‘quv dasturi — bu o‘quv fanining maqsad, vazifa, mazmun, o‘quv materiali va o‘rganish tartibini belgilab beruvchi asosiy hujjatdir. Har bir o‘qituvchi o‘z faoliyatini samarali tashkil etishi uchun avvalo o‘quv dasturini chuqur o‘rganishi, tahlil qilishi lozim. O‘quv dasturini tahlil qilish — bu dasturning tarkibi, mazmuni, o‘quv maqsadlari, metodik yondashuvlar va baholash vositalarini chuqur o‘rganish, uning amaliyotga mos kelishini aniqlash jarayonidir. O‘quv dasturini tahlil qilish bosqichlari: 1. Dastur maqsadini aniqlash Dastur nimani ko‘zlaydi? O‘quvchilarda qanday bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarni shakllantirishni maqsad qilgan? 2. O‘quv materiali mazmunini o‘rganish Mavzular mazmuni yosh xususiyatlariga mosmi? Fan sohasining dolzarb yutuqlari aks ettirilganmi? Mavzular o‘zaro izchillikda joylashtirilganmi? 3. Soatlar taqsimotini tahlil qilish Har bir bo‘lim va mavzuga ajratilgan o‘quv soatlari yetarlimi? Amaliy mashg‘ulotlar va nazariy bilimlar o‘rtasidagi muvozanat saqlanganmi? 654. Metodik yondashuvlarni baholash Dastur interfaol metodlarga asoslanganmi? O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodkorlikka yo‘naltiradimi? 5. Baholash mezonlarini ko‘rib chiqish Bilimlarni qanday usullar bilan baholash ko‘zda tutilgan? Bu baholash shakllari o‘quvchilarning real bilim darajasini aniqlashga xizmat qiladimi? 6. O‘quv vositalari va resurslar Dasturda ko‘rsatilgan darsliklar, ishchi daftarlar, texnik vositalar va elektron manbalar real sharoitda mavjudmi? O‘quv dasturi tahlilining ahamiyati:  Darslarni puxta rejalashtirishga yordam beradi;  O‘quv materialini to‘g‘ri tanlash va moslashtirish imkonini yaratadi;  O‘qituvchi faoliyatini aniq yo‘naltiradi;  O‘quvchilarning bilim olish jarayonini soddalashtiradi;  Fanlararo bog‘liqlikni ta’minlaydi. Shunday qilib, o‘quv dasturini tahlil qilish o‘qituvchining kundalik faoliyatida asosiy tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Bu orqali u dars mazmunini chuqur anglaydi, o‘quvchilarning qiziqishlarini hisobga olib, fan bo‘yicha ta’lim sifatini oshiradi. 2. Mavzularni aniqlash va guruhlash Tematik reja tuzishda muhim bosqichlardan biri — bu o‘quv dasturida berilgan mavzularni aniqlash va ularni guruhlashdir. Bu jarayon darslarni izchil va tizimli tashkil etishga yordam beradi. Mavzularni to‘g‘ri guruhlash orqali o‘quvchilar bilimni bosqichma-bosqich, tushunarli tarzda o‘zlashtirishlari ta’minlanadi. Mavzularni aniqlash: Mavzular — o‘quv fanining bo‘limlari yoki kichik ma’lumot bloklaridir. Dastur asosida mavzular aniqlanadi va ular tartib bo‘yicha yozib chiqiladi. Har bir mavzu o‘zining o‘rganish maqsadi va mazmuniga ega bo‘ladi. Mavzularni aniqlashda e’tibor qaratiladigan jihatlar: 65 Dasturda ko‘rsatilgan rasmiy mavzular ro‘yxatini to‘liq qamrab olish;  Mavzularning o‘zaro ketma-ketlikdagi bog‘liqligini hisobga olish;  Har bir mavzuning asosiy g‘oyasini to‘g‘ri tushunish;  Qiyinlik darajasi bo‘yicha tartibda joylashtirish. Mavzularni guruhlash: Ba'zida o‘quv dasturida berilgan mavzular juda ko‘p yoki hajmli bo‘ladi. Shu sababli ular mantiqiy bog‘liqlik asosida guruhlarga ajratiladi. Masalan:  Bo‘limlarga ajratish: Bir necha mavzu bitta yirik bo‘lim doirasida birlashtiriladi (masalan, “Kompyuter qurilmalari”, “Matn protsessori” bo‘limlari).  Fanlararo bog‘liqlik: Ba’zi mavzular boshqa fanlar bilan bog‘liq bo‘lsa, ular alohida belgilanadi (masalan, informatika va matematika bog‘liqligi).  Ko‘nikma yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlash: Nazariy, amaliy, tahliliy yoki ijodiy yondashuv talab qiladigan mavzular ajratiladi. Guruhlashning afzalliklari:  O‘qituvchi dars jarayonini aniq rejalashtira oladi;  O‘quvchi mavzular o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunadi;  Murakkab mavzular kichik bo‘laklarga ajratilib, yengilroq o‘zlashtiriladi;  Dars samaradorligi va sifati ortadi. Xulosa qilib aytganda, mavzularni aniqlash va guruhlash — tematik rejalashtirishning tayanch nuqtalaridan biridir. Bu bosqichda to‘g‘ri qaror qabul qilinishi butun o‘quv yilidagi ta’lim sifatiga bevosita ta’sir qiladi. 3. Soatlar taqsimotini tahlil qilish O‘quv jarayonida har bir mavzuga ajratilgan vaqt — ya’ni soatlar taqsimoti — darsning sifatli o‘tishida hal qiluvchi omillardan biridir. Soatlarni to‘g‘ri taqsimlash o‘quvchilarning mavzuni to‘liq va chuqur o‘zlashtirishiga, o‘qituvchining esa rejalashtirilgan maqsadlarga erishishiga xizmat qiladi. Soatlar taqsimotining mazmuni Soatlar taqsimoti — bu o‘quv fanidagi umumiy soatlar sonini mavzular, bo‘limlar va dars shakllari (nazariy, amaliy, mustaqil ish, takrorlash va nazorat) 65bo‘yicha rejalashtirish jarayonidir. Bu taqsimot o‘quv dasturiga asoslanib amalga oshiriladi. Soatlarni tahlil qilishda e’tibor qaratiladigan jihatlar: 1. Umumiy o‘quv yuklamasiga mosligi Ajratilgan umumiy soatlar (haftalik, yillik) o‘quv rejasiga muvofiq bo‘lishi kerak. 2. Mavzu murakkabligi Murakkab, ko‘p izoh talab qiladigan mavzularga ko‘proq vaqt ajratilishi maqsadga muvofiq. 3. Nazariy va amaliy darslar nisbati Nazariy bilimlarni mustahkamlash uchun yetarli amaliy mashg‘ulotlar ajratilganmi? 4. Takrorlash va umumlashtirish uchun vaqt Bo‘lim yoki mavzular yakunida takrorlash, umumlashtirish va baholash uchun vaqt ajratilgan bo‘lishi lozim. 5. Ta’lim shakliga moslik An’anaviy, masofaviy yoki aralash ta’lim shakli bo‘yicha dars o‘tilishiga qarab soatlar qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Soatlar taqsimoti tahlilining afzalliklari:  Har bir mavzuning chuqur o‘rganilishini ta’minlaydi;  Darsda vaqtni tejash va tartibni saqlashga yordam beradi;  O‘quvchilar yuklamasini teng taqsimlaydi, charchashni kamaytiradi;  O‘quv dasturidagi barcha bo‘limlarni to‘liq qamrab olish imkonini yaratadi. Soatlar taqsimoti — bu faqat raqamlar jamlanmasi emas, balki o‘quv faoliyatining muvaffaqiyatli tashkil etilishiga asos bo‘ladigan muhim tarkibiy qismdir. Shu sababli o‘qituvchi uni jiddiy tahlil qilib, fan xususiyatlari va o‘quvchilar ehtiyojlariga mos ravishda rejalashtirishi zarur. 4. O‘qitish shakllarini belgilash Tematik reja tuzishda har bir mavzuga qanday o‘qitish shakli mos kelishini aniqlash o‘quv jarayonining sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘qitish shakllarini 65to‘g‘ri tanlash o‘quvchilarning mavzuni chuqur anglashiga, faollashuviga va bilimlarni samarali o‘zlashtirishiga yordam beradi. O‘qitish shakli nima? O‘qitish shakli — bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish usuli bo‘lib, u dars mazmuniga, maqsadiga va o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Asosiy o‘qitish shakllari: 1. Ma’ruza (tushuntirish) – Asosan nazariy mavzular uchun qo‘llaniladi. – O‘qituvchi asosiy tushunchalarni izohlaydi, misollar keltiradi. 2. Suhbat (savol-javob) – O‘quvchilar bilan faol muloqotda o‘tadigan dars shakli. – Bilimlarni faollashtirish va aniqlashga xizmat qiladi. 3. Amaliy mashg‘ulot – Nazariy bilimlarni amalda qo‘llash imkonini beradi. – Laboratoriya ishi, kompyuterda mashq bajarish, modellashtirish kabi shakllarda o‘tkaziladi. 4. Guruhli ish – O‘quvchilar kichik guruhlarda ishlaydi, muammo yechadi yoki loyiha tayyorlaydi. – Hamkorlikda o‘rganish ko‘nikmalarini shakllantiradi. 5. Mustaqil ish – O‘quvchining mustaqil fikrlash va izlanish qobiliyatini rivojlantiradi. – Uyga vazifa, referat, test ishlari yoki loyiha ishlari shaklida bo‘ladi. 6. Interfaol metodlar asosidagi dars – “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Insert”, “Blits-so‘rov”, “Debat” kabi metodlar o‘quvchini faol ishtirok etishga undaydi. 657. Aralash dars – Nazariy va amaliy ishlarni birgalikda o‘z ichiga oladi. – Ko‘proq umumlashtirish darslarida qo‘llaniladi. O‘qitish shaklini tanlashda quyidagilar hisobga olinadi:  Mavzuning murakkablik darajasi;  Darsning maqsadi (yangi mavzu o‘rganishmi yoki takrorlashmi);  O‘quvchilarning yosh xususiyatlari va bilim darajasi;  Mavjud texnik imkoniyatlar (kompyuter, proyektor, internet va boshqalar);  Fan xususiyatlari (masalan, informatika, biologiya, matematika, tarix va h.k.). O‘qitish shakllarini belgilash — bu oddiy tanlov emas, balki puxta o‘ylangan pedagogik qaror bo‘lishi kerak. Har bir mavzu uchun eng mos metod va shaklni tanlagan o‘qituvchi ta’lim jarayonini samarali tashkil etadi, o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va sifatli bilim berishga erishadi. 5 . Baholash shakllarini aniqlash Baholash — bu o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlash, nazorat qilish va rivojlantirishga yo‘naltirilgan muhim pedagogik jarayondir. Tematik rejalashtirishda har bir mavzudan keyin qanday baholash shakli qo‘llanilishini belgilab olish zarur. Bu o‘qituvchiga o‘quvchilarning bilimini o‘z vaqtida aniqlash, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish va dars sifatini oshirishga yordam beradi. Baholash shakllari: 1. Og‘zaki baholash – Savol-javob, suhbat, og‘zaki topshiriqlar orqali amalga oshiriladi. – Tezkor fikr almashish, tushunishni aniqlash uchun qulay. 2. Yozma baholash – Test, diktant, insho, referat, amaliy yozma ishlar orqali o‘tkaziladi. – Bilimning mustahkamligi va fikrlash darajasini aniqlashga yordam beradi. 653. Amaliy baholash – Laboratoriya ishlari, mashqlar, kompyuter dasturlarini qo‘llash orqali amalga oshiriladi. – Ko‘nikma va malaka darajasini tekshiradi. 4. Reyting asosidagi baholash – O‘quvchining butun o‘quv jarayonidagi faoliyati, ishtiroki, topshiriqlarni o‘z vaqtida bajarganligi inobatga olinadi. – Bosqichma-bosqich nazorat qilish imkonini beradi. 5. O‘z-o‘zini baholash va juftlikda baholash – O‘quvchining mustaqil baholashga o‘rgatadi. – Tanqidiy fikrlashni, mas’uliyatni rivojlantiradi. 6. Elektron (raqamli) baholash – Onlayn testlar, platformalardagi interaktiv vazifalar orqali amalga oshiriladi. – Masofaviy va zamonaviy ta’lim uchun ayniqsa dolzarb. Baholash mezonlari: Baholash faqatgina “ball qo‘yish” emas, balki:  O‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash ;  Rivojlanish darajasini baholash ;  Mustahkamlash va takomillashtirish bo‘yicha xulosa chiqarish vositasidir. Shuning uchun, tematik rejalashtirishda baholash shakllarini mavzuning mazmuni, maqsadi va murakkabligi ga qarab tanlash tavsiya etiladi. Baholash shakllarini aniqlash — bu faqatgina nazorat vositasi emas, balki o‘quvchilar bilimini chuqurlashtirish va o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasini oshirish vositasidir. Har bir mavzudan keyin mos baholash shakli tanlansa, o‘quv jarayoni samarali va sifatli kechadi. 