O’quvchilarga uzunlik olchov birliklari bilan tanishtirish

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Октябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Алгебра

O’quvchilarga uzunlik olchov birliklari bilan tanishtirish

Купить

Kirish
Mamlakatimizda mustaqillik qaror topishi bilan xalq ta’limi tizimiga alohida
e’tibor berilib, uni isloh qilish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Ma’lumki,
boshlang’ich ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining birmuncha murakkab muhim
ahamiyat kasb etuvchi, barcha ta’lim bo’g’inlari uchun mustahkam poydevor
bo’luvchi mustaqil va majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
Kurs ishning dolzarbligi - Mustaqil respublikamizning ravnaqi uchun,
kelajagi buyuk davlatni barpo etish uchun har tomonlama kamolotga yetgan,
chuqur bilimli mutaxassislar yetishtirish zarur. Ta’lim jarayoni ko’p bosqichli
yaxlit tizimga ega bo’lib, uning har bir bosqichi ta’lim oluvchilarning yoshi va
o’ziga xos xususiyati ta’lim–tarbya jarayonida intellektual qobiliyatiga bog’liqdir.
O’quvchi o’quvchilikka qabul qilingandan boshlab har bir fanning ilmiy–nazariy
asoslarini chuqur o’rganish bilan birga kasb tayyorgarligiga alohida e’tibor
qaratildi. Jamiyatning intellektual salohiyotiga mos kelajak avlodni tarbyalash
bugungi ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb vazifa bo’lib, bu o’z navbatida ta’lim
jarayonida muntazam ravishda innovatsion yondashuvlarni amalga oshirishni talab
etadi.
Innovatsion yondashuvlar - ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni qo’llash demakdir. Mazkur Kurs ishning dolzarbligi ham mana
shunda.
Jumladan, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi» qabul qilindi va ularga mos Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi.
Ushbu standartda boshlang’ich sinflarda o’quv yuklamasining zarur hajmini
belgilab beruvchi shu jumladan, umumiy o’rta ta’lim muassasasi boshlang’ich
ta’lim bo’g’ini bo’lgan bitiruvchilarining bilim, ko’nikma va malakalariga
qo’yiladigan talablarni mujassamlashtiruvchi davlat me’yoriy hujjati, sifatida
boshlang’ich ta’lim Davlat ta’lim standartiga amal qila boshladi.
Davlat Ta’lim Standartlarida miqdorlar va ularni о’lchash bo’yicha quyidagi
mavzular va amaliy ishlar ko’rsatiladi: 4-sinf Matematika darsligi:

Uzunlik o’lchovi birliklari - millimetr, santimetr, detsimetr, metr, kilometr
va ular orasidagi o’zaro munosabatlarni o’rganish;
Vaqt o’lchov birliklari - minut, soat, sekund, kun, hafta, oy, yil, asr va ular
orasidagi munosabatlar;
Massa birliklari - kilogramm, gramm, sentner, tonna va ular orasidagi
munosabatlar.
Kesma chizish va uzunligini millimetr, santimetr va detsimetr, metrlarda
ifodalash. Kesmalarning uzunliklarini taqqoslash.
O’lchov lentasi yoki ruletka yordamida yo’lak, devor, bino va shu
kabilarning uzunligini o’Ichash; shartli ravishda qog’ozda 1, 2, 5 m ni 1 sm ga teng
deb olib, to’g’ri chizish va uning uzunligini o’Ichash; 20-30 metrgacha bo’lgan
masofani ko’z bilan chamalab о’Ichash; vaqtni minutgacha bo’lgan aniqlikda
topish.
4-sinfda o’quvchilar:
kattaliklar (uzunlik, massa, vaqt) o’lchovi birliklari jadvalini bilishi va
masalalar yechishda bu bilimlarni amalda qo’llashni;
narxi, miqdori, qiymati, umumiy massasi kabi miqdorlar orasidagi o’zaro
munosabatlarni bilish va bilimlarni matnli masalalarni yechishda qo’llashni
uddalay olishlari kerak.
- chizg’ich yordamida kesma uzunligini о’Ichash va berilgan
uzunlikdagi kesmani chiza olishlari kerak.
Miqdorlarni o’ganishni ahamiyati - boshlang’ich sinflarda miqdorlarni
o’rganishning ahamiyati juda katta, chunki miqdor tushunchasi matematikaning
muhim tushunchalaridandir. Har bir o’rganilayotgan miqdor atrof- muhitdagi real
ob’ektlarning biror umurnlashgan xossasidir. O’lchashga doir mashqlar fazoviy
tasavvurlarni rivojlantiradi, o’quvchilarni hayotda keng qo’llaniladigan zarur
amaliy malakalar bilan qurollantiradi. Demak, miqdorlarni o’rganish ta’limni hayot
bilan bog’lovchi vositalardan biridir.

Mavzuning mazmun-mohiyati shundaki, o’quvchilar ongida miqdorlar
tushunchasini tarkib toptirish va miqdorlarni o’lchash ko’nikma va malakalarini
hosil qilish yo’llarini tahlil qilishdir.
Kurs ishning predmeti – Boshlang’ich sinflarda matematika darslarida
о’rganiladigan miqdorlar, ularning turlari hamda ularni o’lchash haqidagi bilim,
ko’nikma va malakalarni shakllantirishning pedagogik asoslari va ularni
amaliyotga joriy qilish yo’llari.
Kurs ishining maqsadi – IV sinf o’quvchilarining o’lchovlarni o’rganishga
doir bilimlarini shakillantirishning nazariy va uslubiy asoslarini ishlab chiqishdan
iboratdir.
Kurs ishining vazifalari:
1) Boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish
va tahlil qilish;
2) O’quvchilarning o’lchovlar va ularni o’lchash yuzasidan olgan bilim,
ko’nikma, malakalarini aniqlash.
3) Maktabda o’lchovlarni o’rganish va o’lchov malakalarini
shakllantirishning yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini joriy
qilish.
Kurs ishining metodlari:
Tadqiqot muammosiga oid pedagogik- psixologik va metodik adabiyotlar
mazmunini o’rganish, nazariy jihatdan tahlil qilish, boshlang’ich sinflarda
matematika o’qitishda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash holatini o’rganish,
pedagogik kuzatuv, suhbat, pedagogik tajriba va h.k.
Kurs ishning gipotezasi - Agar boshlang’ich ta’limning 4-sinf matematika
kursidagi miqdorlar va ularni o’lchash davr talabi, fan texnika rivojlanish,
ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda uslubiy - pedagogik va ilg’or pedagogik
texnologiyalarga tayanib boyitiladi, bundan hosil bo’ladigan o’quv metodik
majmualar o’quvchi shaxsiga nisbatan rivojlantiruvchi xarakter kasb etadi,
ta’limning samaradorlik darajasi ortadi hamda ta’lim jarayonini muntazam tarzda
rivojlantiruvchi omil bo’lib xizmat qiladi.

