Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.1MB
Покупки 3
Дата загрузки 13 Октябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Алгебра

Продавец

Bohodir Jalolov

O’quvchilarga uzunlik olchov birliklari bilan tanishtirish

Купить
Mavzu: O’quvchilarga uzunlik olchov birliklari bilan tanishtirish M u n d a r i j a Kirish I BOB Maktabda o’lchovlarni o’rganishning nazariy asoslari § 1.1. Skalyar miqdor tushunchasi § 1.2. Miqdorlarni o’lchash tushunchasi va uning xossalari § 1.3. 4-sinfda o’tiladigan miqdorlar, ularni o’lchash usullari va o’lchov birliklari Maktabda o’lchovlarni organish metodikasi § 2.1. О’lchovlarni о’rganishning didaktik printsplari § 2.2. Uzunlik o’lchovlarini o’rganish metodikasi Dars ishlanmasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish Mamlakatimizda mustaqillik qaror topishi bilan xalq ta’limi tizimiga alohida e’tibor berilib, uni isloh qilish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Ma’lumki, boshlang’ich ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining birmuncha murakkab muhim ahamiyat kasb etuvchi, barcha ta’lim bo’g’inlari uchun mustahkam poydevor bo’luvchi mustaqil va majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Kurs ishning dolzarbligi - Mustaqil respublikamizning ravnaqi uchun, kelajagi buyuk davlatni barpo etish uchun har tomonlama kamolotga yetgan, chuqur bilimli mutaxassislar yetishtirish zarur. Ta’lim jarayoni ko’p bosqichli yaxlit tizimga ega bo’lib, uning har bir bosqichi ta’lim oluvchilarning yoshi va o’ziga xos xususiyati ta’lim–tarbya jarayonida intellektual qobiliyatiga bog’liqdir. O’quvchi o’quvchilikka qabul qilingandan boshlab har bir fanning ilmiy–nazariy asoslarini chuqur o’rganish bilan birga kasb tayyorgarligiga alohida e’tibor qaratildi. Jamiyatning intellektual salohiyotiga mos kelajak avlodni tarbyalash bugungi ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb vazifa bo’lib, bu o’z navbatida ta’lim jarayonida muntazam ravishda innovatsion yondashuvlarni amalga oshirishni talab etadi. Innovatsion yondashuvlar - ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash demakdir. Mazkur Kurs ishning dolzarbligi ham mana shunda. Jumladan, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi va ularga mos Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi. Ushbu standartda boshlang’ich sinflarda o’quv yuklamasining zarur hajmini belgilab beruvchi shu jumladan, umumiy o’rta ta’lim muassasasi boshlang’ich ta’lim bo’g’ini bo’lgan bitiruvchilarining bilim, ko’nikma va malakalariga qo’yiladigan talablarni mujassamlashtiruvchi davlat me’yoriy hujjati, sifatida boshlang’ich ta’lim Davlat ta’lim standartiga amal qila boshladi. Davlat Ta’lim Standartlarida miqdorlar va ularni о’lchash bo’yicha quyidagi mavzular va amaliy ishlar ko’rsatiladi: 4-sinf Matematika darsligi: Uzunlik o’lchovi birliklari - millimetr, santimetr, detsimetr, metr, kilometr va ular orasidagi o’zaro munosabatlarni o’rganish; Vaqt o’lchov birliklari - minut, soat, sekund, kun, hafta, oy, yil, asr va ular orasidagi munosabatlar; Massa birliklari - kilogramm, gramm, sentner, tonna va ular orasidagi munosabatlar. Kesma chizish va uzunligini millimetr, santimetr va detsimetr, metrlarda ifodalash. Kesmalarning uzunliklarini taqqoslash. O’lchov lentasi yoki ruletka yordamida yo’lak, devor, bino va shu kabilarning uzunligini o’Ichash; shartli ravishda qog’ozda 1, 2, 5 m ni 1 sm ga teng deb olib, to’g’ri chizish va uning uzunligini o’Ichash; 20-30 metrgacha bo’lgan masofani ko’z bilan chamalab о’Ichash; vaqtni minutgacha bo’lgan aniqlikda topish. 4-sinfda o’quvchilar: kattaliklar (uzunlik, massa, vaqt) o’lchovi birliklari jadvalini bilishi va masalalar yechishda bu bilimlarni amalda qo’llashni; narxi, miqdori, qiymati, umumiy massasi kabi miqdorlar orasidagi o’zaro munosabatlarni bilish va bilimlarni matnli masalalarni yechishda qo’llashni uddalay olishlari kerak. - chizg’ich yordamida kesma uzunligini о’Ichash va berilgan uzunlikdagi kesmani chiza olishlari kerak. Miqdorlarni o’ganishni ahamiyati - boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’rganishning ahamiyati juda katta, chunki miqdor tushunchasi matematikaning muhim tushunchalaridandir. Har bir o’rganilayotgan miqdor atrof- muhitdagi real ob’ektlarning biror umurnlashgan xossasidir. O’lchashga doir mashqlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantiradi, o’quvchilarni hayotda keng qo’llaniladigan zarur amaliy malakalar bilan qurollantiradi. Demak, miqdorlarni o’rganish ta’limni hayot bilan bog’lovchi vositalardan biridir. Mavzuning mazmun-mohiyati shundaki, o’quvchilar ongida miqdorlar tushunchasini tarkib toptirish va miqdorlarni o’lchash ko’nikma va