O’rnatilgan tizimlarda IOT (internet of things) qo’llanishlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	83.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

O’rnatilgan tizimlarda IOT (internet of things) qo’llanishlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” fakulteti
“KOMPYUTER INJINIRINGI” kafedrasi
O ’ rnatilgan tizimlarda I OT (internet of things) qo ’ llanishlari
mavzusidagi
KURS ISHI

ANNOTATSIYA
Ushbu bitiruv malakaviy ishi zamonaviy axborot texnologiyalarining eng
muhim yo’nalishlaridan biri — o’rnatilgan tizimlar va Internet of Things (IoT)
texnologiyasining nazariy asoslari hamda ularning amaliy qo’llanilishiga
bag’ishlangan. So’nggi yillarda raqamli transformatsiya jarayonining jadal
kechishi, aqlli qurilmalar va sensor tarmoqlar sonining ortib borishi, turli texnik
tizimlarning avtomatlashtirilishi IoT texnologiyalarining ahamiyatini keskin
oshirdi. IoT texnologiyasi real vaqt rejimida ma’lumotlarni yig’ish, uzatish, qayta
ishlash va tahlil qilish imkonini berib, ishlab chiqarish, energetika, transport,
sog’liqni saqlash, qishloq xo’jaligi va kundalik hayot kabi ko’plab sohalarda keng
qo’llanilmoqda. Ushbu texnologiyaning samarali ishlashi esa o’rnatilgan
tizimlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi.
Ishning birinchi bobida o’rnatilgan tizimlarning mohiyati, tuzilishi va
ishlash prinsiplari chuqur tahlil qilinadi. O’rnatilgan tizimlar — bu ma’lum bir
maxsus vazifani bajarishga mo’ljallangan, energiya jihatidan tejamkor, barqaror
ishlaydigan va ko’pincha kichik hajmli hisoblash tizimlaridir. Ular ko’plab IoT
qurilmalarining “yuragi” hisoblanadi. Shuningdek, IoT texnologiyasining asosiy
komponentlari — sensorlar, aktuatorlar, ma’lumot uzatish tarmoqlari, bulutli
platformalar va boshqaruv tizimlari haqida batafsil ma’lumot beriladi. IoT va
o’rnatilgan tizimlar o’zaro uzviy bog’liq bo’lib, ularning integratsiyasi natijasida
aqlli uylar, aqlli shaharlar, sanoat avtomatizatsiyasi, transport nazorati va boshqa
ko’plab ilg’or yechimlar vujudga kelmoqda.
Ikkinchi bobda IoT texnologiyalarining texnik yechimlari va amaliy
jihatlari ko’rib chiqiladi. Xususan, sensor tarmoqlari va mikrokontrollerlar asosida
IoT qurilmalarini loyihalash usullari, Wi-Fi, MQTT, Bluetooth, LoRa va boshqa
ma’lumot uzatish protokollari hamda tarmoq arxitekturalari haqida batafsil
yoritiladi. IoT tizimlarida xavfsizlik, ishonchlilik, ma’lumotlarning maxfiyligi va
energiya samaradorligi masalalari alohida tahlil qilinadi. Xavfsiz va samarali IoT
infratuzilmasini yaratish uchun zamonaviy texnik va dasturiy yondashuvlardan
foydalanish zarurligi asoslab beriladi.
2

Tadqiqot natijalarida IoT va o’rnatilgan tizimlar o’rtasidagi texnik va funktsional
bog’liqlik yoritiladi, ularning integratsiyasi natijasida yuzaga keladigan afzalliklar,
amaliy qo’llanilish sohalari va istiqbollari tahlil qilinadi. Ishning ilmiy va amaliy
ahamiyati shundan iboratki, u zamonaviy IoT infratuzilmasini yaratishda zarur
bo’lgan nazariy asoslar, texnik yechimlar va xavfsizlik tamoyillarini kompleks
tarzda ko’rsatib beradi. Ushbu bitiruv ishi IoT texnologiyalari, avtomatlashtirilgan
tizimlar va kiberfizik tizimlar sohasida faoliyat yurituvchi mutaxassislar uchun
amaliy qo’llanma sifatida xizmat qilishi mumkin.
ANNOTATION
This graduation thesis is devoted to one of the most rapidly developing
fields of modern information technologies — the theoretical foundations and
practical applications of embedded systems and the Internet of Things (IoT) .
The rapid digital transformation, the growing number of smart devices and sensor
networks, and the increasing automation of various technical systems have made
IoT one of the key technologies of the 21st century. IoT enables real-time
collection, transmission, processing, and analysis of data, and is widely used in
fields such as manufacturing, energy, transport, healthcare, agriculture, and
everyday life. The effective operation of IoT solutions is impossible without
embedded systems, which serve as the core components of most connected
devices.
The first chapter of the work examines the concept, structure, and
operating principles of embedded systems in detail. Embedded systems are
compact, energy-efficient, and task-oriented computing devices that are often
integrated into larger systems to perform specific functions. The main components
of IoT technology — sensors, actuators, communication networks, cloud
platforms, and control systems — are also analyzed. The strong interdependence
between IoT and embedded systems is emphasized, showing how their integration
leads to advanced solutions such as smart homes, smart cities, industrial
automation, and transportation management.
3

The second chapter focuses on technical solutions for IoT applications in
embedded systems. It covers the design of IoT devices based on sensor networks
and microcontrollers, communication protocols such as Wi-Fi, MQTT, Bluetooth,
and LoRa, as well as network architecture. Issues related to IoT security,
reliability, data confidentiality, and energy efficiency are discussed in depth. The
importance of using modern hardware and software approaches to build secure and
efficient IoT infrastructures is highlighted.
The research results show the functional and technical interconnection
between IoT and embedded systems, their advantages, application areas, and future
prospects. The scientific and practical significance of the thesis lies in presenting a
comprehensive overview of the theoretical foundations, technical solutions, and
security principles necessary for building modern IoT infrastructures. This work
can serve as a practical guide for specialists working in the fields of IoT
technologies, automated systems, and cyber-physical systems.
АННОТАЦИЯ
Данная выпускная квалификационная работа посвящена одной из
наиболее актуальных областей современных информационных технологий —
теоретическим основам и практическому применению встроенных
систем и технологии Интернета вещей (IoT) . Стремительное развитие
цифровой трансформации, рост количества интеллектуальных устройств и
сенсорных сетей, а также автоматизация технических систем повышают
значимость технологий IoT во многих сферах. IoT обеспечивает сбор,
передачу, обработку и анализ данных в режиме реального времени и широко
применяется в промышленности, энергетике, транспорте, здравоохранении,
сельском хозяйстве и повседневной жизни. Эффективная работа IoT
невозможна без встроенных систем, которые являются базовыми элементами
большинства устройств.
В первой главе подробно рассматриваются понятие, структура и
принципы работы встроенных систем , а также основные компоненты
технологии IoT: сенсоры, исполнительные устройства, коммуникационные
4

сети, облачные платформы и управляющие системы. Особое внимание
уделено взаимосвязи и интеграции IoT и встроенных систем, благодаря
которой создаются передовые решения — умные дома, умные города,
промышленные автоматизированные системы и транспортные решения.
Во второй главе анализируются технические решения для внедрения
IoT во встроенных системах , включая проектирование устройств на основе
сенсорных сетей и микроконтроллеров, а также применение
коммуникационных протоколов (Wi-Fi, MQTT, Bluetooth, LoRa и др.). Также
рассматриваются вопросы безопасности, надежности, конфиденциальности
данных и энергоэффективности в IoT-системах. Подчеркивается важность
современных аппаратных и программных подходов для построения
защищенной и эффективной инфраструктуры IoT.
Результаты исследования показывают функциональную и техническую
взаимосвязь между IoT и встроенными системами, их преимущества, области
применения и перспективы развития. Научная и практическая ценность
работы заключается в том, что она комплексно описывает теоретические
основы, технические решения и принципы обеспечения безопасности,
необходимые для построения современной IoT-инфраструктуры. Данная
работа может быть использована специалистами в области IoT,
автоматизированных и киберфизических систем как практическое
руководство.
5

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................ 7
I BOB. O’RNATILGAN TIZIMLAR VA INTERNET OF THINGS
TEXNOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI ................................................. 9
1.1. O’rnatilgan tizimlar tushunchasi, tuzilishi va ishlash prinsiplari ............. 9
II BOB. O’RNATILGAN TIZIMLARDA IOT TEXNOLOGIYALARINI
AMALIY QO’LLASH YO’NALISHLARI ............................................................ 22
2.1. O’rnatilgan tizimlar asosida IoT qurilmalarini ishlab chiqish va ularning
arxitekturasi ............................................................................................................. 22
2.2. IoT asosida ishlab chiqilgan o’rnatilgan tizimlarning amaliy qo’llanilishi
................................................................................................................................. 26
2.3. IoT tizimlarida xavfsizlik va maxfiylik masalalari ................................ 30
III BOB. O’RNATILGAN TIZIMLARDA IoT TEXNOLOGIYALARINI
JORIY ETISH ISTIQBOLLARI ............................................................................. 36
3.1. IoT texnologiyalarining rivojlanish tendensiyalari ................................ 36
3.2. O’rnatilgan tizimlarda IoT texnologiyalarini joriy etish muammolari va
ularni bartaraf etish yo’llari ..................................................................................... 37
3.3. O’rnatilgan tizimlarda IoT texnologiyalarini takomillashtirish bo’yicha
istiqbolli yo’nalishlar ............................................................................................... 39
XULOSA ....................................................................................................... 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .................................. 44
6

KIRISH
Bugungi kunda insoniyat taraqqiyoti yangi bosqichga – raqamli
texnologiyalar asriga qadam qo’ydi. Shu jarayonda Internet of Things (IoT) —
ya’ni “Narsalar interneti” texnologiyasi ilm-fan, ishlab chiqarish, transport,
tibbiyot, ta’lim, qishloq xo’jaligi va hatto kundalik maishiy hayotda ham keng
qo’llanilmoqda. IoT — bu turli xil jismoniy qurilmalar, sensorlar, o’lchov
asboblari va boshqaruv tizimlarining internet orqali o’zaro bog’lanib, real vaqt
rejimida ma’lumot almashish imkonini beruvchi texnologik tizimdir.
IoT texnologiyasining muvaffaqiyatli ishlashi uchun asosiy poydevor bu
o’rnatilgan tizimlar (embedded systems) hisoblanadi. O’rnatilgan tizimlar — bu
ma’lum bir vazifani bajarishga mo’ljallangan apparat va dasturiy vositalar
majmuasidir. Masalan, haroratni o’lchaydigan sensor, avtomobilning yoqilg’i
sarfini nazorat qiluvchi qurilma yoki aqlli uy tizimidagi har bir elektron modul —
o’rnatilgan tizimning namunasidir. Shu bois, IoT va o’rnatilgan tizimlar bir-biri
bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ularning uyg’unligi texnologik taraqqiyotning
asosi hisoblanadi.
Hozirgi kunda o’rnatilgan tizimlar asosidagi IoT qurilmalari inson mehnatini
yengillashtirish, resurslarni tejash, xavfsizlikni oshirish va ma’lumotlar
almashinuvini tezlashtirishda beqiyos imkoniyatlar yaratmoqda. Masalan, aqlli
shahar infratuzilmasida transport harakatini nazorat qilish, energiya sarfini tahlil
qilish, chiqindilarni avtomatik boshqarish kabi tizimlar IoT texnologiyasi
yordamida samarali ishlamoqda. Sog’liqni saqlash sohasida esa tibbiy sensorlar
bemorning yurak urishi, qon bosimi yoki tana haroratini o’lchab, ma’lumotni
shifokor tizimiga avtomatik uzatadi.
Biroq, IoT tizimlarini o’rnatilgan qurilmalarga joriy etish jarayoni faqat
texnik emas, balki tashkiliy, iqtisodiy va xavfsizlik jihatlaridan ham murakkabdir.
Bunda tarmoq xavfsizligi, ma’lumotlar maxfiyligi, energiya samaradorligi, texnik
moslashuvchanlik kabi muammolar hal etilishi lozim. Shu bilan birga, global
7

miqyosda standartlashtirish, tarmoqlararo muvofiqlik va samarali axborot
almashinuvi mexanizmlarini yaratish dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda.
Mazkur kurs ishining maqsadi — o’rnatilgan tizimlarda IoT
texnologiyalarining qo’llanilish sohalarini, ularning ishlash tamoyillarini,
afzalliklari va muammolarini tahlil qilish hamda istiqbolli yo’nalishlarini
aniqlashdir. Ish davomida IoT texnologiyalarining o’rnatilgan tizimlardagi amaliy
joriy etilishi, ularning afzalliklari, kamchiliklari, xavfsizlik masalalari va
kelajakdagi rivojlanish yo’nalishlari haqida batafsil ma’lumotlar keltiriladi.
Kurs ishining dolzarbligi shundaki, IoT texnologiyalari bugungi raqamli
iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismiga aylangan. U nafaqat ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish, balki atrof-muhitni muhofaza qilish, energiya
tejamkorligini ta’minlash va inson hayot sifatini yaxshilashda ham muhim o’rin
tutadi. Shu sababli o’rnatilgan tizimlarda IoT texnologiyalarini o’rganish, tahlil
qilish va ularni takomillashtirish bo’yicha ilmiy yondashuv zamonaviy texnologik
taraqqiyot uchun zaruriy shartlardan biridir.
Shu ma’noda, ushbu kurs ishi o’rnatilgan tizimlarda IoT texnologiyalarining
amaliy qo’llanilishi, ularning afzalliklari va istiqbollari haqida chuqur tahliliy
ma’lumot beradi hamda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining
samarali joriy etilishiga xizmat qiladi.
8