6. Tahlil va umumlashtirish O‘quv jarayonida tahlil va umumlashtirish bosqichi — bu mavzularni tugatgach yoki butun bir bo‘lim yakunida o‘quvchilarning egallagan bilimlarini 65umumiy ko‘rinishda sarhisob qilish, ularni mustahkamlash va chuqurlashtirish imkonini beradigan muhim bosqichdir. Tahlil nima? Tahlil — bu o‘quvchilar o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalarni qismlarga ajratib, ularning mazmunini chuqurroq o‘rganish va o‘zaro bog‘liqliklarini aniqlash jarayonidir. O‘qituvchi bu bosqichda:  O‘quvchilarning bilim darajasini aniqlaydi;  Asosiy tushunchalar bo‘yicha qanday muammolar mavjudligini ko‘radi;  Qaysi mavzular yomon o‘zlashtirilganini baholaydi. Umumlashtirish nima? Umumlashtirish — bu bir necha dars yoki mavzudagi asosiy g‘oyalarni jamlash, bir butun ko‘rinishda qayta ko‘rib chiqish va muhim xulosalarni shakllantirishdir. O‘quvchilarda:  To‘liq tushuncha va tasavvurlar hosil bo‘ladi;  Mavzular orasidagi bog‘liqlik yuzaga chiqadi;  Mustahkam va tizimli bilim shakllanadi. Tahlil va umumlashtirish jarayonida bajariladigan ishlari:  Darsda asosiy tushunchalar qayta ko‘rib chiqiladi;  Diagramma, jadval, klaster, fikr xaritalari yordamida ma’lumotlar tizimlashtiriladi;  O‘quvchilarga savol-javob, mini-test, blits-so‘rov, loyiha himoyasi orqali bilimlar tekshiriladi;  Tashkiliy xulosa va tavsiyalar shakllantiriladi;  O‘quvchilar o‘z bilimlarini taqqoslaydi, mustaqil tahlil qilishga o‘rganadi. Afzalliklari:  O‘rganilgan bilimlar bir butun tizimga keltiriladi;  O‘quvchilarning tahliliy fikrlashi rivojlanadi; 65 Yangi mavzuga o‘tishdan oldin tayyorgarlik mustahkamlanadi;  O‘qituvchi tomonidan keyingi darslar uchun to‘g‘ri strategiya belgilanadi. Tahlil va umumlashtirish bosqichi o‘quv jarayonining yakuni bo‘lib, bu orqali o‘quvchilar bilimini mustahkamlash, mavzularni tizimlashtirish va o‘zlashtirish darajasini oshirishga erishiladi. O‘qituvchi bu bosqichni o‘z vaqtida va samarali tashkil qilsa, o‘quvchilar chuqur, izchil bilimga ega bo‘ladilar. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimining arxitekturasi va dizayni Ta’lim muassasasida talabalar davomatini nazorat qilish va hisobotlarni avtomatik yaratish tizimi ta’lim jarayonini boshqarishda samaradorlikni oshirish uchun muhim ahamiyatga ega. Bunday tizimning arxitekturasi va dizayni davomat ma’lumotlarini real vaqtda yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish imkoniyatini berishi, shuningdek, avtomatik ravishda hisobotlar yaratish uchun zaruriy funksiyalarni qo‘llab-quvvatlashi kerak. Ushbu tizimning arxitekturasi yaxshi rejalashtirilgan va qulay interfeysga ega bo‘lishi lozim, bu esa o‘qituvchilar, talabalarning ota-onalari va ta’lim muassasasi rahbariyati uchun qulay boshqaruv muhitini yaratadi. 1. Arxitektura komponentlari Talabalar davomatini nazorat qilish va hisobotlarni avtomatik yaratish tizimi bir nechta asosiy qatlamlardan iborat: 1.1. Ma’lumotlar bazasi qatlami: Ushbu qatlam talabalar haqida barcha asosiy ma’lumotlarni, jumladan, dars jadvali, davomat ma’lumotlari, o‘qituvchilar ro‘yxati va boshqalarni saqlaydi. Bu qatlamda relatsion (masalan, MySQL, PostgreSQL) yoki NoSQL (masalan, MongoDB) ma’lumotlar bazasi ishlatilishi mumkin. Ma’lumotlar bazasi tizimning asosiy ombori bo‘lib, unda o‘quv jarayoni bilan bog‘liq barcha ma’lumotlar tuzilgan va xavfsiz tarzda saqlanadi. 1.2. Ma’lumot yig‘ish moduli: Bu modul turli usullar orqali davomat ma’lumotlarini to‘playdi. Misol uchun, RFID texnologiyalari, biometrik skanerlar (barmoq izi yoki yuzni tanib olish), QR-kod skanerlari va mobil ilovalar orqali 65davomatni qayd etish imkonini beradi. Ushbu ma’lumotlar real vaqtda serverga yuborilib, ma’lumotlar bazasida saqlanadi. 1.3. Ilova serveri: Bu tizimning asosiy logik qatlamini tashkil qiladi. Ilova serveri backend texnologiyalari (masalan, Python/Django, Node.js yoki Java/Spring) yordamida ishlaydi va davomatni qayd etish, saqlash, qayta ishlash va tahlil qilish funksiyalarini bajaradi. Ilova serveri ma’lumotlarni qidirish, saralash va hisobotlarni yaratish uchun API xizmatlarini ham taqdim etadi. 1.4. Hisobot yaratish moduli: Ushbu modul avtomatik ravishda hisobotlar yaratish va ularni eksport qilish imkoniyatini beradi. Hisobotlar davomat statistikasi, kechikishlar va ishtirok etmagan darslar, talabalarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ushbu modul foydalanuvchilarga PDF, Excel va boshqa formatlarda hisobotlarni chiqarish imkoniyatini beradi. 1.5. Foydalanuvchi interfeysi (UI): Tizimning vizual qismi o‘qituvchilar, rahbarlar va talabalar uchun qulay bo‘lishi lozim. UI yordamida foydalanuvchilar dars jadvali, davomat holati va hisobotlarni ko‘rib chiqish va boshqarish imkoniga ega bo‘lishlari kerak. UI dizayni zamonaviy va intuitiv interfeys tamoyillariga asoslangan bo‘lishi kerak. 2. Dizayn prinsiplari 2.1. Modullik va kengaytiriluvchanlik: Tizim modullik asosida loyihalanadi, bu esa kelajakda tizimni kengaytirish va yangi funksiyalar qo‘shishni osonlashtiradi. Bunda davomatni qayd etish texnologiyalari yoki hisobot formatlarini yangilash imkoniyati ko‘zda tutiladi. 2.2. Xavfsizlik: Talabalar ma’lumotlari maxfiy va shaxsiy hisoblanadi. Shu sababli, tizim kuchli xavfsizlik protokollari bilan ta’minlanishi kerak. Ma’lumotlarni himoya qilish uchun SSL/TLS shifrlash, autentifikatsiya va avtorizatsiya mexanizmlarini joriy etish zarur. 2.3. Ma’lumotlarni real vaqtda qayta ishlash: Davomat ma’lumotlari real vaqtda qayd etilishi va yangilanishi lozim. Bu talabalarning o‘quv jarayonida qatnashuvini tezkor kuzatish va muammolarni aniqlash imkonini beradi. Bunda 65dasturiy oraliq dasturlar (middleware) ma’lumotlarni ma’lumotlar bazasiga xavfsiz va tezkor tarzda uzatishga yordam beradi. 2.4. Foydalanuvchi tajribasi (UX): Interfeysning qulay va intuitiv bo‘lishi tizimdan samarali foydalanishni ta’minlaydi. 652.2-§. Tematik rejalashtirishda fan xususiyatlarini hisobga olish va t a’lim jarayonida o’quv rejalarni avtomatlashtirish Tematik rejalashtirishda fan xususiyatlarini hisobga olish ta’lim jarayonining samarali tashkil etilishi uchun muhimdir. Har bir fan o‘zining o‘rganish obyekti, mazmuni va tuzilishiga ega bo‘lib, bu uning o‘qitish metodlari va usullariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, tabiiy fanlarda amaliy ishlar va eksperimentlarga katta e’tibor qaratiladi, bu esa soatlar taqsimoti va dars shakllarining mos kelishini talab qiladi. Matematikada esa nazariy bilimlar va ko‘p mashqlar asosiy o‘rin tutadi, shuning uchun darslar ko‘proq amaliy mashg‘ulotlarga yo‘naltiriladi. Tarix va adabiyot fanlarida esa o‘qish, tahlil qilish va yozma ishlar ko‘proq ahamiyatga ega. Shu sababli, tematik rejalashtirishda fanning mazmuni, o‘rganish usullari, o‘quvchilarning oldingi bilim darajasi, fan maqsadi va davlat ta’lim standartlari hisobga olinishi zarur. Bu omillar rejalashtirish jarayonida o‘qitish shakllari, soatlar taqsimoti va baholash usullarini to‘g‘ri tanlashga imkon beradi. Natijada ta’lim jarayoni samarali va sifatli bo‘ladi, o‘quvchilar fanlarni chuqurroq va tizimli o‘zlashtiradi. O‘qituvchi fan xususiyatlarini yaxshi bilib, rejasini shunga moslashtirganda, o‘quv jarayoni yanada muvaffaqiyatli kechadi. Ta’lim jarayonida o‘quv rejalarni avtomatlashtirish zamonaviy ta’lim tizimining muhim qismiga aylanib bormoqda. Bu jarayon ta’lim muassasalarida o‘quv rejalarini rejalashtirish, tuzish, monitoring qilish va boshqarish jarayonlarini soddalashtiradi va samaradorligini oshiradi. O‘quv rejalarini avtomatlashtirish nafaqat ma’muriy ishlarni yengillashtiradi, balki o‘qitishning sifatini yaxshilash, resurslarni to‘g‘ri taqsimlash va ta’lim jarayonini individual talabalar ehtiyojlariga moslashtirish imkonini beradi. O‘quv rejalarni avtomatlashtirishning mohiyati O‘quv rejalarni avtomatlashtirish tizimlari (masalan, o‘quv jarayonini boshqarish tizimlari yoki LMS) yordamida ta’lim muassasalari avtomatik ravishda o‘quv rejalarini yaratish, tahrirlash va boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ushbu tizimlar ma’lumotlarni to‘plash, tahlil qilish va ulardan foydalanish uchun 65mo‘ljallangan bo‘lib, o‘quv dasturlarini optimallashtirish, darslarni rejalashtirish va monitoring qilishni osonlashtiradi. Avtomatlashtirish jarayonining afzalliklari O‘quv rejalarni avtomatlashtirishning bir qator afzalliklari mavjud: -Vaqt va resurslarni tejash: Ma’muriy va rejalashtiruv ishlarini avtomatlashtirish orqali ta’lim muassasalaridagi xodimlar qo‘lda bajariladigan ishlarni qisqartiradi va o‘z vaqtlarini boshqa muhim vazifalarga yo‘naltirishi mumkin. - Ma’lumotlarning aniqligi va to‘g‘riligi: Tizimlar o‘quv rejalarini avtomatik ravishda yangilash va tahrirlash imkonini beradi, bu esa ma’lumotlardagi xatolarni kamaytiradi va ma’lumotlarning dolzarbligini ta’minlaydi. - Moslashuvchanlik: O‘quv rejalarini tezkor tahrirlash va moslashtirish imkoniyati tizimlarga o‘zgaruvchan ta’lim talablari va standartlariga javob berish imkoniyatini yaratadi. -Monitoring va tahlil: Avtomatlashtirilgan tizimlar o‘quv rejalarining samaradorligini tahlil qilish va ularga doir hisobotlarni yaratishni osonlashtiradi. Bu esa ta’lim jarayonini yaxshilash uchun muhim qarorlar qabul qilishga yordam beradi. 652.3-§. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi ning integratsiyasi va moslashuvchanligi Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimining integratsiyasi va moslashuvchanligi zamonaviy ta’lim muassasalarida samaradorlikni oshirish uchun muhim ahamiyatga ega. Ushbu tizimlar ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari uchun qulay va interaktiv muhit yaratish, ma’muriy jarayonlarni yengillashtirish hamda ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga qaratilgan. 1. Tizimning integratsiyasi Integratsiya ta’lim jarayonini boshqarish tizimlarining turli ichki va tashqi platformalar bilan o‘zaro bog‘lanishini ta’minlash jarayonini anglatadi. Integratsiya quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: - O‘quv jarayonini boshqarish tizimlari (LMS): O‘quv jarayonini boshqarish tizimlari boshqa ta’lim texnologiyalari, masalan, talabalar ma’lumotlar bazasi, elektron jurnal, test va baholash tizimlari bilan integratsiyalanishi orqali o‘quv jarayonining uzviyligini va samaradorligini ta’minlaydi. - Ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari (DBMS): DBMS o‘quv rejalarini optimallashtirish va boshqarishda markaziy rol o‘ynaydi, chunki u katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanishni ta’minlaydi. Bu tizimlarning boshqa boshqaruv vositalari bilan birlashishi ma’lumotlarni tezkor va samarali boshqarishga imkon beradi. - Bulutli texnologiyalar: Bulutli texnologiyalar yordamida ta’lim muassasalari o‘zlarining o‘quv rejalarini va ma’lumotlarini onlayn tarzda saqlashi va boshqarishi mumkin. Bu, ayniqsa, masofaviy ta’lim jarayonlari uchun qulay bo‘lib, tizimlar o‘rtasida integratsiyani osonlashtiradi va foydalanuvchilarga istalgan joydan kirish imkonini beradi. 