malakalarini hosil qilish yo’llarini tahlil qilishdir. Kurs ishning predmeti – Boshlang’ich sinflarda matematika darslarida о’rganiladigan miqdorlar, ularning turlari hamda ularni o’lchash haqidagi bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishning pedagogik asoslari va ularni amaliyotga joriy qilish yo’llari. Kurs ishining maqsadi – IV sinf o’quvchilarining o’lchovlarni o’rganishga doir bilimlarini shakillantirishning nazariy va uslubiy asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir. Kurs ishining vazifalari: 1) Boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish va tahlil qilish; 2) O’quvchilarning o’lchovlar va ularni o’lchash yuzasidan olgan bilim, ko’nikma, malakalarini aniqlash. 3) Maktabda o’lchovlarni o’rganish va o’lchov malakalarini shakllantirishning yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini joriy qilish. Kurs ishining metodlari: Tadqiqot muammosiga oid pedagogik- psixologik va metodik adabiyotlar mazmunini o’rganish, nazariy jihatdan tahlil qilish, boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash holatini o’rganish, pedagogik kuzatuv, suhbat, pedagogik tajriba va h.k. Kurs ishning gipotezasi - Agar boshlang’ich ta’limning 4-sinf matematika kursidagi miqdorlar va ularni o’lchash davr talabi, fan texnika rivojlanish, ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda uslubiy - pedagogik va ilg’or pedagogik texnologiyalarga tayanib boyitiladi, bundan hosil bo’ladigan o’quv metodik majmualar o’quvchi shaxsiga nisbatan rivojlantiruvchi xarakter kasb etadi, ta’limning samaradorlik darajasi ortadi hamda ta’lim jarayonini muntazam tarzda rivojlantiruvchi omil bo’lib xizmat qiladi. Matematika bolalarda tafakkur, diqqat, xotira, ijodiy tasavvur etish, kuzatuvchanlikni rivojlantirishga imkon beradi. Shuningdek, matematika o’quvchilarning mantiqiy fikrlash malakalarini oshirish, ularning og’zaki fikrlarini aniq va to’g’ri, tushunarli bayon etish uchun zamin hozirlaydi. O’qituvchining vazifasi – bolalarga matematikani o’qitishda bu imkoniyatlardan samarali foydalana olishdan iborat. Boshlang’ich sinflarda matematikani o’qitishga haftasiga 5 soatdan vaqt ajratiladi. O’quv materialini sinflarga taqsimlashda o’rganilayotgan sonlar va ular bilan arifmetik amallarni bajarish doirasi asta-sekin kengaytirib borilishi nazarda tutiladi. I BOB Maktabda o’lchovlarni o’rganishning nazariy asoslari § 1.1. Skalyar miqdor tushunchasi Bizni orab turgan tabiatdagi barcha narsalar (predmet, hodisalar) ni organayotganimizda, bu narsalarning ba’zi bir umuniiy xossaga, ya’ni uzunlik, ogirlik va hokazolarga ega ekanligini korishimiz va tasdiqlashimiz mumkin. Bu sifatlar turli predmetlarda turli holatlarda paydo bo’ladi. Boshlangich sinflarning dasturida matematik material bilan uzviy bog’liqlikda turli miqdorlarni ham o’ganish nazarda tutilgan. Miqdorlarsiz tabiatni, borliq olamni o’rganish mumkin emas. Miqdorlarda turli ob’ektlarning, borliq dunyoning xossalari aks etgan. Matematikada o’rganiladigan asosiy tushunchalardan biri miqdor tushunchasidir. Miqdor — bu narsa yoki hodisaning shu xossasi bilan taqqoslash va ulardan qaysi biri shu xossaga ko’proq darajada ega ekanligini aniqlash mumkin. Miqdor tushunchasi murakkab tushuncha bo’lib, o’quvchilarning maktabda butun o’tish davrida shakllantiriladi. Shuning uchun boshlang’lch sinflarda uzunlik, jismning massasi va hajmi, vaqt, figuralarning yuzi kabi miqdorlar o’rganiladi. Boshlang’lch sinflarda qaraladigan bu miqdorlarni asosiy miqdorlar deyiladi. Bundan tashqari boshlang’lch sinf o’quvchilari ba’zi hosilaviy miqdorlarni o’ganishda ularga nisbatan boshlanglch sinfda olchash masalasi qo’yilmaydi. Boshlang’ich sinflarda asosiy miqdorlarni o’rganish arifmetik materialni o’rganish bilan uzviy bog’liqlikda amalga oshirilishini yaxshi bilamiz. Наг bir miqdorni o’ganish uslubiyotining o’ziga xos xusiisiyatlari mavjud bo’lsa-da, biroq narsaning yoki hodisaning xossalarini o’rganishga umumiy yondashish miqdorlarni o’rganishning umumiy ushibiyoti haqida gapirish imkonini beradi. Bu uslibiyot asosida amaliy usul yotadi. Narsalar bilan ishlash asosida, hissiy qabul qilish qobiliyatiga tayanib, kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini miqdorlar uchim umumiy bo’lgan xossalari bilan tanishtirish mumkin. Boshlang’lch maktabning vazifasi shundaki, u bolalarda miqdorlarni o’rganishning intuitiv tushunarli usulini hosil qilishdir, buning natijasida bolalarda miqdorlar, narsalar va hodisalarning o’lchash bilan bogliq bo’ lgan xossalari ekanligi haqida tasavvurlar hosil bo’lishi kerak. Yangi olchov birliklari tegishli sanoq birliklari kiritilganligidan so’ng kiritiladi. Ismli sonlar hosil qilinishi, yozilishi va