I BOB. O’RNATILGAN TIZIMLAR VA INTERNET OF THINGS
TEXNOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. O’rnatilgan tizimlar tushunchasi, tuzilishi va ishlash prinsiplari
O’rnatilgan tizimlar (embedded systems) – bu aniq bir vazifani bajarish uchun
mo’ljallangan, apparat va dasturiy ta’minotning bir butun holda ishlashiga
asoslangan maxsus kompyuter tizimlaridir. Ular odatda kichik hajmli, arzon,
energiya tejamkor va yuqori ishonchlilikka ega bo’lib, inson aralashuvisiz ma’lum
jarayonni boshqarish yoki nazorat qilishga xizmat qiladi. O’rnatilgan tizimlarning
asosiy maqsadi – real vaqt rejimida ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash va zarur
qarorlarni avtomatik tarzda qabul qilishdir. Oddiy kompyuterlardan farqli o’laroq,
o’rnatilgan tizimlar bitta funksiyani bajarishga yo’naltirilgan bo’ladi. Masalan, kir
yuvish mashinasining boshqaruv paneli, avtomobilning tormoz tizimi, tibbiyotdagi
yurak urish ritmini o’lchovchi qurilmalar yoki aqlli termostatlar – bularning
barchasi o’rnatilgan tizimlarga misol bo’la oladi. O’rnatilgan tizimning markaziy
qismi bu mikrokontroller yoki mikroprotsessor hisoblanadi. Mikrokontrollerlar
odatda kichik hajmli, past quvvatli va bir nechta funksiyani o’zida mujassam etgan
integral sxemalardir. Ular o’z ichida protsessor, xotira (RAM, ROM, Flash) hamda
kirish-chiqish portlarini birlashtiradi. Bu ularni mustaqil boshqaruv tizimi sifatida
ishlatish imkonini beradi. Mikroprotsessorlar esa ko’proq hisoblash quvvatiga ega
bo’lib, murakkab tizimlarda (masalan, avtomobil boshqaruv moduli yoki
robototexnika) ishlatiladi. O’rnatilgan tizimlarning apparat tuzilmasi quyidagi
asosiy qismlardan iborat: markaziy boshqaruv bloki (mikrokontroller), xotira
modullari, kirish-chiqish interfeyslari, sensorlar va aktuatorlar. Sensorlar
(datchiklar) muhitdagi fizik ko’rsatkichlarni – harorat, bosim, yorug’lik, harakat
yoki namlikni o’lchab, elektr signaliga aylantiradi. Ushbu signal mikrokontroller
tomonidan qayta ishlanib, dasturiy algoritmga muvofiq aktuatorlarga (elektr
motorlar, relelar, servo mexanizmlar) yuboriladi. Shu tariqa tizim o’ziga yuklangan
vazifani avtomatik ravishda bajaradi. Masalan, harorat sensori orqali xona harorati
o’lchanadi va u belgilangan darajadan past bo’lsa, mikrokontroller isitish tizimini
9

yoqadi. O’rnatilgan tizimlarning dasturiy ta’minoti ham muhim o’rin tutadi. U
odatda firmware shaklida bo’lib, past darajadagi dasturlash tillarida (masalan, C,
C++ yoki Assembly) yoziladi. Dasturiy ta’minot mikrokontrollerning ishlashini,
sensorlardan olingan ma’lumotni qayta ishlashni va aktuatorlarni boshqarishni
tartibga soladi. Ayrim zamonaviy o’rnatilgan tizimlarda esa real vaqt operatsion
tizimlari (RTOS – Real Time Operating System) qo’llaniladi. RTOS tizimga bir
nechta vazifani bir vaqtda bajarish, uzilishlarga tez javob berish va resurslardan
samarali foydalanish imkonini beradi. O’rnatilgan tizimlarning ishlash prinsipi
quyidagicha bo’ladi: 1) Tizim sensorlar orqali tashqi muhitdan ma’lumot oladi; 2)
Ma’lumot mikrokontrollerda qayta ishlanadi; 3) Qaror qabul qilinadi va aktuatorlar
orqali kerakli javob signali hosil qilinadi; 4) Jarayon doimiy ravishda qaytarilib
turadi. Ushbu jarayonlar real vaqt rejimida amalga oshiriladi, ya’ni tizim har
qanday o’zgarishga kechikmasdan javob beradi. O’rnatilgan tizimlar turli
mezonlarga ko’ra tasniflanadi: ishlash tezligi, murakkablik darajasi, energiya sarfi,
dasturlash imkoniyatlari yoki ulanish usuli. Masalan, avtonom tizimlar (batareya
bilan ishlovchi), tarmoqqa ulangan tizimlar (Wi-Fi yoki Bluetooth orqali), real vaqt
tizimlari (avtomobil boshqaruvi, aviatsiya, tibbiyot asboblari) kabi turlari mavjud.
Ularning afzalliklari orasida kichik o’lcham, arzon narx, yuqori ishonchlilik, uzoq
muddatli ishlash va energiya tejamkorlik bor. Shu bilan birga, ayrim kamchiliklari
ham mavjud: tizimni yangilash qiyinligi, dasturiy xatolarga sezuvchanlik va texnik
xizmat ko’rsatish murakkabligi. O’rnatilgan tizimlar bugungi kunda hayotning
barcha sohalarida uchraydi: tibbiyotda – yurak stimulyatorlari va diagnostika
asboblarida; sanoatda – ishlab chiqarish robotlari va sensorli nazorat tizimlarida;
transportda – avtomobil dvigatel boshqaruvi, tormoz tizimi, xavfsizlik
yostiqchalari (airbag)da; uy-joy sektorida esa – aqlli termostat, signalizatsiya va
energiya tejash tizimlarida. Ularning keng qo’llanilishi natijasida inson mehnati
yengillashmoqda, jarayonlar avtomatlashtirilmoqda va samaradorlik oshmoqda.
Shunday qilib, o’rnatilgan tizimlar zamonaviy texnologik infratuzilmaning eng
muhim bo’g’inidir. Ular IoT (Internet of Things) texnologiyasining ham asosi
bo’lib, har bir “aqlli” qurilma, sensor yoki tizimning yuragini tashkil etadi.
10

O’rnatilgan tizimlarsiz IoT tarmoqlari mavjud bo’la olmaydi, chunki aynan shu
tizimlar real dunyodagi fizik o’zgarishlarni sezadi, ularni raqamli ma’lumotga
aylantiradi va internet orqali uzatadi. Shu sababli, ularning ishlash tamoyillarini
chuqur tushunish IoT texnologiyalarining rivojlanishida hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi.
IoT (Internet of Things) texnologiyasining shakllanishi va rivojlanishi
bugungi kunda raqamli iqtisodiyotning ajralmas qismi hisoblanadi. IoT g’oyasi
dastlab 1990-yillarda paydo bo’lgan bo’lsa-da, uning keng miqyosda qo’llanilishi
2010-yillardan boshlab boshlangan. Bu texnologiyaning asosiy mohiyati — turli
xil qurilmalar, sensorlar, mashinalar va tizimlarni internet orqali o’zaro bog’lash va
ular orasida avtomatik ma’lumot almashinishini ta’minlashdir. IoT tizimining
ishlash tamoyili shundan iboratki, har bir jismoniy qurilma ma’lumotlarni yig’adi,
ularni tarmoq orqali uzatadi va qayta ishlash markazida tahlil qilinadi. Shundan
so’ng, natijaga ko’ra, kerakli qarorlar avtomatik yoki inson aralashuvisiz qabul
qilinadi. Masalan, aqlli termostat xonadagi haroratni o’zi o’lchab, kerakli issiqlik
darajasini mustaqil sozlaydi, yoki ishlab chiqarish korxonasidagi sensorlar mashina
ish faoliyatini kuzatib, nosozlikni erta aniqlaydi.
IoT tizimining muvaffaqiyatli ishlashi uchun bir nechta asosiy texnologik
komponentlar zarur: sensorlar, tarmoqlar, ma’lumotlarni uzatish protokollari,
bulutli hisoblash tizimlari, dasturiy platformalar va foydalanuvchi interfeyslari.
Sensorlar atrof-muhitdagi fizik yoki kimyoviy o’zgarishlarni aniqlab, ularni
raqamli signalga aylantiradi. Tarmoqlar esa ushbu signalni internet orqali markaziy
serverga yuboradi. Ma’lumotlar bulutda qayta ishlanib, foydalanuvchiga mobil
ilova yoki veb-interfeys orqali taqdim etiladi. Shu tarzda, IoT tizimlari real vaqt
rejimida ishlaydi va tezkor qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
IoTning keng qo’llanilishiga sabab bo’lgan asosiy omillardan biri — arzon va
energiya tejamkor sensorlarning paydo bo’lishidir. Bugungi kunda kichik hajmli,
lekin yuqori aniqlikdagi datchiklar ishlab chiqarilmoqda. Shuningdek, Wi-Fi,
Bluetooth, Zigbee, LoRaWAN, va 5G kabi tezkor va ishonchli tarmoq
texnologiyalari IoT tizimlarining rivojlanishini yanada jadallashtirdi. Ayniqsa, 5G
11

texnologiyasi IoT uchun muhim ahamiyatga ega, chunki u yuqori tezlik, past
kechikish (latency) va millionlab qurilmalarni bir vaqtning o’zida ulash imkonini
beradi.
IoT arxitekturasi odatda uch asosiy qatlamdan iborat bo’ladi: jismoniy qatlam
(qurilmalar va sensorlar), tarmoq qatlam (ma’lumot uzatish), va dasturiy qatlam
(ma’lumotlarni tahlil qilish va boshqaruv). Ushbu qatlamlar o’zaro integratsiya
qilinib, butun tizimning samarali ishlashini ta’minlaydi. Shu bilan birga, IoT
tizimlarida xavfsizlik masalalari ham eng muhim o’rinlardan birini egallaydi.
Chunki internetga ulangan har qanday qurilma potentsial xavf manbai hisoblanadi.
Ma’lumotlarning shifrlanishi, foydalanuvchi autentifikatsiyasi, tarmoq xavfsizligi
va ruxsatsiz kirishdan himoya qilish choralari IoT tizimining barqarorligi uchun
zarur.
IoT nafaqat ma’lumot yig’ish vositasi, balki tahlil va boshqaruv mexanizmi
sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi. Yig’ilgan ma’lumotlar tahlil qilinib,
tizimlar optimallashtiriladi, ishlab chiqarish jarayonlari avtomatlashtiriladi,
energiya sarfi kamaytiriladi va inson mehnati yengillashtiriladi. Shu boisdan IoT
bugungi kunda to’rtinchi sanoat inqilobi — “Industry 4.0” ning asosi hisoblanadi.
Har bir IoT tizimi ma’lum bir maqsadga yo’naltirilgan bo’lsa-da, ularning umumiy
vazifasi inson hayotini soddalashtirish va resurslardan samarali foydalanishni
ta’minlashdir. Shu tariqa, IoT texnologiyasi kelajakda jamiyatning barcha
sohalarini qamrab oluvchi global raqamli ekotizimni shakllantiradi.
1.2. O’rnatilgan tizimlarning asosiy komponentlari va ularning IoTdagi
roli
O’rnatilgan tizimlar (Embedded Systems) — bu muayyan vazifani bajarishga
mo’ljallangan maxsus hisoblash tizimlaridir. Ular ko’pincha katta qurilmalar
tarkibiga kiritilgan bo’ladi va avtonom tarzda ishlaydi. O’rnatilgan tizimlar IoT
texnologiyasining yuragi hisoblanadi, chunki aynan ular real dunyodan
ma’lumotlarni yig’adi, tahlil qiladi va kerakli javob reaksiyasini amalga oshiradi.
Har bir IoT qurilmasi aslida o’zida o’rnatilgan tizimni mujassamlashtiradi —
12

bunda sensorlar, mikrokontroller, aloqa modullari va dasturiy ta’minot yagona
muhitda ishlaydi.
O’rnatilgan tizimlarning asosiy komponentlari quyidagilardan iborat: 1)
apparat qismi (hardware), 2) dasturiy qismi (software), 3) aloqa interfeyslari
(communication interfaces), va 4) quvvat manbai (power supply).
Apparat qismi (hardware) — tizimning yuragi bo’lib, u mikrokontroller,
protsessor, xotira, kirish-chiqish portlari, sensorlar va aktuatorlardan tashkil topadi.
Mikrokontroller yoki mikroprotsessor o’rnatilgan tizimning boshqaruv markazi
hisoblanadi. U sensorlardan kelayotgan ma’lumotlarni qabul qilib, dasturiy
algoritmlar orqali tahlil qiladi va tegishli harakatlarni bajaradi. Masalan, IoT
asosidagi harorat nazorat tizimida mikrokontroller datchikdan kelayotgan
ma’lumotni o’qib, harorat belgilangan darajadan oshganda ventilyatorni yoqadi.
Dasturiy ta’minot (software) esa apparat vositalarining to’g’ri ishlashini
ta’minlaydi. U odatda “firmware” yoki o’rnatilgan operatsion tizim (RTOS —
Real-Time Operating System) shaklida bo’ladi. Ushbu dastur tizimning ishlash
mantiqini belgilaydi, ya’ni ma’lumotlarni qanday o’qish, qachon uzatish, qanday
javob berish kerakligini aniqlaydi. Real vaqtli operatsion tizimlar (masalan,
FreeRTOS, Zephyr, VxWorks) IoT qurilmalarida keng qo’llaniladi, chunki ular
ma’lumotlarni minimal kechikish bilan qayta ishlaydi.
Aloqa interfeyslari IoT tizimining eng muhim elementlaridan biridir. Chunki
ular yordamida o’rnatilgan qurilmalar bir-biri bilan yoki bulut tizimlari bilan
ma’lumot almashadi. Eng ko’p qo’llaniladigan aloqa protokollariga Wi-Fi,
Bluetooth, Zigbee, LoRa, NFC, GSM/GPRS, va 5G tarmoqlari kiradi. Har bir
protokolning o’z afzalliklari bor: masalan, Wi-Fi yuqori tezlikni ta’minlasa, LoRa
uzoq masofaga ma’lumot uzatishda samarali, Bluetooth esa kam energiya sarfi
bilan ishlaydi. IoT tizimlarida ba’zan bir nechta aloqa protokoli birgalikda
qo’llaniladi — bu “gibrid aloqa arxitekturasi” deb ataladi.
Quvvat manbai ham o’rnatilgan tizimlarda muhim o’rin tutadi, chunki ko’plab
IoT qurilmalari avtonom ravishda, uzoq muddat ishlashi kerak. Shuning uchun ular
ko’pincha energiya tejovchi komponentlar bilan jihozlanadi. Ba’zi hollarda quyosh
13