2. Tizimning moslashuvchanligi Moslashuvchanlik ta’lim jarayonini boshqarish tizimining o‘zgaruvchan ehtiyojlarga javob bera olish qobiliyatini anglatadi. Ta’lim muassasalari har doim 65ham bir xil talab va sharoitga ega emas, shu sababli tizim quyidagi jihatlar bo‘yicha moslashuvchan bo‘lishi kerak: -Individual talabalar ehtiyojlariga moslashish: O‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi turli talabalar guruhlari uchun moslashtirilgan o‘quv rejalarini yaratishi, talabalarning o‘zlashtirish darajasiga qarab dars soatlari va o‘quv dasturlarini moslashtirishi mumkin. - Ta’lim shakli va usullariga moslashuvchanlik: Masofaviy ta’lim, gibrid ta’lim va an’anaviy sinf darslari uchun mos keluvchi tizimlarni yaratish talab etiladi. Tizimning moslashuvchanligi ta’lim metodikalarini dinamik tarzda o‘zgartirish imkoniyatini beradi. -Tizimning kengayishi va yangilanishi: Tizimning kengaytirilishi va turli modullar qo‘shilishi mumkin bo‘lgan arxitekturasi ta’lim muassasasining ehtiyojlariga moslashishini ta’minlaydi. Bu tizimga yangi funksiyalar qo‘shish va zamonaviy ta’lim tendensiyalariga moslashish imkonini beradi. 3. Tizim integratsiyasi va moslashuvchanligining afzalliklari - Resurslarni samarali boshqarish: Integratsiyalashgan tizimlar resurslarni to‘g‘ri taqsimlash va boshqarishni osonlashtiradi. O‘qituvchilar va ma’muriyat tizim orqali darslarni rejalashtirish, o‘quv dasturlarini yangilash va hisobotlarni avtomatik yaratish imkoniyatiga ega bo‘ladi. - O‘qitishning individualizatsiyasi: Moslashuvchan tizimlar har bir talabaning ta’lim olish jarayonini individualizatsiyalashga imkon beradi, bu esa o‘quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish va ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. - Tizimlararo o‘zaro aloqa: Integratsiyalashgan tizimlar turli platformalar va ma’lumotlar bazalari o‘rtasida tezkor va samarali axborot almashinuvini ta’minlaydi. Bu esa ta’lim jarayonini boshqarishdagi murakkabliklarni kamaytiradi va ko‘p funktsional jarayonlarni avtomatlashtirishga yordam beradi. 65III-BOB. HAR BIR DARSNI REJALASHTIRISH VA UNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI 3.1. Dars konspekti va uni tayyorlash bosqichlari Dars konspekti — bu o‘qituvchi tomonidan darsni oldindan rejalashtirish uchun tayyorlangan yozma hujjat bo‘lib, unda darsning maqsadi, vazifalari, mavzusi, o‘qitish usullari va baholash shakllari aniq ko‘rsatiladi. Dars konspekti darsni samarali va tartibli olib borish uchun zarur. Dars konspektini tayyorlash bosqichlari: 1. Maqsad va vazifalarni aniqlash . Maqsad va vazifalarni aniqlash dars konspektini tayyorlash jarayonining eng muhim bosqichlaridan biridir. Maqsad — bu dars davomida erishilishi lozim bo‘lgan umumiy natija, ya’ni o‘quvchilarning qanday bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishi kerakligini ifodalaydi. Maqsad aniq, ravshan va o‘lchab bo‘ladigan bo‘lishi zarur. Vazifalar esa maqsadga erishish uchun bajarilishi lozim bo‘lgan aniq qadamlar, ya’ni dars davomida bajariladigan konkret ishlar, faoliyatlar hisoblanadi. Vazifalar maqsadni kichik qismga bo‘lib, bosqichma-bosqich amalga oshirilishini ta’minlaydi. Maqsad va vazifalarni aniqlashda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, fanning xususiyatlari va o‘quv dasturi talablariga e’tibor beriladi. Shu bilan birga, maqsad va vazifalar darsning turiga va mazmuniga muvofiq kelishi kerak. To‘g‘ri aniqlangan maqsad va vazifalar dars jarayonini aniq yo‘naltiradi, o‘qituvchiga darsni samarali tashkil qilish imkonini beradi va o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi. Darsda erishiladigan asosiy maqsad va unga erishish uchun bajariladigan vazifalar belgilanadi. Bu bosqichda o‘quvchilarning qaysi bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish lozimligi aniqlanadi. 2. Mavzuni o‘rganish va tahlil qilish Dars konspektini tayyorlash jarayonining muhim bosqichlaridan biridir. Bu bosqichda o‘qituvchi o‘rganilajak mavzuning mazmunini chuqur o‘rganadi, uning asosiy tushunchalari, qonuniyatlari va muhim jihatlarini aniqlaydi. Shu bilan birga, 65mavzuning o‘quv dasturidagi o‘rni va ahamiyati, boshqa mavzular bilan bog‘liqligi o‘rganiladi. Tahlil jarayonida mavzudagi murakkab va tushunarsiz joylar, o‘quvchilar uchun qiyinchilik tug‘dirishi mumkin bo‘lgan jihatlar aniqlanadi. Bu tahlil asosida dars uchun eng muhim mazmuniy bloklar ajratiladi va ularni o‘rgatish tartibi belgilanadi. Shuningdek, mavzu bo‘yicha qo‘shimcha materiallar, misollar va amaliy mashqlar tayyorlanadi. Mavzuni tahlil qilish o‘qituvchiga darsni samarali tashkil etish va o‘quvchilarning mavzuni to‘liq va chuqur tushunishlarini ta’minlashga yordam beradi. Bu bosqichdagi puxta tayyorgarlik dars jarayonining sifatini oshiradi. Dars mavzusi, uning asosiy mazmuni va tarkibi batafsil o‘rganiladi. Kerakli adabiyotlar, qo‘llanmalar va boshqa manbalar tayyorlanadi. 3. O‘qitish metodlari va shakllarini tanlash O‘qitish metodlari va shakllarini tanlash dars konspektini tayyorlashning muhim bosqichlaridan biridir. Bu jarayonda o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, mavzuning mazmuni va dars maqsadlarini hisobga olib, eng samarali o‘qitish usullarini tanlaydi. O‘qitish metodlari – bu o‘quvchilar bilim olish jarayonida qo‘llaniladigan turli usullar, masalan, izoh berish, muhokama, mustaqil ish, amaliy mashg‘ulotlar, eksperiment va boshqalar bo‘lishi mumkin. O‘qitish shakllari esa darsni tashkil etish tartibini anglatadi: bu individual ish, juftlikda yoki guruhlarda ishlash, seminar, laboratoriya ishi kabi shakllar bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri tanlangan metod va shakllar o‘quvchilarning faolligini oshiradi, mavzuni chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi va darsni qiziqarli qiladi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar va interfaol usullarni qo‘llash dars samaradorligini yanada oshiradi. O‘qituvchi o‘qish jarayonini har tomonlama yoritish uchun bir nechta metod va shakllarni kombinatsiyada qo‘llashi mumkin. Shu tariqa, o‘qitish metodlari va shakllarini to‘g‘ri tanlash ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli kechishini ta’minlaydi. 65Mavzuga mos o‘qitish usullari (muloqot, amaliy mashg‘ulotlar, muhokama va boshqalar) tanlanadi. Shuningdek, dars shakli — interfaol, guruhda yoki mustaqil bo‘lishi belgilab olinadi. 4. Darsning asosiy bosqichlarini rejalashtirish Darsning asosiy bosqichlarini rejalashtirish darsni samarali va tizimli o‘tkazish uchun zarurdir. Har bir dars uchta asosiy qismdan iborat: kirish, asosiy va yakuniy bosqichlar. Kirish bosqichida o‘qituvchi o‘quvchilarning e’tiborini jamlab, dars mavzusiga kirishadi. Bu bosqichda oldingi bilimlar faollashtiriladi, yangi mavzuga tayyorlov ishlari olib boriladi. Kirish qismi o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otishi va dars maqsadini ochiq ifodalashi muhimdir. Asosiy bosqichda yangi mavzu batafsil tushuntiriladi, amaliy mashqlar bajariladi, o‘quvchilar faol ishtirok etadi. Bu bosqichda turli o‘qitish metodlari qo‘llanilib, mavzu chuqurroq o‘zlashtiriladi. O‘qituvchi savol-javob, muhokama, mustaqil ishlash kabi usullar yordamida o‘quvchilarning bilimlarini mustahkamlaydi. Yakuniy bosqichda o‘rganilgan material umumlashtiriladi, dars maqsadi va vazifalarining bajarilishi tekshiriladi. O‘quvchilarning bilimlari baholanadi, kelasi darsga tayyorgarlik uchun vazifalar berilishi mumkin. Yakuniy qism darsni samarali yakunlash va o‘quvchilarda mustahkam taassurot qoldirishga xizmat qiladi. Shunday qilib, darsning har bir bosqichi oldindan puxta rejalashtirilishi zarur. Bu dars jarayonini tartibli, samarali va maqsadga muvofiq tashkil etishga imkon beradi. Dars kirish qismi, asosiy qismi va yakuniy qismini aniq rejalashtirish. Har bir bosqichda bajariladigan vazifalar va ishlash tartibi ko‘rsatiladi. 5. Materiallarni tayyorlash Materiallarni tayyorlash dars konspektini tayyorlash jarayonining muhim qismidir. Bu bosqichda o‘qituvchi dars mavzusiga mos keladigan turli yordamchi 65vositalarni tayyorlaydi. Masalan, slaydlar, diagrammalar, grafikalar, videolar yoki audio materiallar darsni yanada qiziqarli va tushunarli qiladi. Amaliy mashqlar, testlar, topshiriqlar ham tayyorlanadi, ular o‘quvchilarning mavzuni mustahkamlashiga yordam beradi. Materiallar o‘quvchilarning yoshiga va bilim darajasiga mos bo‘lishi lozim. Shuningdek, dars davomida foydalaniladigan qo‘shimcha manbalar, masalan, kitoblar, qo‘llanmalar yoki elektron resurslar ham oldindan tayyorlanadi. Bu bosqichda materiallarning sifati va mavzuga to‘g‘ri kelishi muhim ahamiyatga ega, chunki ular o‘quvchilarning diqqatini jalb qiladi va ta’lim jarayonini samarali qiladi. Tayyorlangan materiallar o‘qituvchiga darsni oson va samarali o‘tkazishga yordam beradi hamda o‘quvchilarning bilim darajasini oshirishda katta rol o‘ynaydi. Slaydlar, grafikalar, amaliy topshiriqlar, testlar yoki boshqa vizual vositalar tayyorlanadi. 6. Baholash shakllarini belgilash Baholash shakllarini belgilash dars konspektini tayyorlash jarayonining muhim bosqichlaridan biridir. Bu bosqichda o‘qituvchi dars davomida o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini qanday baholashni aniqlaydi. Baholash shakllari turli bo‘lishi mumkin: og‘zaki savollar, yozma testlar, amaliy topshiriqlar, taqdimotlar, guruh yoki juftlikdagi ishlarda kuzatuv va boshqalar. To‘g‘ri tanlangan baholash usullari o‘quvchilarning bilim darajasini aniq ko‘rsatadi, ularni faollikka undaydi va dars maqsadlariga erishishni nazorat qiladi. Baholash jarayoni doimiy va tizimli bo‘lishi kerak, shunda o‘quvchilar o‘z kamchiliklarini ko‘rib, bilimlarini mustahkamlash imkoniga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, baholash mezonlari aniq va adolatli bo‘lishi muhim. To‘g‘ri tashkil etilgan baholash dars samaradorligini oshiradi va o‘quv jarayonini yanada sifatli qiladi. Dars davomida o‘quvchilarning bilimini tekshirish va baholash usullari aniqlanadi. Dars konspektining asosiy tarkibiy qismlari: 65 Dars mavzusi - bu dars davomida o‘rganiladigan asosiy masala yoki muammo bo‘lib, uning nomi qisqacha va aniq ifodalangan bo‘lishi kerak. Dars mavzusi o‘quvchilarga nimani o‘rganishlari kerakligini ko‘rsatadi va butun dars jarayonining yo‘nalishini belgilaydi. Yaxshi tanlangan mavzu darsni qiziqarli va mazmunli qiladi hamda o‘quvchilarning diqqatini jamlashga yordam beradi. Mavzu o‘quv dasturiga muvofiq kelishi va o‘quvchilarning yosh xususiyatlari hamda bilim darajasiga mos bo‘lishi zarur. Shuningdek, mavzu dars maqsadlarini amalga oshirishga xizmat qilishi muhimdir. To‘g‘ri belgilangan dars mavzusi o‘qituvchiga darsni rejalashtirish va o‘tkazishda yo‘l-yo‘riq beradi.  