O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o’rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	480.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

16 Sotish

O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o’rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim yo’nalishi
bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o’rganishda
qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish ” mavzusida yozgan

Ilmiy rahbar

“ Himoyaga tavsiya etildi ”
Tarix va ijtimoiy fanlar
fakulteti dekani _______ _
“_____”____________ 201 7 yil
Qarshi
M U N D A R I J A

KIRISH …………………………………………………………………………...3
I. Bob. Numizmatika tarix fanini o’rganishda yordamchi manba.
1.1. Antik davr tanga pullari
1.2. O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasi.
1.3. O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini davrlashtirish.
II. Bob. G’arb va Osiyo davlatlari xalqlarining savdo va madaniy
aloqalari va uning tanga pul muomalasiga ta’siri (V -
VII asrlar)
2.1. Vizzantiya, Xitoy tanga zarbi an’analarininig Turk xoqonligi
tangalariga ta’siri o’rganishda interaktiv usulidan foydalanish.
2.2. X- XII asrlarda Movarounnahr tangalari va uning Yevropa
davlatlari bilan o’zaro aloqalaridagi o’rni.

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish

Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishganligi tufayli,
jamiyatimizning hamma sohalarida jiddiy o’zgarishlar davri boshlandi. Shu
jumladan tarix fani oldida ham yangi-yangi muammolar ilmiy izlanishlarni taqozo
qilmoqda. Ayniqsa, bu vazifani bajarishda yoshlarning intilishlari, fidoiyligi talab
etilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A. Karimov, “Men
avvalambor shu yurtda yashayotgan har qaysi inson o’zligini anglashi, qadimiy
tariximiz va boy madaniyatimiz, ulug’ ajdodlarimizning merosini chuqurroq
o’zlashtirishi, bugungi tez o’zgarayotgan hayot voqealigiga ongli qarab, mustaqil
fikrlashi va diyorimizdagi barcha o’zgarishlarga daxldorlik tuyg’usi bilan yashi
zarur” 1
deb ta’kidlaganlarida, naqadar haq edilar.
Tarix fanining yordamchi sohalari ichida o’z o’rniga ega bo’lgan numizmatika,
mamlakatimiz istiqlolga erishgandan keyin uning nufuzi yanada ortdi, mustaqil
tarix fani sifatidagi maqomga ega bo’ldi. Chunki tariximizni o’rganishda
tangashunoslik fanining ahamiyati beqiyosdir. Tangalar bizga eramizdan avvalgi
davrdan to hozirgi kungacha bo’lib o’tgan tarixiy voqealar siyosiy iqtisodiy, ayrim
hollarda esa millatlarning e’tiqodiy dunyoqarashlari haqida ma’lumot beradi.
"Numizmatika" so’zi grekcha "nomisma"- ya’ni tanga pul yoki chaqa pul degan
ma’noni anglatadi. Tangashu noslik oltin, kumush va misdan ishlangan metall
pullarni o’rganish haqidagi fandir. Ushbu sohaga bundan tashqari yana qog’oz
pullarni o’rganish (bonistika) va orden, medal hamda shu xildagi esdalik
tamg’alarni ( znachoklar -florestika) o’rganish ham kiradi. Mavzuning maqsad va
vazifalari. Tanga pullarning paydo bo’lishining ham o’z tarixi bor. Arxeologik
qazishlarning guvohlik berishicha, tosh asrda ham qabilalar o’rtasida turli xil
ashyolar ayriboshlangan. Qabila va jamoalardagi mehnat taqsimoti moddiy va
ehtiyoj buyumlarini ayriboshlashnining rivojlanishida asosiy omil bo’lgan edi.Ana
shu tovar ayriboshlash natijasida ma’lum miqdorda mol ortib qolgan. U boshqa
molar narxining ekvivalentiga aylangan. Ana shu asnoda birinchi pullar paydo
bo’la boshladi.
1
Karimov. I.A.Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch. T. ”Ma`naviyat”, 2008. 17- bet.

Qadimiy xalqlarda pulning shakllanishi ham turlicha bo’lgan. Masalan, Osiyo
va Afrika xalqlari pulning eng sodda formasi chig’a-noqlardan uzoq vaqt
mobaynida foydalanib kelishgan. Yaponiya, Xitoy va Hindiston mamlakatlarida
ham chig’anoqlar pul sifatida ishlatilgan. Ba’zan, Hindistonda dur pul sifatida
ishlatilgan. Melaneziyada “cho’chqa pullari” deb ataladigan pullar bo’lgan. Yoinki,
Osiyo va Afrikaning mamlakatlarining ayrimlarida kauri nomli chig’anoq,
munchoq, it tishlari va cho’chqa dumlari boylami, Afrikaning ba’zi qabilalarida
xurmo mevasi pul vazifasini o’tagan. Ayni paytda jahonning ko’p xalqlari
tovarlarni ishlab chiqarish qurollari yoki qoramollar, qo’ylar bilan belgilashgan.
Ayriboshlash - har doim va turli sharoitda qiymati birdek o’zgarmaydigan,
qo’llash oson bo’lgan baho o’lchovini taqazo qilardi. Mana shunday savdo
shartlariga yangidan paydo bo’lgan metall pul javob bera boshladi, bu o’z
navbatida savdo muomalasida mavjud bo’lgan pulning barcha mavjud formalarini
siqib chiqardi. Metal pular qismlarga bo’linishi, qimmat yombini arzon qilish
mumkinligi jihatidan ham ahamiyatli edi. Tilla va kumushdan tayyorlangan pullar
esa qulay va qimmatli pul hisoblanardi.
Kishilar asta-sekin ma’lum og’irlikdagi yombilar tayyorlay boshladilar. Lekin
metal pullarda hali aldanish imkoniyati yashirinib yotardi. Chunki kishilar mis va
qo’rg’oshin singari arzon metallarni oltin va kumush parchalariga aralashtirar
edilar. Hukumat bu firibgarliklarga chek qo’yish maqsadida o’zi zarb qilgan metal
pullarga muhr bosib chiqara boshladi.
Mavzuning o’rganilish darajasi . Pulning paydo bo’lishi qadimgi zamonlarda
taraqqiy etgan madaniyatlar ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishlarining qonuniy
oqibatidan kelib chiqqan tabiiy hodisadir. Tovar ayirboshlashning uzoq hamda
murakkab jarayoni va chakana savdoning rivojlanishi tovar-pul hamda
qimmatbaho buyum (yombi) ishlatish bosqichidan o’tib, oxir – oqibatda ma’dan
tanga paydo bo’lishiga olib keldi. Birinchi tangalarning o’ng yoki tersida ularning
o’lchovi to’g’ri, og’irligi to’la ekanligini tasdiqlovchi rasm – muhri bilan
qimmatbaho buyumdan (yombi) farqlanadi.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Biz malakaviy ishimizda O’rta asrlar Yevropa
davlatlari numizmatikasini qiyosiy tahlil usullaridan foydalanib o’rganishni bosh
vazifa qilib oldik. Binobarin, O’rta asrlar Yevropa davlatlarining Osiyo
mamlakatlari tangalariga ta’siri nihoyatda katta. Bugunda uning farqli tomonlarini
o’rganish, qiyosiy tahlil etish bitiruv malakaviy ishimizni maqsad, mazmunini
tashkil etadi. Ayni paytda qiyosiy tahlil nafaqat Yevropa davlatlari balki,
Vatanimiz taraqqiyot bosqichlari davrlari tarixini va xalqimizning jahon
sivilizatsiya qo’shgan hissasini anglab etishga yordam beradi.
Tadqiqotning metodi va ilmiy - nazariy asoslari. Bitiruv malakaviy ishini
yozishda dialektik metodga tayandik. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasining
birinchi Prezidenti I.A.Karimovning hamda Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevlarning
tariximizni bugungi kun nuqtai nazardan o’rganish, yaratish orqali tarixiy xotirani
tiklash,milliy madaniyatni rivojlantirish, anan’aviy qadriyatlar tizimini tadqiq va
targ’ib etish borasidagi konseptual nazariy mulohazalari Bitiruv malakaviy
ishining metodologik asosini tashkil etadi.
Tadqiqotning ilmiy - nazariy va amaliy ahamiyati .. “Numizmatika” faini
o’rganishda interaktiv usullardan foydalanish ya’ni qiyosiy tahlil usulidan
foydalanish, tarixiy haqiqatni oydinlashtirishga, tarixiy voqealarning sabab va
maqsadlari turlicha baholangan yoki ziddiyatli qarashlarning mohiyatini ochib
berishga xizmat qiladi. Mazkur ilmiy ishning nazariy xulosalari va natijalaridan
oliy o’quv yurtlarida Jahon va O’zbekiston tarixi fani bo’yicha maxsus kurslar
o’tishda, darslik, o’quv qo’llanmalari va dasturlar tuzishda foydalanish, ochiq
darslar tashkil etish mumkinligi , BMI amaliy ahamiyatini belgilaydi.
Tadqiqotning manbalari . BMI yozishda o’rganilgan asarlar va matbuot
materiallari natijalari asos qilib olindi. Shuningdek, mustaqillik davrida mazkur
mavzuda uyushtirilgan davra suhbatlari materiallari, chop etilgan ilmiy maqolalar,
davriy matbuot materiallardan ham keng foydalanildi.
Tadqiqotning tuzilishi. Bitiruv ishi kirish, asosiy qism, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I. Bob . Numizmatika tarix fanini o’rg anishda yordamchi manba.
1. Antik davr tanga pullari.
Qadimshunos olimlar er kurrasidagi dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa
tuzumining tosh asridan boshlanganligini isbotlaydilar. Ularning ta’kidlashlaricha
inson o’z mehnatining maxsulotlarini ayirboshlash natijasida savdo-sotiqning ilk
va sodda to’rini vujudga keltirdi. Tanqis ashyolarni pul o’rnida ayirbosh qila
boshladi. Bunday tovar pul muomalalari mintaqalarda turli ko’rinishda amalga
oshirilgan. Masalan, Osiyo va Afrikada kauri nomli chig’anoqlar pul vazifasini
o’tganligi ma’lum.
Insoniyat tarixiy taraqqiyoti ulkan, poyonsiz yo’llarni bosib o’tdi, taraqqiyotni
evolyutsion yo’li, insoniyatni sivilizatsiya sari etakladi. Antik taraqqiyotni
boshlanishi san’at va madaniyatning hamma sohalariga ta’sir ko’rsatib, o’zining
rivojlanish yo’lida yuqoriga etgan bo’lsa, bu davrda tarix fanining alohida bo’limi
hisoblangan numizmatika sohasida ham diqqatga loyiq ishlar qilingan. Metalldan
ishlangan pul tanga chaqalarning paydo bo’lishi insoniyat tarixidagi muhim
voqealardan biridir. Ma’lumki, jamiyat ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning g’oyat
yuksak darajasiga erishgandagina tanga chaqalar kashf etilishi mumkin. Odamlar
endi pul tariqasida chorva mollarini ishlatmay qo’ysalarda, buyumlar narxini
ilgarigi odatga kirib qolgan chorva mol narxiga chaqqanlar. Metall pullar qirqib
tortila boshlaganidan keyin, ularni og’irligini ko’rsatib beruvchi belgi sola
boshlaganlar. Belgi solingan pulni paydo bo’lishi haqida shunday afsonalar
saqlangan. Rimliklarni ko’pdan - ko’p xudolari orasida, ixtirolarni boshqaradigan
xudolar ham bor ekan. Uning ikkita yuzi bo’lib, oti Yanus ekan. Dastlab tanga
pulni o’sha Yanus ixtiro qilgan emish. Shuning uchun eski rim va italyan
pullarining bir tomonida ikki yuzli Yanus surati, ikkinchi tomonida Yanus tushib
kelgan kema surati zarb qilingan 1
.
Tanga pullarning dastlab qaerda paydo bo’lganligini aniq aytish qiyin. Ammo
tanga pulning nomi " Moneta " ellinlarda tug’ilgan. Qadimgi Rimliklar xudolarni
1
Кобрин Р Б . Вспомогательные исторические дисциплины. М . 1984. стр- 93.