Matematika bolalarda tafakkur, diqqat, xotira, ijodiy tasavvur etish,
kuzatuvchanlikni rivojlantirishga imkon beradi. Shuningdek, matematika
o’quvchilarning mantiqiy fikrlash malakalarini oshirish, ularning og’zaki fikrlarini
aniq va to’g’ri, tushunarli bayon etish uchun zamin hozirlaydi. O’qituvchining
vazifasi – bolalarga matematikani o’qitishda bu imkoniyatlardan samarali
foydalana olishdan iborat.
Boshlang’ich sinflarda matematikani o’qitishga haftasiga 5 soatdan vaqt
ajratiladi. O’quv materialini sinflarga taqsimlashda o’rganilayotgan sonlar va ular
bilan arifmetik amallarni bajarish doirasi asta-sekin kengaytirib borilishi nazarda
tutiladi.

I BOB Maktabda o’lchovlarni o’rganishning nazariy asoslari
§ 1.1. Skalyar miqdor tushunchasi
Bizni orab turgan tabiatdagi barcha narsalar (predmet, hodisalar) ni
organayotganimizda, bu narsalarning ba’zi bir umuniiy xossaga, ya’ni uzunlik,
ogirlik va hokazolarga ega ekanligini korishimiz va tasdiqlashimiz mumkin. Bu
sifatlar turli predmetlarda turli holatlarda paydo bo’ladi. Boshlangich sinflarning
dasturida matematik material bilan uzviy bog’liqlikda turli miqdorlarni ham
o’ganish nazarda tutilgan. Miqdorlarsiz tabiatni, borliq olamni o’rganish mumkin
emas. Miqdorlarda turli ob’ektlarning, borliq dunyoning xossalari aks etgan.
Matematikada o’rganiladigan asosiy tushunchalardan biri miqdor
tushunchasidir. Miqdor — bu narsa yoki hodisaning shu xossasi bilan taqqoslash
va ulardan qaysi biri shu xossaga ko’proq darajada ega ekanligini aniqlash
mumkin.
Miqdor tushunchasi murakkab tushuncha bo’lib, o’quvchilarning maktabda
butun o’tish davrida shakllantiriladi. Shuning uchun boshlang’lch sinflarda
uzunlik, jismning massasi va hajmi, vaqt, figuralarning yuzi kabi miqdorlar
o’rganiladi. Boshlang’lch sinflarda qaraladigan bu miqdorlarni asosiy miqdorlar
deyiladi. Bundan tashqari boshlang’lch sinf o’quvchilari ba’zi hosilaviy
miqdorlarni o’ganishda ularga nisbatan boshlanglch sinfda olchash masalasi
qo’yilmaydi.
Boshlang’ich sinflarda asosiy miqdorlarni o’rganish arifmetik materialni
o’rganish bilan uzviy bog’liqlikda amalga oshirilishini yaxshi bilamiz.
Наг bir miqdorni o’ganish uslubiyotining o’ziga xos xusiisiyatlari mavjud
bo’lsa-da, biroq narsaning yoki hodisaning xossalarini o’rganishga umumiy
yondashish miqdorlarni o’rganishning umumiy ushibiyoti haqida gapirish imkonini
beradi. Bu uslibiyot asosida amaliy usul yotadi. Narsalar bilan ishlash asosida,
hissiy qabul qilish qobiliyatiga tayanib, kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini
miqdorlar uchim umumiy bo’lgan xossalari bilan tanishtirish mumkin.
Boshlang’lch maktabning vazifasi shundaki, u bolalarda miqdorlarni
o’rganishning intuitiv tushunarli usulini hosil qilishdir, buning natijasida bolalarda

miqdorlar, narsalar va hodisalarning o’lchash bilan bogliq bo’ lgan xossalari
ekanligi haqida tasavvurlar hosil bo’lishi kerak.
Yangi olchov birliklari tegishli sanoq birliklari kiritilganligidan so’ng
kiritiladi. Ismli sonlar hosil qilinishi, yozilishi va o’qilishi abstrakt sonlar ustida va
ismli sonlar ustida bajariladi.
Matematika, fizika va mexanikada bir-biridan muhim farq qiluvchi ikki xil
miqdorlar uchraydi: bir xili miqdorlar, o’zlarini birlik uchun qabul qilingan bir
jinsli miqdor bilan olchash natijasida topilgan bitta son bilan to’la aniqlanadi.
Bunday miqdorlar a va b miqdorlar uchun a + b miqdor bir qiymatli aniqlanadi va
n a va b niiqdorlarniiig yig’ndisi deyiladi.
Masalan, agar a — AB kesmaning uzunligini ifodalasa, b- BS kesmaning
uzunligini ifodalasa, u holda AS kesmaning uzunligi AB va BS kesma
uzunliklarining yig’indisiga teng bo’ladi.
l. Har qanday bir jinsli ikki kattalik taqqoslanishi mumkin. Ular yo teng, yoki
biri ikkiiichisidaii kichik bo’ladi. Masalan, olmaning massasi, tarvuz massasidan
kichik, to’g’ri to’rtburchakning qarama-qarshi tomonlari teng.
2. Bir jinsli miqdorlarni qo’shish mumkin, qo’shish natijasida o’sha
jinsli miqdor hosil bo’ladi. Buni boshqacha qilib tushuntiradigan bo’lsak, har
qanday a + b о’rinli bo’ladi. Ob’ektning bir xil xossasini bildiruvchi miqdorlar bir
jinsli miqdorlar deyiladi:
3. Miqdor haqiqiy songa ko’paytirilsa, natijada o’sha jinsli miqdor
hosil bo’ladi. Masalan, AB kesmaning a uzimligi x = 2 ga ko’paytirilsa, ya’ni
AG kesmaning 2 a uzunligini hosil qilamiz.
4. Bir jinsli miqdorlar ayriladi, bunda miqdorlar ayirmasi deb shunday s
miqdorga aytiladiki, uning uchun a=b+c skalyar miqdorlar yoki faqat skalyar
deyiladi. Masalan, temperatura, jismning hajmi, jism massasi va hokazolar skalyar
miqdorlarga misol bo’la oladi.
5. Bir jinsli miqdorlar bo’linadi, bunda bo’linma miqdorlarni songa
ko’paytmasi orqali aniqlanadi: a va b miqdorlarning bo’linmasi deb shunday x
nomanfiy haqiqiy songa aytiladiki, uning uchun a=x*b o’rinli bo’ladi. Bu x son a