Dars maqsadi - bu dars davomida o‘quvchilarning erishishi kutilayotgan natija yoki vazifalarning umumiy ifodasidir. Maqsad o‘quvchilarning qaysi bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashi kerakligini ko‘rsatadi. U aniq, ravshan va o‘lchab bo‘ladigan bo‘lishi lozim, shunda dars oxirida o‘quvchilarning qanday o‘zgarishlarga erishgani aniqlanishi mumkin. Dars maqsadi ta’lim jarayonining yo‘nalishini belgilaydi va o‘qituvchi uchun asosiy vazifalarni belgilashda yordam beradi. Shuningdek, maqsad o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni darsga qiziqtirish va samarali o‘qitishni ta’minlashga xizmat qiladi. Maqsadni aniqlashda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, o‘quv dasturi talablari va mavzuning mazmuni hisobga olinadi. To‘g‘ri belgilangan dars maqsadi darsni muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun asos bo‘ladi.  O‘quvchilarga qo‘yiladigan vazifalar - O‘quvchilarga qo‘yiladigan vazifalar — bu dars davomida o‘quvchilardan bajarilishi kutiladigan aniq va konkret ishlar, faoliyatlar to‘plamidir. Ushbu vazifalar dars maqsadlariga erishishda muhim rol o‘ynaydi va o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi. Vazifalar o‘quvchilarning yoshiga, mavzuning murakkabligiga va dars mazmuniga mos kelishi zarur. Vazifalar o‘quvchilarning faolligini oshiradi, mustaqil fikrlash va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Shuningdek, ular o‘quvchilarning darsga qiziqishini ta’minlab, o‘rganilgan mavzuni yanada mustahkamlash imkonini beradi. Dars konspektida 65vazifalar aniq va ravshan tarzda bayon qilinadi, shunda o‘quvchilar nima qilishlari kerakligini yaxshi tushunadi va o‘qituvchi ularni samarali nazorat qila oladi.  O‘qitish metodlari va usullari- bu o‘quvchilarga bilim berish, ularning ko‘nikma va malakalarini shakllantirish uchun qo‘llaniladigan turli usullar va shakllardir. Metodlar – bu dars jarayonida bilimlarni etkazish, tushuntirish, mustahkamlash uchun ishlatiladigan yondashuvlar, masalan, izoh berish, muhokama, muloqot, mustaqil ish, tajriba o‘tkazish va boshqalar. Usullar esa darsni tashkil etish shakllari bo‘lib, ular individual, juftlikda yoki guruhlarda ishlash, laboratoriya ishlari, seminarlar, loyihalar kabi ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri tanlangan metod va usullar o‘quvchilarning faolligini oshiradi, darsni qiziqarli qiladi va o‘rganilayotgan mavzuni yanada chuqurroq anglashga yordam beradi. Zamonaviy ta’limda interfaol va innovatsion metodlar, masalan, multimedia vositalari, o‘yinlar, loyihalar asosida o‘qitish keng qo‘llaniladi. O‘qituvchi dars maqsadlari va o‘quvchilarning xususiyatlarini inobatga olgan holda, bir nechta metod va usullarni kombinatsiyada qo‘llashi dars samaradorligini oshiradi.  Darsning bosqichlari (kirish, asosiy, yakuniy) Darsning bosqichlari — har bir darsda amalga oshiriladigan asosiy qadamlar bo‘lib, ular darsni tartibli va samarali o‘tkazishga xizmat qiladi. Dars uch asosiy bosqichdan tashkil topadi: kirish, asosiy va yakuniy.  Kirish bosqichi da o‘qituvchi o‘quvchilarning diqqatini jamlab, mavzuga kirishadi. Bu bosqichda oldingi bilimlar faollashtiriladi, yangi mavzuga tayyorlov ishlari bajariladi va dars maqsadi ochiq tushuntiriladi. Kirish bosqichi o‘quvchilarni darsga qiziqtirishga xizmat qiladi.  Asosiy bosqich da yangi mavzu batafsil tushuntiriladi, amaliy mashqlar bajariladi, o‘quvchilar faol ishtirok etadi. Bu yerda turli o‘qitish metodlari qo‘llanilib, mavzu chuqurroq o‘zlashtiriladi. O‘qituvchi savol-javob, muhokama, mustaqil ish va boshqa usullar yordamida bilimlarni mustahkamlaydi. 65 Yakuniy bosqich da o‘rganilgan material umumlashtiriladi, dars maqsadlari bajarilishi tekshiriladi, o‘quvchilar baholanadi. Shu bilan birga, kelasi darsga tayyorgarlik uchun vazifalar berilishi mumkin. Yakuniy qism darsni samarali yakunlash va o‘quvchilarda mustahkam taassurot qoldirishga yordam beradi. Bu bosqichlarning har biri oldindan rejalashtirilgan bo‘lishi dars samaradorligini oshiradi va o‘quv jarayonini tartibli olib borishga imkon yaratadi. Kerakli materiallar va vositalar — bu dars jarayonida o‘qituvchi tomonidan foydalaniladigan barcha yordamchi vositalar va ta’lim resurslari hisoblanadi. Ular dars mavzusini yanada tushunarli va qiziqarli qilishga xizmat qiladi. Bu materiallarga darsliklar, qo‘llanmalar, slaydlar, diagrammalar, grafikalar, videolar, audio fayllar, amaliy mashqlar, testlar va boshqa ko‘rgazmali vositalar kiradi. Shuningdek, laboratoriya jihozlari, kompyuter, proyektor, interfaol doska kabi texnik vositalar ham dars samaradorligini oshiradi. Materiallar o‘quvchilarning yoshiga, mavzuning murakkabligiga va dars maqsadlariga mos bo‘lishi zarur. To‘g‘ri tanlangan va tayyorlangan materiallar o‘quvchilarning mavzuni yaxshiroq tushunishiga yordam beradi, dars jarayonini faol va interfaol qiladi hamda o‘qituvchining ishini yengillashtiradi.  Baholash usullari — bu o‘quvchilarning dars davomida o‘rgangan bilim va ko‘nikmalarini aniqlash va baholash uchun qo‘llaniladigan turli vositalar va usullardir. Baholash usullari o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish, o‘quvchilarning qaysi sohalarda muvaffaqiyatli ekanligini yoki qaysi jihatlarda qo‘shimcha yordam kerakligini aniqlashga yordam beradi. Baholash og‘zaki, yozma va amaliy shakllarda bo‘lishi mumkin. Masalan, og‘zaki savollar va javoblar, testlar, insho yozish, loyiha taqdimotlari, laboratoriya ishlari yoki amaliy mashqlar bajarish orqali baholash amalga oshiriladi. Shuningdek, kuzatuv, o‘z- o‘zini baholash va tengdoshlari tomonidan baholash kabi usullar ham qo‘llaniladi. Baholash usullari aniq, adolatli va o‘quvchilarning yoshiga mos bo‘lishi kerak. To‘g‘ri tanlangan baholash usullari o‘quvchilarning bilimini samarali tekshirish va dars maqsadlariga erishishni ta’minlashga xizmat qiladi. 653 .2-§. Fan mazmunining o‘ziga xosligi va o‘qitishning zamonaviy texnologiyalari hamda metodlari Informatika va axborot texnologiyalari o‘quv predmeti sifatida informatika fani va uning rivoji bilan uzviy bog‘liq. SHuning uchun informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi birinchi navbatda informatika fanining metodologiyasiga asoslanadi. O‘zining xulosalarida u ta’lim va tarbiyaning umumiy tamoyillariga tayanadi. Ma’lumki, ushbu tamoyillar pedagogika va didaktika tomonidan ishlab chiqiladi. Bundan tashqari informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi fiziologiya va psixologiya fani tomonidan o‘rgatilgan qonuniyatlardan ham bevosita foydalanadi. Ta’lim va tarbiyaning umumiy maqsadlaridan informatika va axborot texnologiyalarining fan sifatida o‘ziga xosligi, uning zamonaviy fanlar tizimida tutgan o‘rni va rolidan, hozirgi jamiyat hayotidagi ahamiyatidan kelib chiqqan holda o‘qitishning maqsadlarini quyidagicha belgilash mumkin:  o‘quvchilarda kompьyuter savodxonligini shakllantirish;  o‘quvchilarda axborotga ishlov berish, uzatish va undan foydalanish jarayonlari haqidagi bilimlar asoslarini mustaxkam va ongli o‘zlashtirib olishlarini ta’minlash;  o‘quvchilarga dunyoning zamonaviy-ilmiy ko‘rinishini shakllantirishda axborot jarayonlarining ahamiyatini, jamiyatning rivojida axborot va kommunikatsion texnologiyalarning rolini ochib berish;  hayotida kompьyuterlardan ongli va ratsional foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish; Informatika va axborot texnologiyalari predmetining pedagogik funksiyalari insonning umumiy ta’lim olishidagi asosiy vazifalarini hal etishdagi qo‘shadigan o‘ziga hos qissasi bilan aniqlanadi. 1. O‘quvchilar tomonidan informatika va axborot texnologiyalari asoslarini egallash va ularni tafakkurini rivojlantirish. Bu vazifa informatika va axborot texnologiyalari o‘qituvchisi oldida turgan birinchi vazifadir. 652. Ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish. Bu muhim vazifani hal etishda butun pedagogik jamoa barcha o‘quv predmetlarini o‘qitish jarayonida ishtirok etadi. 3. Milliy mafkura ruhida tarbiyalash. 4. O‘quvchilarni amaliy faoliyatga, mehnatga, ta’lim olishni davom ettirishga tayyorlash. Yuqoridagi masalalardan hech biri boshqalaridan ajratilgan holda, alohida hal etilmasligi lozim. Ular bir butunlikda bir-biri bilan chambarchas bog‘liq holda amalga oshirilishi lozim. O‘quvchilar tomonidan informatika asoslarini mustahkam egallashlari asosidagina ularning tafakkurini tarbiyalash va ilmiy dunyoqarash asoslarini yaratish mumkin. Ikkinchi tomondan, mantiqiy fikrlashga o‘rgatish bilangina, o‘quvchilarning informatika va axborot texnologiyalarini fan sifatida uning o‘ziga xos tomonlarini chuqur tushunishlariga erishish mumkin. Bundan tashqari informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish jarayonida amaliy faoliyatga tayyorlash vazifasini to‘g‘ri hal etishga erishish uchun kursining ilmiyligini oshirish lozim. Faqatgina to‘g‘ri va chuqur xulosalar qila olsagina, o‘quvchilar har bir masalani echishga tanqidiy va ijodiy yondasha oladilar, yangi muammolar oldida o‘zlarini yo‘qotib qo‘ymaydilar va turli shart- sharoitlarda unumli faoliyat ko‘rsata oladilar. SHuningdek, amaliy ish o‘quvchilarning dunyoqarashini oshirishi va uni yangi faktlar bilan boyitishi bilan bir qatorda, informatika va axborot texnologiyalaridan bilim darajalarini oshiradi, chuqur, to‘liq va mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi. Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi bu o‘quv predmeti sifatida va turli yoshdagi o‘quvchilarga informatika va axborot texnologiyalarini o‘rgatish jarayonining qonuniyatlarini o‘rganadigan fandir. Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi fan sifatida XX asrning ikkinchi yarmida, O‘zbekistonda esa 1985 yildan boshlab shakllandi. Bunga asosiy omil bo‘lib umumo‘rta maktablarga «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari» fanining kiritilishi bo‘ldi. 65Informatika va axborot texnologiyalari o‘qitish metodikasi bo‘yicha ilmiy izlanishlar birinchilar qatorida, professorlar M.Ziyoxo‘jaev, A.Abduqodirov, T.Azlarov va boshqalar tomonidan olib borildi va bu sohada muayyan yutuqlarga ham erishildi. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimiga yangi bo‘g‘in, o‘rta-maxsus va kasb - hunar ta’limining kiritilishi bilan, ushbu bo‘g‘in informatika va axborot texnologiyalari o‘qituvchilari uchun o‘qitish metodikasini yaratish dolzarb muammolardan biri bo‘lib qoldi. Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi fanida quyidagi asosiy masalalar ko‘riladi va hal etiladi:  Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitishning maqsadi va vazifalari qanday;  O‘quv predmeti sifatida informatika va axborot texnologiyalarining mazmunini nimalar tashkil etishi kerak;  Informatika va axborot texnologiyalaridan o‘quv materiali qaysi ketma-ketlikda joylashishi va o‘quvchilarga etkazilishi kerak;  Informatika va axborot texnologiyalaridan o‘quv materialini to‘liq va chuqur o‘rganish uchun qanday usul, shakl va vositalardan foydalanish kerak. Boshqacha qilib aytganda, informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi oldiga an’anaviy savollar uchligi qo‘yiladi: 1) informatika va axborot texnologiyalarini nima uchun o‘rganish kerak (ya’ni, maqsad va vazifalarni aniqlash)? 