panellari, kinetik energiya yoki issiqlikdan energiya olish texnologiyalari orqali
o’z-o’zini quvvatlantiruvchi tizimlar yaratiladi.
O’rnatilgan tizimlarning IoTdagi o’rni juda katta. Chunki ular “aqlli”
tarmoqlarning boshlang’ich bo’g’inini tashkil etadi. Masalan, “aqlli uy” tizimida
har bir sensor yoki aqlli rozetka aslida kichik o’rnatilgan tizimdir. U
foydalanuvchining buyruqlarini qabul qilib, elektr energiyasini boshqaradi yoki
xavfsizlik tizimini nazorat qiladi. Shuningdek, tibbiyotda yurak urishini
o’lchaydigan bilaguzuk, sanoatda ishlab chiqarish liniyalarini kuzatuvchi datchik,
transportda GPS kuzatuv tizimlari — barchasi o’rnatilgan tizim asosida ishlaydi.
O’rnatilgan tizimlarning afzalliklari quyidagilardir: kichik o’lcham, past
energiya sarfi, ishonchlilik, tezkorlik va past narx. Ular o’ziga xos tarzda
optimallashtirilgan bo’lib, umumiy maqsadli kompyuterlarga nisbatan ko’proq
samaradorlikni ta’minlaydi. Shu sababli IoT sohasida aynan o’rnatilgan tizimlar
ustuvor ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, o’rnatilgan tizimlarda ma’lumotlarni oldindan qayta ishlash
(Edge Computing) texnologiyasi keng qo’llanilmoqda. Bu texnologiya yordamida
qurilma bulutga yuborishdan avval ma’lumotni o’zida tahlil qiladi. Natijada
tarmoq yuklamasi kamayadi, kechikish qisqaradi va tizim yanada tezkor ishlaydi.
Bu ayniqsa sog’liqni saqlash yoki sanoatdagi real vaqtli tahlil tizimlarida
muhimdir.
Bugungi kunda o’rnatilgan tizimlar IoT bilan birgalikda yangi avlod
texnologiyalarini shakllantirmoqda. Ularning integratsiyasi natijasida
avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish, aqlli shaharlar, aqlli qishloq xo’jaligi,
transport va energiya boshqaruv tizimlari yaratilmoqda. Shu bois, o’rnatilgan
tizimlarni IoTning “miyasi” deb atash mumkin, chunki ular barcha jarayonlarni
nazorat qiladi, tahlil qiladi va qarorlarni amalga oshiradi.
O’rnatilgan tizimlarning IoT ekotizimidagi roli shunchalik muhimki, ular
nafaqat ma’lumotlarni yig’uvchi qurilmalar, balki butun tizimni boshqaruvchi
asosiy element sifatida qaraladi. Bugungi kunda har bir IoT arxitekturasi aynan
o’rnatilgan tizimlardan boshlanadi, chunki ular fizik muhitdagi real signallarni
14

raqamli ma’lumotlarga aylantirib, tarmoq orqali markaziy serverga uzatadi. Bu
jarayon “data acquisition” (ma’lumotlarni yig’ish) deb ataladi va IoTning birinchi
hamda eng muhim bosqichi hisoblanadi.
O’rnatilgan tizimlarda ishlatiladigan mikrokontrollerlar (Arduino, STM32,
ESP32, Raspberry Pi, va boshqalar) IoT loyihalarining asosi hisoblanadi. Ayniqsa
ESP32 kabi modullar ichiga Wi-Fi va Bluetooth imkoniyatlari integratsiya
qilinganligi sababli, ular bevosita internetga ulanib, sensor ma’lumotlarini bulutli
serverlarga yuborish imkonini beradi. Shu tarzda, dasturchilar va muhandislar
murakkab tarmoqli IoT tizimlarini soddalashtirilgan arxitektura asosida ishlab
chiqishlari mumkin bo’ladi.
O’rnatilgan tizimlarning ishlash samaradorligi ularning dasturiy boshqaruviga
ham bevosita bog’liq. Har bir mikrokontroller ichida “firmware” deb ataluvchi
maxsus dastur joylashgan bo’lib, u tizimning barcha jarayonlarini boshqaradi.
Firmware odatda past darajadagi dasturlash tillarida — C yoki C++ tilida yoziladi.
Bu tillar qurilmaning apparat resurslari ustidan to’liq nazoratni ta’minlaydi va
energiya sarfini minimallashtirish imkonini beradi. IoT tizimlarida esa bu juda
muhim, chunki qurilmalar ko’pincha batareyada ishlaydi va uzoq muddat xizmat
qilishi kerak bo’ladi.
Bundan tashqari, o’rnatilgan tizimlar real vaqt rejimida ishlaydigan dasturiy
muhitga ega bo’lishi zarur. Real-Time Operating System (RTOS) bu jarayonni
boshqaradi va barcha vazifalarni aniqlangan vaqt oralig’ida bajarilishini
kafolatlaydi. RTOS yordamida tizim bir vaqtning o’zida bir nechta jarayonni
amalga oshirishi mumkin: ma’lumot yig’ish, uzatish, signalni qayta ishlash va
foydalanuvchi bilan o’zaro aloqa o’rnatish. Shu sababli, RTOS IoT loyihalarida
barqaror va tezkor ishlash uchun muhim omil hisoblanadi.
IoT tizimlarida o’rnatilgan tizimlarning yana bir muhim vazifasi —
ma’lumotlarni filtrlash va optimallashtirish. Chunki sensorlar juda katta hajmdagi
ma’lumotlarni uzatadi, ammo ularning hammasi foydali emas. Shu bois o’rnatilgan
tizim dasturiy jihatdan keraksiz yoki takroriy ma’lumotlarni filtrlab, faqat tahlil
15

uchun zarur bo’lganlarini yuboradi. Bu nafaqat tarmoq yukini kamaytiradi, balki
energiya sarfini ham kamaytiradi.
IoT uchun ishlab chiqilgan o’rnatilgan tizimlarda ko’pincha Edge Computing
yondashuvi qo’llaniladi. Bu texnologiya ma’lumotlarni markaziy serverga
yubormasdan, bevosita qurilma darajasida qayta ishlashni anglatadi. Natijada tizim
tezroq ishlaydi, kechikish kamayadi va tarmoqdagi yuk yengillashadi. Masalan,
sanoatdagi ishlab chiqarish liniyasida o’rnatilgan sensor ma’lumotlarni o’zi tahlil
qilib, zarurat tug’ilgandagina natijani markazga yuboradi.
O’rnatilgan tizimlar turli sohalarda IoTning eng asosiy komponentiga
aylangan. Masalan:
Sog’liqni saqlashda: yurak urish chastotasini o’lchovchi bilaguzuklar, qon
bosimini nazorat qiluvchi datchiklar yoki diabet kasalligini kuzatuvchi aqlli
pompalar.
Transportda: GPS kuzatuv tizimlari, yo’l holatini aniqlovchi sensorlar va
avtomobil diagnostika modullari.
Qishloq xo’jaligida: tuproq namligini, haroratni, o’simlik o’sishini o’lchovchi
o’rnatilgan sensorlar va avtomatik sug’orish tizimlari.
Energetika sohasida: elektr energiyasini nazorat qiluvchi “aqlli
hisoblagichlar” (Smart Meters) va tarmoqqa yuklanishni tahlil qiluvchi modul
tizimlar.
O’rnatilgan tizimlar IoT arxitekturasida “aqlli tugun” (smart node) vazifasini
bajaradi. Ular nafaqat ma’lumotni uzatadi, balki tahlil, nazorat va boshqaruv
funksiyalarini ham bajaradi. Shuning uchun har bir IoT tizimining sifat darajasi
bevosita undagi o’rnatilgan tizimlarning samaradorligiga bog’liq.
Xulosa qilib aytganda, o’rnatilgan tizimlar IoT texnologiyasining poydevorini
tashkil etadi. Ular orqali jismoniy olam va raqamli dunyo o’rtasidagi chegara
yo’qolmoqda. Har bir aqlli qurilma, sensor, robot yoki avtomatlashtirilgan tizim
aslida bir yoki bir nechta o’rnatilgan tizimlarga tayanadi. Shu sababli, ularni
takomillashtirish va energiya samaradorligini oshirish IoT rivojlanishining eng
muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib qolmoqda.
16

1.3. IoT tizimlarida o’rnatilgan tizimlarning ishlash tamoyili va
ma’lumot almashish mexanizmi
IoT tizimlarining asosiy g’oyasi — turli jismoniy qurilmalarni internet orqali
o’zaro bog’lash va ular orasida avtomatik ma’lumot almashinishini ta’minlashdir.
Ushbu jarayonning markazida o’rnatilgan tizimlar joylashgan bo’lib, ular tashqi
muhitdan sensorlar yordamida ma’lumot yig’adi, uni tahlil qiladi, qayta ishlaydi va
kerakli joyga uzatadi. O’rnatilgan tizimlar IoTning “asabi tizimi” deb ataladi,
chunki ular real vaqt rejimida ishlaydi, muhitdagi o’zgarishlarga javob beradi va
mustaqil qarorlar qabul qilishi mumkin.
IoT tizimlarida ma’lumot almashish jarayoni bir nechta bosqichlarda amalga
oshadi. Birinchi bosqich — ma’lumotni yig’ish (Data Sensing) bosqichi bo’lib,
bunda turli xil datchiklar (sensorlar) atrof-muhitdagi fizik o’zgarishlarni (harorat,
namlik, yorug’lik, bosim, tovush, harakat va hokazo) qayd etadi. Ushbu datchiklar
o’rnatilgan mikrokontrollerga ulanadi va u o’z navbatida bu ma’lumotlarni raqamli
shaklga o’tkazadi.
Ikkinchi bosqich — ma’lumotni uzatish (Data Transmission) jarayonidir. Bu
bosqichda o’rnatilgan tizimdagi aloqa modullari (Wi-Fi, Bluetooth, Zigbee, LoRa,
GSM, yoki 5G) orqali yig’ilgan ma’lumotlar tarmoqqa yuboriladi. Ba’zan
ma’lumotlar bevosita bulut tizimiga, ba’zan esa “shlyuz” (gateway) deb ataluvchi
oraliq qurilmaga uzatiladi. Gateway o’rnatilgan tizimlardan kelgan ma’lumotlarni
yig’adi, qayta ishlaydi va bulut serveriga yuboradi. Bu jarayon tarmoqdagi yukni
kamaytiradi va xavfsizlikni oshiradi.
Uchinchi bosqich — ma’lumotni saqlash va tahlil qilish (Data Storage and
Analysis) bosqichidir. IoT tizimlari odatda katta hajmdagi ma’lumot bilan ishlaydi,
shu sababli bulutli texnologiyalar (Amazon AWS, Google Cloud, Microsoft Azure
IoT Hub va boshqalar) keng qo’llaniladi. Bulut serverlari ma’lumotlarni saqlaydi,
tahlil qiladi va foydalanuvchiga grafik yoki raqamli ko’rinishda natijani taqdim
17

etadi. Masalan, aqlli issiqlik tizimi foydalanuvchiga uy haroratining o’zgarish
grafigini telefon orqali ko’rsatadi yoki energiya sarfi to’g’risida hisobot beradi.
To’rtinchi bosqich — qaror qabul qilish (Decision Making) bosqichidir. Bu
jarayonda IoT tizimi tahlil qilingan ma’lumot asosida avtomatik qaror qabul qiladi
yoki foydalanuvchiga tavsiya beradi. Masalan, agar xonadagi harorat juda past
bo’lsa, tizim avtomatik ravishda isitish moslamasini yoqadi. Agar ishlab chiqarish
liniyasida nosozlik aniqlansa, tizim operatorni ogohlantiradi yoki mashinani
to’xtatadi. Shu tariqa, o’rnatilgan tizimlar nafaqat ma’lumot uzatuvchi vosita, balki
faol boshqaruvchi mexanizm sifatida ham ishlaydi.
O’rnatilgan tizimlarda ishlatiladigan aloqa protokollari ma’lumot almashish
sifatini belgilaydi. Eng mashhur IoT protokollariga MQTT (Message Queuing
Telemetry Transport), CoAP (Constrained Application Protocol) va HTTP/HTTPS
kiradi. MQTT eng ko’p qo’llaniladi, chunki u kam tarmoqli kenglikda (low
bandwidth) va minimal energiya sarfida ishlaydi. Bu ayniqsa IoT qurilmalari
batareyada ishlaydigan sharoitlarda juda muhimdir. CoAP esa resurs cheklangan
qurilmalar uchun mo’ljallangan bo’lib, tezkor ma’lumot almashinuvini
ta’minlaydi.
O’rnatilgan tizimlar IoT tarmog’ida nafaqat ma’lumot yuboradi, balki qabul
qilish va javob berish funksiyalarini ham bajaradi. Masalan, “aqlli sug’orish
tizimi”da sensorlar tuproq namligini o’lchaydi, ma’lumotni serverga yuboradi va
server tahlil natijasiga ko’ra suv nasosini yoqish yoki o’chirish buyrug’ini
yuboradi. Bu buyruq qayta o’rnatilgan tizim tomonidan qabul qilinadi va aktuator
(nasos, rele, motor) orqali amalga oshiriladi. Bu — to’liq avtomatlashtirilgan
boshqaruv siklidir.
IoT tizimlarida ishlovchi o’rnatilgan tizimlar ko’pincha Edge Computing yoki
Fog Computing texnologiyalaridan foydalanadi. Bu texnologiyalar ma’lumotni
bevosita qurilma yoki tarmoq chetida qayta ishlash imkonini beradi, ya’ni bulutga
yuborishdan avval dastlabki tahlil amalga oshiriladi. Natijada, ma’lumot uzatish
kechikishi kamayadi, tarmoq samaradorligi oshadi va tizim yanada tezkor bo’ladi.
18