o’qilishi abstrakt sonlar ustida va ismli sonlar ustida bajariladi. Matematika, fizika va mexanikada bir-biridan muhim farq qiluvchi ikki xil miqdorlar uchraydi: bir xili miqdorlar, o’zlarini birlik uchun qabul qilingan bir jinsli miqdor bilan olchash natijasida topilgan bitta son bilan to’la aniqlanadi. Bunday miqdorlar a va b miqdorlar uchun a + b miqdor bir qiymatli aniqlanadi va n a va b niiqdorlarniiig yig’ndisi deyiladi. Masalan, agar a — AB kesmaning uzunligini ifodalasa, b- BS kesmaning uzunligini ifodalasa, u holda AS kesmaning uzunligi AB va BS kesma uzunliklarining yig’indisiga teng bo’ladi. l. Har qanday bir jinsli ikki kattalik taqqoslanishi mumkin. Ular yo teng, yoki biri ikkiiichisidaii kichik bo’ladi. Masalan, olmaning massasi, tarvuz massasidan kichik, to’g’ri to’rtburchakning qarama-qarshi tomonlari teng. 2. Bir jinsli miqdorlarni qo’shish mumkin, qo’shish natijasida o’sha jinsli miqdor hosil bo’ladi. Buni boshqacha qilib tushuntiradigan bo’lsak, har qanday a + b о’rinli bo’ladi. Ob’ektning bir xil xossasini bildiruvchi miqdorlar bir jinsli miqdorlar deyiladi: 3. Miqdor haqiqiy songa ko’paytirilsa, natijada o’sha jinsli miqdor hosil bo’ladi. Masalan, AB kesmaning a uzimligi x = 2 ga ko’paytirilsa, ya’ni AG kesmaning 2 a uzunligini hosil qilamiz. 4. Bir jinsli miqdorlar ayriladi, bunda miqdorlar ayirmasi deb shunday s miqdorga aytiladiki, uning uchun a=b+c skalyar miqdorlar yoki faqat skalyar deyiladi. Masalan, temperatura, jismning hajmi, jism massasi va hokazolar skalyar miqdorlarga misol bo’la oladi. 5. Bir jinsli miqdorlar bo’linadi, bunda bo’linma miqdorlarni songa ko’paytmasi orqali aniqlanadi: a va b miqdorlarning bo’linmasi deb shunday x nomanfiy haqiqiy songa aytiladiki, uning uchun a=x*b o’rinli bo’ladi. Bu x son a va b miqdorlarning nisbati deyiladi va ko’rinishida yoziladi. Masalan, AC kesma uzunligining AB kesma uzunligiga nisbati 2 ga teng. A В С § 1.2. Miqdorlarni olchash tushunchasi va uning xossalari Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda asosan amaliy metodlar va labaratoriya ishlaridan foydalaniladi. Bunday ishlarni bajarishda sezgi organlaridan va ayniqsa, qo’lning harakatlantirish apparatidan foydalanish o’quvchilarning predmetga qiziqishini uyg’otadi, ish kayfiyatini yaratadi, faollikka undaydi. Bu esa pedagogika nuqtai nazaridan qimmatlidir. Amaliy ishlar o’tkazishda muammoli vaziyatlar yaratish uchun yaxshi sharoitlar yaratiladi. Atrof - borliqni o’z «Kashfiyotlari» orqali bilib olish bolalar uchun qiziqarlidir. O’quvchilarni kichik tadqiqotchi o’rniga qo’ya olgan, o’quvchilarning shaxsiy fikrini uyg’ota olgan o’qituvchi keyin ishda samarali natijalarga erisha oladi. Muammoli o’qishning maqsadi ham, mazmuni ham shundan iborat. Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni to’g’ri va puxta shakllantirishda ko’rgazmalilikning turli vositalari asl nusxalar, modellar, chizmachilik va o’lchash asboblari, plakatlar, rasmlardan keng foydalanish kerak. Turli hisoblashlar va yasashlarni bajarishda aniqlik va batartiblikka amal qilish o’quv ahamiyatidan tashqari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Batartib bajarilgan o’Ichash va grafik ishlar bolalarning estetik tarbiyalash imkonini beradi, ularning charchashlarini kamaytiradi, e’tiborini orttiradi. Miqdorlarni bevosita taqqoslash bilan ularning tengligini aniqlashimiz mumkin. Tekshirishda aniqroq natijaga ega bo’lish uchun, masalan bir jism massasi ikkinchi jism massasidan qancha kattaligini bilish uchun miqdorlarni o’lchash zarur. O’lchash berilgan miqdorni birlik sifatida olingan shu turdagi boshqa miqdor bilan laqqoslashdan iborat. Miqdorlarni o’lchash sonlarni laqqoslashga, miqdorlar ustida bajariladigan mos amallar bilan taqqoslashga keltirishga inikon beradi. 1.Agar a va b miqdorlar e miqdor birligida bo’lsa, a va b orasidagi munosabat ularning sonli qiyniatlari orasidgi munosabat kabi bo’ladi va aksincha a = b < = > me (a) = me (b), a < b < = > me (a) < me (b), a > b < = > me (a) > me (b). Masalan, agar ikki jism massasi a=5 kg, b=3 kg bo’lsa, u holda a ning massasi b ning massasidan katta deyish mumkin. 