2) nimani o‘rganish kerak (ya’ni, mazmunni aniqlash)? 3) informatika va axborot texnologiyalarini qanday o‘rgatish kerak (ya’ni, tanlab olingan o‘qitish shakli doirasida ta’limning samarali usul va vositalarini aniqlash)? nformatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasini o‘rganishning maqsadi o‘qituvchilarda shaxsiy metodik tizimini ishlab chiqish va shakllantirishdan iborat. 65o‘qitish shakllari o‘qitish mazmuni o‘qitish usullari o‘qitish Maqsad, vositalari vazifalari o‘qitishning metodik tizimi o‘qituvchi o‘quvchi Informatika va axborot texnologiyalarida nimani va qanday o‘qitish kerak degan savolga javob olish uchun, avvalo ushbu fan rivojining hozirgi bosqichda o‘qitish vazifalarini aniq belgilab olish lozim. Ushbu vazifalar barcha umumilmiy fanlar uchun umumiydir. SHuning bilan birga uzluksiz ta’lim tizimida informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish konsepsiyasi va davlat ta’lim standartlariga asosan bu vazifalarni Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitishdagi o‘ziga xos tomonlarini tahlil etish lozim. O‘qitish mazmunini aniqlashda Informatika va axborot texnologiyalarining fan va ikkinchi tomondan o‘quv predmeti ekanligi haqidagi tasavvurlardan kelib chiqish kerak. Informatika va axborot texnologiyalari fani va o‘quv predmeti bir-biridan avvalambor mazmunining hajmi va chuqurligi bilan farq qiladi. Informatika va axborot texnologiyalari o‘quv predmeti o‘quvchilarda informatika haqida bir butun, yaxlit bilimlar tizimini hosil qiladigan va kelajak amaliy faoliyatlarida zarur bo‘ladigan ma’lumotlarnigina oladi. Informatika va axborot texnologiyalari o‘quv predmeti sifatida o‘quv dasturlari va darsliklarda o‘z aksini topadi. Informatika va axborot 65texnologiyalarini o‘qitish uslubiyotining hususiyatlaridan biri o‘quvchilarni fanning mazmunini va unga xos ilmiy izlanish usullarini egallash, amaliy bilimlar va ish ko‘nikmalarini olishning usul va yo‘llarini belgilash lozim. Bularga o‘quv materialini o‘rganish usullari hamda zamonaviy pedagogik va psixologik tadqiqotlar asosida o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish shakllari kiradi. Informatika va axborot texnologiyalaridan mashg‘ulotlarni samarali o‘tkazish uchun tegishli material baza, ya’ni maxsus jihozlangan informatika xonasi bo‘lishi lozim. Xavfsizlik texnologiyalar konfiguratsiyasining samaradorligi zamonaviy talablarni hisobga olgan holda ushbu masalalarni birlashtirish informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish uslubiyotining yana bir masalasini tashkil etadi. Informatika va axborot texnologiyalari o‘qitishning zamonaviy ta’lim texnologiyalari va metodlari. Ta’lim metodlarini tanlash bo‘yicha tavsiyalar O‘qitish metodlari. Ba’zi didaktik metodistlar ta’lim metodlarini o‘quvchilarni bilmaslikdan bilishga borish yo‘li, ayrim olimlar esa, ularni o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘zaro bog‘lovchi metodlar, deb qarashadi. Ta’lim metodlarini o‘quv ishlari majmui, shuningdek, ta’lim mazmuni shaklida qarash g‘oyasi ham bor. Bu qarashlarning qay biri asosida ta’lim metodlarining mohiyati, o‘quv-tarbiya jarayonidagi funksiyalarini batafsilroq tasavvur etish mumkin? Didaktikada hali ham eng munozarali muammolardan biri ta’lim metodlari tasnifi masalasidir. Ularni ta’lim manbalari, didaktik vazifalar, mantiqiy fikrlash shakllariga qarab tasnif etish moyilligi mavjud. Ta’lim metodlarini tasnif etishda shu yo‘nalishlardan qay biri ma’qul? YOki ta’lim metodlarini tasnif etishning boshqa mezonlari ham mavjudmi? Adabiyotlarda «o‘qitish metodlari», «o‘qish metodlari» kabi terminlar qo‘llanadi. SHunday bo‘lgach, «ta’lim metodlari» iborasini ishlatishga ehtiyoj bormi? Metod termini yunonchadan tarjima qilinganda ma’lum bir maqsadga erishish yo‘li, faoliyat usuli ma’nolarini anglatadi. Ta’lim metodi deganda ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning kutilgan maqsadga erishishga qaratilgan hamkorlikdagi faoliyat usullari tushuniladi. Ularga ko‘ra 65ta’lim mazmunini o‘zlashtirishga mos faoliyat tanlanadi. O‘qitish metodi o‘qitish jarayonida o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish masalalarini echishga yo‘naltirilgan ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchining tartibli bir-biriga bog‘langan faoliyatini anglatadi. 1 O‘qitish metodlari ta’lim jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining qanday bo‘lishi, o‘qitish jarayonini qanday tashkil etish va olib borish kerakligini xamda shu jarayonda o‘quvchilar qanday ish xarakatlarni bajarishlari kerakligini belgilab beradi. O‘qitish metodlari o‘quv jarayonining muhim tarkibiy qismi xisoblanadi. Faoliyatning tegishli metodlarisiz ta’limning maqsad va vazifalarini o‘quv materialining muayyan mazmunini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirishga erishib bo‘lmaydi. Ta’lim modeli – ta’lim jarayoni tuzilmasidir. Ta’lim modellari ikki turga ajratiladi: - An’anaviy ta’lim modellari - Noan’anaviy ta’lim modellari Noan’anaviy ta’lim modellarini quyidagilarga ajratish mumkin: - Hamkorlikda o‘rganish - Modellashtirish - Tadqiqot An’anaviy dars muayyan muddatga mo‘ljallangan ta’lim jarayoni bo‘lib, ko‘proq o‘qituvchi shaxsiga qaratilgan mavzuga kirish yoritish, muxokama qilish va yakunlash bosqichlaridan iborat ta’lim modelidir. An’anaviy ta’lim metodlari: - ma’ruza, hikoya, tushuntirish, laboratoriya, suxbat, mashq, amaliy.... - to‘rt pog‘onali metodlar kiradi. Noan’anaviy ta’lim metodlari: - Kichik guruxlarda ishlash metodi; 1 Zaxarova, I. G. Informatsionnie texnologii v obrazovanii [Tekst] : ucheb. posobie / I. G. Zaxarova. - 2-e izd., stereotip. - M. : Academia, 2005. - 192 s. - (Vissh. prof. obrazovanie). - 2 ekz. - 9339 s ., 65- Bahs munozara metodi; - Davra suhbati metodi; - Ishbob o‘yin; - Loyihalash; - Yo‘naltiruvchi matn; - Muammoli vaziyat; - Aqliy xujum; - Rolli o‘yin. An’anaviy ta’lim metodlari: Ma’ruza – katta xajmdagi o‘quv materialini nisbatan uzoq vaqt davomida monologik bayon etishdir. Bu metodning asosiy vazifasi – ta’lim berish, o‘rgatish. Belgilari:  qat’iy tuzilmaga ega;  nutqiy-mantiqiy bayon qilish;  berilayotgan axborotning ko‘pligi. Ma’ruzalar o‘qituvchilarga o‘quvchilar tajribasizlik tufayli e’tibor bermaydigan fanning muhim lahzalarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. O‘quvchilar bilan o‘qituvchining birgalikdagi ushbu faoliyatini tashkil etishning samarali shartlari quyidagilardan iborat:  ma’ruzaning batafsil rejasini tuzish;  ma’ruza rejasini eshittirish;  rejaning har bir punktini yoritishdan so‘ng qisqacha umumiy xulosa qilish;  ma’ruzaning bir qismidan boshqa qismiga (bo‘limiga) o‘tishda mantiqiy bog‘liqlikni ta’minlash;  muammoli bayon qilish;  yozib olish zarur bo‘lgan joylarni ajratish (yozdirish);  ma’ruzalarni uning alohida holatlarini batafsil tahlil qilish imkonini beruvchi seminar-mashg‘ulotlari va amaliy mashg‘ulotlar bilan qo‘shib olib borish. 65Ma’ruza metodidan foydalanganda ma’lumotlar, tushuntirishlar (izohlar) va faktlar ratsional ravishda taqdim etiladi. Ma’ruza metodining afzalliklari:  aniq ilmiy bilimlarga tayanadi;  vaqtdan unumli foydalaniladi;  o‘qituvchi tomonidan o‘quv jarayonini to‘liq nazorat qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Hikoya – uncha katta bo‘lmagan, ta’riflovchi xarakterga ega bo‘lgan o‘quv materialini monologik hikoya qiluvchi, xabar beruvchi bayon. Tushuntirish – bayon qilinayotgan turli holatlarni taxlil qilish, tushuntirish izoh berish va isbotlash yordamida o‘quv materialini bayon qilish. To‘rt pog‘onali metod – amaliy ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayonining to‘rt pog‘onasi dorasida kechadigan metoddir. Bu metod quyidagi bosqichlardan iborat: - Tushuntirish; - Nima qilish kerakligini ko‘rsatib berish; - Ko‘rsatilgan tarzda qaytarish; - Mashq qilish. To‘rt pog‘onali metodning asosiy belgisi – o‘quvchilarning xarakatlari o‘qituvchi ko‘rsatib bergan xarakatlar doirasi bilan cheklanganligidir. Laboratoriya usuli – bu usulda ta’lim oluvchi ta’lim beruvchi raxbarligida oldindan belgilangan reja asosida tajribalar o‘tkazadi yoki amaliy vazifalarni bajaradi va shu jarayonda yangi bilimlarni anglaydi, tushunib etadi. Mashq – o‘qitish uslubi bo‘lib, o‘tilgan materialni amaliyotda qo‘llash maqsadida, reja bilan tashkil etilgan amallarni ko‘p marotaba bajarishdir. Suhbat – o‘qitish va o‘qishning dialogik, savol javob usuli. Munozara – faol ta’lim uslubi bo‘lib, muxokama ma’lum muammo bo‘yicha fikr almashinuv ko‘rinishida o‘tadi. Aqliy hujum (breynstorming) – g‘oyalarni generatsiya qilish usuli bo‘lib, bunda qatnashchilar birlashgan holda qiyin muammoni echishga xarakat qiladilar, 65uni echish uchun shaxsiy g‘oyalarni ilgari suradilar (generatsiya qiladilar). Namoyish – ta’lim oluvchilarni tabiiy holatda xodisalar, jarayonlar, ob’ektlar bilan ko‘rgazmali tanishtirishga qaratilgan. Bu metod ta’lim beruvchi tomonidan bayon qilinayotgan ilmiy, nazariy bilimlarni ta’lim oluvchilar tomonidan puxta o‘zlashtirish uchun ularning sezgi organlari – eshitish, ko‘rish, hid bilish va ta’m bilish, teri sezgilarining bir ob’ektga alohida-alohida yoki bir necha sezgi a’zolarini bir yo‘la safarbar qilishga imkon beruvchi metoddir. Illyustratsiya – hodisa, narsa jarayonlarni tasviriy shaklda sxema, reproduksiya, yassi modellar yordamida ko‘rsatish va qabul qilishni ko‘zlaydi. Videousul – axborotni ko‘proq ko‘rgazmali o‘zlashtirishga asoslangan bo‘lib, unda kineskop, kodoskop, proektor, kinoapparat, o‘quv televideniesi, videomagnitafon, mulьtimediya, elektron kitob, axborotni displeyda aks ettiruvchi kompьyuterdan foydalaniladi. Kitob bilan ishlash metodi kitob ustida ishlash, olingan bilimlarni xotirada qayta tiklash, bilimlarni saqlashga qaratilgan metoddir. Kitob bilan ishlashning insert metodi ta’lim oluvchiga yangi axborotni noma’lum yoki tushunarsiz, yoki e’tiroz bildirish lozim bo‘lganlarga ajratib, baholash imkonini beradi. O‘qish jarayonida o‘quv materialining har bir satr boshi yoki qismining mazmuni baxolanib, xulosa varaqning chap tomoniga qalam bilan maxsus belgi qo‘yib boriladi. Insert – samarali o‘qish va fikrlash uchun belgilarning interaktiv tizim. Texnologik xarita - jarayonning qadamma-qadam, boqichma-bosqich, izchillik bilan ko‘pincha grafik usulda qo‘llaniladigan vositalarni ko‘rsatib bergan xolda tasvirlash. Ta’lim – tarbiya jarayonining sifat samaradorligini oshirish ko‘p jixatdan ta’lim vositalari bilan qay darajada ta’minlanganlik bilan bog‘liq bo‘ladi. Ta’lim vositalari olti turga bo‘linadi:  Matnli vositalar  Tasvirli vositalar 65 Audio vositalar  Modelli vositalar  YOrdamchi jihoz vositalar  Real vositalar Matnli-ma’lumot olish va ma’lumotni qayta ishlash uchun:  O‘quv dasturlari  Maxsus adabiyot  Tarqatma material  Imthon va nazorat varaqlari Tasvirli – umumiy tasavvurni vujudga keltirish uchun:  Fotosuratlar  Eskiz chizma, sxemalar  Ramziy tasvirlar, reja jadvallar, simvollar  Diagramma va grafiklar Audio – jarayonlar va ishlash mexanizmlari to‘g‘risida tasvir va ovoz orqali tasavvurlarni vujudga keltirish:  Video filьmlar  Kompakt disklar  Audiokassetalar Tasvir va matnni yozish va saqlash uchun yordamchi jihozlar:  Doskalar (oq doska, magnit doskasi);  Pinbord doskasi;  Video proektor, videoproektor doskasi;  Kodoskop;  Videomagnitafon, kamera;  Kompьyuter;  Flipchart. Modelli – o‘rganilayotgan ob’ektning modeli orqali u xaqida tasavvur hosil qilish: 65 Modellar  Maketlar Real – o‘rganilayotgan ob’ektlar xaqida tasavvurni vujudga keltirish:  Asbob uskunalar  Stanoklar  YArim tayyor maxsulotlar Ta’lim metodlari ham o‘quv materiali mazmuniga, binobarin, o‘quvchilarning ma’lumoti, taraqqiyoti, tarbiyasiga, shuningdek, o‘qitish, o‘qish faoliyatlarining bir-biriga kirishuvi va shu asosda o‘zaro ta’sirning yuzaga chiqishiga yo‘nalgan. Ta’lim metodi vositasida o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati o‘zaro muvofiqlashadi. Ta’lim metodi-o‘qituvchi va o‘quvchilarning ma’lumot mazmuniga yo‘nalgan faoliyatini tartibga solish yo‘lidir. Ta’lim metodlari tarkiban o‘qitish metodlari va o‘qish metodlaridan iborat. 