va b miqdorlarning nisbati deyiladi va ko’rinishida yoziladi. Masalan, AC kesma
uzunligining AB kesma uzunligiga nisbati 2 ga teng.
A В С
§ 1.2. Miqdorlarni olchash tushunchasi va uning xossalari
Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda asosan amaliy metodlar va
labaratoriya ishlaridan foydalaniladi. Bunday ishlarni
bajarishda sezgi organlaridan va ayniqsa, qo’lning harakatlantirish
apparatidan foydalanish o’quvchilarning predmetga qiziqishini uyg’otadi, ish
kayfiyatini yaratadi, faollikka undaydi. Bu esa pedagogika nuqtai nazaridan
qimmatlidir. Amaliy ishlar o’tkazishda muammoli vaziyatlar yaratish uchun yaxshi
sharoitlar yaratiladi.
Atrof - borliqni o’z «Kashfiyotlari» orqali bilib olish bolalar uchun
qiziqarlidir. O’quvchilarni kichik tadqiqotchi o’rniga qo’ya olgan, o’quvchilarning
shaxsiy fikrini uyg’ota olgan o’qituvchi keyin ishda samarali natijalarga erisha
oladi. Muammoli o’qishning maqsadi ham, mazmuni ham shundan iborat.
Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni to’g’ri va puxta shakllantirishda
ko’rgazmalilikning turli vositalari asl nusxalar, modellar, chizmachilik va o’lchash
asboblari, plakatlar, rasmlardan keng foydalanish kerak.
Turli hisoblashlar va yasashlarni bajarishda aniqlik va batartiblikka amal
qilish o’quv ahamiyatidan tashqari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Batartib
bajarilgan o’Ichash va grafik ishlar bolalarning estetik tarbiyalash imkonini beradi,
ularning charchashlarini kamaytiradi, e’tiborini orttiradi.
Miqdorlarni bevosita taqqoslash bilan ularning tengligini aniqlashimiz
mumkin. Tekshirishda aniqroq natijaga ega bo’lish uchun, masalan bir jism
massasi ikkinchi jism massasidan qancha kattaligini bilish uchun miqdorlarni
o’lchash zarur.
O’lchash berilgan miqdorni birlik sifatida olingan shu turdagi boshqa miqdor
bilan laqqoslashdan iborat. Miqdorlarni o’lchash sonlarni laqqoslashga, miqdorlar
ustida bajariladigan mos amallar bilan taqqoslashga keltirishga inikon beradi.

1.Agar a va b miqdorlar e miqdor birligida bo’lsa, a va b orasidagi munosabat
ularning sonli qiyniatlari orasidgi munosabat kabi bo’ladi va aksincha
a = b < = > me (a) = me (b), a < b < = > me (a) < me (b), a > b < = > me (a) >
me (b).
Masalan, agar ikki jism massasi a=5 kg, b=3 kg bo’lsa, u holda a ning massasi
b ning massasidan katta deyish mumkin.
2. Agar a va b miqdorlar e miqdor birligida o’lchangan bo"lsa, u holda
a+b yig’indining sonli qiymatini topish uchun a va b miqdorlarning sonli
qiymatlarini qo’shish kifoya. a + b = c< = >me (a+b) = me (a) +me (b)
Masalan, a =15 kg, b =12 kg bo’lsa, a + b = 15 kg+12kg = (15+12) kg =27
kg.
3. Agar a va b miqdorlar shunday bo’lsaki, unda b = x*a bo’lsa, u holda
b miqdorning sonli qiymatini e birligida topish uchun x sonini me(a) soniga
ko’paytirishi etarli:
Masalan, agar b ning massasi a ning massasidan 3 marta katta, ya’ni b =3 a va
a = 2 kg bo’lsa, u holda b = 3a = 3*(2 kg) = (3*2) kg = 6 kg bo’ladi.
Kesmalar uzunliklarini o’lchash jarayonini qaraymiz. Kesmalar to’plamidan
birorta e kesma tanlab olinadi va uzunlik birligi uchun qabul qilinadi. a kesmadan
uning oxirlaridan biridan birin-ketin e ga teng kesmalar n marta qo’yilgan bo’lsa
va oxirgisining uchi a kesma uchi bilan ustma-ust tushgan bolsa, a kesma
uzunligining qiymatini n natural son deyiiadi va bunday yoziladi: a=ne. Agar
roppa-rosa n marta qo’yilgan bo’lsa, bu kesmaga e = e1 ga teng kesmalar
qo’yiladi. Agar ular roppa-rosa n marta qo’yilgan bolsa, a=n, n=e1 bo’ladi va a
kesma uzunligining qiymati chekli о’nli kasr bo’ladi. Agar e1 kesma n1 marta
qo’yilib, yana e1 dan kichik kesma ortib qolsa, unga 12= (lg’100)1 ga teng
kesmalar qo’yiladi. Agar bu jarayonni cheksiz marta davom ettirsak, a kesma
uzunligining qiymati son bilan ifodalanadi.
Tanlab olingan uzunlik birligida har qanday kesmaning uzunligi musbat
haqiqiy soni bilan ifodalanadi va har bir musbat haqiqiy son uchun uzunligi shu