hammasi er va osmon podshosi Yupiter va uning xotini Yunon Monetaga
bo’ysunadi deb bilganlar. "Moneta"-murabbiya degani bo’ladi. Rimliklar
ma’buda Monetani benihoya hurmat qilganlar va unga atab Rimning eng baland
joyiga ibodatxona solganlar. Ular urushlarda g’olib bo’lganlaridan keyin o’z
ma’budalariga atab katta qurbonliklar qilishgan, hatto pullarini Yunon Moneta
ibodatxonasida zarb qilishga qaror qilganlar. Ana shundan buyon tanga pullar
moneta deb ataladigan bo’ldi.Tanga klafikatsiyasi quyidagicha: avers – tanganing
yuz tomoni, reves – tanganing orqa tomoni, emitent – tanga zarb qiladigan shaxs
(hukmdor), legenda (afsona) – tangadagi yozuv, nominal – tanganing qadri, kuchi,
proba – oltinga nisbatan massasi, abres – aylana cheti.
Dastlab, dunyoda tanga pullar faqat sof oltin va kumushdan zarb qilingan.
Ammo bu metallar sof holida juda mo’rt bo’lganligidan, undan zarb qilingan pullar
tez eyilib siyqalanib ketgan. Shuidan keyin pullarni qotishmadan zarb qiladigan
bo’lganlar, Oltin yoki kumushga boshqa metallar. mas ,: mis yoki qalay
qorishtirganlar .Har bir mamlakatning hukmdori boshqalarnikidan farq qiladigan
tanga pullar zarb qilib chiqarishga uringanlar.
Numizmatika fanining asosiy tushunchalaridan biri bo’lgan tanga pul xillari ana
shu tariqa paydo bo’lgan. Tanga pullarni odatda betini o’rab turgan doirasi bo’ladi,
bu doirada yozuv yoki surat bo’ladi. Numizmatlar yozuvni tanga pulning
Legendasi (tangada uchraydigan barcha yozuvlar, qisqartirilgan so’zlar, alohida
harflarning atamasi) deb ataydi. Suratlarga kelsak odatda podsholar, xudolar surati
zarb qilinadi va bu suratlar davlatning yoki podshohning muhrini aks ettiradi.
Qadimgi Gretsiyada tanga pullarga ko’proq xudolar, ma’budalar va muqaddas
hayvonlarning suratlarini zarb qilganlar.Masalan, Afi na shahrining tanga pullarida
ma’buda Afina surati, Olimpia tangalarida Zevs surati zarb qilingan .
Miloddan avvalgi 45-yillar Rimda Tit Kariziy magistrligi davrida ma’buda
Yunona ibodatxonasi qoshidagi taksolda o’ngini bejirim ayol boshining surati
bezab turgan, ostida «Moneta» (Grek tilida «bashoratchi») deb yozilgan dinor pul
zarb etildi. Aslida bu nom ma’buda sifatlaridan biridir, keyinchalik Yunona
Moneta ilohiga tanga zarb etish, doimiyga aylanadi. Ma’budaning dastlabki sifati

esa o’shandan buyon metall pullar nomiga nisbat berilib, ularni moneta deb atalgan
va hozirgacha shunday atalib kelinmoqda 1
.
Rim dinori zarb etilishiga qadar tangalar bir necha asrli tarixiy yo’l bosib
o’tishga ulgurgan edi. Juda qadim zamonlardan beri tangani afsonaviy
qahramonlar va ma’budlar yaratadi, degan aqida yashab kelar edi. Qadimgi grek
manbalarida tanganing kelib chiqishi haqida uchta faraz borligi qayd etiladi.
Birinchi farazga binoan, tangalar ilk bor Kichik Osiyo davlati Lidiyada zarb qilina
boshlangan, ikkinchi faraz bo’yicha, kumush tangani Argoss podshohi Fidon kashf
etgan, uchinchi farazda, tanganing yaratilishi Eolidadagi Kima shahrining
afsonaviy shohi Midasning xotini malika Germodek nomi bilan bog’liqligi aytiladi.
Hozirgi ilmiy ma’lumotlarga ko’ra, zarb etilgan tanga miloddan avval VIII –
VII asrlarda Kichik Osiyoning Ioniy sohilidagi grek shaharlarida (bu shaharlar
o’sha davrda Lidiya hukmdorlarining tasarrufida edi) va Egina orolida paydo
bo’lgan. Umuman birinchi tanga qaerda zarb qilinganligi to’g’risida antik
olimlarning ham fikrlari turlicha. Chunonchi Gerodot va Ksenofontlarning
ma’lumotiga ko’ra, birinchi oltin hamda kumush tangalar eramizdan oldingi VII
asrda Kichik Osiyoning Lidiya davlatida zarb qilingan. Keyinchalik Qora dengiz
bo’yidagi ko’pgina grek mamlakatlari va davlatlaridagi yirik shaharlarda tanga
pullar zarb qilingan.
Dastlabki vaqtda tangalarda, rasm – muhrlarda xilma – xil geometrik
shakllar, hayvonlar, qushlar, baliqlar, sher, tashbaqa, dengiz mushugi, boyo’g’li va
shu kabilar tasvirlanadi. Faqat oradan ancha vaqt o’tgandan keyin tangalarda
yozuvlar, miloddan avval IV asro’rtalarida hamda Aleksandr Makedonskiy
davridan boshlab podshohlar va ma’budalarning tasviri paydo bo’ldi.
Lidiyada birinchi tangalar elektrdan – ya’ni oltin va kumushning tabiiy
qorishmasi – «oq oltin» dan, keyinchalik sof kumushdan zarb etiladi.
Mashhur podshoh Krez (miloddan avvalgi 561-546 yil) – uning ismi behisob
boyliklar ramziga aylangan – davridan keyin bimetallizmga ( tilla va kumushning
1
Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им.
Гафура Гуляма, 1984. стр -7.