2. Agar a va b miqdorlar e miqdor birligida o’lchangan bo"lsa, u holda a+b yig’indining sonli qiymatini topish uchun a va b miqdorlarning sonli qiymatlarini qo’shish kifoya. a + b = c< = >me (a+b) = me (a) +me (b) Masalan, a =15 kg, b =12 kg bo’lsa, a + b = 15 kg+12kg = (15+12) kg =27 kg. 3. Agar a va b miqdorlar shunday bo’lsaki, unda b = x*a bo’lsa, u holda b miqdorning sonli qiymatini e birligida topish uchun x sonini me(a) soniga ko’paytirishi etarli: Masalan, agar b ning massasi a ning massasidan 3 marta katta, ya’ni b =3 a va a = 2 kg bo’lsa, u holda b = 3a = 3*(2 kg) = (3*2) kg = 6 kg bo’ladi. Kesmalar uzunliklarini o’lchash jarayonini qaraymiz. Kesmalar to’plamidan birorta e kesma tanlab olinadi va uzunlik birligi uchun qabul qilinadi. a kesmadan uning oxirlaridan biridan birin-ketin e ga teng kesmalar n marta qo’yilgan bo’lsa va oxirgisining uchi a kesma uchi bilan ustma-ust tushgan bolsa, a kesma uzunligining qiymatini n natural son deyiiadi va bunday yoziladi: a=ne. Agar roppa-rosa n marta qo’yilgan bo’lsa, bu kesmaga e = e1 ga teng kesmalar qo’yiladi. Agar ular roppa-rosa n marta qo’yilgan bolsa, a=n, n=e1 bo’ladi va a kesma uzunligining qiymati chekli о’nli kasr bo’ladi. Agar e1 kesma n1 marta qo’yilib, yana e1 dan kichik kesma ortib qolsa, unga 12= (lg’100)1 ga teng kesmalar qo’yiladi. Agar bu jarayonni cheksiz marta davom ettirsak, a kesma uzunligining qiymati son bilan ifodalanadi. Tanlab olingan uzunlik birligida har qanday kesmaning uzunligi musbat haqiqiy soni bilan ifodalanadi va har bir musbat haqiqiy son uchun uzunligi shu son bilan ifodalanadigan kesma niavjud. Kesmalar nzunliklarining quyidagi xossalari mavjnd. Bunda uzunliklar bir xil uzunlik birligi bilaii o’lchanadi. Agar ikkita kesma teng bo’lsa, ular uzunliklarining son qiymatlari ham teng bo’ladi va aksincha, agar ikkita kesma uzunligining son qiymatlari teng bo’lsa, kesmalarning o’zlari ham teng bo’ladi. a = b < = > me (a) = me (b). 3. Agar berilgan kesma bir nechta kesmaning yig’indisi bo’lsa, uning uznligining son qiymati bu kesmalar uzunliklari son qiymatlarining yig’indisiga teng bo’ladi. Uzunlik birligini almashtirganda yangi uzunlik birligi eski uzunlik birligidan necha marta kichik (katta) bo’lsa uzunlikning son qiymati shuncha marta ortadi (kamayadi) va aksincha: agar kesma uzunligining son qiymati bir nachta kesma uzunliklari son qiymatlari yig’indisiga teng bo’lsa, kesmaning o’zi bu kesmalar yig’indisiga teng с = a + b < = > me (c) = me (a) + me (b) 4. Agar a va b kesmalar uzunliklari b=x*a munosabatni qanoatlantirsa, bunda x - musbat haqiqiy son va a kesma e birlik o’lcham, b kesma uzunligining son qiymatini e birlikdan o’lchangan a kesmaning son qiymatiga ko’paytirish etarli. b =x a < = > me (b) = x me (a) b =x a va a = (p\n)l bo’lsin. U holda b=x*(p\n)l=((x*(p\n)l1ya’ni me (b) = x* me (a) ((x*(p\n) ko’paytma 1 kesmani x*marta qo’yish kerakligini bildiradi, ya’ni ((x*(p\n)l=x*((p\n)l)=x*a=b 5. Uzunlik birligini almashtirganda yangi uzunlik birligi eski uzunlik birligidan necha marta kichik (katta) bo’lsa, uzunlikning son qiymati shuncha marta ortadi (kamayadi). Kesmalar uzunliklarining isbotlangan xossalaridan yana quyidagilar kelib chiqadi. a > b < = > me (a) > me (b) с = a-b < = > me (c) = me (a) - me (b) x = a:b < = > х = me (a): me (b). § 1.3. 4-sinfda o’tiladigan miqdorlar, ularni o’lchash usullari va o’lchov birliklari Uzunlik olchov birliklari tarixidan. Inson hayotini olchamlarsiz tasawur etib bolniaydi. Ibtidoiy davrda ham odamlar turar joy qurish uchun turli xil olchainlardan foydalanishgan. Joyiiing balaiidligi, hajmi va hokazolar olchov birliklaridir. Qadimgi Misrda asosiy uzunlik olchovi sifatida tirsak xizmat qilgan. Bir tirsak olovi etti kaft olchamiga barobar bolgan, bir kaft esa toYt barmoq qaliiiligiga togri keladi. Turli odamlar tirsak uzunligini turlicha bolgani uchim ham qadimgi Misrda tirsak uchim ham, kaft va barmoq olchamlari uchim yagona e talon — nam una olchami joriy qilingan. Angliyada odam tanasining qismlari bilan bogliq uzunlik birliklari mavjnd bolgan. Masalan: Dynym arpa boshoglning oYta qismidan olingan uch dona arpa uzunligiga teng bolgan. O’zbekistonda quyidagi qadimiy uzunlik olchamlari mavjud bo’lgan. Gaz — turli joylarda turli uzunlik birligini bildirgan. Ko’pincha oYta bo yli kishining barmogl uchidan burnigacha yoki bir qolining uchidan ikkinchi qolining qoltigigacha bolgan masofa bir gaz hisoblangan. Gaz ko’p joylarda 1 metrdan uzun, aniqrog l m = 106 sm ga teng bolgan. Bulardan tashqari, alchin, farsak, qari, ango’sht, qadam, quloch, suyak, jav- arpa kabi uzunlik olchovlari ishlatilgan. Endi boshlangich sinflarda uzunlik olchov birliklarini olchash usullari togYisida to’xtalib olsak. Ustiga qo’yish usuli. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, oMchanayotgan yoki ajratib olinayotgan kesma santimetr modellari bilan qoplanadi va ularning soni sanab chiladi, necha model bo’lsa shuncha sm boladi deb tushuntiriladi. Bunday amaliy ish bolalarning har bir santimetrni «payqashiga», «sezishiga» yordam beradi. Bu metodni kiritishdan oldin o’quvchilarga quyidagicha koYinishdagi mashqlarni bajarish kerak: - sm modellarini ketma - ket qo’ying. Qanday uzunlikdagi poloska hosil bcTldi? Qo’yib borish usuli. CTqituvchi o’quvchilarga berilgan kesmani o’lchashni o’rgatishda, ularning har biri sm modeli oxirini o"Ichanayotgan kesmaga qalam bilan modelning ikkinchi uchini belgilashlarini; hosil boMgan nuqtaga model oxirini yana bir marta qo’yishlarini va kesmaga yana bitta belgi qo’yishlarini kuzatib boradi. Ikkinchi belgi 2 sm ajratib sanalganini bildiradi. Shunga o’xshash ish qo’yilayotgan belgilardan oxirgisi o’rganayotgan kesmaning keyingi uchi bilan ustma - ust tushganicha davom etilaveradi. Natijada o’quvchi kesmaga qo’yilgan smlar sonini sanab, santimetrlarning butun sonini topadi. Agar belgilar oxirgisi ustma - ust tushmasa, o’lchash natijasi taqriban ifodalanadi: 6 sm - ga, 6 sm dan biroz ortiq, kam. Berilgan uzunlikdagi kesmani santimetr modeli yordamida yasashda ish bunday amalga oshiriladi: - o’quvchi oldin to’g’ri chiziq chizadi; to’g’ri chiziqda nuqta (kesma uchlaridan biri belgilansin); shu nuqadan boshlab biror yo’nalishda santimetrlarni keragicha sonda qo’yib chiqsin (har gal belgi qo’yiladi); kesmaning ikkinchi uchi belgilanadi. Shuni e’tiborga olish kerakki, berilgan kesmani o’lchashda ko’pincha ozmi - ko’pmi sezilarli qoldiqlar chiqishi mumkin. Natijada bajarilayotgan ish mohiyatini tushunish qiyinlashadi. Shu sababli kesmani o’lchashni ko’rsatilgan ikkala usul bilan bajarish maqsadga muvofiq. Kesmalarni o’lchashning puxta ko’nikmalarini shakllantirish maqsadida o’quvchilarni faqat qog’ozda chizilgan kesmalarni o’lchash bo’yicha mashq qilib qolmasdan, balki bu maqsadga uncha katta bolmagan boshqa narsalarni qalamdon, daftar kabilarni ham o’lchashga o’rgatish foydali. KcTpburchak tomonlari ham cTlchash ob’ekti bo’lishi muhimdir. Metrik o’lchov sistemasining kelib chiqishi XVIII-asr oxirida Frantsuz olimlari tabiat asosida uzunlikning yagona doimiy o’lchamini topishga harakat qilganlar. Tuzilgan maxsus qo’mita yer kurrasi meredianining qismini olchashga kirishdi. Bu ish olti yil davom etdi. Nihoyat, uzunlik o’lchamining yagona birligi topilgan. Bu yer kurrasi merediani chorak qismining o’n milliondan bir bo’lagi deb qabul qilingan. Uni yunoncha «metron»- «o’lcham» so’zidan olib «metr» deb atadilar. Boshlang’ich sinflarda «Vaqt o’lchovlari temasini o’rganishda bolalar vaqt o’lchovining asosiy birliklari» haqida konkret fikrlarga ega bo’lishlari kerak. Bular yil, oy, hafta, sutka, soat, minut. O’qituvchining vazifasi o’quvchilarni vaqtini aniqlashlarida soatdan amalda foydalanishga, shuningdek, hodisaning qancha vaqt davom etganligini, boshlanishi va oxirini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan har xil masalalarni yechishda tabel -kalindardan foydalanishga o’rgatishdan iborat. Ma’lumki vaqt o’lchovlari, o’lchovlarning metrik sistemasidan farqli o’laroq bevosita oMchash imkoniyatini bermaydi. Bu hoi turli ko’rsatma va ko’nikmalrdan keng foydalanish kerakligini korsatadi. Bu temani o’rganishda quyidagi eng ko’p tarqalgan ko’rsatma qollanmalardan foydalaniladi: l.Tabel - kalendar. Bu har bir o’quvchida bo’lish kerak. Joriy yil uchun bunday tabel - kaiendarni o’quvchilarning o’ziari oqituvchilar rahbarligida tayyorlaydilar. 2. Soatning demontstratsion modelu Darslikda berilgan mashqlarning ko’pchiligi bilan ishlashni talab qilganligi uchun har bir o’quvchi soat modellarini tayyorlangan bo’lishlari kerak. 3.«Maktab o^quvchisining kundalik rejimi» jadvalarl «Vaqt oMchovlari» temasini o’rganish vaqtiga qadar o’quvchilar hafta bilan tanish bo’ladilar. Yildagi oylarning nomlarini va ularning kelish tartibini bilib olgan bo’ladilar. Bolalarda yig’ilgan bunday tasavvurlar boshlang’ich sinfda vaqt o’lchovlarini bilishga zamin boladi. II- BOB IV - Sinfda о ‘lcho vlabni о rganish metodikasi § 2.1. Miqdorlami o’rgatishning didaktik printsiplari Ta’lim printsiplari — o’qituvchining faoliyatini va o’quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o’zlashtirilishi, tegishli ko’nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va yol-yo’riqlarini o’z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta’lim qoidalari har ikkala faoliyatni, ya’ni о’qituvchi va oquvchi tomonidan o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni muvoffaqiyatli amalga oshirish imkonini beradigan bir qancha talablarni ham umumlashtirib beradi. Shunga ko>a ta’lim qoidalari o^qitishning eng muhini masalalarini nazariy va anialiy jihatdan togri hal qilishniiig asosiy negizi hisoblanadi. Miqdorlami orgatishda quyidagilarga amal qilinadi: 1. Ta’linming ilniiy bolish printsipi. a) Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarga ilniiy jihatdan ishonarli aniq va sinab koYilgan miqdorlar haqidagi ma’lumotlar berilishni talab etadi. Ilniiy bilimlarni egallash jarayonida o^quvchilarda ilniiy dimyoqarash e’tiqod tarkib