Bundan tashqari, IoT tizimlarida xavfsizlik eng muhim masalalardan biridir.
O’rnatilgan tizimlar orqali yuborilayotgan ma’lumotlar ko’pincha shaxsiy yoki
sanoatga oid maxfiy ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Shu sababli, ma’lumotlarni
shifrlash (Encryption), autentifikatsiya (Authentication) va ruxsat nazorati (Access
Control) usullari orqali himoyalash zarur. Masalan, TLS/SSL protokollari
yordamida IoT qurilmalari orasidagi aloqa shifrlanadi va uchinchi tomon
tomonidan o’qib bo’lmaydi.
IoT tizimlarida o’rnatilgan tizimlar o’zaro integratsiyalashgan holda ishlaydi,
ya’ni har bir kichik qurilma umumiy tarmoq ekotizimining bir bo’lagi sifatida
faoliyat yuritadi. Bu integratsiya tufayli butun tizim bir-biri bilan
muvofiqlashtirilgan holda ishlaydi va “aqlli” boshqaruv amalga oshadi. Natijada,
inson aralashuvisiz ishlaydigan, mustaqil qaror qabul qiluvchi, resurslarni tejovchi
va barqaror IoT tizimi shakllanadi.
Xulosa qilib aytganda, IoT tizimlarida o’rnatilgan tizimlarning ishlash
tamoyili — sensorlardan ma’lumot yig’ish, uni uzatish, tahlil qilish va avtomatik
javob berish bosqichlaridan iborat bo’lib, bu jarayon real vaqt rejimida kechadi.
Bunday tizimlar nafaqat texnik jihatdan samaradorlikni oshiradi, balki inson
hayotini yengillashtiradi, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtiradi va
kelajakda to’liq raqamli jamiyatni shakllantirish uchun zamin yaratadi.
Energetika sohasida esa IoT asosidagi o’rnatilgan tizimlar energiya
tarmoqlarining real vaqt rejimida boshqarilishini ta’minlaydi. Har bir elektr
qurilma yoki sensor tarmoq orqali yagona boshqaruv markaziga ulanadi, natijada
energiya sarfi nazorat ostida bo’ladi va nosozliklar tezda aniqlanadi. Bu tizimlar
“aqlli tarmoq” (Smart Grid) nomi bilan tanilgan bo’lib, ular energetika
samaradorligini oshirishda muhim rol o’ynaydi.
Tibbiyot sohasida esa IoT va o’rnatilgan tizimlar integratsiyasi inson
salomatligini kuzatish va tahlil qilish imkonini beradi. Masalan, yurak urish
chastotasi, qon bosimi yoki qand miqdorini o’lchaydigan qurilmalar o’rnatilgan
tizimlar yordamida bemor organizmidan ma’lumot yig’adi va IoT tarmog’i orqali
19

shifokorga yuboradi. Bu jarayon masofadan turib monitoring qilish imkonini
yaratadi hamda tibbiy yordamning tezkorligini oshiradi.
Shuningdek, transport sohasida ham IoT va o’rnatilgan tizimlar integratsiyasi
orqali yo’l harakatini avtomatlashtirish va xavfsizlikni ta’minlash ishlari olib
borilmoqda. Avtomobillarga o’rnatilgan sensorlar va boshqaruv modullari yo’l
holatini, masofani, tezlikni va yo’l-yo’riqlarni aniqlab, ularni markaziy tizimga
yuboradi. Natijada, transport oqimi muvofiqlashtiriladi, tirbandliklar kamayadi va
yo’l-transport hodisalarining oldi olinadi.
IoT tizimlari o’rnatilgan qurilmalar orqali ishlab chiqayotgan ma’lumotlarni
tahlil qilishda sun’iy intellekt va mashinaviy o’rganish algoritmlaridan
foydalanadi. O’rnatilgan tizimlar esa bu ma’lumotlarni tezkor qayta ishlash va
filtrlash bilan shug’ullanadi. Masalan, aqlli shahar tizimida o’rnatilgan
videokameralar real vaqt rejimida ma’lumot yig’adi, bu ma’lumotlar sun’iy
intellekt yordamida qayta ishlanib, harakatlanish oqimi tahlil qilinadi. Shu tariqa
IoT va o’rnatilgan tizimlarning integratsiyasi sun’iy intellektni amaliyotda qo’llash
uchun muhim platforma yaratadi.
Integratsiyaning muvaffaqiyatli bo’lishi uchun standartlashtirish muhim
ahamiyatga ega. Chunki turli ishlab chiqaruvchilarning qurilmalari o’zaro mos
kelishi lozim. Shu sababli IoT va o’rnatilgan tizimlar uchun umumiy protokollar,
masalan MQTT, CoAP, Zigbee, Bluetooth Low Energy (BLE) kabi aloqa
standartlari ishlab chiqilgan. Ular orqali qurilmalar o’zaro ishonchli ma’lumot
almashadi va yagona ekotizimda ishlay oladi.
Kelajakda IoT va o’rnatilgan tizimlarning integratsiyasi yanada kengayadi.
Bulutli hisoblash, 5G tarmoqlari va edge computing texnologiyalarining
rivojlanishi natijasida o’rnatilgan tizimlar yanada kuchli va mustaqil ishlay
boshlaydi. Edge computing texnologiyasi ma’lumotlarni markaziy serverga
yubormasdan, to’g’ridan-to’g’ri o’rnatilgan tizimda qayta ishlash imkonini beradi.
Bu esa tarmoqlardagi kechikishlarni kamaytiradi va real vaqtli ishlash
samaradorligini oshiradi.
20

Shunday qilib, IoT va o’rnatilgan tizimlar o’zaro integratsiyasi texnologik
inqilobning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib, u inson hayotini yanada qulay,
xavfsiz va samarali qilishga xizmat qilmoqda. Bu yo’nalishdagi ilmiy izlanishlar
va ishlab chiqishlar kelajakda raqamli iqtisodiyotning poydevorini
mustahkamlaydi hamda “aqlli jamiyat” konsepsiyasining to’liq shakllanishiga
zamin yaratadi.
21

II BOB. O’RNATILGAN TIZIMLARDA IOT TEXNOLOGIYALARINI
AMALIY QO’LLASH YO’NALISHLARI
2.1. O’rnatilgan tizimlar asosida IoT qurilmalarini ishlab chiqish va ularning
arxitekturasi
IoT tizimlarining muvaffaqiyatli ishlashi, avvalo, o’rnatilgan qurilmalarning
to’g’ri loyihalanishi va arxitekturasiga bog’liq. O’rnatilgan tizimlar asosida
yaratilgan IoT qurilmalari odatda bir nechta asosiy komponentlardan tashkil
topadi: sensorlar, mikrokontroller yoki mikroprotsessor, aloqa moduli, energiya
manbai va dasturiy ta’minot. Har bir komponent o’ziga xos vazifani bajaradi va
ular bir-biri bilan muvofiqlashgan holda ishlaydi.
IoT qurilmasining yuragi — bu mikrokontroller bo’lib, u barcha jarayonlarni
boshqaradi. Masalan, Arduino, ESP32, Raspberry Pi, STM32, PIC kabi
mikrokontrollerlar IoT loyihalarida keng qo’llaniladi. Ular sensorlardan kelgan
ma’lumotlarni yig’adi, tahlil qiladi va kerak bo’lganda aktuatorlarga signal
yuboradi. Sensorlar esa harorat, bosim, yorug’lik, namlik, gaz, harakat yoki tovush
kabi fizik o’zgarishlarni o’lchaydi va raqamli ma’lumotga aylantiradi.
IoT arxitekturasi odatda uchta asosiy qatlamdan iborat bo’ladi: idrok etish
(perception) qatlami, tarmoq (network) qatlami va ilova (application) qatlami.
Idrok etish qatlami — bu sensorlar va o’rnatilgan tizimlarning o’zaro aloqasini
ifodalaydi. Bu qatlamda barcha ma’lumotlar to’planadi va dastlabki qayta
ishlovdan o’tkaziladi. Tarmoq qatlami esa bu ma’lumotlarni turli aloqa protokollari
orqali uzatadi. Bunda Wi-Fi, LoRa, Zigbee, Bluetooth, NFC, Ethernet, yoki 5G
texnologiyalaridan foydalaniladi. Ilova qatlami esa foydalanuvchi bilan tizim
o’rtasidagi interfeysni ta’minlaydi — ya’ni ma’lumotlarni tahlil qiladi, grafik
shaklda ko’rsatadi yoki avtomatik boshqaruv qarorlarini qabul qiladi.
O’rnatilgan tizim asosidagi IoT qurilmalari dasturiy jihatdan ham murakkab
bo’lishi mumkin. Ularning dasturiy ta’minoti ko’p hollarda real vaqt operatsion
tizimlari (RTOS) asosida ishlaydi. Masalan, FreeRTOS, Zephyr, yoki TinyOS kabi
tizimlar IoT qurilmalarining ko’p vazifali ishlashini ta’minlaydi. Bu operatsion
22

tizimlar yordamida qurilma bir vaqtning o’zida bir nechta jarayonni boshqaradi:
ma’lumot yig’ish, aloqa o’rnatish, energiyani tejash, va xavfsizlikni nazorat qilish.
Bundan tashqari, IoT qurilmalari dizaynida energiya samaradorligi masalasi
juda muhim. Ko’pchilik o’rnatilgan tizimlar batareyada ishlaydi, shuning uchun
ularning elektr sarfi minimal bo’lishi kerak. Shu sababli “low-power” arxitekturali
mikrokontrollerlar, energiyani tejovchi aloqa protokollari va uyqu rejimlari keng
qo’llaniladi. Masalan, ESP32 mikrokontrollerida “deep sleep” rejimi mavjud
bo’lib, u qurilmani energiya sarfini 10 baravar kamaytirish imkonini beradi.
O’rnatilgan tizimlar asosidagi IoT qurilmalarini ishlab chiqishda bulutli
platformalar bilan integratsiya ham muhim o’rin tutadi. Masalan, AWS IoT,
Google Cloud IoT, Microsoft Azure IoT Hub, ThingSpeak, yoki Blynk kabi
platformalar qurilmalardan kelayotgan ma’lumotlarni qabul qilib, saqlaydi va tahlil
qiladi. Shu orqali foydalanuvchilar dunyoning istalgan nuqtasidan o’z IoT
qurilmasini boshqarishlari yoki uning holatini kuzatishlari mumkin bo’ladi.
IoT arxitekturasini loyihalashda xavfsizlik ham e’tibordan chetda qolmasligi
kerak. Har bir o’rnatilgan tizim Internetga ulanganligi sababli, ma’lumotlar
uzatilish jarayonida shifrlanishi zarur. Buning uchun TLS/SSL, AES, RSA kabi
kriptografik protokollar va algoritmlar qo’llaniladi. Bundan tashqari,
autentifikatsiya mexanizmlari yordamida faqat ishonchli qurilmalar tarmoqqa
ulanadi.
IoT qurilmalari ishlab chiqish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshiriladi.
Dastlab, tizimning maqsadi aniqlanadi, so’ng apparat komponentlari tanlanadi,
keyin esa dasturlash jarayoni amalga oshiriladi. Barcha qismlar sinovdan
o’tkazilib, yakuniy tizim foydalanuvchiga qulay interfeys orqali taqdim etiladi.
Shu sababli IoT loyihalarida apparat va dasturiy ta’minot muhandislarining
hamkorligi muhim ahamiyat kasb etadi.
Umuman olganda, o’rnatilgan tizimlar asosida IoT qurilmalarini ishlab
chiqish zamonaviy texnologiyalarning muhim tarmog’idir. Bu soha har kuni yangi
innovatsiyalar bilan boyib bormoqda. Har bir yangi qurilma inson hayotini
osonlashtirish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, energiyani tejash va
23