birga ishlatilishi ) asoslangan tanga sistemasi tatbiq etilib, bu sistema Eronda keng
tarqalgan edi.
Qadimgi tanga sistemalarida, masalan, Milet, Fokey, Egin, Yevbey
sistemalarida har bir vazn standarti uchun maxsus zarb etilgan turli nominallar
ishlatilardi. Ammo Yunonistondagi Egina shahrida, Xitoy va Hindistonda maxsus
tan galar zarb etish ham ixtiro qilindi. Ularning ko’rinishi juda sodda bo’lib, dastlab
ayrim chizgilar bilan bezatilgan, so’ngra turli jonzotlarni ( toshbaqa, ukki, dengiz
mushugi, baliq va xokazolarni) tasvirlashga o’tilgan. Bunda aks ettirilgan jonzot,
uning shahar tug’rosi yoki nomi bilan hamohangligidan kelib chiqib ish tutilgan.
Keyinchalik ilohlar va bazilevelar tasviri ifodalangan tan galarni " moneta " deb
nomlay boshlaganlar 1
.
Makedoniyaning gullab – yashnashi, qo’li ustun kelishi hamda Aleksandr
Makedonskiyning davlati bunyod etilishi davrida tangalar nominali yagona
normaga keltirila boshlandi. Bu vaqtda tanga zarb etishga asos qilib 17,44 gr
tetradraxm hamda 4,36 draxmli attika sistemasi ishlatila boshlandi. O’sha
davrdan boshlab bir necha asrlar mobaynida attika sistemasi Ellada davlatlarida
hamda O’rta Osiyoning janubiy hududlarida asosiy sistema bo’lib keldi.
Qadimgi davrlarda turli xil tanga va pul birliklarining nomlarini uchratish
mumkin bo’lgan. Chunonchi, qadimda Tetradrahma, drah ma, gemidrahma,
obol, dinor, dirham, lira va xokazo nomli tangalar mavjud bo’lgan. Bu
nomlarning kelib chiqishi ham bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Mas,: Yunon
draxmalaridan sharqiy dirham, rim dinariylaridan dinor va boshqa shu kabi pul
nomlari hosil bo’lganligi hammaga ma’lum.
Qadimgi tangalar ikki xil: 1) quyma. 2) zarblangan uslubda tayyorlangan,
quyma tangalar maxsus shakl va tasvir o’yilgan qolip idishlarga ma’dan quyib
tayyorlangan. Ikkinchisi esa temir yoki bronzadan ishlangan muhr - shtempelda
( tanganing o’ngi va tersi naqsh etilgan maxsus asbobda ) tangalar ifodasi
tayyorlanib, kerakli metall quymasi ustiga zarblangan. Birinchi uslubda tanga
1
Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им.
Гафура Гуляма, 1984. стр - 8.

sathidagi tasvir noaniq bo’lganligidan tezda o’chib ketishi sababli miloddan
avvalgi VII-asrga kelib, zarblangan tangalar keng miqyosda qo’llaniladigan bo’ldi
va shundan buyon tangalar faqat zarblangan holda muomalaga chiqarib
kelinmoqda.
O’rta Osiyo ilk pul paydo bo’lgan joylar sirasiga kirmaydi: buning asosiy
sababi – ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishning sustligidir. Bu yerda tanga paydo
bo’lgunga qadar talay asrlar mobiynida ayirboshlik, savdoning turli – tuman, hatto
qimmatbaho buyum shakllari hukmron edi. Ammo O’rta Osiyo xalqlari o’z
territoriyasida miloddan avvalgi birinchi ming yillikning so’nggi uch yuz yilligida
paydo bo’lgan ma’dan pul haqida tasavvurga ega bo’lmagan deyish mutlaqo
noto’g’ri.
Miloddan avvalgi VI – IV asrlarda O’rta Osiyo qadimgi fors ahamoniylar
davlati tarkibida bo’lgan. Bu davlatda esa miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi
yarmidan boshlab to IV asrning 30 – yillarigacha oltin (darik) hamda kumush
(sikl) tangalar zarb etilardi. Ma’lumki, ahamoniylar qo’shinlarining asosiy qismini
o’rta Osiyoliklar tashkil qilishgan: so’g’d, baqtriya, xorazm va sak askarlari fors
podsholarining Gretsiyaga qilgan yurishlarida faol ishtirok etganlar. O’rta osiyolik
jangchilar ahamoniylar saltanatining turli shaharlarida garnizon xizmatini ham
o’tashardi. Hech shak – shubha yo’qki, o’sha davrdayoq, O’rta Osiyo xalqlarining
ko’pchilik qismi ma’dan pulni yaxshi bilgan, ammo bu yerdagi ijtimoiy – siyosiy
taraqqiyotning ma’lum shart – sharoitlari tufayli bu pullar savdo – sotiq vositasiga
aylanmay qolgan. Hozirgacha O’rta Osiyo territoriyasida miloddan avvalgi VI – IV
asrlarga oid dalil qilib ko’rsatishga arzigulik tanganing biron – bir namunasi
haqida xabar yo’q. O’tgan asrda Karki (Turkmaniston) shahrining atrofida
ahamoniylar davlatining oltin darigi topilgani haqidagi mujmal xabar bundan
mustasno. Qadimdan bu tangalarni «tirandoz» deb atashardi, sunki tanganing bir
tomonidan tiz cho’kkan quyi kamon otayotgan podsho yoki askarning tasviri aks
ettirilgan 1
.
1
Введение в специальные исторические дициплины. МГУ. 1990. стр - 89.

Miloddan avvalgi IV asrning uchinchi choragida qudratli ahamoniylar
saltanati Aleksandr Makedonskiy qo’shinlari zarbasidan quladi. Miloddan avvalgi
330 – 327 yillarda qadimgi zamonning eng zabardast lashkarboshisi O’rta Osiyoni
zabt etish bilan band bo’ldi. Tub yerlik aholi uning o’sha paytdagi ilg’or
qo’shinlariga qarshi qahramonona kurash olib bordi. Makedonskiy qo’shinlari
shahar va qishloqlarni g’orat qildi. Shunga qarmay, O’rta Osiyoning janubiy
rayonlari Aleksandr Makedonskiy davlati, keyin esa uning sarkardasi Selevk
o’rnatgan saltanat tarkibiga qo’shilishining ijobiy tomonlari ham yo’q emas edi.
Bir qancha vaqt o’tgandan keyin O’rta Osiyo Ellada davlati asoratiga tushib
qoladi: ilg’or grek madaniyati sharqning eng olis nuqtalarigacha kirib boradi,
Ellada ta’siridagi mamlakatlar o’rtasida mol ayirboshlash va madaniy aloqalar
kuchayadi.
Aleksandr Makedonskiy jangchilari o’zlari bilan birga muomaladagi
tangalarini olib kelishlari shubhasizdir, ammo ular yerlik aholi orasida urf
bo’lganmikan? Fanda bu farazlarni tasdiqlovchi biron – bir ma’lumot yo’q. O’rta
Osiyo territoriyasida Aleksandr davlatiga mansub tangalar ham topilmagan.
Tasodif tufayli topilgan Aleksandr Makedonskiyning tetradraxmasi Oybek
nomidagi O’zbekiston xalqlari tarixi muzeyi fondidan olingan bo’lib, Ellada
tangashunosligida eng nodir nusxalaridan hisoblanadi. Uning o’ng tomonidan
qiyofasi Aleksandrga o’xshab ketadigan, arslon terisi yopingan Gerakl, tanganing
ters tomonidan qo’lida qush tutgan Zevsning taxtda o’tirgan qiyofasi tasvirlangan.
Aleksandr Makedonskiyning o’limidan so’ng uning saltanatida sarkardalar –
diadoxlar taxt uchun shafqatsiz kurash boshlab yubordilar. Makedoniya
davlatining xarobalarida bir necha yirik – yirik ellin davlatlari barpo etiladi.
O’rta Osiyoning janubiy rayonlari meloddan avvalgi 312 yili Selevk I
Nikator tashkil etgan Selevkiylar imperiyasining bir qismiga aylanadi. Baqtriyada
(Shimoliy Afg’onistondagi hozirgi Balx) zarb etilgan birinchi tangalarning paydo
bo’lishi selevkiylar davlatining sharqiy viloyatlaridagi satrapi (voliysi) keyinchalik
uning podshohi bo’lmish Selevkning o’g’li (Selevk va mashhur Spitamenning qizi
Apama nikohidan tug’ilgan farzand) Antiox I nomi bilan bog’liq.