topadi. Tafakkur rivojlanadi. Ta’iimning ilniiy bolish printsipi miqdorlami o’qitish jarayonida oxquvchilarni hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilniiy bilimlar bilan qurollantirish bolalarni ilniiy tadqiqot iisullari bilan tanishtirib borishga qaratiladi. b) miqdorlar mavzusini otish o\ntishdagi didaktikaning tizimlilik printsipini hisobga olishni talab qiladi. Miqdorlar va ularning olchovlarini izchillikka rioya qilib о qitish lozim, toki bugun o’rganilgan bilimlar kecha o’rganilganlarni mustahkamlasin. v) ta’limning tarbiyaviylik printsipi miqdorlarni oYgatishda tejamkorlik, vaqtdan iiiiunili foydalanish, oqilona ishlash, tarixiy ma’lumotlar bilan tanishish kabilarni tarbiyalaydi. g) ta’limda nazariyaning amaliyot bilan boglab o4ish qoidasi iliniylik printsipi bilan uzviy bog liq. Bolalarga miqdorlar haqidagi bilim, koiiikmalar berilar ekan, bn tiz navbatida amaliyotda mustahkamlanadi. CTquvchilar toliq miqdorga oid nazariy bilim, koYiikmalari, tajriba, er maydonlarida, zamonaviy texnika vositalari jarayonida qollanadi. Anialiy ishlar natijasida oYjiivchilarning olgan nazariy bilimlarini mustahkamlanadi. Masalan, Vaqtni olishda soat modeli kalendar yordamida vaqt oraliqlarini olchash, aniqlash. Uzunlik mavzusida anialiy olchash ishlarini bajarish, figuralar, er maydonlarining yuzini olchaganlarini bajarish va hokazo. d) OYptishning optimik printsipi oYnivchilar miqdor haqidagi materialni idrok qilishda ta’riflar, terminlarning ifodalanishigina emas, ularning hayot bilan bogliqligini ham tushunishlarini talab etadi. Miqdorlar mavzusidagi bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirgan o’quvchilarda bilimlrga nisbatan malum imotsional kechinmalar uyg’otadi talimni ongli o’zlashtirish rpintsipi o’quvchilarning miqdor haqidagi bilimlarini ozlashtirishda mustaqillik, faolliklarni hanida mantiqiy fikrlashlarini tarbiyalashni nazarda tutadi. e) Ta’limning koYsatmalilik printsipi. OYptish jarayonining sifatini orttiradi, oYnivchilarning bilim olishlariiii osonlashtiradi. Miqdorlar mavzushii oqitishda koYsatmalilik printsipiga ainal qilinsa, bolalar mavzuni ongli ravishda o^zlashtiradi. Darsda foydalaniladigan koYsatmali qoYollar miqdorining mazmunini ochib beradi. Bolar mavzuni о zlashtirishda bolalarga qulaylik yaratadi. § 2 .2. Uzunlik ulcho’vlarini o’tish metodikasi Avvalo kesma uzunlik tushunchasi haqida tasawurlar tarkib toptiriladi. Kesma uzunligi tushunchasi narsalarni uzunligi bo’yicha taqqoslash asoasida kiritiladi. Masalan, o’qituvchi bolalarga ikki bo’lak tasmani yoki qog’oz poloskalar va boshqalarni ustma - ust qo’shish уолН bilan taqqoslashni (qisqa, uzun) taklif qiladi. Amaliy ishlar taqqoslashlarni so’zlar yordamida ifodalash bilan mustahkamlanadi. «Uzunliklar bo’yicha teng», «Uzunliklar bcTyicha teng emas» so’zlarining mazmunlari «bir xil», «uzun», «qisqa» kabi so’zlar bilan almashtiriladi. Shundan keyin, yana amaliy ishlar asosida, tasma yoki poloskalar yordamida taqqoslash, ya’ni kesmalardan birini ikkichisining ustiga bevosita qo’yib bo’lmaydigan holatlar o’rgatiladi. Shu maqsadda o’quvchilar qog’oz poloska chetiga qalam bilan bir kesmaning boshi va oxirini belgilaydilar, so’ngra poloskani boshqa kesma yoniga qo’yadilar. Ko’pburchak tomonlarini taqqoslashni ko’pincha shunday usul bilan amalga oshiriladi. Shunday mashqlarni bajarish natijasida bolalarda kesmalarni taqqoslashning amaliy tajribasi to’planadi. Shunga asoslanib o’qituvchi konkret hayotiy misollar asosida masalan, ma’lum uzunlikda tasma sotib olish kerak bolganda va shunga o’xshash xolatlarda kesmalarni taqqoslash uchun uzunlik o’lchov birligidan foydalanish zaruriyatiga o’quvchilar fikrini olib keladi. Bu erda amaliy ishni quyidagicha o’tkazish foydali: har bir o’quvchiga sanoq cho’pi uzunligini o’lchashni taklif qilinadi. Bunining uchun oldin oMchov (birlik kesma) - qog’oz poloskani (tasma...) tanlab olish kerak. Har qaysi o’quvchi o’zida bor poloskalaridan o’z o’lchovini tanlaydi. Natijada har xil sonlar hosil bo’ladi, chunki o’quvchilar bir miqdor qiymatini topish uchun turli xil o’lchov tanlab oldilar. Bunday amaliy ishlar natijasida bolalarda o’lchash jarayoni haqida dastlabki tasavvurlar hosil bo’ladi, hamda ularni uzunlik birligi sifatida har qanday kesma uzunligini olish mumkin, degan xulosaga olib keladi. Shu sababli, kesmalarni taqqoslash uchun aniq o’lchov yordamida o’lchashlardan foydalaniladi. OMchashlar oldin uncha katta bo’lmagan narsalar masalan, qalam, ruchka, choplar va boshqalarning uzunliklarini topishni organib olamiz. Buning uchun aniq, umumiyat tomonidan qabul qilingan uzunlik birligi santimetrdan foydalaniladi. CTquvchilar santimetr haqida ayoniy tasavvurlarni olish uchun o’qituvchi rahbarligida santimetr modellarini tayyorlashlari lozim. Buning uchun katakli qog’oz varag’idan bir nechta 1 smli poloskalar qirqib olinadi. Poloskalarni ustma - ust qo’yib ularning o’zaro teng ekanligi aniqlanadi. Qirqilgan poloskalarning har biri santimetr modeli hisoblanadi. Santimetr modeli yordamida o’quvchilar: berilgan kesmalarni o’lchash. berilgan uzunlikdagi kesmani yasash va chizish malakasini egallb olishadi. Bundan tashqari, ismli sonlami almashtirish, taqqoslashga doir ish davom ettiriladi, ular ustida yoznia hisoblash usullari oYganiladi. Darslikdagi ushbu-niasalani koYib chiqaylik. Bu masalani echish uchun uni tahlil qilamiz va unga doir chizma chizamiz. 