$son bilan ifodalanadigan kesma niavjud. Kesmalar nzunliklarining quyidagi xossalari mavjnd. Bunda uzunliklar bir xil uzunlik birligi bilaii o’lchanadi. Agar ikkita kesma teng bo’lsa, ular uzunliklarining son qiymatlari ham teng bo’ladi va aksincha, agar ikkita kesma uzunligining son qiymatlari teng bo’lsa, kesmalarning o’zlari ham teng bo’ladi. a = b < = > me (a) = me (b). 3. Agar berilgan kesma bir nechta kesmaning yig’indisi bo’lsa, uning uznligining son qiymati bu kesmalar uzunliklari son qiymatlarining yig’indisiga teng bo’ladi. Uzunlik birligini almashtirganda yangi uzunlik birligi eski uzunlik birligidan necha marta kichik (katta) bo’lsa uzunlikning son qiymati shuncha marta ortadi (kamayadi) va aksincha: agar kesma uzunligining son qiymati bir nachta kesma uzunliklari son qiymatlari yig’indisiga teng bo’lsa, kesmaning o’zi bu kesmalar yig’indisiga teng с = a + b < = > me (c) = me (a) + me (b) 4. Agar a va b kesmalar uzunliklari b=x*a munosabatni qanoatlantirsa, bunda x - musbat haqiqiy son va a kesma e birlik o’lcham, b kesma uzunligining son qiymatini e birlikdan o’lchangan a kesmaning son qiymatiga ko’paytirish etarli. b =x a < = > me (b) = x me (a) b =x a va a = (p\n)l bo’lsin. U holda b=x*(p\n)l=((x*(p\n)l1ya’ni me (b) = x* me (a) ((x*(p\n) ko’paytma 1 kesmani x*marta qo’yish kerakligini bildiradi, ya’ni ((x*(p\n)l=x*((p\n)l)=x*a=b 5. Uzunlik birligini almashtirganda yangi uzunlik birligi eski uzunlik birligidan necha marta kichik (katta) bo’lsa, uzunlikning son qiymati shuncha marta ortadi (kamayadi). Kesmalar uzunliklarining isbotlangan xossalaridan yana quyidagilar kelib chiqadi. a > b < = > me (a) > me (b) с = a-b < = > me (c) = me (a) - me (b) x = a:b < = > х = me (a): me (b).$

§ 1.3. 4-sinfda o’tiladigan miqdorlar, ularni o’lchash usullari va
o’lchov birliklari
Uzunlik olchov birliklari tarixidan.
Inson hayotini olchamlarsiz tasawur etib bolniaydi. Ibtidoiy davrda ham
odamlar turar joy qurish uchun turli xil olchainlardan foydalanishgan. Joyiiing
balaiidligi, hajmi va hokazolar olchov birliklaridir.
Qadimgi Misrda asosiy uzunlik olchovi sifatida tirsak xizmat qilgan. Bir
tirsak olovi etti kaft olchamiga barobar bolgan, bir kaft esa toYt barmoq
qaliiiligiga togri keladi.
Turli odamlar tirsak uzunligini turlicha bolgani uchim ham qadimgi Misrda
tirsak uchim ham, kaft va barmoq olchamlari uchim yagona e talon — nam una
olchami joriy qilingan.
Angliyada odam tanasining qismlari bilan bogliq uzunlik birliklari mavjnd
bolgan. Masalan: Dynym arpa boshoglning oYta qismidan olingan uch dona arpa
uzunligiga teng bolgan.
O’zbekistonda quyidagi qadimiy uzunlik olchamlari mavjud bo’lgan.
Gaz — turli joylarda turli uzunlik birligini bildirgan. Ko’pincha oYta bo yli
kishining barmogl uchidan burnigacha yoki bir qolining uchidan ikkinchi qolining
qoltigigacha bolgan masofa bir gaz hisoblangan. Gaz ko’p joylarda 1 metrdan
uzun, aniqrog l m = 106 sm ga teng bolgan.
Bulardan tashqari, alchin, farsak, qari, ango’sht, qadam, quloch, suyak, jav-
arpa kabi uzunlik olchovlari ishlatilgan.
Endi boshlangich sinflarda uzunlik olchov birliklarini olchash usullari
togYisida to’xtalib olsak.
Ustiga qo’yish usuli. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, oMchanayotgan
yoki ajratib olinayotgan kesma santimetr modellari bilan qoplanadi va ularning
soni sanab chiladi, necha model bo’lsa shuncha sm boladi deb tushuntiriladi.
Bunday amaliy ish bolalarning har bir santimetrni «payqashiga», «sezishiga»
yordam beradi. Bu metodni kiritishdan oldin o’quvchilarga quyidagicha
koYinishdagi mashqlarni bajarish kerak:

- sm modellarini ketma - ket qo’ying. Qanday uzunlikdagi poloska hosil
bcTldi?
Qo’yib borish usuli. CTqituvchi o’quvchilarga berilgan kesmani o’lchashni
o’rgatishda, ularning har biri sm modeli oxirini o"Ichanayotgan kesmaga qalam
bilan modelning ikkinchi uchini belgilashlarini; hosil boMgan nuqtaga model
oxirini yana bir marta qo’yishlarini va kesmaga yana bitta belgi qo’yishlarini
kuzatib boradi. Ikkinchi belgi 2 sm ajratib sanalganini bildiradi. Shunga o’xshash
ish qo’yilayotgan belgilardan oxirgisi o’rganayotgan kesmaning keyingi uchi bilan
ustma - ust tushganicha davom etilaveradi. Natijada o’quvchi kesmaga qo’yilgan
smlar sonini sanab, santimetrlarning butun sonini topadi. Agar belgilar oxirgisi
ustma - ust tushmasa, o’lchash natijasi taqriban ifodalanadi: 6 sm - ga, 6 sm dan
biroz ortiq, kam.
Berilgan uzunlikdagi kesmani santimetr modeli yordamida yasashda ish
bunday amalga oshiriladi: - o’quvchi oldin to’g’ri chiziq chizadi; to’g’ri chiziqda
nuqta (kesma uchlaridan biri belgilansin); shu nuqadan boshlab biror yo’nalishda
santimetrlarni keragicha sonda qo’yib chiqsin (har gal belgi qo’yiladi); kesmaning
ikkinchi uchi belgilanadi.
Shuni e’tiborga olish kerakki, berilgan kesmani o’lchashda ko’pincha ozmi -
ko’pmi sezilarli qoldiqlar chiqishi mumkin. Natijada bajarilayotgan ish mohiyatini
tushunish qiyinlashadi. Shu sababli kesmani o’lchashni ko’rsatilgan ikkala usul
bilan bajarish maqsadga muvofiq.
Kesmalarni o’lchashning puxta ko’nikmalarini shakllantirish maqsadida
o’quvchilarni faqat qog’ozda chizilgan kesmalarni o’lchash bo’yicha mashq qilib
qolmasdan, balki bu maqsadga uncha katta bolmagan boshqa narsalarni qalamdon,
daftar kabilarni ham o’lchashga o’rgatish foydali. KcTpburchak tomonlari ham
cTlchash ob’ekti bo’lishi muhimdir.
Metrik o’lchov sistemasining kelib chiqishi
XVIII-asr oxirida Frantsuz olimlari tabiat asosida uzunlikning yagona doimiy
o’lchamini topishga harakat qilganlar. Tuzilgan maxsus qo’mita yer kurrasi
meredianining qismini olchashga kirishdi. Bu ish olti yil davom etdi. Nihoyat,

uzunlik o’lchamining yagona birligi topilgan. Bu yer kurrasi merediani chorak
qismining o’n milliondan bir bo’lagi deb qabul qilingan. Uni yunoncha «metron»-
«o’lcham» so’zidan olib «metr» deb atadilar.
Boshlang’ich sinflarda «Vaqt o’lchovlari temasini o’rganishda bolalar vaqt
o’lchovining asosiy birliklari» haqida konkret fikrlarga ega bo’lishlari kerak. Bular
yil, oy, hafta, sutka, soat, minut. O’qituvchining vazifasi o’quvchilarni vaqtini
aniqlashlarida soatdan amalda foydalanishga, shuningdek, hodisaning qancha vaqt
davom etganligini, boshlanishi va oxirini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan har xil
masalalarni yechishda tabel -kalindardan foydalanishga o’rgatishdan iborat.
Ma’lumki vaqt o’lchovlari, o’lchovlarning metrik sistemasidan farqli o’laroq
bevosita oMchash imkoniyatini bermaydi. Bu hoi turli ko’rsatma va ko’nikmalrdan
keng foydalanish kerakligini korsatadi. Bu temani o’rganishda quyidagi eng ko’p
tarqalgan ko’rsatma qollanmalardan foydalaniladi:
l.Tabel - kalendar. Bu har bir o’quvchida bo’lish kerak. Joriy yil uchun
bunday tabel - kaiendarni o’quvchilarning o’ziari oqituvchilar rahbarligida
tayyorlaydilar.
2. Soatning demontstratsion modelu Darslikda berilgan mashqlarning
ko’pchiligi bilan ishlashni talab qilganligi uchun har bir o’quvchi soat modellarini
tayyorlangan bo’lishlari kerak.
3.«Maktab o^quvchisining kundalik rejimi» jadvalarl «Vaqt oMchovlari»
temasini o’rganish vaqtiga qadar o’quvchilar hafta bilan tanish bo’ladilar. Yildagi
oylarning nomlarini va ularning kelish tartibini bilib olgan bo’ladilar. Bolalarda
yig’ilgan bunday tasavvurlar boshlang’ich sinfda vaqt o’lchovlarini bilishga zamin
boladi.

$II- BOB IV - Sinfda о ‘lcho vlabni о rganish metodikasi § 2.1. Miqdorlami o’rgatishning didaktik printsiplari Ta’lim printsiplari — o’qituvchining faoliyatini va o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o’zlashtirilishi, tegishli ko’nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va yol-yo’riqlarini o’z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta’lim qoidalari har ikkala faoliyatni, ya’ni о’qituvchi va oquvchi tomonidan o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni muvoffaqiyatli amalga oshirish imkonini beradigan bir qancha talablarni ham umumlashtirib beradi. Shunga ko>a ta’lim qoidalari o^qitishning eng muhini masalalarini nazariy va anialiy jihatdan togri hal qilishniiig asosiy negizi hisoblanadi. Miqdorlami orgatishda quyidagilarga amal qilinadi: 1. Ta’linming ilniiy bolish printsipi. a) Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarga ilniiy jihatdan ishonarli aniq va sinab koYilgan miqdorlar haqidagi ma’lumotlar berilishni talab etadi. Ilniiy bilimlarni egallash jarayonida o^quvchilarda ilniiy dimyoqarash e’tiqod tarkib topadi. Tafakkur rivojlanadi. Ta’iimning ilniiy bolish printsipi miqdorlami o’qitish jarayonida oxquvchilarni hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilniiy bilimlar bilan qurollantirish bolalarni ilniiy tadqiqot iisullari bilan tanishtirib borishga qaratiladi. b) miqdorlar mavzusini otish o\ntishdagi didaktikaning tizimlilik printsipini hisobga olishni talab qiladi. Miqdorlar va ularning olchovlarini izchillikka rioya qilib о qitish lozim, toki bugun o’rganilgan bilimlar kecha o’rganilganlarni mustahkamlasin. v) ta’limning tarbiyaviylik printsipi miqdorlarni oYgatishda tejamkorlik, vaqtdan iiiiunili foydalanish, oqilona ishlash, tarixiy ma’lumotlar bilan tanishish kabilarni tarbiyalaydi. g) ta’limda nazariyaning amaliyot bilan boglab o4ish qoidasi iliniylik printsipi bilan uzviy bog liq. Bolalarga miqdorlar haqidagi bilim, koiiikmalar berilar ekan, bn tiz navbatida amaliyotda mustahkamlanadi. CTquvchilar toliq miqdorga oid nazariy bilim, koYiikmalari, tajriba, er maydonlarida, zamonaviy texnika vositalari$