Greklar ulkan jahon imperiyasiga asos solishi natijasida O’rta Osiyo ham
uning tarkibiga kiritildi. Natijada umumiy oldi-sotdi savdosida pul joriy etildi. e r.
av. 293-280 yillar mobaynida Baqtriya davlatining sharqiy viloyatlari noibi
Salavkaning o’g’li Antiox birinchi marta pul chiqarishga asos soldi . 1
Boshida Selevk I va Antiox I larning mushtarak emissiyasida kumush
tangalari, keyinchalik esa yagona hukmdor sifatida Antiox I tangalari zarb etila
boshlandi. Ularning orasida g’oyat qimmatbaho tangalar: stater, tetradraxma va
draxmalar bor edi. Risolada keltirilgan Antiox I drazmasining o’ng tomonida shoh,
uning terisida muguzli ot tasviri tushirilgan. Bir qancha vaqt o’tganidan keyin,
ya’ni miloddan avvalgi so’nggi ikki yuz yillik ichida zarb etilgan Antiox I ning
tangalariga taqlidan talay va xilma – xil so’g’d tangalari paydo bo’ldi. Jumladan,
tilla, oltindan qilingan pullar stater, kumush-pullar-tetradraxma, draxma, yarim
draxma deb atalgan . Hatto pullarni og’irligi grek o’lchov birligi bo’yicha, ya’ni
tetradraxmalar 16 gramm. draxmalar 4gr . ni tashkil etgan. Kundalik savdoda
foydalanish uchun mo’ljallangan mis tangalar ham chiqarilgan. Grek-Baqtriya
podsholigi pullari ko’pchilik hollarda Salavka an’analarini davom ettirgan.
Tanganing yuza tomonida podshoni rasmi, orqa tomonida esa grek xudolaridan
(Appolon, Artemida, Afina, Gerakl, Zevs, Poseydon va boshqalar) birining rasmi
ifodalangan . Ammo mahalliy ta’sir ham pul zarb qilish ishlarida sezilarli bo’lgan.
Jumladan grek xudolarining ba’zi bir xususiyatlari Sharq xudolarining ba’zi
jihatlariga o’xshash holda aks ettirilgan.
Garchi selevkiylar davrida tangalar O’rta Osiyoning janubiy rayonlarida
iqtisodiy hayotga joriy etilmagan bo’lsa – da, har holda yerlik xalq ular bilan
yaqindan tanishib oldi.
Dastlabki davrlarda tangalar O’rta Osiyoning faqat grek aholisi orasidagina
yuritilgan bo’lsa kerak, chunki bu paytda tub aholi hali pul-tovar muomalasi
yuritishga ulgurmagan edi, deb hisoblaydi taniqli sovet tangashunos olimi ye. V.
Zeymal. Bu jarayon miloddan avvalgi III asr, ya’ni ikki mustaqil: Parfiya va Grek-
1
Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T . “ Fan ”. 1977. 7- bet .

Baqtriya podshohligi paydo bo’lgan davrda boshlangan deb taxmin qilish, har
holda haqiqatga yaqin.
Mil.av. III asr o’rtalarida Salavkiylar hokimligini sharqiy hududlarida Grek-
Baqtriya podsholigi yuzaga keldi. Grek-Baqtriya tangalari yuqori badiiy did bilan
ishlangan bo’lib, har bir tangada doira ichiga podshohning tasviri uning ichki
mohiyatini ochib beradigan tarzda zargarona san’at bilan bajarilgan. Grek-
Baqtriya tangalari mamlakatimiani janubiy sarhadlari Surxondaryo viloyatida ko’p
uchraydi. Buxoro vohasida Grek-Baqtriyani yirik kumush tangalarining 60
nusxadan iborat butun boshli xazinasi topilgan . By hukmdorlar ko’proq asosan
kumushdan, istisno hollarda hatto mis, nikel’ qotishmasidan zarb eganlar. Grek-
Baqgriya tangalarining mashhurligi shunga olib keldiki. O’rta Osiyoning ko’pgina
hududlarida janubiy Amularyo bo’ylarida. Buxoro va Xorazm vohalarida o’sha
tangalarga o’xshatib tangalar chiqarildi.
Grek-Baqtriya tangalari medal ( medal tanga - bironta ulug’ zot, sharafli sana,
qimmatchilik yoki qahat, ochlik yillari munosabati bilan zarb etilgan tanga.
Medal’er – medal’ yoki tanga quyish yoki zarb etish ) yasash san’atining go’zal
namunalari hisoblanadi. Kichkina yumaloq doiraga tushirilgan podsholarning
rasmi bizning davrimizgacha etib kelgan o’sha hukmdorlarning yakkayu-yagona
asl rasmi hisoblanadi. Bu rasmlar tarixiy shaxslarning qo’lyozma manbalarida
ifoda etilmagan kiyofalari va xis-hayajonlarini aks ettiradi.
O’rta Osiyoda zarb etilgan Salavka tangalari juda oz miqdorda topilgan bo’lsa,
Grek-Baqtriya tangalari esa aksincha ana shu umumiy miqdorning ko’p qismini
tashkil etadi. Grek-Baqtriya kumush tangalari xazinasi (100 donaga yaqin)
Qashqadaryo vodiysining Kitob shahri atrofidan topilan.
Mil.av. III asrda O’rta Osiyoda pul muomalasi boshlandi. Shu asrning
oxirlaridan O’rta Osiyoning o’z tangalari paydo bo’ldi. Tangalarning old qismida
chambarga olingan podshoh byusti, orqa tomoni da ot boshi va hukmdor nomi
bitilgan tangalar asosan Samarqandda zarb qilingan. Mil.av. III asr O’rtalarida
Salavkiylar hukmronligining sharqiy hududlarida Grek-Baqtriya podsholigi
yuzaga keladi. Grek-Baqtriya tangalari yuqori doira ichida podshohning tasviri

uning ichki mohiyatini ochib beradigan tarzda zargarona san’at bilan bajarillgan.
Bu davlat tangalari Surxondaryo viloyatida ko’p uchraydi. Buxoro vohasida yirik
kumush tangalari 50 nusxadan iborat xazina topilgan.
Grek-Baqtriya hukmdorlari asosan kumushdan ba’zan oltindan va misdan ayrim
hollarda mis nikel’ qotishmasidan zarb qilingan. Bu tangalarning mashhurligi
shunga olib keldiki, O’rta Osiyoning ko’pgina janubiy Amularyo bo’yi
viloyatlaridagi hududlarda, Buxoro va Xorazm vohalarida shu tangalarga o’xshatib
tangalar chiqarildi.Yana bir mana shunday qadimgi davlatlardan hisoblangan
Parfiya haqida gapiradigan bo’lsak, mintaqamizning Atrek va Gurgon daryolari
yuqori xavzasida joylashgan( Janubiy Turkmaniston ,Shimoliy-sharqiy Eronning
bir qismi ) tarixiy makonlardan biri qadimda shunday nom bilan yuritilgan.
Mil.av. VI asrning ikkinchi yarmida Parfiya ahmoniylar qo’l ostiga tushadi va
saltanatning 16 okrug tarkibiga kiritilgan. Parfiya tangalarida tasvir etilgan
shohlarning siymolarini har bir shoh surati uchun individual bo’lgan tiara
(qadimgi Sharq podsholari hamda Rim papalarining bosh kiyimi) shakli orqali
farqlasa bo’ladi. Parfiya shohlarini boshqalardan farqlaydigan belgi bu «ossuariy»
tipi deb nom olgan qalin, uzun, to’lqinsimon turuvchi soqolidir. Mil. av. IV asrning
30-yillari so’ngida yunon Aleksandrga tobe qilinadi. Shu asrning so’nggi o’n
yilliklarida Salavkiylar ta’siriga tushib doladi. Bu holat mil. av.III asr O’rtalariga
qadar davom etadi. Taxminan shu davrda parfiyaliklar salavkiylar ta’siridan ozod
bo’ladi. Bu haqda yunon va arman manbalarini guvohlik berishicha, asli kelib
chiqishi saklarning day qabilasidan bo’lmish Tajan daryosi buylarida yashovchi
Parna urug’i sardori Arshak salavkiylarning Parfiyadagi noibini ag’darib
hokimiyatni o’z qo’liga oladi va arshakiylar sulolasiga asos soladi. Salavkiylarga
zarba bergandan keyin, Rim bilan to’qnash keladi. mil. av.55-38 yillarda harbiy
yurishlar uyushtiradi. Mil. av. 53 yili Jazira tomonidan shimolidagi Karr shahri
yaqinida ikki tomon o’rtasida to’qnashuv sodir bo’ladi. Xorazmliklarning harbiy
taktikasini qo’llagan arshakiylar rimliklarga zarba bergan. Shundan keyin Suriya,