atrof-muhitni muhofaza qilishga xizmat qilmoqda. Shu sababli o’rnatilgan tizimlar
arxitekturasi va ularning IoT bilan uyg’unlashuvi kelajakdagi “aqlli dunyo”ni
shakllantirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi.
O’rnatilgan tizimlar asosida yaratilgan IoT qurilmalarining arxitekturasi
doimo moslashuvchan va kengaytiriladigan shaklda bo’lishi kerak. Chunki IoT
tizimlari ko’pincha katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlaydi va ularni turli
sharoitlarda samarali boshqarish talab etiladi. Shu sababli zamonaviy IoT
tizimlarida modulli arxitektura konsepsiyasi keng qo’llaniladi. Modulli
yondashuvda har bir funksiya — masalan, ma’lumot yig’ish, uzatish, saqlash, yoki
boshqarish — alohida modul ko’rinishida ishlab chiqiladi. Bu esa tizimni
yangilash, kengaytirish yoki biror qismi ishdan chiqsa, tezda almashtirish imkonini
beradi.
IoT qurilmalarining arxitekturasida ma’lumotlarni qayta ishlash darajalari
ham muhim rol o’ynaydi. Ko’pchilik tizimlarda ma’lumotlar dastlab qurilmaning
o’zida, ya’ni “edge” darajasida qayta ishlanadi. Bu edge computing texnologiyasi
deb ataladi. Bunda o’rnatilgan tizim bulutli serverga barcha ma’lumotlarni
yuborish o’rniga, muhim qismini o’zida tahlil qilib, faqat kerakli natijalarni
tarmoqqa uzatadi. Natijada tizim tezroq ishlaydi va tarmoq yuklamasi kamayadi.
Misol uchun, video kuzatuv tizimlarida kamera o’rnatilgan tizim orqali harakatni
aniqlaydi va faqat shubhali holatlar aniqlanganda signal yuboradi.
O’rnatilgan tizim asosidagi IoT qurilmalarning samaradorligini oshirish
uchun dasturiy va apparat optimizatsiyasi muhim ahamiyatga ega. Masalan,
mikrokontroller dasturidagi algoritmlar imkon qadar kam resurs ishlatadigan tarzda
yozilishi lozim. Shuningdek, apparat qismida energiya sarfini kamaytirish uchun
quvvatni boshqaruvchi modullar o’rnatiladi. Energiya tejamkorlik IoT tizimlari
uchun ayniqsa muhim, chunki ko’plab qurilmalar uzoq muddat batareyada ishlaydi
yoki quyosh energiyasi bilan ta’minlanadi.
O’rnatilgan tizimlarning IoT arxitekturasi xavfsizlik tamoyillarini ham o’z
ichiga oladi. Chunki har bir qurilma Internet tarmog’iga ulanadi va u orqali
ma’lumotlar uzatiladi. Shu sababli tizimda autentifikatsiya, shifrlash va kirish
24

huquqlarini boshqarish mexanizmlari joriy etiladi. Qurilmalar o’rtasida ishonchli
aloqa o’rnatish uchun “Secure Boot”, “Data Encryption”, va “Firmware Integrity
Check” kabi xavfsizlik yechimlari qo’llaniladi. Bu chora-tadbirlar IoT tizimlarini
kiberhujumlardan himoya qiladi va ma’lumotlarning maxfiyligini ta’minlaydi.
Shuningdek, IoT arxitekturasida sun’iy intellekt (AI) va mashinaviy o’rganish
(Machine Learning) algoritmlarini joriy etish tendensiyasi ham kuchaymoqda. Bu
yondashuv yordamida o’rnatilgan tizimlar yig’ayotgan ma’lumotlardan mustaqil
xulosa chiqarish va avtomatik qaror qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Masalan, aqlli energiya tizimlari iste’molchi odatlarini tahlil qilib, energiya sarfini
oldindan prognozlaydi va avtomatik boshqaruv rejimini tanlaydi. Shu tarzda IoT
tizimlari faqat buyruq bajaruvchi emas, balki tahlil qiluvchi va o’zgaruvchan
muhitga moslasha oluvchi tizimga aylanadi.
IoT arxitekturasida yana bir muhim tamoyil — bu interoperabilitet, ya’ni
moslashuvchanlik. Har xil ishlab chiqaruvchilarning qurilmalari bir tarmoqda
birgalikda ishlashi uchun umumiy protokollar va standartlar zarur. Shu sababli IoT
tizimlarida MQTT, CoAP, HTTP, AMQP kabi universal aloqa protokollaridan
foydalaniladi. Ular turli platformalar o’rtasida ma’lumot almashinuvini
osonlashtiradi.
Bundan tashqari, IoT qurilmalari ishlab chiqishda testlash va verifikatsiya
bosqichlari juda muhim. Har bir o’rnatilgan tizim dastlab laboratoriya sharoitida
sinovdan o’tkaziladi, keyin esa real muhitda ishlashi tekshiriladi. Testlash
jarayonida tizimning barqarorligi, energiya sarfi, ma’lumot uzatish tezligi,
xavfsizlik darajasi va uzluksiz ishlash ko’rsatkichlari baholanadi.
IoT arxitekturasi, shuningdek, bulutli xizmatlar bilan uzviy bog’langan.
Bulutli platformalar katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash, tahlil qilish va
vizuallashtirish imkonini beradi. Masalan, sensorlardan kelgan ma’lumotlar AWS
IoT Core yoki Google Cloud IoT Hub serverlariga yuborilib, u yerda avtomatik
tahlil qilinadi. Natijada foydalanuvchi mobil ilova yoki veb-interfeys orqali real
vaqt rejimida barcha ko’rsatkichlarni kuzatishi mumkin.
25

Shunday qilib, o’rnatilgan tizimlar asosidagi IoT qurilmalar arxitekturasi
texnologik rivojlanishning asosi hisoblanadi. Uning to’g’ri loyihalanishi, modulli
tuzilishi, xavfsizligi va energiya samaradorligi IoT tizimlarining ishonchli
ishlashini ta’minlaydi. Bu arxitektura inson faoliyatining barcha sohalarida raqamli
boshqaruvni joriy etish, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va kundalik hayotni
yanada qulaylashtirish uchun zamin yaratmoqda.
2.2. IoT asosida ishlab chiqilgan o’rnatilgan tizimlarning amaliy qo’llanilishi
IoT asosida ishlab chiqilgan o’rnatilgan tizimlar bugungi kunda hayotning
deyarli barcha jabhalarida keng qo’llanilmoqda. Ular inson faoliyatini
yengillashtirish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, energiyani tejash,
xavfsizlikni ta’minlash va samaradorlikni oshirishda muhim rol o’ynaydi. IoT
texnologiyasining o’ziga xosligi shundaki, u har bir sohada o’ziga mos shaklda
qo’llanilishi mumkin. Har bir amaliy tizimning markazida o’rnatilgan
mikrokontroller yoki mikroprotsessor joylashgan bo’lib, u barcha funksiyalarni
boshqaradi, ma’lumotlarni yig’adi va tarmoqqa uzatadi.
IoT asosidagi o’rnatilgan tizimlar orasida eng keng tarqalgan yo’nalishlardan
biri — aqlli uy tizimlari (Smart Home) hisoblanadi. Bu tizimlarda yoritish, isitish,
xavfsizlik, suv ta’minoti va maishiy texnikalar o’zaro tarmoqli tarzda bog’lanadi.
Masalan, harorat sensori orqali xona harorati aniqlanadi va o’rnatilgan tizim
yordamida isitish yoki sovutish moslamasi avtomatik tarzda yoqiladi yoki o’chadi.
Yoki foydalanuvchi smartfoni orqali uydagi chiroqlarni masofadan boshqarishi,
xavfsizlik kameralarini kuzatishi mumkin. Bularning barchasi o’rnatilgan IoT
modullari orqali amalga oshiriladi.
IoT texnologiyasining yana bir keng qo’llaniladigan sohasi — aqlli shahar
(Smart City) konsepsiyasidir. Bunday tizimlarda o’rnatilgan IoT qurilmalari
yordamida transport oqimi, yoritish tizimi, chiqindilarni boshqarish, suv va elektr
ta’minoti nazorat qilinadi. Masalan, aqlli svetoforlar yo’l harakati zichligiga qarab
avtomatik ravishda ishlaydi, bu esa tirbandliklarni kamaytiradi. Chiqindilar
26

konteynerlariga o’rnatilgan sensorlar ularning to’lish darajasini aniqlaydi va
tozalash xizmatiga avtomatik xabar yuboradi. Shuningdek, ko’cha yoritish
tizimlari ham harakat yoki yorug’lik darajasiga qarab o’z-o’zidan yoqilib-o’chadi,
bu esa energiya sarfini kamaytiradi.
Sog’liqni saqlash sohasida ham IoT va o’rnatilgan tizimlar katta imkoniyatlar
yaratmoqda. Masalan, yurak urish chastotasi, qon bosimi, qand miqdori yoki
kislorod darajasini o’lchaydigan “aqlli bilaguzuklar” yoki tibbiy datchiklar
o’rnatilgan tizimlar asosida ishlaydi. Ular bemorning holatini doimiy kuzatadi va
ma’lumotlarni shifokor yoki tibbiy markazga yuboradi. Shunday qilib, bemor
holatidagi o’zgarishlar oldindan aniqlanadi va tezkor tibbiy yordam ko’rsatiladi.
Bunday tizimlar “e-health” yoki “IoT-based healthcare systems” deb ataladi va
ular global miqyosda jadal rivojlanmoqda.
Sanoat sohasida esa IoT asosidagi o’rnatilgan tizimlar ishlab chiqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish va optimallashtirishda keng qo’llaniladi. Sanoat IoT
tizimlari (Industrial IoT – IIoT) sensorlar orqali mashinalarning holatini kuzatadi,
nosozliklarni oldindan aniqlaydi va ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
Masalan, ishlab chiqarish liniyalarida o’rnatilgan datchiklar uskunaning tebranishi
yoki haroratini kuzatib boradi va agar normadan og’ish aniqlansa, tizim avtomatik
signal beradi. Natijada ishlab chiqarishdagi to’xtab qolish holatlari kamayadi va
texnik xizmat ko’rsatish xarajatlari qisqaradi.
Qishloq xo’jaligida ham IoT tizimlarining amaliy ahamiyati katta. IoT
asosidagi o’rnatilgan sensorlar yordamida tuproq namligi, harorati, quyosh nuri
darajasi va havo namligi kabi parametrlar aniqlanadi. Olingan ma’lumotlarga
asosan, sug’orish tizimi avtomatik yoqiladi yoki o’chadi. Bu esa suv resurslarini
tejaydi va hosildorlikni oshiradi. Bundan tashqari, chorvachilikda ham IoT
qurilmalari hayvonlarning sog’lig’ini kuzatish, joylashuvini aniqlash va oziqlanish
rejimini boshqarishda ishlatiladi.
Energetika sohasida IoT asosidagi o’rnatilgan tizimlar “aqlli elektr
tarmoqlari”ni (Smart Grid) boshqarishda keng qo’llaniladi. Elektr energiyasi
iste’molini real vaqt rejimida kuzatish, ortiqcha yuklama paytida energiyani qayta
27

taqsimlash, nosozliklarni aniqlash va avtomatik ravishda ularni bartaraf etish
imkoniyati yaratiladi. Bundan tashqari, “aqlli hisoblagichlar” yordamida
iste’molchilar energiya sarfini nazorat qilishi va to’lovlarni avtomatik tarzda
amalga oshirishi mumkin.
Transport tizimlarida ham IoT texnologiyasi muhim rol o’ynaydi.
Avtomobillarga o’rnatilgan tizimlar yordamida yo’l holati, masofa, tezlik va
transport oqimi kuzatilib boriladi. Bu ma’lumotlar tahlil qilinib, xavfsiz
harakatlanish uchun optimal yo’nalishlar tavsiya etiladi. Shu bilan birga, “aqlli
to’xtash tizimlari” orqali haydovchilar bo’sh joyni tezda topishlari, “fleet
management” tizimlari yordamida esa butun transport parki markazdan
boshqarilishi mumkin.
Maishiy texnika sohasida esa IoT o’rnatilgan tizimlar yordamida kundalik
hayot ancha qulaylashgan. Masalan, muzlatgich o’z ichidagi mahsulotlarni aniqlab,
ularning tugayotganini eslatadi, kir yuvish mashinasi esa smartfon orqali
boshqariladi, changyutgich esa mustaqil ravishda xonani tozalaydi. Bu qurilmalar
o’zaro aloqa o’rnatib, foydalanuvchi hayotini yengillashtiradi.
Yuqoridagi barcha misollar shuni ko’rsatadiki, IoT asosida ishlab chiqilgan
o’rnatilgan tizimlar nafaqat inson hayotini qulaylashtiradi, balki resurslarni tejaydi,
xavfsizlikni oshiradi va ekologik muammolarning oldini olishga ham xizmat
qiladi. Shu sababli bugungi kunda IoT texnologiyalari rivojlangan
mamlakatlardagina emas, balki rivojlanayotgan davlatlarda ham jadal sur’atlar
bilan joriy etilmoqda.
Shunday qilib, o’rnatilgan tizimlarga asoslangan IoT qurilmalar amaliy
hayotning ajralmas qismiga aylangan. Ularning rivojlanishi bilan “aqlli jamiyat”
konsepsiyasi tobora haqiqatga aylanib bormoqda. Shu jarayonning markazida esa
har doim o’rnatilgan tizimlar – ya’ni IoT qurilmalarning “miyasi” turadi.
IoT asosidagi o’rnatilgan tizimlarning qo’llanish doirasi kundan kunga
kengayib bormoqda. Bu texnologiya nafaqat ishlab chiqarish va uy sharoitida,
balki ekologiya, transport, ta’lim, tibbiyot va hatto harbiy sohada ham o’z o’rnini
topgan. Har bir sohada IoT tizimlarining asosiy maqsadi — real vaqt rejimida
28