jarayonida qollanadi. Anialiy ishlar natijasida oYjiivchilarning olgan nazariy
bilimlarini mustahkamlanadi. Masalan, Vaqtni olishda soat modeli kalendar
yordamida vaqt oraliqlarini olchash, aniqlash. Uzunlik mavzusida anialiy olchash
ishlarini bajarish, figuralar, er maydonlarining yuzini olchaganlarini bajarish va
hokazo.
d) OYptishning optimik printsipi oYnivchilar miqdor haqidagi materialni
idrok qilishda ta’riflar, terminlarning ifodalanishigina emas, ularning hayot bilan
bogliqligini ham tushunishlarini talab etadi.
Miqdorlar mavzusidagi bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirgan o’quvchilarda
bilimlrga nisbatan malum imotsional kechinmalar uyg’otadi talimni ongli
o’zlashtirish rpintsipi o’quvchilarning miqdor haqidagi bilimlarini ozlashtirishda
mustaqillik, faolliklarni hanida mantiqiy fikrlashlarini tarbiyalashni nazarda tutadi.
e) Ta’limning koYsatmalilik printsipi. OYptish jarayonining sifatini
orttiradi, oYnivchilarning bilim olishlariiii osonlashtiradi. Miqdorlar mavzushii
oqitishda koYsatmalilik printsipiga ainal qilinsa, bolalar mavzuni ongli ravishda
o^zlashtiradi. Darsda foydalaniladigan koYsatmali qoYollar miqdorining
mazmunini ochib beradi. Bolar mavzuni о zlashtirishda bolalarga qulaylik
yaratadi.
§ 2 .2. Uzunlik ulcho’vlarini o’tish metodikasi
Avvalo kesma uzunlik tushunchasi haqida tasawurlar tarkib toptiriladi. Kesma
uzunligi tushunchasi narsalarni uzunligi bo’yicha taqqoslash asoasida kiritiladi.
Masalan, o’qituvchi bolalarga ikki bo’lak tasmani yoki qog’oz poloskalar va
boshqalarni ustma - ust qo’shish уолН bilan taqqoslashni (qisqa, uzun) taklif
qiladi. Amaliy ishlar taqqoslashlarni so’zlar yordamida ifodalash bilan
mustahkamlanadi. «Uzunliklar bo’yicha teng», «Uzunliklar bcTyicha teng emas»
so’zlarining mazmunlari «bir xil», «uzun», «qisqa» kabi so’zlar bilan
almashtiriladi.
Shundan keyin, yana amaliy ishlar asosida, tasma yoki poloskalar yordamida
taqqoslash, ya’ni kesmalardan birini ikkichisining ustiga bevosita qo’yib
bo’lmaydigan holatlar o’rgatiladi. Shu maqsadda o’quvchilar qog’oz poloska

chetiga qalam bilan bir kesmaning boshi va oxirini belgilaydilar, so’ngra poloskani
boshqa kesma yoniga qo’yadilar. Ko’pburchak tomonlarini taqqoslashni ko’pincha
shunday usul bilan amalga oshiriladi.
Shunday mashqlarni bajarish natijasida bolalarda kesmalarni taqqoslashning
amaliy tajribasi to’planadi. Shunga asoslanib o’qituvchi konkret hayotiy misollar
asosida masalan, ma’lum uzunlikda tasma sotib olish kerak bolganda va shunga
o’xshash xolatlarda kesmalarni taqqoslash uchun uzunlik o’lchov birligidan
foydalanish zaruriyatiga o’quvchilar fikrini olib keladi. Bu erda amaliy ishni
quyidagicha o’tkazish foydali: har bir o’quvchiga sanoq cho’pi uzunligini
o’lchashni taklif qilinadi.
Bunining uchun oldin oMchov (birlik kesma) - qog’oz poloskani (tasma...)
tanlab olish kerak. Har qaysi o’quvchi o’zida bor poloskalaridan o’z o’lchovini
tanlaydi. Natijada har xil sonlar hosil bo’ladi, chunki o’quvchilar bir miqdor
qiymatini topish uchun turli xil o’lchov tanlab oldilar. Bunday amaliy ishlar
natijasida bolalarda o’lchash jarayoni haqida dastlabki tasavvurlar hosil bo’ladi,
hamda ularni uzunlik birligi sifatida har qanday kesma uzunligini olish mumkin,
degan xulosaga olib keladi. Shu sababli, kesmalarni taqqoslash uchun aniq o’lchov
yordamida o’lchashlardan foydalaniladi.
OMchashlar oldin uncha katta bo’lmagan narsalar masalan, qalam, ruchka,
choplar va boshqalarning uzunliklarini topishni organib olamiz. Buning uchun
aniq, umumiyat tomonidan qabul qilingan uzunlik birligi santimetrdan
foydalaniladi.
CTquvchilar santimetr haqida ayoniy tasavvurlarni olish uchun o’qituvchi
rahbarligida santimetr modellarini tayyorlashlari lozim. Buning uchun katakli
qog’oz varag’idan bir nechta 1 smli poloskalar qirqib olinadi. Poloskalarni ustma -
ust qo’yib ularning o’zaro teng ekanligi aniqlanadi. Qirqilgan poloskalarning har
biri santimetr modeli hisoblanadi.
Santimetr modeli yordamida o’quvchilar:
berilgan kesmalarni o’lchash.
berilgan uzunlikdagi kesmani yasash va chizish malakasini egallb olishadi.