Kichik Osiyo hamda Falastinni ham bo’ysundirgan va poytaxtni Ktesifon shahriga
ko’chiradi. Shuning uchun Marg’iyona uning tarkibidan chiqadi. 1

Arshakiylar davri ijtimoiy siyosiy hayotiga e’tibor bersak, oliy hukmdor ar -
shakiylar xonadonidan bo’lishi shart hisoblangan. Davlat boshqaruvida ikkita
kengash: zodagonlar va kohinlardan iborat bo’lgan. Yangi hukmdor shu kengash
ishtirokida saylangan marhum vasiyati inobatga olingan. Vafot etgan hukmdorning
o’g’li, ukasi taxtga taxtga chiqmasdan sulolani biron bir namoyandasi egallagan.
Kengash hatto oliy hukmdorni chetlatishga ham qodir hisoblangan. Shu bilan birga
mulklari, mavqei bir xil bo’lmaganini ta’kidlash joiz. Seyiston, Tirkaniya yarim
mustaqil mulk sifatida o’z pullarini zarb etganlar. Har bir satrapiyada turli
xo’jaliklar mavjud bo’lib, dav lat xazinasiga soliq to’lab turgan. Ishlanadigan erlar
bir necha darajaga bo’linib, ulardan olinadigan soliqlar ham turlicha bo’lgan,
asosan maxsulot sifatida qisman pul bilan qabul qilingan.
O’zbekiston territoriyasida XIX asr oxiri XX asr boshlarida kollektsionerlardan
sotib olingan Ahmoniylarning qator dirik - (oltin tangalari ) va sikllarini -(kumush
tangalari) sotib olinishi Ahmoniylar davriga mansub tilla va kumush pullarni
So’g’d va Baqtriyaga kirib kelganligidan dalolat beradi.
Gerodotni yozib qoldirgan ma’lumotlarga ko’ra So’g’d, Xorazm, Baqtriya
Ahmoniylarga talant - ya’ni pul birligida o’lpon to’la-ganlar.Metalldan ishlangan
pul tanga chaqalarning paydo bo’lishi insoniyat tarixidagi muhim voqealardan
biridir. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishkning yujsak darajaga
erishgandagina tanga chaqalar kashf etilishi mumkin. Dastlabki tanga chaqalar
miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoda paydo bo’ldi.
Tanga zarb etish O’rta dengiz bo’yi mamlakatlariga tez tarqaldi. Miloddan
avvalgi VI asrda esa Eron va O’rta Osiyo kattagina qismini o’z ichiga olgan
Ahmoniylar imperiyasi tarkibiga kirib bordi. Yunon shaharlari tanga zarb etish
tarixida muayyan o’rin-tutadi. O’rta Osiyo va Yaqin Sharq noyob qazilma
boyliklarini qo’lga kiritgach, Iskandar Zulqarnaynning odamlari o’z yurtlarida
1
Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им.
Гафура Гуляма, 1984. стр -12.

tanga zarb ettirdilar va ularni butun O’rta dengiz mamlakatlariga muomalaga
kiritganlar.
Ahmoiiylar va Makedonokiy tangalarining O’rta Osiyoga faqat noyob nusxalari
etib kelgan edi. Salavkaning o’g’li Antiox davridan boshlab O’rta Osiyoga kumush
tangalargina emas, balki mis chaqalarning ham keng ko’lamda kirib kelishi
kuzatiladi. Miloddan avvalgi III asrda O’rta Osiyoda pul muomalasi boshlanadi 1
.
Miloddan avvalgi III asrning oxirlarida O’rta Osiyoning o’z tangalari paydo
bo’ldi. Ular Antioxning kumush tangalariga o’xshatib zarb etiladi. Tanganing old
tomonidan chambarga olingan podshox byusti, orqa tomonida yuganlangan shoxli
ot boshi va hukmdor nomi bitilgan ("Podshoh Antiox ") degan yozuv ko’zga
tashlanadi. Bundan tashqari monogramma ( grek tilida mono-bir; gramma-harf
yozuv. Bu erda: tangada monogramma-tangani zarb qilgan usta hamda hukmdor
ismi shariflarining jimjimador bosh harfi ) ham bor. 2
Antiox asl tangalaridan uning farqi shu ediki, O’rta Osiyo tangalaridagi
tasvirlarning sifati pastroq edi. Yozuvlar buzib berilgan. Ular Samarqandda zarb
etilgan.
Xorazmdan topilgan tangalarda lotin alfavitidagi " S " harfiga o’xshash
siyovushlar tamg’asining borligi, bu sulola siyovushlar avlodidan bo’lgan bo’lishi
mumkinligini ko’rsatadi. Mana shunday taxlitdagi kushon tangalari tarqaladi,
mahalliy har qanday tangalarni zarb qilish deyarli to’xtatiladi.Eramizning
boshlarida tashkil topgan kushonlar podsholigi yangi era boshlarida dunyo
ahamiyatiga ega bo’lgan imperiyaga aylanishi natijasida kushon tangalarida ham
grek alifbosidan foydalanish davom etdi. Keyinchalik grek alifbosida Baqtriya
tilidagi so’zlar yozila boshlandi. Grek xudolarining tasviri asta-sekin mahalliy, shu
jumdadan zoroastriya xudolarining tasviri bilan almashtirildi.Mil.av.III-II asrlarda
O’zbekistonning shimoliy hududlari ko’chmanchi qangyuy birlashmasiga tobe
edi. O’troq viloyatlar esa o’z hukmdorlariga ega bo’lib, yarim mustaqil edilar.
1
Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им.
Гафура Гуляма, 1984. стр -12.
2
Феодоров Г. А - Давыдов. Монеты рассказивают. М. «Педагогика». 1990. стр-29

Xorazmga kushon tangalari kirib kelsa ham, ular- podsho tasvirini va otliq askarni
aks ettirgan o’z tangalarini zarb qilishda davom etardi 1
.
Anaxita (tabiatning hosildorlik va jonlantiruvchi xuosi), Farro (boylik va
podsho hukumati ramzi), Mitra (quyosh ilohiyati ) shular jumlasidandir. Agar
O’rta Osiyoda kushonlar va hatto ilk kushonlar davrida ham kumush tanga zarb
qilingan bo’lsa, kushon podshosi Vima Kadfiz islohot o’tkazib, oltin tanga zarb
qilishga asos soddi. Shu davrda ko’plab oltin dinorlar va boshqa tangalar
chiqarildi. Mazkur tangalar xalqaro savdoda muhim o’rin egallagan rim oltinlariga
yaqin turar edi. Shu narsa diqqatga sazovorki, kushonlar davrida turli qiymatga ega
bo’lgan mis tangalar ham ko’plab zarb qilingan. Faqat Surxondaryo viloyatining
kichik qishloqlarida kushonlarning yuzlab mis tangalari topilganligi fikrimizning
dalilidir. O’rta Osiyoda bunday hol ilgari bo’lmagan. By kundalik mayda
savdoning xalq orasida qanchalik rivojlanganligidan dalolat beradi 2
.
Kushon tangalarini aksariyati oltindan zarb qilingan. Bundan tashqari kushonlar
davrida ko’plab mis chaqalar ham chiqarilgan. Mas,: Surxondaryo hududida ular
faqat ko’hxna shaharlarning xarobalaridagina emas ,balki kichikrok qishloq
kasabalarida ham uchraydi. Milodning I-III asrlarida O’zbekistonning janubi,
Afg’oniston hamda Shimoliy-G’arbiy Hindistonni o’z ichiga olgan jahonshumul
mamlakat bo’lmish Kushon imperiyasi tarkibiga kirgan. Zarb etilgan ilk kushon
tangalarida grek-baqtriya ta’siri yaqqol sezilgan, biroq keyinroq kushonning o’zita
xos alohida tangalari paydo bo’ldi. By davrdagi tangalarda hatto Budda tasvirini
ham ko’rish mumkin. Kushon tangalari Kama bo’ylarida ham uchraydi.
Kushon davlati qadimgi dunyoning eng zabardast davlatlaridan biri edi. Bu
davlat eramizdan avvalgi I asr o’rtalaridan to eramizni III asr o’rtalariga qadar,
ya’ni 200 yilcha yashadi. Uning ravnaq topgan davri Kushon podshohi Kanishka
davriga to’g’ri keladi.Kanishka eramizdan avvalgi II asrning birinchi yarimida,
ya’ni Kushon davlati tarkibiga Hindiston va Afg’onistonning talay hududlari, O’rta
Osiyoning janub viloyatlari kirgan davrda hukumdorlik qilgan.
1
Ayupova.F. Qadimiy tangalar. «Moziydan sado» 1-2 sonlar. 2000y.
2
Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. - T., 1968. 23 - bet .