400 m 400 m ? 4 Ф ф » 1 000 m - masalada nima ma’lum? sport chining bosib olishi kerak bo lgan masofa (1 000 m). sportchi necha metr yugurishi kerakligini toping. Chizmadan koYinib turibdiki, masala 2 amal bilan echiladi: 400*2 = 800 m 1 000 - 800 = 200 m. Masalaning echimini ifoda shaklida ham yozishimiz mumkin. 1000-(400*2) = 200 m Javob: 200 m yugurishi kerak. Yana darslikdagi 719-masalani og’zaki echamiz. Bir o’quvchi masalani o^qiydi. Masalada nima ma’lum? Sinfning bo4yi ma’lum. Nimani topishimiz kerak? Yolakning bo^yini topishimiz kerak. Yolakning bo^yini topishimiz uchun nima qilamiz? Yolakning boxyini berilgan qiymatlar yordamida topamiz. Sinfning boxyi 8 in, bu yolakning 1\6 qismiga teng. Demak, yolakning bo’yini topishimiz uchun 8*6=48bolishini aniqlaymiz. Javob: yolakning bo’yi 48 metr. 811-masalani ко" rib chiqamiz. To’g’ri to’rtburchak tomonlari asosida chiziladi. 3 m 5 m Bu masalani echish uchun perimetrni topish qoidasi eslatiladi. «Tomonlar uzunliklari yig’indisi perimetr deyiladi». P = 3+5+3+5=16 sm yoki P = 3*2+5*2 =16 sm Javob: To g’ri tortburchakning perimetri 16 sm. DARS ISHLANMASI Mavzu: Uzunlik o’lchov birliklari Maqsad: O’quvchilarga DTS talablari asosida sonlarni ko’paytirish va bo’lishni o’rgatish. Ta’limiy: O’quvchilarga Uzunlik o’lchov birliklari ko’rinishidagi misollarni bajarishni o’rgatish. Tarbiyaviy: Sport bilan shug’ullanishni targ’ib qilish, ish bajarishda tozalikka, ozodalikka, tartibga rioya qilishga o’rgatish. Kommunikativ kompetensiya: matematikaga oid atamalarning ma’nosini tushunib, to’g’ri o’qiy olish; so’z va gaplarni bog’lagan holda o’z fikrini aniq va ravshan ifodala y olish; fikrni mantiqiy izchillikda ifodalay olish; matematik matn ma’nosini qayta so’zlab bera olish; matematik qoidalarni yoddan ayta olish. matematikaga oid audiomatn, videotasvirlarni tinglab tushuna olish, tegishli munosabat bildira olish. O’zini o’zi rivojlantirish kompetensiyasi: o’quv masalasini (maqsadini) topa olish va ifodalay olish, qismlarga ajratish; masala yechimiga yaqinlashish darajasini baholay olish va zarur hollarda o’z faoliyatini to’g’rilay olish; sodda kundalik vaziyatlarda mavjud bilim va ko’nikmalarni qo’llay olish; Dars turi: Yangi tushuncha berish. Metodi: aqliy hujum, mustaqil ish . Jihozi: Mavzuga oid ko’rgazma, tarqatmalar, test savollari. Darsning borishi. T/R Bo’limlar Vaqti 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O’tgan mavzuni mustahkamlash 5 daqiqa 3 Yangi mavzu bayoni 15 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 10 daqiqa 5 O’quvchilarni rag’batlantirish. Darsni yakunlash. 10 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa 3Jami 45 daqiqa I.Tashkiliy qism. Salomlashish, davomatni aniqlash, o’quvchilarni o’quv qurollarini nazoratdan o’tkazish, aylanma daftarlarni almashtirish . II. O’tgan mavzuni mustahkamlash . O’tilgan mavzu yuzasidan savol-javob o’tkazish, uy vazifasini bajarilishini tahlili o’tkazilib no’to’g’ri bajarilgan misollar yuzasidan ko’rsatma beraman. III Yangi mavzu bayoni Tenglik hosil qilamiz 3 m = 30 dm 5 m 6 dm = 560 cm 800 dm = 80 m 6 m = 60 dm 2 m 5 dm = 250 cm 900 dm = 90 m Xazina izlovchiga xazinani topishda yordam beramiz. Xaritada xazina minoradan 6sm uzoqlikda, daraxtdan 5sm uzoqlikdagi qoya ostida joylashgan. Xazinaga boorish yo’liga teng bo’lgan kesmalarni chizamiz O quvchilar barcha qoyalardan minora va daraxtgacha bo lgan masofalarniʻ ʻ chizg ich yordamida o lchaydi. Masofasi mos ravishda 6 va 5 cm bo lgani ʻ ʻ ʻ tanlanadi 60 m arqonni 5 m dan bo’laklash uchun necha marta qirqish kerak? 