$Bundan tashqari, ismli sonlami almashtirish, taqqoslashga doir ish davom ettiriladi, ular ustida yoznia hisoblash usullari oYganiladi. Darslikdagi ushbu-niasalani koYib chiqaylik. Bu masalani echish uchun uni tahlil qilamiz va unga doir chizma chizamiz. 400 m 400 m ? 4 Ф ф » 1 000 m - masalada nima ma’lum? sport chining bosib olishi kerak bo lgan masofa (1 000 m). sportchi necha metr yugurishi kerakligini toping. Chizmadan koYinib turibdiki, masala 2 amal bilan echiladi: 400*2 = 800 m 1 000 - 800 = 200 m. Masalaning echimini ifoda shaklida ham yozishimiz mumkin. 1000-(400*2) = 200 m Javob: 200 m yugurishi kerak. Yana darslikdagi 719-masalani og’zaki echamiz. Bir o’quvchi masalani o^qiydi. Masalada nima ma’lum? Sinfning bo4yi ma’lum. Nimani topishimiz kerak? Yolakning bo^yini topishimiz kerak. Yolakning bo^yini topishimiz uchun nima qilamiz? Yolakning boxyini berilgan qiymatlar yordamida topamiz. Sinfning boxyi 8 in, bu yolakning 1\6 qismiga teng. Demak, yolakning bo’yini topishimiz uchun 8*6=48bolishini aniqlaymiz. Javob: yolakning bo’yi 48 metr. 811-masalani ко" rib chiqamiz. To’g’ri to’rtburchak tomonlari asosida chiziladi. 3 m 5 m Bu masalani echish uchun perimetrni topish qoidasi eslatiladi. «Tomonlar uzunliklari yig’indisi perimetr deyiladi».$

P = 3+5+3+5=16 sm yoki P = 3*2+5*2 =16 sm Javob: To g’ri
tortburchakning perimetri 16 sm.
DARS ISHLANMASI
Mavzu: Uzunlik o’lchov birliklari
Maqsad: O’quvchilarga DTS talablari asosida sonlarni ko’paytirish va
bo’lishni o’rgatish.
Ta’limiy: O’quvchilarga Uzunlik o’lchov birliklari ko’rinishidagi misollarni
bajarishni o’rgatish.
Tarbiyaviy: Sport bilan shug’ullanishni targ’ib qilish, ish bajarishda
tozalikka, ozodalikka, tartibga rioya qilishga o’rgatish.
Kommunikativ kompetensiya:
matematikaga oid atamalarning ma’nosini tushunib, to’g’ri o’qiy olish; so’z
va gaplarni bog’lagan holda o’z fikrini aniq va ravshan ifodala y olish; fikrni
mantiqiy izchillikda ifodalay olish; matematik matn ma’nosini qayta so’zlab bera
olish; matematik qoidalarni yoddan ayta olish. matematikaga oid audiomatn,
videotasvirlarni tinglab tushuna olish, tegishli munosabat bildira olish.
O’zini o’zi rivojlantirish kompetensiyasi:
o’quv masalasini (maqsadini) topa olish va ifodalay olish, qismlarga ajratish;
masala yechimiga yaqinlashish darajasini baholay olish va zarur hollarda o’z
faoliyatini to’g’rilay olish; sodda kundalik vaziyatlarda mavjud bilim va
ko’nikmalarni qo’llay olish;
Dars turi: Yangi tushuncha berish.
Metodi: aqliy hujum, mustaqil ish .
Jihozi: Mavzuga oid ko’rgazma, tarqatmalar, test savollari.
Darsning borishi.
T/R Bo’limlar Vaqti
1 Tashkiliy qism 3 daqiqa
2 O’tgan mavzuni mustahkamlash 5 daqiqa

3 Yangi mavzu bayoni 15 daqiqa
4 Yangi mavzuni mustahkamlash 10 daqiqa
5 O’quvchilarni rag’batlantirish. Darsni yakunlash. 10 daqiqa
6 Uyga vazifa 2 daqiqa
3Jami 45 daqiqa
I.Tashkiliy qism.
Salomlashish,
davomatni aniqlash,
o’quvchilarni o’quv qurollarini nazoratdan o’tkazish,
aylanma daftarlarni almashtirish .
II. O’tgan mavzuni mustahkamlash . O’tilgan mavzu yuzasidan savol-javob
o’tkazish, uy vazifasini bajarilishini tahlili o’tkazilib no’to’g’ri bajarilgan misollar
yuzasidan ko’rsatma beraman.
III Yangi mavzu bayoni
Tenglik hosil qilamiz
3 m = 30 dm
5 m 6 dm = 560 cm
800 dm = 80 m
6 m = 60 dm
2 m 5 dm = 250 cm
900 dm = 90 m

Xazina izlovchiga xazinani topishda yordam beramiz. Xaritada xazina minoradan
6sm uzoqlikda, daraxtdan 5sm uzoqlikdagi qoya ostida joylashgan. Xazinaga
boorish yo’liga teng bo’lgan kesmalarni chizamiz
O quvchilar barcha qoyalardan minora va daraxtgacha bo lgan masofalarniʻ ʻ
chizg ich yordamida o lchaydi. Masofasi mos ravishda 6 va 5 cm bo lgani
ʻ ʻ ʻ
tanlanadi
60 m arqonni 5 m dan bo’laklash uchun necha marta qirqish kerak? 12 marta
Shokir o’zining o ’ y i n c h o q l a r i uchun kichik hayvonot bog’i yasadi. Hayvonot
bog’i to’sig’ini qistirgich bilan olchadi. Agar bitta qistirgich 2 cm uzunlikda bo’lsa,
har bir tomon uzunligi necha santimetrga teng? To’siqning perimetrini detsimetr va
santimetrlarda ifodalaymiz.
Qistirgich – 2 cm
Har bir tomoni –? cm dan
Perimetri –? dm
1) 2 × 5 = 10 cm – to siqning bo yi;
ʻ ʻ
2) 2 × 4 = 8 cm – to siqning eni;
ʻ
3) 10 + 8 + 10 + 8 = 36 cm
36 cm – to siqning perimetri.
ʻ
Javob: to siqning perimetri 3 dm 6 cm ga teng.
ʻ
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash. Mavzu yuzasidan bilimlarni mustahkamlash
dars davomidagi misol va masalalarni ishlash savol javob orqli bilimlarni
mustahkamlash