1. Og‘zaki bayon metodlari . Hikoya, suhbat, ma’ruza ta’limning bilimlarni og‘zaki bayon qilish metodlari sanaladi. Bu metodlar evristik suhbatni hisobga olmaganda, asosan, o‘quvchilarning xotirasiga mo‘ljallab tashkil etiladi, tuzilish jihatidan ularning tarkibi bir xil: o‘qituvchi tushuntiradi, o‘quvchilar tinglaydi. Hikoya. Hikoyaning bir necha xil turi mavjud: kirish hikoyasi- o‘quv materialini o‘rganishga bolalarni tayyorlash maqsadida o‘tkaziladi. Kirish hikoyasi badiiy asarlar bilan tanishtirish, yangi mavzuga oid omillarni eslash, ularni dastlabki tahlil etish bilan dahldor metoddir; bayon shaklidagi hikoya- yangi o‘quv materialini bevosita idrok etish bilan aloqador metodi sanaladi. Bayon shaklidagi hikoyada o‘qituvchi o‘quv materiali mazmunini turlicha aytadi, uning asosiy va ikkinchi darajali xususiyatlarini izohlaydi; yakunlovchi hikoya-undan darsning oxirida o‘rganilgan mavzuga yakun yasash maqsadida foydalaniladi. Ma’ruza. Ma’ruza- o‘rta umumta’lim maktablarining yuqori sinflarida, kollejlarda, oliy o‘quv yurtlarda foydalaniladigan ta’lim metodi bo‘lib, unda o‘zaro ta’sir o‘qituvchining bayoni va bolalarning tinglashi, ayrim omillar, asosiy g‘oya va bog‘lanishlarni yozib olish shaklida amal qiladi. Ma’ruza uchun vaqt 65o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi, o‘quv materiali xajmiga ko‘ra belgilanadi. Ma’ruza jarayonida o‘quvchilarning faolligi, tashabbuskorligini oshirish maqsadida o‘qituvchi o‘z nutqini ko‘rgazmali qurol, muammo va topshiriqlar bilan uyg‘unlashtiradi. O‘quv materialiga oid iboralarga izoh berish, ayrim o‘rinlarda o‘quvchilarning o‘zlariga xulosa chiqarishni taklif etish O‘quvchilarning o‘quv- biluv faoliyatining samarasini oshiradi. Ma’ruzada eshitilgan mazmunni informatika fanlarida amaliy mashg‘ulot va laboratoriya mashg‘ulotlarida yanada mazmunan to‘ldiriladi. Bu esa O‘quvchilarni amaliyotga tayyorlashda yanada yaxshi samara beradi. Suhbat. Suhbat-o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro ta’siri, dialog shaklidagi ta’lim metodidir. Unda mavzu mazmuniga xos, atroflicha o‘ylangan, bir-biriga bog‘liq savollarni qo‘yish va savollarga javob izlash hamda javob qaytarish yo‘llari bilan o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati o‘zaro muvofiqlashadi. Ko‘rgazmalilik metodi. Ko‘rgazmalilik didaktikada eng asosiy qoida bo‘lib, uning yordamida ko‘ruv o‘quvi va tafakkur o‘zaro uyg‘unlashadi. Muammoli izlanish metodlari. Muammoli izlanish turidagi metodlar o‘quvchilarning tafakkuriga, binobarin, ularning ijodiy faoliyatiga yo‘nalgan ta’lim metodidir. Bu metodlar asosida o‘quv- tarbiya ishlari tashkil etilganda o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro ta’siri quyidagicha umumiy ko‘rinishga ega bo‘ladi. Muammoli izlanish metodlari ham maktab tajribasida sof holda qo‘llanilmaydi. Muammolarni qo‘yish, ularni izohlashda suhbat, hikoyadan ham foydalaniladi. SHuningdek, ma’ruza o‘qib turgan paytda turli o‘quv topshiriqlari, muammolar ham hal etiladi. Ko‘rgazmali qurollar vositasida o‘quchilarga eksperimental (sinov) topshiriqlar beriladi. Ana shularga ko‘ra muammoli-izlanish metodlarining quyidagi turlari farqlanadi. Muammoli hikoya o‘rganilayotgan mavzu doirasida hikoya boshida, hikoya davomida, hikoya ohirida bolalar oldiga muammolar qo‘yib, ularning mavzuga qiziqishlarini oshirish yo‘lidir. 65Muammoli ma’ruza: ma’ruzadan oldin o‘quvchilarni mavzuga qiziqtirish maqsadida yoki ma’ruza oxirida o‘quvchilar oldiga muammolar qo‘yish yo‘li bilan ta’lim maqsadiga erishishdir. Mustaqil ishlar metodlari. Mustaqil ishlar ta’limning barcha bosqichlarida o‘tkaziladigan, o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz, ammo uning ko‘rsatmalari, rahbarligida bajariladigan intellektual va amaliy topshiriqlardir. Hozirgi paytda mustaqil ishlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi. Darslikdagi qoidalar va ta’riflar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi qoida va ta’rifni o‘qish va ularga oid omillarni ajratish; o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra to‘plangan omillarni tahlil etish va xulosa chiqarish; darslikning ayrim sahifalarini tanlab o‘qish va shu bilimlardan amaliyotda foydalanish yo‘lllari to‘g‘risida qisqacha hisobot tayyorlash; qoida, ta’riflarni mantiqiy qismlarga ajratish va terminlarga qo‘shimcha adabiyotlardan o‘rganilgan mavzu doirasida material to‘plash; ma’ruza, hikoya, suhbat paytida o‘qituvchi chiqargan xulosalarni darslikdagi qoida, ta’riflarni solishtirish. Darslikdagi amaliy materiallar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi mashq, misol va masalalar variantlarni o‘zaro musobaqalashib bajarish; darslikdagi amaliy materiallar asosida turli diagramma, jadval, chizmalar tayyorlash; labaratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish rejasini tuzish. Didaktik o‘yin metodi. Keyingi yillarda ilg‘or o‘qituvchilar tajribasida didaktik o‘yinlardan ta’lim metodlari sifatida foydalanish odat tusini olib bormoqda. Didaktik o‘yinlarning samaradorligi shundaki, ular vositasida o‘quv- tarbiya ishlari hayotga yaqinlashtiriladi, shuningdek, ularning har birida bilimlarni og‘zaki bayon etish, ko‘rgazmali, amaliy metodlarning elementlari qo‘llaniladi. SHu xususiyatlariga ko‘ra didaktik o‘yinlar sintetik xarakterga ega. Ularning quyidagicha turlari mavjud: Simulyativ o‘yin-ta’limni hayotda bo‘lib o‘tgan ijtimoiy voqealarga tenglashtirish, ularni qiyosiy tarzda tashkil etish va boshqarish metodidir. 65Simulyativ o‘yinlarning bir ko‘rinishi insenirovka (rollarga ajratib o‘qish) metodidir. Situativ o‘yinlar ham asta-sekin maktab tajribasida o‘z o‘rnini olib bormoqda. Amaliy metodlar. Ta’limning amaliy metodlarida o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro ta’siri o‘quchilar oldiga qo‘yiladigan topshiriqlar hamda ularni qabul qilish shaklida amal qiladi. Amaliy metodlarning eng qadimiy turi mashqdir. Mashq-o‘rganilgan bilimlarni turli o‘quv sharoitlariga tatbiq etish yo‘lidir. Mashq vositasida turli malakalar-intellektual va aqliy, xususiy (masalan, matematika bo‘yicha) va umumiy (masalan, barcha o‘quv fanlariga oid) malakalar tarkib toptiriladi. O‘qitish metodlari. O‘qitish metodi (grekcha metodos – biror narsaga yo‘l so‘zidan) – bu ta’lim va tarbiya vositasi sifatidagi o‘qitish maqsadlariga erishishga yo‘naltirilgan o‘qituvchi va o‘quvchining bir-biri bilan bog‘langan faoliyatining tartiblangan metodlaridir. O‘qitishning qiziqtiruvchi metodlari. O‘quvchilarni zamonaviy «Informatika va axborot texnologiyalari» fanining ba’zi bir umumiy g‘oyalari bilan tanishtirish, amaliyotdagi tatbiqini va kompьyuterlarning zamonaviy hayotdagi ahamiyatini ochib berishdan iborat. Lekin, didaktik tamoyillarni hisobga olgan holda, o‘quvchilarga nafaqat faktlarning qat’iy ilmiy bayonini berish, balki o‘qitishning turli qiziqarli metodlarini ham qo‘llash lozim. O‘qitishning interfaol metodi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da o‘sib kelayotgan yosh avlodni mustaqil fikrlaydigan qilib tarbiyalash vazifasi qo‘yilgan. Ushbu masalaning hal etilishi ko‘p jihatdan o‘qitishning interfaol metodlarini qo‘llashga ham bog‘liq. Avvalo “interfaol (interaktiv)” tushunchani aniqlashtirib olaylik. “Interaktiv” degan so‘z inglizcha “interact” so‘zidan kelib chiqqan. “Inter” – o‘zaro, “act” – ish ko‘rmoq, ishlamoq degan ma’nolarni anglatadi. SHunday qilib, interfaol o‘qitish – bu, avvalambor muloqotli o‘qitish bo‘lib, jarayonning borishida o‘qituvchi va o‘quvchi orasida o‘zaro ta’sir amalga oshiriladi. 65Interfaol o‘qitishning mohiyati o‘quv jarayonini shunday tashkil etadiki, unda barcha o‘quvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo‘lib, erkin fikrlash, tahlil qilish va mantiqiy fikr yuritish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Quyida savolni to‘g‘ri ifoda qilish bo‘yicha bir qancha tavsiyalar keltiriladi. 1. Savollarni aniq va qisqa qo‘yish lozim. 2. Bitta savol orqali faqat bir narsani so‘rash. 3. Savol mavzu bilan bevosita bog‘liq bo‘lishi kerak. 4. Savoldagi barcha so‘zlar o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi kerak. 5. Har bir savolga bir nechta javob bo‘lishiga harakat qiling. 6. Aniq narsalardan umumiyga borishga harakat qiling. Bu holat o‘quvchilarni o‘ylashi va savolga javob berishida engillik tug‘diradi. 7. Faqatgina “ha” yoki “yo‘q”, “to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri” degan javoblar beriladigan savollarni berishdan saqlaning. 8. O‘quvchilarga o‘z tajribalariga tayangan holda javob beradigan savollarni bering. 9. O‘zining nuqtai nazarini bildiradigan savollarni bering. 10. Qo‘yilgan savolga javob berilganda, o‘quvchilardan “Nima uchun shunday deb o‘ylaysiz?” deb so‘rab turing. Interfaol metodlar bo‘yicha o‘qish jarayoni tashkil etilganda e’tibor berilishi kerak bo‘lgan yana bir holat, bu vazifaning mazmuni. Vazifaning mazmuni o‘qitishning an’anaviy shakllariga qaraganda boshqacharoq bo‘lishi lozim. Masalan, guruhga darslikdagi ma’lum bir paragraf konspektini olish vazifa sifatida berilishi maqsadiga muvofiq emas, chunki har bir o‘quvchi bu ishni o‘zi, mustaqil bajarishi mumkin. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, muammoni nostandart qo‘yilishigina, o‘quvchilarni bir-biridan yordam olishga, boshqalarning ham fikrini bilishga, natijada esa, guruhning umumiy fikrini shakllantirishga undaydi. 65Dars oxirida guruhlarning kichik masalalarini echimlari asosida berilgan masala echishini tashkil qilish lozim. Buning natijasida bitta dars davomida murakkab masalani echish va unga ko‘proq o‘quvchilarni jalb qilish mumkin bo‘ladi. Bugungi kunda ta’lim sohasida olingan bilimlarni xayotiy vaziyatlarda qo‘llash bo‘yicha bir necha dasturiy vositalar mavjud. 