12 marta Shokir o’zining o ’ y i n c h o q l a r i uchun kichik hayvonot bog’i yasadi. Hayvonot bog’i to’sig’ini qistirgich bilan olchadi. Agar bitta qistirgich 2 cm uzunlikda bo’lsa, har bir tomon uzunligi necha santimetrga teng? To’siqning perimetrini detsimetr va santimetrlarda ifodalaymiz. Qistirgich – 2 cm Har bir tomoni –? cm dan Perimetri –? dm 1) 2 × 5 = 10 cm – to siqning bo yi; ʻ ʻ 2) 2 × 4 = 8 cm – to siqning eni; ʻ 3) 10 + 8 + 10 + 8 = 36 cm 36 cm – to siqning perimetri. ʻ Javob: to siqning perimetri 3 dm 6 cm ga teng. ʻ IV. Yangi mavzuni mustahkamlash. Mavzu yuzasidan bilimlarni mustahkamlash dars davomidagi misol va masalalarni ishlash savol javob orqli bilimlarni mustahkamlash V. O’quvchilarni rag’batlantirish. Darsni yakunlash.: Darsda faol qatnashgan, doskada misol masala bajargan va birinch bo’lib bajargan o’quvchilarni baholayman. Uyga vazifani e’lon qilaman. VI. Uyga vazifa: Oila a’zolarimizning bo’yini aniqlaymiz. Ma’lumotlami jadvalda ifodalaymiz Ayting-chi, kimning bo’yi eng past bo’yli oila a’zosiga nisbatan balandroq? Eng baland va eng past bo’ylar orasidagi farq qancha? Xulosa Matematika o’qitishni takomillashtirishdan kutilgan maqsad o’quvchilarda miqdoriy munosabatlar va o’lchov tushunchalarni shakllantirish hamda rivojlantirishdan iborat. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi asosiy miqdorlar, ularni o’lchash malakalarni shakllantirishga doir nazarish va amaliy bilimlarni puxta o’zlashtirib olmog’i lozim. Boshlang’ich sinflarda miqdorlarni o’rganish arifmetik materialni o’rganish bilan uzviy bog’liqlikda amalga oshiriladi. O’lchovlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirishga asosan amaliy ishlardan foydalanish asosida erishiladi. Bunday amaliy ishlarni bajarishda qo’lning harakatlantirivchi kuchidan foydalanish o’quvchialar aktivligini oshiradi, atrof-borliqni o’z “kashfiyot” lari orqali bilib olish bolalar uchun juda qiziqarlidir. Miqdorlarni o’rgatishda ko’rgazmalilikdan foydalanish yaxshi samalalar beradi. Ushbu Kurs ishi orqali biz boshlang’ich sinf matematika kursida alohida ahamiyatga ega bo’lgan miqdorlar, ya’ni massa, hajm, yuza, uzunlik, vaqt qatnashgan masalalarni o’rganish uslublari haqida fikrlarimizni mavjud adabiyotlar, tahlil va tajribalar asosida bayon qilishga harakat qildik. Bunda asosiy e’tiborni miqdorlar o’rtasidagi bog’liqlikka, ular qatnashgan misol-masalalarga qaratdik. Mavzu yuzasidan fikrlarimizni umumlashtirib quyidagi xulosalarga keldik: * ta’limning ilmiylik tamoyili miqdorlarni o’qitish jarayonida o’quvchilarni hozitgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilmiy bilimlar bilan qurollantirishni nazarda tutadi; miqdorlar va ularning o’lchovlarini izchillikka rioya qilgan holda o’qitish lozim, toki bugun o’rganilgan bilimlar kecha o’rganilganlarini mustahkamlasin; o’quvchilarga miqdorlar haqidagi bilim va ko’nikmalar berilar ekan, bu o’z navbatida amaliyotda mustahkamlanib boradi. Masalan, vaqtni o’lchashda soat modelidan, vaqt oraliqlarini o’lchashda kalendardan foydalanadilar. Uzunlik o’lchovlarini o’rganishda amaliy o’lchash ishlarini, geometrik figuralar va yer maydonlarining yuzini o’lchash ishlarini bajaradilar. o’quvchilardan o’lchovlar haqidagi materialni idrok qilishda ta’riflar, terminlarning ifodalanishini o’rganish bilan birga ularning hayot bilan bog’liqligini ham tushunishlari talab etiladi; o’lchovlar mavzusini o’qitishda ko’rsatmalilik tamoyiliga amal qilib, zamonaviy texnik vositalardan va ko’rgazmali qurollardan foydalanilsa, o’quvchilar mavzuni ongli ravishda o’zlashtiradilar. Darsda foydalanilgan ko’rsatmali qurollar o’lchovlar mazmunini ochib beradi; O’lchovlarni o’rgatish jarayonida o’quvchilarga o’lchov birliklari jadvalini yod oldirish va uni o; lchash ishlarida hamda masalalar yechishda qo’llashga o’rgatib boorish lozim; vaqt, miqdor, tezlik va masofa kabi o’lchovlar orasidagi o’zaro bog’lanishlarni bilish va bu bilimlarni matnli masalalar yechishga tadbiq qilish malakasini shakllantirish g’oyat muhimdir; to’rtinchi sinf o’quvchilarida miqdorlarni o’lchash va hisoblash malakalarini shakllantirishda testli masalalarni yechilishini o’rgatish asosiy o’rinni yegallaydi. to’rtinchi sinf o’quvchilarida matematika darslarida miqdorlarni shakllantirishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o’quvchilarni shu mavzular bo’yicha bilim, malaka va ko’nikmalarni yegallashlarini kafolatlaydi: o’quvchilarda miqdorlarni o’lchash malakalarini shakllantirishga doir har bir darsda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llashda o’quvchilarning yosh xususiyatlari va bilim darajalarini hisobga olish zarur. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T., 2014. 2. “Umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 6- apreldagi 187-son qarori. 3. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997- yil. 9-son, 225- modda. 4. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997- yil. 11-12-son, 295-modda. 5.“Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” dagi PQ – 2909 – sonli qarori 2017- yil 20- aprel

O’quvchilarga uzunlik olchov birliklari bilan tanishtirish

Купить