ma’lumot yig’ish, ularni tahlil qilish va avtomatik boshqaruvni ta’minlashdir. Bu
esa inson omilining ta’sirini kamaytiradi va jarayonlarning aniqligini oshiradi.
Masalan, ekologiya sohasida IoT tizimlari havo sifati, suv ifloslanishi, tuproq
namligi yoki shovqin darajasini kuzatishda muhim ahamiyatga ega. Shahar yoki
sanoat hududlariga o’rnatilgan sensorlar doimiy ravishda ma’lumotlarni yig’adi va
bulutli tizimga uzatadi. Natijada ekologik muammolarni oldindan aniqlash,
ifloslanish manbalarini bartaraf etish imkoniyati paydo bo’ladi. Bundan tashqari,
o’rmon yong’inlarini erta aniqlovchi IoT tizimlari ham mavjud bo’lib, ular havo
harorati, tutun zichligi yoki gaz tarkibini kuzatib, yong’in xavfini oldindan signal
sifatida yuboradi.
Ta’lim tizimida ham IoT texnologiyasi yangi bosqichni boshlab berdi.
Masalan, “aqlli sinf” konsepsiyasida o’quvchilarning davomati, darsdagi faolligi,
laboratoriya jihozlarining ishlash holati avtomatik tarzda IoT qurilmalari orqali
nazorat qilinadi. Shuningdek, o’qituvchi elektron doska yoki planshet yordamida
barcha o’quv materiallarini masofadan boshqaradi. Bu tizimlar ta’lim jarayonining
samaradorligini oshiradi va interaktiv o’qitish imkonini beradi.
Harbiy sohada esa IoT asosidagi o’rnatilgan tizimlar razvedka, dronlar
boshqaruvi, qurol-yarog’ tizimlari, askarlarning sog’lig’ini nazorat qilish va
logistika jarayonlarida ishlatiladi. Masalan, dronlar orqali olingan ma’lumotlar real
vaqt rejimida markaziy boshqaruv tizimiga yuboriladi, sun’iy intellekt esa bu
ma’lumotlarni tahlil qilib, strategik qarorlar qabul qilishni yengillashtiradi.
Bundan tashqari, IoT o’rnatilgan tizimlar logistika va savdo sohalarida ham
keng joriy etilgan. Mahsulotlarni kuzatish, saqlash sharoitini nazorat qilish,
yetkazib berish jarayonini avtomatlashtirish kabi jarayonlarda IoT sensorlari
muhim rol o’ynaydi. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlari tashilayotganda harorat
yoki namlik o’zgarishi haqida signal beruvchi tizimlar mavjud. Bu sifat nazoratini
yaxshilaydi va isrofgarchilikni kamaytiradi.
Energiya tejovchi tizimlarda ham IoT katta ahamiyatga ega. Masalan, quyosh
panellarida o’rnatilgan sensorlar energiya ishlab chiqarish samaradorligini
kuzatadi, nosozlik aniqlansa, tizim avtomatik ravishda xabar yuboradi. Bu orqali
29

energiya resurslaridan samarali foydalanish va tizimning ishlashini
optimallashtirish mumkin bo’ladi.
Shuningdek, transport infratuzilmasida IoT tizimlari yordamida yo’l harakati
xavfsizligi oshirilmoqda. Masalan, avtomobil yo’llariga o’rnatilgan IoT sensori
harakat zichligini kuzatadi va svetofor tizimlarini avtomatik boshqaradi. Natijada
tirbandliklar kamayadi, transport oqimi tartibga solinadi. Bundan tashqari, avtobus
yoki taksilarni real vaqt rejimida kuzatish imkonini beruvchi GPS va IoT asosidagi
tizimlar ham keng joriy etilgan.
Bugungi kunda sog’liqni saqlash tizimi IoT texnologiyalarini keng joriy
etayotgan yetakchi sohalardan biridir. Masalan, yurak urish tezligi, qon bosimi
yoki qand miqdorini kuzatuvchi sensorlar yordamida bemorning holati doimiy
nazorat ostida bo’ladi. Agar ma’lumotlar normal holatdan og’sa, tizim darhol
shifokorga signal yuboradi. Bu hayot uchun xavfli holatlarni oldindan aniqlash
imkonini beradi.
IoT asosidagi o’rnatilgan tizimlar ishlab chiqarishda xavfsizlikni ham
ta’minlaydi. Masalan, ishlab chiqarish sexlarida o’rnatilgan harorat, bosim yoki
tebranish datchiklari mashinalarning holatini nazorat qiladi. Agar normal holatdan
chetga chiqish kuzatilsa, tizim avtomatik ravishda ishlab chiqarishni to’xtatadi va
nosozlik haqida xabar beradi.
Shunday qilib, IoT asosidagi o’rnatilgan tizimlarning qo’llanilish doirasi
beqiyos darajada kengayib bormoqda. Ular hayotning barcha jabhalarida inson
mehnatini yengillashtiruvchi, vaqtni tejovchi, xavfsizlikni oshiruvchi va
resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlovchi vositaga aylangan. Kelajakda bu
texnologiyalar sun’iy intellekt, kvant hisoblash va 5G tarmoqlari bilan
integratsiyalashib, butun jamiyat infratuzilmasini tubdan o’zgartirishi kutilmoqda.
2.3. IoT tizimlarida xavfsizlik va maxfiylik masalalari
IoT texnologiyalarining keng tarqalishi bilan bir qatorda, ularning xavfsizligi
va maxfiyligi muammolari ham tobora dolzarb masalaga aylanmoqda. Chunki IoT
30

qurilmalari inson hayotining deyarli barcha sohalarida — uy xo’jaligidan tortib
tibbiyot, sanoat, transport, energetika va davlat boshqaruvigacha — faol ishlatiladi.
Bu tizimlar orqali katta hajmdagi shaxsiy, texnik va tijorat axborotlari yig’iladi va
internet orqali uzatiladi. Agar bu ma’lumotlar yetarlicha himoyalanmasa,
kiberhujumlar, ma’lumot o’g’riligi yoki ruxsatsiz kirish holatlari yuz berishi
mumkin. Shu sababli IoT tizimlarida axborot xavfsizligi masalasi texnologik
rivojlanish bilan bir qatorda muhim o’rinda turadi.
IoT arxitekturasi ko’p qatlamli bo’lib, har bir qatlam o’ziga xos xavf-
xatarlarga ega. Fizik qatlamda qurilmalarga ruxsatsiz kirish, ularni buzish yoki
elektr signalini manipulyatsiya qilish xavfi mavjud. Tarmoq qatlamida esa
uzatilayotgan ma’lumotlar o’g’irlanishi, o’zgartirilishi yoki soxtalashtirilishi
mumkin. Ilova qatlamida esa foydalanuvchi ma’lumotlarining maxfiyligi,
autentifikatsiya va ruxsat nazorati muhim rol o’ynaydi. Shu sababli IoT tizimlarini
yaratishda har bir qatlam uchun alohida xavfsizlik mexanizmlari ishlab chiqilishi
talab etiladi.
IoT tizimlarining asosiy xavfsizlik tahdidlariga quyidagilar kiradi:
– Ma’lumotlarni o’g’irlash va ruxsatsiz kirish: IoT qurilmalari ko’pincha zaif
parollar yoki ochiq Wi-Fi tarmoqlarida ishlaydi. Bu esa xakerlarga qurilmalarga
kirish va ularni boshqarish imkonini beradi.
– Kiberhujumlar: Botnet, DDoS (Distributed Denial of Service), va ziyonli
dasturlar orqali IoT qurilmalariga hujum qilinadi. Masalan, 2016-yilda “Mirai
botnet” hujumi natijasida minglab IoT qurilmalari orqali internet xizmatlari to’xtab
qolgan edi.
– Tarmoqdagi ma’lumotlarni soxtalashtirish: Hujumchi ma’lumot oqimini
ushlab, uni o’zgartirib yuborishi mumkin, natijada noto’g’ri boshqaruv qarorlari
qabul qilinadi.
– Maxfiylikning buzilishi: Masalan, aqlli uy tizimidagi kamera, mikrofon
yoki harorat datchiklari orqali foydalanuvchining shaxsiy hayoti haqida
ma’lumotlar to’planib, uchinchi shaxslarga yetkazilishi mumkin.
31

IoT xavfsizligini ta’minlash uchun bir nechta texnik va tashkiliy choralar
qo’llaniladi. Eng asosiy usullardan biri — ma’lumotlarni shifrlash (encryptsiya).
Qurilmalar orasida uzatilayotgan ma’lumotlar kuchli shifrlash algoritmlari
(masalan, AES, RSA) orqali kodlanadi, bu esa ularni o’qish yoki o’zgartirishni
deyarli imkonsiz qiladi.
Bundan tashqari, autentifikatsiya va ruxsat darajasi nazorati tizimlari ham
muhimdir. Har bir IoT qurilmasi tarmoqqa ulangan paytda o’zini identifikatsiya
qilishi kerak. Foydalanuvchi yoki tizim administratorining ruxsatisiz hech bir
qurilma tizimga ulanmasligi lozim. Shuningdek, foydalanuvchilarga beriladigan
ruxsat darajasi cheklangan bo’lishi kerak, ya’ni faqat kerakli funksiyalargagina
kirish huquqi berilishi zarur.
Bulutli texnologiyalardan foydalanishda ham maxfiylikka alohida e’tibor
qaratiladi. IoT qurilmalari to’plagan ma’lumotlar odatda bulutli serverlarda
saqlanadi. Shu sababli bulut platformalari yuqori darajadagi xavfsizlik protokollari
bilan himoyalangan bo’lishi kerak. Ma’lumotlarni uzatish jarayonida “Transport
Layer Security (TLS)” yoki “Secure Sockets Layer (SSL)” kabi protokollar
ishlatiladi.
Shuningdek, tizim yangilanishlarini avtomatik o’rnatish ham xavfsizlikni
ta’minlashda muhim o’rin tutadi. Ko’p hollarda IoT qurilmalarida dasturiy
ta’minot yangilanmasa, xakerlar aynan eski versiyadagi zaifliklardan
foydalanishadi. Shuning uchun ishlab chiquvchilar muntazam tarzda xavfsizlik
patchlarini chiqarishlari, foydalanuvchilar esa ularni o’z vaqtida o’rnatishlari
kerak.
IoT tizimlarida xavfsizlikni oshirishning yana bir yo’li — sun’iy intellekt (AI)
va mashinaviy o’rganish asosidagi himoya tizimlarini qo’llashdir. Bunday tizimlar
tarmoqdagi g’ayrioddiy faollikni kuzatib, potentsial hujumlarni oldindan aniqlaydi.
Masalan, tarmoqdagi noodatiy trafik oqimi yoki qurilmaning g’ayritabiiy faoliyati
aniqlansa, tizim avtomatik ravishda uni bloklaydi.
Maxfiylik masalasi ham IoT sohasida juda muhimdir. Har bir foydalanuvchi
o’z ma’lumotlari qayerda saqlanayotganini, kimlar unga kirish huquqiga ega
32

ekanini bilishi kerak. Shu sababli IoT tizimlari “Privacy by Design” tamoyiliga
asoslanib yaratilishi lozim, ya’ni maxfiylik dastlabki loyihalash bosqichidan
boshlab inobatga olinishi kerak.
Bundan tashqari, davlatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan IoT xavfsizligini
tartibga soluvchi huquqiy me’yorlar ishlab chiqilmoqda. Masalan, Yevropa
Ittifoqining GDPR (General Data Protection Regulation) nizomi
foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilishda muhim hujjat
hisoblanadi. Shunga o’xshash milliy qonunlar ham ko’plab davlatlarda joriy
etilgan.
Xulosa qilib aytganda, IoT tizimlarida xavfsizlik va maxfiylik masalalari
texnologik rivojlanishning ajralmas qismi hisoblanadi. IoT qurilmalari soni
millionlab bo’lib, ular global tarmoqqa ulangan. Agar ularning xavfsizligi
ta’minlanmasa, butun tizim infratuzilmasiga zarar yetishi mumkin. Shu sababli IoT
sohasida har bir ishlab chiquvchi, foydalanuvchi va tashkilot xavfsizlik
madaniyatiga ega bo’lishi, himoya mexanizmlarini amalda qo’llashi zarur. Faqat
shundagina IoT texnologiyalari barqaror, ishonchli va foydali tizim sifatida
rivojlanadi.
IoT tizimlarida xavfsizlik va maxfiylikni ta’minlash — bu nafaqat texnik,
balki tashkiliy va huquqiy masalalarni ham o’z ichiga oladigan keng qamrovli
jarayondir. Har bir IoT tizimi ishlab chiqilishidan boshlab foydalanishgacha
bo’lgan bosqichlarda xavfsizlik talablari asosida loyihalanishi lozim. Chunki tizim
joriy etilgandan so’ng aniqlanadigan zaifliklarni bartaraf etish juda murakkab va
qimmatga tushadi. Shu sababli “Security by Design” va “Privacy by Default”
tamoyillari IoT arxitekturasi yaratishda asosiy yo’nalish hisoblanadi.
IoT tizimlarida xavfsizlikni mustahkamlashda blokcheyn texnologiyasi ham
katta ahamiyat kasb etmoqda. Blokcheyn tarmog’ida ma’lumotlar
markazlashmagan shaklda saqlanadi, ya’ni hech bir markaziy serverga bog’liq
bo’lmaydi. Bu usul ma’lumotlarni o’zgartirish yoki soxtalashtirishni deyarli
imkonsiz qiladi. Misol uchun, IoT qurilmalaridan kelayotgan ma’lumotlar
33