5-sinf o‘quvchilarida dasturlash bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar xosil qilish haqida qisqacha ma’lumot berilgan, shuningdek amaliy mashg‘ulot o‘tkazishda vosita tanlanmagan. Quyida shu mavzuni o‘quvchilar uchun yanada tushunarli va qiziqarli o‘tkazish yuzasidan STEAM yondashuvi asosida namuna keltiramiz. «Mantiqni rivojlantiramiz» Kim uchun: 5 sinf o‘quvchilari Guruxdagi o‘quvchilar soni: 4 Qaysi fanlarni birlashtiradi: informatika, matematika, fizika, kimyo, mantiq Maqsad: dastur natijalarini ko‘rish yordamida ko‘nikmalarini rivojlantirish. va dasturlash mantiqni Bajarish vaqti: 2-3 oy. Birinchi xaftada: dastur buyruqlari imkoniyatlari bilan tanishadilar; 65Bajarish vaqti: 2-3 oy. Birinchi xaftada: dastur buyruqlari imkoniyatlari bilan tanishadilar; Ikkinchi xaftada: oson kurinishdagi masalalarni dasturini tuzadilar va natijalarni ko‘radilar; Keyingi davr mobaynida: kichik guruxlar uchun loyixalar beriladi va o‘quvchilar natija uchun kurshadilar. Bajarishning oxirgi davrida o‘quvchilar loyixalarini himoya qiladilar. Scratch vizual dasturlash qobig‘ida ishlash natijasi parallel ravishd xosil qilinadi va bu o‘quvchilarga dasturlashga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. Ushbu dastur aynan bolalar uchun 2003 yilda ishlab chiqarilgan vosita bo‘lib, bu qobig‘ yordamida o‘quvchilar oddiy o‘yin va foydali dasturlar yaratish imkoniyatiga egadirlar. Dasturning asosiy avzalliklaridan biri, dasturdan ta’lim vositasi sifatida foydalanish mumkin. O‘quvchilar fanlardan (tarix, biologiya, fizika, kimyo va b.) berilgan topshiriqlar asosida o‘zlarining illyustratsiya fayllarini yaratish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Scratch 2.0 versiyasida esa ovoz muxarriri imkoniyatlaridan xam foydalanishlari va fayllarini boyitishlari mumkin. Dastur bepul hisoblanadi. YAna bir misol, 2011-yilda tashkil etilgan "Makeblock" kompaniyasi, diqqat e’tiborini robotlarni mustaqil yaratish va dasturlashtirishga mo‘ljallangan to‘plamlarni ishlab chiqarishga qaratdi, bu STEAM-ta’limning asosiy yo‘nalishiga 65mos keladi. CHunki ular uchun uzluksizlik katta o‘rinni egallaydi. Kompaniya mutaxassislari dastlab ta’limning barcha bosqichlarini o‘z ichiga olgan mahsulotni ishlab chiqishni rejalashtirdilar. Dastlabki bosqichda talabalar SCRATCH vizual muhitiga asoslangan dasturlash asoslarini o‘rganadilar va mBOT modelining namunasini qo‘llash orqali mexatronika asoslarini o‘rganadilar. SHunday qilib, ular dastlabki algoritmlash funksiyalarsh xaqidagi bilimlarni olishadi va yig‘ilgan robotlarni qanday boshqarishni o‘rganadilar. Bepul MAKEBLOCK dasturi har qanday kompьyuter, planshet yoki smartfonga o‘rnatilgan bo‘lib, undan siz yozma kodni to‘g‘ridan-to‘g‘ri robotga "havodan yuborishingiz" mumkin. Ammo robotlar Steamning maktab o‘quvchilarning salohiyatini 100 foizga oshirishga imkon beradigan yondashuv emas. Loyihaga asoslangan ta’limning dastlabki shartlaridan biri, birinchi navbatda, uning uzluksizligi va ikkinchidan, ma’lum bir raqamli makonda ishchi guruhlar o‘rtasida o‘zaro fikr almashish va fikr almashish imkoniyati bo‘lishi mumkinligi. Buning uchun maktabning IT- infratuzilmasini maksimal darajada oshirish, keyingi bosqichda ta’limning umumiy sifatini oshirish zarur. 543.3-§. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi tizimidan olingan natijalar va ularning tahlili Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi, ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonlarini samarali boshqarish va optimallashtirish imkonini beradi. Ushbu tizimlarning natijalari ta’lim sifatining oshishiga, resurslar taqsimoti va o‘quv dasturlarining yanada samarali boshqarilishiga hissa qo‘shadi. Sistemadan olingan natijalar va ularning tahlili, ta’lim jarayonining barcha qatlamlarini yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Quyida tizimdan olingan asosiy natijalar va ularning tahlili haqida batafsil nazariy ma’lumot keltiriladi. 1. O‘quv rejalarining samarali optimallashtirilishi Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini optimallashtirish tizimi yordamida o‘quv rejalarining samaradorligi sezilarli darajada oshishi mumkin. Ushbu tizim orqali: O‘quv yuklamalari optimallashtiriladi: Avtomatik optimallashtirish yordamida talabalar uchun o‘quv rejasi shunday yaratiladi,ki, ular o‘quv dasturlarini o‘zgartirish yoki qo‘shimcha mashg‘ulotlar bilan bo‘sh vaqtlarini samarali o‘tkazadilar. Bu o‘quv yuklamasining muvozanatli taqsimlanishiga yordam beradi. O‘quv dasturlari moslashtiriladi: Tizim, talabalar qobiliyatini, ularning oldingi o‘quv natijalarini va ta’lim metodologiyasini hisobga olgan holda o‘quv dasturlarini yangilab, o‘quv rejasini individual tarzda optimallashtiradi. Shuning uchun har bir talabaga moslashtirilgan ta’lim rejalari tashkil etiladi, bu esa ta’limning samaradorligini oshiradi. 2. Resurslarning samarali taqsimlanishi Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi resurslarni avtomatik ravishda boshqaradi, bu esa resurslarni samarali taqsimlashni ta’minlaydi. Tizimdan olingan asosiy natijalardan biri bu resurslarning optimal tarzda taqsimlanishidir: Auditoriyalar va o‘qituvchilarni taqsimlash: Tizim avtomatik ravishda auditoriyalarni va o‘qituvchilarni darslar bilan moslashtiradi, bu esa darslar o‘tkazilishining samarali va yuksak sifatini ta’minlaydi. Shu bilan birga, auditoriyalardagi yuklama balansini saqlab qolish hamda o‘qituvchilarni ortiqcha 55yuklamadan saqlash imkoniyatini beradi. Texnik va ilmiy resurslar taqsimoti: Tizim nafaqat o‘qituvchilarni va auditoriyalarni, balki texnik va ilmiy resurslarni ham optimal taqsimlashga yordam beradi. Bu ta’lim jarayonining texnik va material jihatdan qo‘llab-quvvatlanishini oshiradi. 3. Talabalar davomatini va o‘zlashtirish darajasini kuzatish Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi yordamida talabalar davomati va o‘zlashtirish darajasi doimiy ravishda kuzatib boriladi. Tizimdan olingan natijalar: Davomatni monitoring qilish: O‘quvchilarning davomatini real vaqt rejimida kuzatish imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘quvchilarni rag‘batlantirish, yutuqlarini belgilash va ular uchun yordam dasturlarini ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi. O‘zlashtirish darajasini baholash: Talabalar o‘quv dasturlarini qanday o‘zlashtirayotganini tahlil qilish tizimga asoslangan baholash mexanizmlari orqali amalga oshiriladi. Ushbu baholash tizimi o‘quvchilarning bilim darajasi va rivojlanishiga yordam beradi. 4. O‘qituvchilar faoliyatining samaradorligini oshirish: Tizimdan olingan natijalardan biri bu o‘qituvchilar faoliyatining samaradorligini oshirishdir. Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi o‘qituvchilar uchun: O‘qituvchilarni baholash: O‘qituvchilarning dars berish samaradorligini tahlil qilish va ularni baholash mexanizmlari orqali ma’lumotlar to‘planadi. Bu, o‘qituvchilarga o‘z faoliyatlarini rivojlantirish va o‘zlashtirish uchun kerakli fikr- mulohazalar taqdim etadi.Ta’lim metodikalarini yangilash: Tizimning avtomatik optimallashtirish mexanizmlari o‘qituvchilarga yangi metodikalar va o‘quv metodologiyalarini joriy etishga yordam beradi. Bu, o‘quv jarayonining yanada samarali va ilg‘or usullar asosida boshqarilishini ta’minlaydi. 5. Natijalar tahlili va qaror qabul qilish Ta’lim jarayonini boshqarish tizimidan olingan ma’lumotlar tahlil qilib, muhim qarorlar qabul qilish uchun ishlatiladi. Tizimning asosiy afzalliklaridan biri bu: Analitik tahlil va qaror qabul qilish: Tizim yordamida o‘quv rejalarining samaradorligini, talabalar yutuqlarini va resurslar taqsimotini tahlil qilish mumkin. 56Bu tahlilga asoslanib, ta’lim muassasasi rahbariyati va o‘qituvchilar ta’lim jarayonini yaxshilash uchun aniq qarorlar qabul qilishadi. Davomiy monitoring va tahlil qilish: O‘quv jarayonini boshqarish tizimi tomonidan olingan natijalar doimiy ravishda monitoring qilinadi va baholanadi. Bu esa tizimni doimiy ravishda optimallashtirishga va ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimidan olingan natijalar ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonini samarali boshqarish, resurslarni optimallashtirish, talabalar yutuqlarini tahlil qilish va o‘qituvchilar faoliyatini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Tizimning natijalari yordamida ta’lim jarayonini doimiy ravishda takomillashtirish va samarali boshqarish imkoniyatlari yaratiladi. Shu bilan birga, tizimdan olingan tahlillar va monitoringlar ta’lim jarayonini individualizatsiya qilishga yordam beradi va har bir talaba uchun optimal o‘quv sharoitlarini yaratadi. Ta’lim muassasalari uchun bu tizimlarning joriy etilishi nafaqat o‘quvchilarning muvaffaqiyatini oshirishga, balki o‘quv rejalarini doimiy ravishda yangilab borish imkonini beradi. Ta’lim jarayonini boshqarish tizimining muhim afzalliklari orasida o‘quvchilarning davomatini va o‘zlashtirish darajasini monitoring qilish, o‘qituvchilar faoliyatini tahlil qilish, shuningdek o‘quv dasturlarini doimiy ravishda optimallashtirish imkoniyatlari mavjud. Ushbu tizimlar yordamida ta’lim muassasalari o‘z resurslarini optimal tarzda taqsimlab, o‘quv jarayonini yanada soddalashtirishi mumkin. Tizimlarning amaliyotga tatbiq etilishi ta’lim jarayonining individualizatsiyasi, vaqt va resurslar tejashga, shuningdek, o‘quvchilarning yuqori natijalarga erishishiga olib keladi. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi — bu ta’lim muassasasidagi barcha jarayonlarni samarali boshqarish va o‘quv rejalarini optimallashtirishga qaratilgan tizimdir. Bunday tizimlarning asosiy maqsadi o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish, resurslarni optimal tarzda taqsimlash, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini yaxshilash va umumiy ta’lim sifatini ko‘tarishdir. Ushbu tizimlar ta’lim muassasasining barcha bosqichlarida 57ma’lumotlar bazasi va avtomatlashtirilgan boshqaruv vositalari yordamida to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qiladi, qarorlar qabul qilishni tezlashtiradi va ta’lim jarayonining individualizatsiyasini ta’minlaydi. Quyida ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimining ishlash prinsiplari, afzalliklari, tizimlar bilan bog‘liq muammolar va tahlil jarayonlari haqida kengroq ma’lumot keltiriladi. 1. Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi ta’limning barcha tarkibiy qismlarini birlashtirib, ularni samarali boshqarishga imkon beradi. Bu tizimga kiruvchi asosiy komponentlar quyidagilar: - Talabalar ma’lumotlari: Talabalar haqidagi barcha ma’lumotlar, jumladan, o‘zlashtirish darajasi, davomat, baholar va shaxsiy ma’lumotlar tizimga kiritiladi. - O‘qituvchilar ma’lumotlari : O‘qituvchilarning faoliyatini, dars berish metodikalarini, o‘qitish darajasini va boshqa xususiyatlarni tahlil qilish tizimga asoslangan bo‘lishi kerak. - Resurslar: Auditoriyalar, o‘qituvchilar, ta’lim texnologiyalari, darsliklar va boshqa resurslar ta’lim jarayonini samarali boshqarish uchun tizimda hisobga olinadi. - Monitoring va tahlil: Tizim yordamida ta’lim jarayonini doimiy ravishda kuzatish va tahlil qilish imkoniyatlari yaratiladi. Bu orqali ta’lim sifatini yaxshilash va mavjud muammolarni aniqlash mumkin. 2. O‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi O‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi o‘quv jarayonidagi barcha faktorlarni hisobga olgan holda o‘quv rejalarini qayta tashkil etadi va optimallashtiradi. Bu tizimda quyidagi asosiy jarayonlar amalga oshiriladi: - O‘quv yuklamasini optimallashtirish: Talabalarga bo‘ladigan o‘quv yuklamasi avtomatik ravishda tahlil qilinadi va eng maqbul tartibda taqsimlanadi. Bu, o‘quvchilarning bilim olishdagi ortiqcha yuklamalarini oldini olishga yordam beradi. 58- Resurslarni taqsimlash: O‘quv rejasi optimallashtirilganda, auditoriyalar va o‘qituvchilar resurslari avtomatik tarzda taqsimlanadi. Bu jarayon tizim tomonidan aniq va samarali amalga oshiriladi. -Individual yondashuv: Har bir talabaning o‘qish uslubi va muvaffaqiyatiga qarab, o‘quv rejasi optimallashtiriladi. Bu tizimning asosiy afzalliklaridan biridir, chunki har bir talaba uchun individual o‘quv rejasini yaratish imkoniyati mavjud. 3. Tizimning tahlili va qaror qabul qilish O‘quv jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini optimallashtirish tizimidan olingan ma’lumotlar asosida amalga oshirilgan tahlil, qaror qabul qilish jarayonini sezilarli darajada tezlashtiradi va soddalashtiradi. Tahlil jarayonining asosiy jihatlari quyidagilardan iborat: - Davomat va o‘zlashtirish darajasini tahlil qilish : Talabalar davomati va o‘zlashtirish darajasi tahlil qilinadi, bu esa o‘quvchilar uchun qo‘shimcha yordam ko‘rsatishni yoki ularning ta’lim jarayonidagi muvaffaqiyatini rag‘batlantirishni ta’minlaydi. - O‘qituvchilar faoliyatini tahlil qilish: O‘qituvchilar faoliyatining samaradorligini tahlil qilish orqali, o‘qituvchilarga ta’lim metodikalarini takomillashtirish va yangi metodlarni joriy etish mumkin. - O‘quv rejalarini tahlil qilish: Avtomatik optimallashtirish yordamida yaratilgan o‘quv rejalarining samaradorligi va muvozanati tahlil qilinadi, bu esa jarayonni yaxshilashga imkon beradi. 4. Tizimning afzalliklari Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimlarining asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat: - Resurslarni samarali boshqarish: Tizim yordamida resurslar, shu jumladan o‘qituvchilar va auditoriyalar, samarali va adolatli taqsimlanadi, bu esa ta’limning yuqori sifatini ta’minlaydi. - Individual yondashuv: Har bir talabaga individual tarzda o‘quv rejasi tuziladi, bu esa talabaning o‘zlashtirish darajasini oshiradi va muvaffaqiyatini rag‘batlantiradi. 59-Tizimli tahlil va monitoring: Jarayonni doimiy ravishda tahlil qilish va monitoring qilish imkoniyati mavjud bo‘lib, bu muammolarni tezda aniqlash va ularni bartaraf etish imkonini beradi. -Qaror qabul qilishning soddaligi: Ma’lumotlar bazasi va avtomatlashtirilgan tahlil vositalari yordamida rahbariyat tezda to‘g‘ri qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 5. Tizimdan olingan natijalar va tahlil Tizimning amaliyotda qo‘llanilishi ta’lim muassasasida o‘quv jarayonining samaradorligini oshiradi. Ta’lim tizimidan olingan natijalar quyidagicha tahlil qilinadi: -O‘quvchilarning natijalari: Talabalar o‘zlashtirish darajasi va darslarga davomatini monitoring qilish orqali o‘quvchilar uchun qo‘shimcha yordam va dasturlarni ishlab chiqish mumkin. - O‘qituvchilarning natijalari: O‘qituvchilarning dars berish faoliyatini tahlil qilish yordamida metodikalarni takomillashtirish va o‘qituvchilarni rag‘batlantirish uchun aniq chora-tadbirlar ko‘riladi. - Resurslar samaradorligi: O‘quv rejalarini optimallashtirish jarayonida resurslar taqsimoti tahlil qilinadi va samarali ishlatilgan resurslar aniqlanadi. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimlari ta’lim muassasalarida sifatni oshirish va jarayonlarni soddalashtirishda katta imkoniyatlar yaratadi. Ushbu tizimlar yordamida resurslar, o‘quv rejalarini va o‘quvchilarning muvaffaqiyatini optimallashtirish mumkin. Tizimning natijalari ta’lim jarayonini yaxshilashga, individual yondashuvni ta’minlashga va samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Biroq, tizimlarni joriy etishda texnologik muammolar, ma’lumotlar bazasini to‘g‘ri yaratish va tizimni doimiy ravishda yangilash zarurati mavjud. Shunday qilib, ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini optimallashtirish tizimlari ta’limning samaradorligini oshirishda va resurslarni to‘g‘ri boshqarishda muhim vosita hisoblanadi. 603.1-rasm. Bo’limlar oynasi. 3.2-rasm. Fanlarni boshqarish oynasi. 613.3-rasm. Fan qo’shish oynasi. 3.4-rasm. O’quv reja qo’shish oynasi. 62UMUMIY XULOSA O‘quv jarayonini rejalashtirish tizimi ta’lim samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Tematik rejalashtirishdan tortib, har bir darsni puxta tashkil etishgacha bo‘lgan bosqichlar o‘qituvchidan chuqur tahlil, aniq reja va zamonaviy yondashuvni talab qiladi. Dars konspektining har bir tarkibiy qismi – mavzudan tortib, baholash usullarigacha – o‘z o‘rnida darsning sifatli o‘tishini ta’minlaydi. Rejalashtirish jarayonida ta’lim maqsadlarining aniq qo‘yilishi, mavzuning mazmunan tahlil qilinishi, o‘quvchilarga mos metod va vositalar tanlanishi, baholashning adolatli tashkil etilishi o‘quvchilarda mustahkam bilim, mustaqil fikrlash va amaliy ko‘nikmalar shakllanishiga xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, zamonaviy ta’limda o‘quv jarayonini ilmiy-nazariy asoslangan, metodik jihatdan to‘g‘ri rejalashtirish – bu samarali o‘qitishning asosiy omillaridan biridir. Bu tizim o‘qituvchiga darsni izchil, mazmunli va natijaga yo‘naltirilgan tarzda olib borishga yordam beradi. Mazkur kurs ishida ta’lim jarayonining barcha bosqichlarini samarali boshqarish, ta’lim resurslarini avtomatik ravishda rejalashtirish va boshqaruvning umumiy sifatini oshirish imkoniyatlari o‘rganilgan. Ushbu tizim ta’lim jarayonini optimallashtirish, ta’lim rejasini avtomatik tuzish va dars jarayonini samarali tashkil qilish uchun zamonaviy texnologiyalarni qo‘llaydi. Kurs ishida ta’lim jarayonini boshqarish va rejalashtirish uchun ishlab chiqilgan tizimning tarkibiy qismlari, texnologik asoslari hamda uni amalga oshirish bosqichlari batafsil tahlil qilingan. Tizimning asosiy maqsadi – ta’lim muassasasida o‘quv jarayonlarini shaffof va samarali boshqarish, barcha darslar va tadbirlarni to‘g‘ri rejalashtirish va vaqtni tejash hisobiga ta’lim sifatini oshirishdir. Shuningdek, tizim o‘quv jarayonini avtomatik rejalashtirish orqali ta’lim jarayonida qatnashuvchi barcha tomonlarga, jumladan o‘qituvchilar, talabalar va boshqaruv organlariga katta qulaylik yaratadi. Mazkur tizim dars jadvali, o‘quv rejalari, darsliklar va ta’lim resurslarini avtomatik tarzda rejalashtirish imkoniyatiga ega. Tizimda o‘quv rejalari va dars jadvallari talabalar soni, o‘quv binolaridagi xonalar imkoniyatlari, 63o‘qituvchilarning ish yuklamalari va boshqa omillarni hisobga olib, avtomatik tarzda tuziladi. Bu esa o‘qituvchilarning dars vaqtlari bir-biriga to‘g‘ri kelmasligini, talabalarning o‘quv jarayoni samarali tashkil qilinishini va barcha resurslarning optimal taqsimlanishini ta’minlaydi. Tizimning yana bir muhim jihati – real vaqt rejimida ma’lumotlarni kuzatish va kerakli o‘zgarishlarni tezkor amalga oshirish imkoniyatidir. Masalan, tizim dars xonalaridagi o‘zgarishlar yoki o‘qituvchilarning mavjud emasligi kabi holatlarni tezkor qayd etib, jadvalga kerakli o‘zgarishlarni avtomatik kiritadi. Shuningdek, tizim ta’lim jarayonida ishtirok etuvchi barcha tomonlarga (talabalar, o‘qituvchilar va boshqaruvchilar) yangiliklar va o‘zgarishlar haqida tezkor xabar yetkazish imkoniyatini beradi. 64FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ Siyosiy yo‘nalishdagi adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz . – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. 2. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahrirda). – 2020 y. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. – Toshkent, 1997. 4. Sh.M. Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi . – Toshkent: Ma’rifat, 2021. Asosiy adabiyotlar (15 ta) 1. Abduqodirov A.A. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti . – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. 2. Turaqulov E. Ta’lim jarayonini rejalashtirish metodikasi . – Toshkent: Fan, 2019. 3. Jo‘raev A., Usmonova N. Pedagogik texnologiyalar . – Toshkent: Noshir, 2020. 4. G‘ofurov M. O‘qitish metodikasi asoslari . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. 5. Niyozov I. Pedagogik mahorat va ta’lim texnologiyalari . – Samarqand, 2017. 6. Rasulov M. Zamonaviy dars modeli . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 7. Qodirov B. Ta’limni tashkil etish va rejalashtirish . – Buxoro: Ilm ziyo, 2021. 8. Shermatov D. Ta’limda raqamli texnologiyalar . – Toshkent: Innovatsiya, 2022. 9. Komilova D. Faol ta’lim metodlari . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. 10. Xolboyev U. Didaktika asoslari . – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. 11. Vohidov T. Ta’limda interfaol metodlar . – Farg‘ona, 2021. 12. Karimov B. O‘qituvchining darsga tayyorgarligi . – Toshkent: Fan, 2020. 6513. Nishonov B. Bilimlarni baholash metodikasi . – Andijon, 2021. 14. Toshpulatova N. O‘quv jarayonini boshqarish . – Toshkent, 2020. 15. Usmonov A. Pedagogik diagnostika va monitoring . – Samarqand: Ziyo, 2022. 16. A. Troelsen, P. Japikse. Pro C# 8 with .NET Core. Foundational Principles and Practices in Programming. Apress, 2020 17. 5. Albaxari Ben, Albaxari Djozef. C# 7.0. Spravochnik. Polnoe opisanie yazыka. Per. s angl.-SPb: “Alfa-kniga”, 2018, -1024 s. 18. Madraximov Sh.F., Gaynazarov S.M. C++ tilida programmalash asoslari// Toshkent, O‘zMU, 2009, 196 bet 19. C. Nagel. Professional C# and .NET. Wiley, 2021. 20. A. Freeman. Pro ASP.NET Core MVC 2. Apress, 2017. Internet manbalari 1. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va normativ-huquqiy hujjatlar bazasi 2. www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi rasmiy sayti 3. www.ziyonet.uz – Ta’lim va fan portali 4. www.pedagog.uz – Pedagogik yangiliklar va metodik tavsiyalar 5. www.ilm.uz – Ilmiy maqolalar va ilmiy-ommabop axborotlar sayti 6. https://library.ziyonet.uz – Elektron kutubxona: darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, maqolalar

O’quv jarayonini rejalashtirish tizimi. O’quv jarayonini tematik va har bir darsni rejalashtirish

Купить