Kushonda tanga zarb qilinishi ba’zi bir tadqiqotchilar ismini «Grey»,
boshqalari esa «Sanab» deb o’qishgan hukmdorning tangalaridan boshlanadi. Bu
tangalar ikki xil bo’lib, biri tetradraxma, ikkinchisi obol (bu yerda: chaqa) edi.
Tetradraxmaning o’ng tomonida sochlari hafsala bilan taralgan, peshonasiga
tasma bog’lagan, yuzlarida g’ayrat-shijoat barq urib turgan erkak kishining
beligacha tushgan surati berilgan. Tanganing ters tomoni kishi diqqatini o’ziga
tortadi: o’rtada ot minga shoh, uning orqasida gulchambar tutgan Nika (Zafar)
ma’budasi parvoz qilyapti. Shu ye rning o’zida « Kumon hukmdori Geray
Sanabniki » degan to’rt so’zdan iborat grek yo zuvi bor . Bu sirli tangalarning
o’rgana boshlanganiga ham yuz yildan oshdi: so’nggi ikki o’n yillik mobaynida
tangashunoslik ilmi qo’lga kiritgan yangi ma’lumotlar hamda Xalchayonda
topilgan «Gerey» chalarning haykallari Kushon hokimi hukmronlik qilgan davrga
oid kashfiyotlar qilishga imkoniyat berdi. Xususan, taniqli eronshunos V.L.
Livshitsning taxminiga qaraganda «Geray» so’zi ism emas, sifat (epitet) bo’lib,
turk tilida «dongdor (qahramon) zot», «Sanab» so’zi esa Sanobar so’zining
qisqartirilgan shakli bo’lib, «balogardon», «yovqur» ma’nosini anglatadi. Ammo
bu tangalarga oid ko’p narsalar hali noaniqligicha qolgan . Kushon mis chaqalari
bundan ham hayratomuz va sirliroqdir. Ularda hukmdorning ismi yo’q, faqat
mansabi va laqabini anglatuvchi «Sohlar shohi (shahanshoh) Buyuk xaloskor»
degan grek yozuvigina mavjud. Ilmda «Noma’lum shoh» yoki «Soter Megas»ning
tangalari deb nom olgan bu chaqalar O’zbekiston va Tojikiston janubida olib
borilgan arxeologik qazilmalarda juda ko’plab uchraydi. 1
Bu tangalar qaysi
Kushon shohi tomonidan zarb etilgani haqida tinimsiz munozaralar haligacha
davom etmoqda. M. Ye. Mason fikricha, ularni Kujula Kadfiz zamonida zarb
etishgan, boshqa tadqiqotchilar fikricha esa, tangalarni Kadfiz Vima chiqargan.
« Soter Megas » tangalarining o’ng tomonida qo’lida kalta va ye ngil nayza – drotik
ushlagan ideal shoh siymosi aks ettirilgan . Darvoqe , ba’zi bir tadqiqotchilar bu
shoh siymosi emas , balki ma’bud Mitra deb taxmin qilishadi . Tanganing ters
1
Лившиц В.А. «Памятники дрейней письменности».-Т.: 1985. стр – 42.

tomoni o’rtasida uzatilgan qo’lida jang boltasi – tabar - zagnul tutgan otliq shoh
tasviri o’yilgan .
Kushon shohi Kadfiz II zamonida pul islohoti o’tkazilib, yangi tanga sistemasi
asosiy stateri 8,03g. Keladigan turli-tuman sifatdagi tillardan zarb etishga
asoslangan bo’lib, ikki xil tanga joriy etilgandi: biri 16,07 g, ikkinchisi esa 2,01 g.
Shuning bilan bir qatorda diametri 23-25 mm, vazni 16-17 g. keladigan mis
tangalar ham muomalaga chiqarilgandi. Tangalarning o’ng tomonida beriladigan
suratning doimiy turi ham ishlab chiqildi. Bu suratda yuzi yon tomonidan aks
ettirilgan shoh mehrob oldida tik turganicha qandaydir diniy ibodat ado etmoqda.
Bu tipdagi kohin-shoh tasviri boshqa barcha Kushon podsholigining shohlari, shu
jumladan, Kanishka, Vasudeva, Kanishka III tangalarida (Xuvishka tangalari
bundan mustasno) mavjud 1
.
Binobarin, hatto qishloqlar ham o’sha davrlarda tovar pul munosabatlariga
tortilgan. B U davrda Amularyo viloyatlari iqtisodiy taraqqiyotining yuqori yuksak
darajaga etdi. Bu borada mazkur viloyatlar O’rta Osiyo miqyosida etakchilik
qilganligi ehtimoldan xoli emas. Grek-Baqtriya tartibiga taqlid qilgan holda o’z
tangalarini zarb etishda davom etdi. Lekin tez orada mazkur tangalardagi grek
yozuvi sug’d yozuvi bilan almashtirildi. Eramizning boshlarida bir tomonida
podsho tasviri, ikkinchi tomonida yoychining rasmi aks ettirilgan So’g’d kumush
tangalari paydo bo’la boshladi. Ularning vazni ancha engil bo’lib, og’irligi 0,3
grammni tashkil etardi. 2
Eramizning birinchi asrida Chochda ( Toshkent viloyati territoriyasida ) ham
tangalar zarb qilingan. Bu tangalarda toj kiygan podsho, ikkinchi tomonida sug’d
yozuvi bo’lgan o’ziga xos tamg’a tasvirlangan edi 3
.Tanga pullar keng muomalada
bo’lgan. Hozirda ham bu hududlarda ko’plab shu tipda zarb etilgan tangalar
topilmoqda.
1
Гусарова.Т.П. Введение в специальные исторические дициплины. -М. 1990. стр-26.
2
Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T . “ Fan ” . 1977. 9 - bet
3
Pidayev Sh. Tangalar davr ko’zgusi. T . 1984. 17 – bet .

Bu davr taraqqiyotida Farg’ona vodiysi iqtisodiy rivojlanish girdobiga tortiladi.
Vodiyda Xitoy tangalari tez-tez uchraydi, ayrim viloyatlarida esa Rim tangalari
ko’zga tashlanadi ( O’ratepada shunday tangalar xazinasi topilgan ). Bularning bari
xalqaro savdoning keng miqyosda olib borilganligidan, unga O’zbekistonning
ko’pgina viloyatlari tortilganligidan dalolat beradi. Bu esa Farg’ona viloyatining
iqtisodiyoti jadal rivojlanganligidan dalo lat beradi. O’zbekiston territoriyasida
mahalliy tangalar bilan bir qatorda chet ellardan keltirilgan tangalar ham
uchraydiki, bu O’zbekiston viloyatlarining xalqaro savdo bilan keng
shug’ullanganligini ko’rsatadi.
Jamiyat iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining ilgarilanma harakati yer yuzi ayrim
mintaqalarida taraqqiyotni yuqori darajaga erishuviga zamin yaratdi. Dastlabki
tanga chaqalarning paydo bo’lishi mil. av. VII asrda Kichik Osiyoda paydo bo’ldi.
Tangalarni zarb etish O’rta dengiz bo’yi mamlakatlarida tez tarqaldi. Pulni paydo
bo’lishi bilan savdo-sotiq rivojlanib uzoq va yaqin mamlakatlar O’rtasida
karvonlar muttasil qatnay boshlagan. Shu tariqa pul taraqqiyot uchun xizmat qila
boshlagan.
Yirik saltanatlar qaror topishi bilan har bir mamlakatda ko’proq boylik orttirish
ishtiyoqi paydo bo’ldi. Savdo-sotiq ishlarini rivojlanishi karvonlar qatnovi, urush
qilmay turib boyliklarni qo’lga kiritish mumkinligini ko’rsatdi. Natijada o’zga
yurtdan kelgan savdogarlardan soliq olish odat tusiga kirdi.
Yunon shaharlari tanga zarb qilish tarixida muayyan o’rin tutadi. Mil.av. III
asrdan boshlab bronza o’rniga oltin tangalar zarb qilina boshlagan va uzoq yillar
muomalada bo’lgan.Mil.av.VI asrda Eron va O’rta Osiyoning katta qismi Ahmo-
niylar imperiyasi tarkibiga kirgan.Shu davrda Aleksandr Makedonskiy Ahmoniylar
imperiyasini barbod qilgan. Uning vafotidan so’ng sharqiy erlar Salavkiylarga
o’tgan.Axmoniylar va makedonskiy tangalari O’rta Osiyo hudud-lariga kirib
kelgan, biroq bu tangalarning ayrim nusxalari edi. Salavkaning o’g’li Antiox
davridai kumush tangalardan tashqari mischaqalarni qo’llanilishi kuzatiladi.
Eramizdan oldingi II asrda Xorazmda ham tanga zarb qila boshlanadi.
Dastlabki Xorazm tangalari Yevkratid tetradraxmalariga taqlidan zarb etilgan yirik