blokcheyn tizimiga yozilsa, har bir yozuv o’ziga xos raqamli imzo bilan
himoyalanadi. Shu orqali ma’lumotlarning ishonchliligi va yaxlitligi kafolatlanadi.
Shuningdek, chekka hisoblash (Edge Computing) texnologiyasi ham
xavfsizlikni oshirishda muhim rol o’ynaydi. An’anaviy IoT tizimlarida barcha
ma’lumotlar bulutga yuboriladi va u yerda qayta ishlanadi. Bu esa tarmoqqa
yuklama tushishiga va xavfsizlik risklarining oshishiga sabab bo’ladi. Edge
Computing esa ma’lumotlarni bevosita IoT qurilmasining o’zida yoki unga yaqin
serverda tahlil qilish imkonini beradi. Natijada ma’lumotlar tarmoq orqali kamroq
uzatiladi, kechikish kamayadi va hujumlar xavfi pasayadi.
IoT xavfsizligining yana bir muhim jihati — tizim monitoringi va tahdidlarni
erta aniqlash mexanizmlaridir. Har bir IoT tarmog’ida real vaqt rejimida tahlil
qiluvchi monitoring tizimi bo’lishi kerak. U tarmoqdagi noodatiy faoliyat,
trafikdagi g’alati o’zgarishlar yoki ruxsatsiz kirish urinishlarini tezda aniqlaydi va
administratorni ogohlantiradi. Bunday mexanizmlar yordamida kiberhujumlarning
oldini olish yoki ularning zararini minimal darajaga tushirish mumkin.
Bugungi kunda IoT qurilmalarining ko’pchiligi oddiy foydalanuvchilar
tomonidan ishlatilgani uchun ularning xavfsizlik savodxonligini oshirish ham
muhim. Foydalanuvchilar kuchli parollar yaratish, qurilma dasturiy ta’minotini
muntazam yangilab turish, shubhali tarmoqlarga ulanmaslik kabi oddiy, ammo
samarali choralarni bilishlari lozim. Ko’plab kiberhujumlar foydalanuvchilarning
e’tiborsizligi yoki xavfsizlik qoidalariga rioya qilmasligi natijasida sodir bo’ladi.
IoT xavfsizligini standartlashtirish ham jahon miqyosida dolzarb masaladir.
Bugungi kunda IEEE, ISO, ITU kabi xalqaro tashkilotlar IoT xavfsizligi bo’yicha
me’yoriy hujjatlar va standartlarni ishlab chiqmoqda. Masalan, ISO/IEC 27001
axborot xavfsizligini boshqarish tizimlarini belgilaydi, ISO/IEC 29100 esa shaxsiy
ma’lumotlarni himoya qilish bo’yicha umumiy tamoyillarni ko’rsatadi. Shu bilan
birga, har bir davlat o’z milliy qonunchiligi orqali IoT xavfsizligini ta’minlash
mexanizmlarini ishlab chiqmoqda.
IoT tizimlarida avtentifikatsiya va identifikatsiya mexanizmlari ham juda
muhimdir. Har bir IoT qurilma tarmoqqa ulanganida uning haqiqiyligini tekshirish
34

zarur. Bu jarayon foydalanuvchini aniqlash, qurilmani tanish va unga ruxsat berish
bosqichlarini o’z ichiga oladi. Shu maqsadda biometrik autentifikatsiya, raqamli
sertifikatlar, tokenlar va kriptografik kalitlardan foydalanish mumkin.
IoT xavfsizlik siyosatini ishlab chiqish tashkilotlar uchun majburiy bo’lishi
kerak. Bu siyosatda tarmoqdagi barcha qurilmalarning ro’yxati, ularga ruxsat
darajalari, zaxira nusxa olish qoidalari, hodisaga javob berish rejalari va
favqulodda holatlarda harakatlar tartibi aniq ko’rsatiladi. Shu orqali IoT tizimi
ichida xavfsizlikni markazlashtirilgan holda boshqarish mumkin bo’ladi.
IoT maxfiyligi masalasida esa foydalanuvchi ma’lumotlarining himoyasi eng
muhim omil hisoblanadi. IoT qurilmalari foydalanuvchi odatlari, joylashuvi,
sog’lig’i yoki moliyaviy holati haqida sezilarli hajmdagi ma’lumotlarni yig’adi.
Shu sababli bu ma’lumotlarni faqat kerakli maqsadda ishlatish, uchinchi shaxslarga
uzatmaslik va ularni avtomatik tarzda shifrlab saqlash zarur.
Sun’iy intellekt yordamida IoT xavfsizligini mustahkamlash ham istiqbolli
yo’nalish hisoblanadi. AI asosidagi tizimlar tarmoqdagi harakatlarni kuzatadi,
odatiy faoliyat modelini o’rganadi va har qanday chetga chiqishni avtomatik
aniqlaydi. Bu esa kiberhujumlarni inson aralashuvisiz aniqlash va to’sishga
yordam beradi.
Natijada, IoT tizimlarida xavfsizlik va maxfiylik masalalarini hal qilish — bu
texnik yechimlardan tashqari, foydalanuvchilar, ishlab chiquvchilar, davlat va
xalqaro tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyatini talab qiladi. Har bir qurilma, har
bir tarmoq, har bir foydalanuvchi bu zanjirning muhim bo’g’inidir. Shuning uchun
IoT tizimlarini xavfsiz qilish — bu butun ekotizim darajasida amalga oshiriladigan
uzluksiz jarayondir.
Kelajakda IoT qurilmalari soni va murakkabligi ortgani sayin xavfsizlik
masalalari ham yangi bosqichga chiqadi. Shu sababli bugundan boshlab IoT
tizimlarini ishonchli, himoyalangan va barqaror qilish texnologik rivojlanishning
eng ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lib qoladi.
35

III BOB. O’RNATILGAN TIZIMLARDA IoT TEXNOLOGIYALARINI
JORIY ETISH ISTIQBOLLARI
3.1. IoT texnologiyalarining rivojlanish tendensiyalari
IoT texnologiyalarining jadal rivojlanishi butun dunyo miqyosida raqamli
iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylanib bormoqda. Bugungi
kunda IoT nafaqat maishiy hayotda, balki ishlab chiqarish, tibbiyot, energetika,
transport, logistika, ta’lim va ekologiya sohalarida ham keng qo’llanilmoqda.
Raqamli texnologiyalar yordamida qurilmalar o’zaro bog’lanib, avtonom tarzda
axborot almashadi va inson omilisiz qaror qabul qila oladi.
Hozirgi vaqtda IoT sohasida bir nechta global tendensiyalar kuzatilmoqda.
Birinchidan, sun’iy intellekt (AI) bilan integratsiya jarayoni tez sur’atlarda
rivojlanmoqda. IoT qurilmalar tomonidan yig’ilgan katta hajmdagi ma’lumotlar
(Big Data) AI algoritmlari yordamida tahlil qilinib, foydali natijalarga
erishilmoqda. Masalan, aqlli ishlab chiqarish tizimlarida sensorlar orqali olingan
ma’lumotlar tahlil qilinib, ishlab chiqarish jarayonidagi xatolar oldindan aniqlanadi
va bu ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
Ikkinchidan, bulutli hisoblash (Cloud Computing) texnologiyalari IoT
tizimlarining muhim qismiga aylanmoqda. Bulutli serverlar yordamida
ma’lumotlar markazlashgan holda saqlanadi, qayta ishlanadi va tahlil qilinadi. Shu
bilan birga, “edge computing” (chekka hisoblash) texnologiyasi ham keng
qo’llanila boshladi. Bu usulda ma’lumotlar to’liq bulutga yuborilmasdan, bevosita
qurilma yoki lokal tarmoqda qayta ishlanadi. Bu esa kechikish vaqtini qisqartiradi
va tizimning ishonchliligini oshiradi.
Uchinchidan, 5G tarmoqlarining joriy etilishi IoT qurilmalari o’rtasida aloqa
tezligini keskin oshirdi. 5G texnologiyasi orqali milliardlab qurilmalarni bir
vaqtning o’zida ulash, ma’lumot uzatish tezligini oshirish va energiya sarfini
kamaytirish imkoniyati yaratildi. Bu esa avtonom transport, aqlli shaharlar,
masofaviy tibbiyot va raqamli ta’lim kabi yangi sohalarning rivojlanishiga turtki
bo’ldi.
36

To’rtinchidan, IoT tizimlarida energiya tejamkorlik masalalari ham dolzarb
bo’lib bormoqda. Zamonaviy IoT qurilmalari kam quvvat sarflaydigan modullar,
past energiyali protokollar (masalan, Zigbee, LoRaWAN, NB-IoT) orqali ishlaydi.
Bu esa uzoq muddatli ishlashni ta’minlab, texnik xizmat ko’rsatish xarajatlarini
kamaytiradi.
Yana bir muhim yo’nalish — blokcheyn texnologiyasining IoT bilan
uyg’unlashuvi. Blokcheyn ma’lumotlarni markazlashmagan tarzda saqlash
imkonini beradi, bu esa IoT tarmoqlarida xavfsizlik va ishonchlilikni oshiradi.
Ayniqsa, ishlab chiqarish va logistika tizimlarida blokcheyn yordamida
ma’lumotlarning soxtalashtirilishining oldi olinmoqda.
Umuman olganda, IoT texnologiyalarining rivojlanish tendensiyalari inson
hayotini soddalashtirish, iqtisodiy samaradorlikni oshirish va ekologik
barqarorlikni ta’minlashga xizmat qilmoqda. Kelajakda IoT tizimlari yanada aqlli,
xavfsiz va avtonom shaklga kiradi, shuningdek, sun’iy intellekt, kvant hisoblash va
6G tarmoqlari bilan birgalikda yangi texnologik davrni boshlab beradi.
3.2. O’rnatilgan tizimlarda IoT texnologiyalarini joriy etish muammolari va
ularni bartaraf etish yo’llari
IoT texnologiyalarini o’rnatilgan tizimlar asosida joriy etish jarayoni texnik,
iqtisodiy, tashkiliy va xavfsizlik jihatlaridan murakkab jarayon hisoblanadi. Har bir
IoT tizimi o’ziga xos arxitekturaga ega bo’lib, unda turli xil sensorlar,
protsessorlar, tarmoqlar, dasturiy ta’minot va ma’lumot almashish protokollari bir
butun tizim sifatida ishlaydi. Shu sababli bu tizimlarni real hayotda tatbiq etishda
qator muammolar paydo bo’ladi.
Birinchidan, texnik muammolar — bu IoT qurilmalarining o’zaro mos
kelmasligi, turli ishlab chiqaruvchilarning platformalaridagi farqlar, protokollar va
interfeyslarning turlicha ishlashidir. Masalan, bir ishlab chiqaruvchining sensorlari
boshqa ishlab chiqaruvchining tarmoq modullari bilan to’liq integratsiyalashmagan
bo’lishi mumkin. Bunday holatlarda tizim samaradorligi pasayadi yoki umuman
37

ishlamay qoladi. Bu muammoni bartaraf etish uchun standartlashtirish va
universallashgan protokollar (MQTT, CoAP, HTTP, LoRa, NB-IoT) dan
foydalanish zarur.
Ikkinchidan, ma’lumotlar xavfsizligi va maxfiylik muammolari IoT
tizimlarida eng dolzarb masalalardan biridir. Chunki IoT qurilmalari orqali
foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlari, joylashuvi, sog’lig’i yoki moliyaviy
holati haqidagi axborotlar uzatiladi. Agar bu ma’lumotlar ruxsatsiz shaxslarga
yetib borsa, bu nafaqat foydalanuvchiga, balki butun tizimga jiddiy zarar
yetkazadi. Shu boisdan kriptografik himoya usullari, blokcheyn texnologiyalari,
avtorizatsiya va autentifikatsiya tizimlarini joriy etish lozim.
Uchinchidan, energiya samaradorligi va quvvat manbai cheklanganligi ham
IoT tizimlarining muhim muammolaridan biridir. Ayniqsa, uzoq masofalarga
joylashtirilgan yoki mustaqil ishlovchi qurilmalarda batareya zaryadining tez
tugashi tizim faoliyatini cheklaydi. Shu sababli kam energiya sarflovchi
komponentlardan, quvvatni tejovchi rejimlardan va quyosh panellari kabi
alternativ energiya manbalaridan foydalanish tavsiya etiladi.
To’rtinchidan, infratuzilma va tarmoq sifati ham muhim rol o’ynaydi. IoT
tizimlari ko’plab qurilmalarni bir vaqtning o’zida tarmoqqa ulanishini talab qiladi.
Bu esa ba’zan tarmoq yuklamasini oshiradi va ma’lumot uzatish tezligini
pasaytiradi. Bu muammoni hal etish uchun 5G texnologiyasi va edge computing
tizimlarini keng joriy etish zarur.
Beshinchidan, iqtisodiy muammolar — IoT tizimlarini joriy etishning yuqori
xarajatlar bilan bog’liq bo’lishidir. Har bir sensor, tarmoq moduli, dasturiy
ta’minot va server infratuzilmasi qo’shimcha xarajat talab etadi. Shu sababli,
davlat va xususiy sektorlar o’rtasida hamkorlikni yo’lga qo’yish, subsidiyalar va
investitsiyalarni jalb etish orqali ushbu tizimlarni iqtisodiy jihatdan qo’llab-
quvvatlash lozim.
Oltinchidan, malakali mutaxassislar yetishmasligi ham IoT joriy etishdagi
jiddiy to’siqlardan biridir. IoT tizimlarini ishlab chiqish uchun dasturchilar, apparat
muhandislari, kiberxavfsizlik mutaxassislari va ma’lumot tahlilchilari hamkorlikda
38