V. O’quvchilarni rag’batlantirish. Darsni yakunlash.: Darsda faol qatnashgan,
doskada misol masala bajargan va birinch bo’lib bajargan o’quvchilarni
baholayman. Uyga vazifani e’lon qilaman.
VI. Uyga vazifa:
Oila a’zolarimizning bo’yini aniqlaymiz. Ma’lumotlami jadvalda ifodalaymiz
Ayting-chi, kimning bo’yi eng past bo’yli oila a’zosiga nisbatan balandroq? Eng
baland va eng past bo’ylar orasidagi farq qancha?

Xulosa
Matematika o’qitishni takomillashtirishdan kutilgan maqsad o’quvchilarda
miqdoriy munosabatlar va o’lchov tushunchalarni shakllantirish hamda
rivojlantirishdan iborat. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi asosiy miqdorlar, ularni
o’lchash malakalarni shakllantirishga doir nazarish va amaliy bilimlarni puxta
o’zlashtirib olmog’i lozim.
Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’rganish arifmetik materialni o’rganish
bilan uzviy bog’liqlikda amalga oshiriladi. O’lchovlar haqidagi tasavvurlarni
shakllantirishga asosan amaliy ishlardan foydalanish asosida erishiladi. Bunday
amaliy ishlarni bajarishda qo’lning harakatlantirivchi kuchidan foydalanish
o’quvchialar aktivligini oshiradi, atrof-borliqni o’z “kashfiyot” lari orqali bilib
olish bolalar uchun juda qiziqarlidir. Miqdorlarni o’rgatishda ko’rgazmalilikdan
foydalanish yaxshi samalalar beradi.
Ushbu Kurs ishi orqali biz boshlang’ich sinf matematika kursida alohida
ahamiyatga ega bo’lgan miqdorlar, ya’ni massa, hajm, yuza, uzunlik, vaqt
qatnashgan masalalarni o’rganish uslublari haqida fikrlarimizni mavjud
adabiyotlar, tahlil va tajribalar asosida bayon qilishga harakat qildik. Bunda asosiy
e’tiborni miqdorlar o’rtasidagi bog’liqlikka, ular qatnashgan misol-masalalarga
qaratdik.
Mavzu yuzasidan fikrlarimizni umumlashtirib quyidagi xulosalarga keldik:
* ta’limning ilmiylik tamoyili miqdorlarni o’qitish jarayonida o’quvchilarni
hozitgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilmiy bilimlar
bilan qurollantirishni nazarda tutadi;
miqdorlar va ularning o’lchovlarini izchillikka rioya qilgan holda o’qitish
lozim, toki bugun o’rganilgan bilimlar kecha o’rganilganlarini mustahkamlasin;
o’quvchilarga miqdorlar haqidagi bilim va ko’nikmalar berilar ekan, bu o’z
navbatida amaliyotda mustahkamlanib boradi. Masalan, vaqtni o’lchashda soat
modelidan, vaqt oraliqlarini o’lchashda kalendardan foydalanadilar. Uzunlik
o’lchovlarini o’rganishda amaliy o’lchash ishlarini, geometrik figuralar va yer
maydonlarining yuzini o’lchash ishlarini bajaradilar.

o’quvchilardan o’lchovlar haqidagi materialni idrok qilishda ta’riflar,
terminlarning ifodalanishini o’rganish bilan birga ularning hayot bilan bog’liqligini
ham tushunishlari talab etiladi;
o’lchovlar mavzusini o’qitishda ko’rsatmalilik tamoyiliga amal qilib,
zamonaviy texnik vositalardan va ko’rgazmali qurollardan foydalanilsa,
o’quvchilar mavzuni ongli ravishda o’zlashtiradilar. Darsda foydalanilgan
ko’rsatmali qurollar o’lchovlar mazmunini ochib beradi;
O’lchovlarni o’rgatish jarayonida o’quvchilarga o’lchov birliklari jadvalini
yod oldirish va uni o; lchash ishlarida hamda masalalar yechishda qo’llashga
o’rgatib boorish lozim;
vaqt, miqdor, tezlik va masofa kabi o’lchovlar orasidagi o’zaro
bog’lanishlarni bilish va bu bilimlarni matnli masalalar yechishga tadbiq qilish
malakasini shakllantirish g’oyat muhimdir;
to’rtinchi sinf o’quvchilarida miqdorlarni o’lchash va hisoblash malakalarini
shakllantirishda testli masalalarni yechilishini o’rgatish asosiy o’rinni yegallaydi.
to’rtinchi sinf o’quvchilarida matematika darslarida miqdorlarni
shakllantirishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o’quvchilarni shu
mavzular bo’yicha bilim, malaka va ko’nikmalarni yegallashlarini kafolatlaydi:
o’quvchilarda miqdorlarni o’lchash malakalarini shakllantirishga doir har bir
darsda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llashda o’quvchilarning yosh
xususiyatlari va bilim darajalarini hisobga olish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T., 2014.
2. “Umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim
standartlarini tasdiqlash to’g’risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 6-
apreldagi 187-son qarori.
3. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997- yil. 9-son, 225- modda.
4. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Axborotnomasi, 1997- yil. 11-12-son, 295-modda.
5.“Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” dagi PQ
– 2909 – sonli qarori 2017- yil 20- aprel

O’quvchilarga uzunlik olchov birliklari bilan tanishtirish

Купить

Информация о документе

Продавец

O’quvchilarga uzunlik olchov birliklari bilan tanishtirish

Похожие документы