kumush tangalar bo’lib, asil nusxalardan farqli o’laroq, yozuvlari xiralashgan, ters
tomonida o’ziga xos belgi – tamg’a borligi bilan ajralib turadi 1
. Keyinchalik o’ng
tomonidan yevkratid tasviri mahalliy hukmdor surati bilan o’zgartiriladi va
xiralashgan grek yozuvlari bilan bir qatorda podshoning ismi va unvoni haqida
ma’lumot beruvchi Xorazm tilidagi yozuvlar, tanganing ters tomonidan esa
suvoriyning tasviri paydo bo’ladi. Ba’zi bir tadqiqotchilar Beruniy ma’lumotlariga
asoslanib, tangada tasvirlangan siymo xorazmshohlar sulolasining asoschisi
suvoriy tangri Siyovush desa, boshqalar bu tasvirda podsho-tangri berilgan,
deydilar.So’ng suvoriy-tangri tasviri bilan bir qatorda yetti asr mobaynida, ya’ni
Xorazm tangasi zarb qilinishi tugagunga (eramizning VII asri) qadar bu joylarda
tarqalgan barcha tangalarda zarb etib kelingan, faqat tasvirning shakl-shamoyili
o’zgarib turgan xolos. Bundan tashqari mahalliy tanga nusxalari ham bo’lgan. By
borada " Xorazm chavandozi" tasviri milodning birinchi asridan sakkizinchi
asrigacha bo’lgan tangalardan joy olgan.. Pul tizimini joriy qilininishi
davlatchilikni rivojlanganligidan dalolat beradi.
O’rta Osiyo tangashunosligida uchragan bu ajoyib voqea bir suloladan kelib
chiqqan xorazmshohlarning izdoshligi, qadimiy an’analarga sodiqligidan dalolat
berib turadi. Bu Xorazm podsholari Bravik hamda Savushfanlarning kumush
tangalaridir. Ular bundan oldinroq zarb etilgan tangalardan shakl jihati bilan,
qalinligi bilan, shoh tasviri va yozuvlarning mazmuni, birmuncha zamonaviy zarb
qilinish usuli bilan ajralib turadi. Savushfan tangalarining o’ng tomonidan chetga
qarab turgan, peshonasida yarim oy, o’ziga yarashiqli toj kiygan, soqoli olingan
shohning o’ta ta’sirchan tasviri berilgan. Sohning bo’ynida ikki qator marjon,
boshi uzra tillaqosh tasmalari hilpirab turibdi 1
.
Tangada shoh Savshfan nomi zikr etilgan so’g’d yozuvi bo’lib, uning
tarjimasi: «Siyovushdek dongdor» - demakdir. Tanganing ters tomonida xorazm
suvoriylarining an’anaviy tasviri hamda «Siyovush podsho hazratlari» degan
1
Ишанхонов . С . Х . Нумизматическая коллекция, (материалы по истории Узбекистана) -Т.
1963. стр – 32.

1
Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. - T., 1968. 2 6 - bet .

Xorazm tanga zarb qilish uslubiga xos yozuv bor. Xorazmshohlar tomonidan
chiqarilgan so’nggi tangalarda arab yozuvlari paydo bo’lib, bu o’z o’rnida
Xorazmda arab xalifalarining ta’siri kuchayganligidan darak beradi.
Xorazmda shoh va suvoriy tasviri tushirilgan an’anaviy tangalarning zarb
etilishi asrimizning VII asri o’rtalarida tugallangan bo’lsa kerak.Umuman, O’rta
Osiyo hududida mahalliy tangalar bilan bir qatorda chet ellardan keltirilgan
tangalar ham uchraydiki, bu O’rta Osiyo hududlarining o’z davrida xalqaro savdo
bilan keng shug’ullanganini ko’rsatadi.
2. O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasi.
Pul – tovar qiymatini, muomila vositasini, jamg’arish, to’lov va jahon pullari
vazifasini bajaradi.
Tarix sahnasida yuzaga kelgan har qanday davlat pul muomilasiz o’z
davlatini boshqara olmagan, albatta. To’g’ri dastlab tovar o’rniga tovar
almashtirilgan lekin keyinchalik tanga pullar ishlatilgan. Chunki jamiyatning
iqtisodiy rivojlanishi savdoni o’sishi, pulga bo’lgan zaruriyatni keltirib chiqaradi.
Faqat davlat boshliqlarigina tanga chiqarish huquqiga ega edi. Yevropa
davlatlarida tangalarning paydo bo’lishining o’ziga xos tarixi bor.
Rim imperiyasi qulaganidan keyin u bosib olgan Evropa hududlarida
birinchi kunlardanoq pul mumomalasi tushkunlikka yuz tutadi . Mazkur hududlarda
faqat Rim kumush tangalari savdoni ta’minlab turgan. Dastlab vestgotlar, ostgotlar
so’ngra burgundlar va langobardlar shu pullar bilan qanoatlangan bo’lsalar,
keyinchalik o’z tanga pullarini chiqara boshlaganlar. Chunonchi, Italiyada
Teodorlar sulolasi davrida tanganing old tomonida Rim imperatorini rasmi
tushirilgan bo’lsa, orqa tomonida qirol o’zini monogammasini tasvirlagan. Tanga
qo’pol bo’lib, xunuk manzara kashf etgan. Albatta qirollar o’zini xristian dinida
deb bilgan. Shu sababli keyingi Merobinglar sulolasi davrida tangada farishtalar
rasmi ham joy olgan. Xlodvig davrida xristian dini keng tarqalgan. Bu esa
tangalarida ham o’z aksini topgan. Keyingi tangalarda Iso payg’mbar tasvirini
ko’ramiz. Tangalar sof kumush yoki oltin, ba’zida mis tangalardan ko’plab zarb

etilgan. 1
Olim numizmatlarning fikricha, Fransiyada Merovinglar sulolasi davrida
oltin, Karolinglar davrida esa faqat kumush tangalar zarb etilgan. Buning sababini
Merovinglar davrida lo’plab Rim kumush tangalarining saqlanib qolganligida deb
izohlashadi. Buyuk Karl zamonida kumush tangalar zarb qilinib, pul islohoti
mamlakatni birlashtirishni nazarda tutgan 2
.
Feodalizm munosabatlarining rivojlanishi pul muomalasini ham
markazlashtirilishiga va uni himoya qilishga olib keldi. Karl Lisiy 864 yilda edikt
(farmon) chiqarib tanga zarb qilish: Ruan, Reyms, Sane, Parij, Orlean, Shalon,
Lilla, Narbon shaharlarida qirol saroyida zarb qilinishi ta’minlangan. Agar
masterlar, ya’ni quyuvchilar bu ishda xatoga yo’l qo’ysalar uni “qaynagan metal”
bilan siylaganlar. Fransiya ana shunday siyosat orgali pul sohasida tartib o’rnatgan.
Lekin Yevropaning o’rta asrlar davrida hamma vaqt bu tartib saqlanib
qolmagan. Feodal tarqoqlik davrida har bir mulk egasi ya’ni gersog o’z qasrida
turib tanga zarb qilgan. Ko’plab tangalarning zarb etilishi esa uning qadrini
tushirib yuborgan, chunki iqtisodning rivojlanishi sust borgan. Bu jarayon uzoq
davom etgan. Ayniqsa, qalbaki tanga yasovchilar soni ortib borgan Tarixda
hujjatlarning ma’lumot berishicha Filip IV Chiroyli ham shunday toifasiga kirgan.
Ya’ni tangada kumushning qadri past bo’lgan. Masalan, 1280 yilda Klyonda
pfening tangasida kumushning mavjudligi 1,315 g. bo’lsa, XIV asrda bu 0,075 g
ni tashkil etgan. Yana eng qadrlangan grosh qalinligi jihatidan boshqa tangalarga
nisbatan ustun bo’lsa, u ham keyinchalik kichkina hajmga ega bo’lib qolgan. 1