ishlashi kerak. Shu sababli oliy ta’lim muassasalarida IoT yo’nalishiga
ixtisoslashgan ta’lim dasturlarini yaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Umuman olganda, IoT texnologiyalarini o’rnatilgan tizimlarga muvaffaqiyatli
joriy etish uchun texnik, tashkiliy va ijtimoiy muammolarni kompleks tarzda hal
etish zarur. Bu yo’lda xalqaro standartlar, ilmiy tadqiqotlar, innovatsion
yondashuvlar va davlat siyosati muhim rol o’ynaydi. Shu tarzda IoT tizimlari
mamlakat iqtisodiyotining turli tarmoqlarida yuqori samaradorlik, xavfsizlik va
barqarorlikni ta’minlab bera oladi.
3.3. O’rnatilgan tizimlarda IoT texnologiyalarini takomillashtirish bo’yicha
istiqbolli yo’nalishlar
IoT texnologiyalarini o’rnatilgan tizimlarda yanada takomillashtirish
zamonaviy texnika va raqamli texnologiyalar rivojining eng muhim
yo’nalishlaridan biridir. Bugungi kunda IoT qurilmalari soni har yili milliardlab
birliklarga ortib bormoqda, bu esa nafaqat texnik jihatdan, balki boshqaruv,
xavfsizlik, energiya samaradorligi va iqtisodiy barqarorlik nuqtai nazaridan ham
yangi yondashuvlarni talab qilmoqda. Shu sababli o’rnatilgan tizimlarda IoT
texnologiyalarini takomillashtirishda bir nechta istiqbolli yo’nalishlar alohida
ajralib turadi.
Birinchidan, sun’iy intellekt (AI) va mashinaviy o’rganish (Machine
Learning) asosidagi aqlli IoT tizimlarini yaratish yo’nalishi rivojlanmoqda. Bu
yo’nalish orqali o’rnatilgan tizimlar nafaqat ma’lumot yig’adi, balki uni tahlil qilib,
avtonom qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo’ladi. Masalan, aqlli ishlab
chiqarish tizimlarida mashinaviy o’rganish algoritmlari yordamida uskunalarning
ishlash samaradorligi kuzatilib, nosozliklar paydo bo’lishidan avval ularni aniqlash
imkoniyati yaratiladi.
Ikkinchidan, energiya tejovchi va o’z-o’zini zaryadlay oladigan IoT
qurilmalarini ishlab chiqish yo’nalishi ham dolzarb hisoblanadi. Bunday tizimlar
quyosh energiyasi, issiqlik yoki harakat energiyasini elektr energiyasiga aylantirib,
39

o’zini mustaqil ravishda quvvatlantiradi. Bu yondashuv uzoq muddatli ishlashni
ta’minlaydi va xizmat ko’rsatish xarajatlarini kamaytiradi.
Uchinchidan, IoT tarmoqlarida xavfsizlikni oshirish maqsadida blokcheyn
texnologiyasini yanada keng joriy etish istiqbollari mavjud. Blokcheyn asosida
yaratilgan tizimlarda har bir ma’lumot yozuvi shifrlangan holda saqlanadi va
o’zgartirib bo’lmaydi. Bu IoT tarmoqlaridagi soxtalashtirish va kiberxavflarning
oldini olishda muhim kafolatdir.
To’rtinchidan, chekka hisoblash (edge computing) texnologiyasining yanada
rivojlanishi IoT tizimlarining ishlash tezligini oshiradi. Ma’lumotlarni to’liq bulutli
serverga yubormasdan, bevosita qurilma darajasida qayta ishlash orqali kechikish
va tarmoq yuklamasi kamayadi. Bu texnologiya ayniqsa transport, sog’liqni
saqlash va robototexnika sohalarida muhim ahamiyat kasb etadi.
Beshinchidan, 6G texnologiyasi kelajakda IoT tizimlarini yangi bosqichga
olib chiqadi. 6G tarmoqlari 5G ga nisbatan yuz barobar tezroq bo’lib, yuqori
chastotali signal uzatish, past kechikish va ko’proq qurilmalarni tarmoqqa ulash
imkoniyatini beradi. Shu orqali IoT tizimlari orasidagi aloqa yanada mustahkam va
barqaror bo’ladi.
Oltinchidan, aqlli shahar (Smart City) konsepsiyasini yanada rivojlantirish
IoT texnologiyalarining asosiy amaliy yo’nalishlaridan biridir. Aqlli shahar
infratuzilmasi orqali transport, energiya, suv ta’minoti, chiqindi boshqaruvi va
xavfsizlik tizimlari yagona IoT tarmog’iga integratsiyalashadi. Bu esa shahar
boshqaruvida samaradorlikni oshirib, ekologik tozalikka va aholi uchun qulay
muhit yaratishga xizmat qiladi.
Yettinchidan, IoT uchun maxsus ishlab chiqilgan operatsion tizimlar va
dasturiy platformalarni takomillashtirish ham istiqbolli yo’nalishlardan biridir.
Masalan, FreeRTOS, Contiki, TinyOS kabi yengil operatsion tizimlar IoT
qurilmalari uchun mo’ljallangan bo’lib, ularni yanada xavfsiz, barqaror va energiya
tejamkor qilish ustida tadqiqotlar olib borilmoqda.
Sakkizinchidan, kiberxavfsizlik siyosatini kuchaytirish zarur. IoT tizimlari
orqali milliardlab ma’lumotlar uzatilgani sababli, tarmoqlarda himoya qatlamlarini
40

ko’paytirish, foydalanuvchi autentifikatsiyasini kuchaytirish, xavfsizlik
sertifikatlarini yangilash kabi chora-tadbirlar muhim ahamiyatga ega.
Umuman olganda, o’rnatilgan tizimlarda IoT texnologiyalarini
takomillashtirish istiqbollari zamonaviy jamiyatning raqamli rivojlanishida muhim
o’rin tutadi. Ushbu texnologiyalarni yanada rivojlantirish natijasida aqlli sanoat,
aqlli transport, aqlli sog’liqni saqlash, aqlli qishloq xo’jaligi va aqlli shahar
konsepsiyalari to’liq amalga oshiriladi. Shu bilan birga, IoT tizimlari inson
hayotini qulay, xavfsiz va samarali qilishda muhim omil sifatida xizmat qiladi.
41

XULOSA
O’rnatilgan tizimlarda Internet of Things (IoT) texnologiyalarining
qo’llanilishi zamonaviy texnologik rivojlanishning eng muhim yo’nalishlaridan
biri bo’lib, u raqamli transformatsiyaning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. IoT
yordamida turli qurilmalar bir-biri bilan uzviy bog’lanib, real vaqt rejimida
ma’lumot almashadi, tahlil qiladi va mustaqil qarorlar qabul qila oladi. Bu jarayon
inson omilini kamaytiradi, avtomatlashtirish darajasini oshiradi va ishlab chiqarish,
boshqaruv, tibbiyot, transport kabi sohalarda samaradorlikni sezilarli darajada
kuchaytiradi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, o’rnatilgan tizimlar IoTning “yuragi”
hisoblanadi, chunki ular sensorlar, aktuatorlar va mikroprotsessorlar orqali real
dunyodan ma’lumot yig’ib, uni raqamli tarmoqlarga uzatadi. Ushbu tizimlar tufayli
nafaqat ishlab chiqarish jarayonlari, balki kundalik hayot ham “aqlli” ko’rinishga
ega bo’lmoqda. Masalan, aqlli uylar, energiya tejovchi tizimlar, aqlli shahar
infratuzilmalari, avtomatlashtirilgan transport tarmoqlari IoT asosida samarali
faoliyat yuritmoqda.
Shuningdek, IoT texnologiyalarining joriy etilishi iqtisodiy samaradorlik bilan
birga ekologik foyda ham keltirmoqda. Masalan, aqlli energiya tizimlari orqali
elektr energiyasidan oqilona foydalanish, suv resurslarini boshqarish, chiqindilarni
kamaytirish imkoniyati yaratilmoqda. Bu esa barqaror rivojlanish tamoyillariga
mos keladi.
Biroq, IoT tizimlarini keng joriy etish bilan birga, ularning xavfsizligi,
ma’lumotlar maxfiyligi va tarmoqdagi zaifliklar muammosi dolzarb bo’lib
qolmoqda. Kiberxavfsizlikni ta’minlash, autentifikatsiya tizimlarini
mustahkamlash, shifrlash algoritmlarini takomillashtirish IoTning muvaffaqiyatli
rivojlanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu sababli, IoT texnologiyalarini joriy
etishda nafaqat texnik, balki huquqiy va etik jihatlar ham e’tiborga olinishi lozim.
Kelajakda IoT texnologiyalari sun’iy intellekt (AI), katta ma’lumotlar (Big
Data) va bulutli hisoblash (Cloud Computing) tizimlari bilan yanada chuqur
42

integratsiyalashadi. Bu esa “aqlli iqtisodiyot”ni shakllantirish, raqamli davlat
tizimlarini rivojlantirish va inson hayotini yengillashtirishda muhim o’rin
egallaydi.
Umuman olganda, o’rnatilgan tizimlarda IoT qo’llanilishi – texnologik
taraqqiyotning ajralmas qismi bo’lib, jamiyatning raqamli rivojlanishida strategik
yo’nalish sifatida namoyon bo’lmoqda. Shu bois, bu sohada ilmiy izlanishlar olib
borish, yangi arxitekturalar yaratish, milliy IoT yechimlarini ishlab chiqish va
mutaxassislarni tayyorlash dolzarb vazifalardan biri bo’lib qoladi.
Shuningdek, IoT texnologiyalarining muvaffaqiyatli rivojlanishi
mamlakatning ilmiy-texnik salohiyatiga, innovatsion siyosatiga va raqamli
infratuzilmasiga bevosita bog’liqdir. Shu nuqtai nazardan, o’rnatilgan tizimlar
asosida yaratilgan IoT platformalarini mahalliylashtirish, ularni ishlab chiqarish
jarayonlariga tatbiq etish va ichki bozorda qo’llash bo’yicha davlat siyosatini
kuchaytirish muhim ahamiyatga ega.
IoT tizimlarini yanada rivojlantirish orqali nafaqat ishlab chiqarish
jarayonlarini optimallashtirish, balki fuqarolarning hayot sifatini yaxshilash,
resurslardan oqilona foydalanish, ekologik muvozanatni saqlash va iqtisodiy
o’sishni jadallashtirish mumkin bo’ladi. Shu bois, bu sohada ilmiy izlanishlar,
ta’lim tizimida IoT yo’nalishlari bo’yicha mutaxassis tayyorlash, xalqaro
hamkorlikni kengaytirish hamda milliy IoT ekotizimini shakllantirish istiqboldagi
eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, o’rnatilgan tizimlarda IoT texnologiyalarini qo’llash
bugungi kunda raqamli iqtisodiyotning asosiy tayanch ustunlaridan biri bo’lib,
kelajakda ham texnologik innovatsiyalarni amalga oshirishda yetakchi o’rinni
egallashi shubhasizdir.
43

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abduraxmonov A., “Axborot texnologiyalari va tizimlari”, Toshkent:
Innovatsiya nashriyoti, 2021.
2. Karimov O., “O’rnatilgan tizimlar asoslari”, Toshkent: Fan va texnologiya,
2020.
3. Xamidov D., “Internet of Things: nazariya va amaliyot”, Toshkent: TATU
nashriyoti, 2022.
4. Mamadaliyev B., “IoT tizimlarida xavfsizlik masalalari”, Informatika va
avtomatika jurnali, №4, 2021.
5. Mardonov N., “Aqlli tizimlar va ularning sanoatda qo’llanilishi”,
O’zbekiston Texnika Universiteti nashri, 2023.
6. Evans D., “The Internet of Things: How the Next Evolution of the Internet
Is Changing Everything”, CISCO White Paper, 2011.
7. Raj P. & Raman A., Internet of Things: Principles and Paradigms, Elsevier,
2017.
8. Bahga A., Madisetti V., Internet of Things: A Hands-On Approach,
Universities Press, 2015.
9. Zanella A., Bui N., Castellani A., et al., “Internet of Things for Smart
Cities”, IEEE Internet of Things Journal, 2014.
10. Khanna A., Kaur S., “Internet of Things (IoT), Applications and
Challenges: A Comprehensive Review”, Journal of Smart Systems, 2019.
11. Atzori L., Iera A., Morabito G., “The Internet of Things: A Survey”,
Computer Networks, Elsevier, 2010.
12. Gubbi J., Buyya R., Marusic S., Palaniswami M., “Internet of Things
(IoT): A Vision, Architectural Elements, and Future Directions”, Future
Generation Computer Systems, 2013.
13. O’zbekiston Respublikasi Raqamli texnologiyalar vazirligi rasmiy sayti –
www.digital.gov.uz
44

14. TATU o’quv-metodik majmuasi: “IoT tizimlari va o’rnatilgan
qurilmalar”, Toshkent, 2022.
15. Mishra S., “IoT Based Embedded Systems: Concepts and Design”, CRC
Press, 2020.
45

O’rnatilgan tizimlarda IOT (internet of things) qo’llanishlari

Sotib olish