IX – XI asrlarda feodalizm Yevropa mamlakatlarining ko’pchiligida qaror
topdi. Savdo munosabatlar ham jonlandi. Kon qazish ishlari ham tezlashdi. VIII
asrda Bogem, Prishbramda kon qazish ishlari boshlanadi. Chexiyada Yiglava
konida ayniqsa kumush qazish keng yo’lga qo’yilgan. Umumevropa koni
Germaniya konlari sanalgan. Eng boy kumush koni, Germaniyaning Saksoniya
1
Федоров Г. А - Давыдов. Монеты рассказивают. М. «Педагогика». 1990. стр-43,
2
Введение в специальные исторические дициплины. МГУ. 1990. стр - 90.
2
1
Введение в специальные исторические дициплины. МГУ. 1990. стр - 96.

viloyatidagi Gorsa konida qazib olingan. Angliyada: Qirol Edgar (957 – 1975),
Vilgelm I bosqinchi (1066 – 1087), Genrix II (1154 – 1189) davrida tanganing
og’irligi turli davrda turlicha bo’lgan. O’sha davrda kumush tanganing og’irligi
turli davrda turlicha bo’lgan. Ko’pincha kumush tanganing yuzida qirol portreti
yoki uning toji, ikkinchi tomondan uning buti (krest) rasmi tushirilgan. Og’irligi
1,5 gramm yoki 1,6 gramni tashkil etgan. Lekin tanganing aylana hajmi uchun
yagona hajmli standart bo’lmagan.
XII asrga kelib, Fransiyada Gugo Kameta (987 – 996) dinori 1,2 gramm
bo’lgan. Shu davrdan boshlab endilikda tanganing aylanasi (doirasi)ga e'tibor
beriladigan bo’ladi. Tanganing aylanasi 45 – 51 mm. bo’lgan. Italiya davlatida
o’sha paytda grosso deb nomlangan kumush tanga zarb etilgan. Grosso – 1,4
grammga teng bo’lgan.
Florensiya shahri boshqa mamlakatlar bilan savdo aloqalarini keng yo’lga
qo’ygan. Bu davrda fan va madaniyatning rivojlanishida bu shaharning alohida
o’rni bor edi. Pulga ehtiyoj oltin tangalari zarb qilinishiga olib keladi. Shu davrdan
boshlab, yani 1285 yili oltin tanga «dukat» deb atalmish, tanga zarb qilish yo’lga
qo’yilgan. Italiya oltin tanga «dukat»i – 3,53 grammga teng bo’lgan. DUKAT
tangani yuziga Iso payg’ambarning portreti (rasmi) tanganing orqa qismida
DUKAT nomi yozilgan. Keyingi tangalarda gerbli qalqon yoki but (krest)
chizilgan tangalar zarb qilinib, ularning og’irligi 4 – 7 gramchaga borgan.
Bundan Germaniya davlati ham o’rganib, 9387 probali grosh, og’irligi 3,9
gr. oltin tanga zarb qilingan. XIV asr boshlarida German groshi venger va chex
dukatlarini quvib o’tgan. Reyn guldeni 1400 yilda Yevropada eng xaridorgir oltin
tanga sifatida muhim rol o’ynagan. 1

1252 yilda Genuya va Florensiyada keyin Italiyaning boshqa shaharlarida
oltin tangalar zarb qilingan. Oltin tangalar florina deb atalgan. 1285 yilda
Venestsiyada dukat oltin tangasi zarb qilingan. 1257 yilda Angliyada ham oltin
tanga zarb qilingan. Bu ayniqsa, qirol Eduard III (1327-1377) davrida
takomillashib borgan. Florensiyada har yili 350-400 ming floren oltin tangasi zarb
1
Введение в специальные исторические дициплины. МГУ. 1990. стр - 91.

etilgan. Lekin kumush tanga zarb qilish ancha kamaygan. 1318 yilda Papaning
soliq yig’uvchilari o’z vaqtida soliqni yig’ib ololmaganlar. Sababi aholida pul
kamayib ketgan. Odamlarning savdo-sotiq qilishiga pulning yo’qligi sabab
bo’lgan.
1266 yilda fransuz qiroli Luyudovik IX tomonidan oltin tanga zarb qilish
yo’lga qo’yiladi. Fransiyada oltin tanga ko’pincha ekyu deb atalgan. Ayrim oltin
tangalar (nobl) deb atalgan. Ularning og’irligi 9 gr. bo’lgan. Qirol Filip IV
Chiroyli (1285-1314) davrida tamplierlar ordeni tor-mor etilgach oltin ekyuni qadri
yanada oshadi. Hatto bu pul birligining xalqaro savdoda ham bozori chaqqon
bo’lgan.
1325 yilda Vengriya va Chexiya o’zini mustaqil oltin tangalarini chiqara
boshlaydilar. Chexiyada venger oltin tangasi Karl Robert (1308-1342) anjuy
sulolasi davrida zarb etildi. Shaharlarni iqtisodiy jihatdan rivojlanishi, tovar – pul
munosabatlarning rivojlanishi ko’plab tanga – pullarni xarb etishni talab etgan. 1

Germaniya esa 1340- 1350 yil larda floren oltin tangasiga o’xshash reyn
tangasini zarb qiladi. Tanga pullar Trir, Klion, Mains, Arxiyepiskoplari, Shpeyer,
Reyn yepiskoplari va Yulixa, Klevda zarb qilish yo’lga qo’yilgan. Nemis
guldenlariga bir tomondan Iso pa y g’ambarning rasmi , ikkinchi tomonda esa to’rtta
k u rfyurstlarning tasviri t u shirilgan . Lekin Reyn guldeni o’zining qiymatini XIV
asrning oxirigacha saqlab qololmadi . 2,5 gr o’rniga 1 gr.ga kamayib borgan.
XIV asr boshida oltin tanga zarb qilish yevropaning barcha viloyatlarida
qaror topgan. Florin va Dukatlar (3,5 gr) Yevropaning boshqa shaharlarida ham
zarb etilgan. Fransiyada oltin ekyu XIII asrda 4 grni tashkil qilgan bo’lsa, 1337
yilga kelib uning og’irligi 4,5 gr ga etadi. XIII asr oxirida massdor (7,05 gr),
anjdor (1341 yilda 7,42 gr) og’irlikga ega bo’lgan. Angliyada 1344 yilda birinchi
marta nobl nomli oltin tanga zarb etilgan bo’lib, uning og’irligi 8,86 gr.
keyinchalik, 7,76 gr.ni tashkil qilgan. 2
O’rta asrlar davrida shaharlarning rivojlanishi ko’zga tashlanadi.
Hunarmandchilik tovarlarni sotish va sotib olish ehtiyoji tanga pullarga bo’lgan
1
Русская нумизматика XI - XX веков. Изд. «Аврора». Л. 1979. стр - 8-9.
2
Воронов Ю. П. C траницы истории денег. Новосбирск. «Наука». 1986. стр-46.

talabni oshiradi. Ayniqsa, chet el davlatlari bilan savdo munosabatlari tovar – pul
muomalasini yanada rivojlantirishga olib keladi. Bu esa ko’plab yangi boy oltin va
kumush konlarini qidirib topishni va qazishni taqozo etadi. Dastlabki oltin konlari
Sharqiy Alp tog’laridan olingan bo’lsa, XIII asrda quyi Seleziya, Gashteyn grafligi,
Bobra daryosi bo’ylarida qazib olingan. Oltin konlarini qazish bo’yicha Vengriya
Yevropada oldingi o’rinda bo’lgan. Bu yerda XIV asrda har yili 1000 kg. oltin
qazib olingan. Transilval va Sloveniyada oltin qazib chiqarish tobora rivojlanib
borgan. Bundan tashqari Afrika qit’asida ham oltin qazib olish jonlangan. XV
asrning boshi va XVI asrning boshlarida Sengal oltini Yevropaga oqib borgan.
Mutaxasislarni fikricha 3000 kg. oltin Yevropaga olib ketilgan.
XIII asrning o’rtalari va XIV asrning boshlarida kumush qazish ishlari ham
takomillashib borgan. Uning oltinga nisbatan qiymati 1:10 va 1:11 ga teng bo’lgan.
Buning sababi oltinning kamligi bilan izohlanadi. 1

Polshada oltin tanga zarb qilish 1320 yilda boshlangan. Qirol Aleksandr
(1501-1506) davrida oltin tangalar doimiy zarb etib kelingan. Koshits shahrida
topilgan oltin tangalar venger tangalari ekanligini isbotlamoqda. Fikrimizcha,
polyak va vengerlar savdo munosabatlari shartnomasiga ko’ra, venger dukatlaridan
foyda-lanishgan.
Shvetsiyada XV – XVI asrlarda Valter Plattenberg (1494-1535) davrida zarb
qilingan. Tanganing yuz tomonida qirol tasviri va orqa tomonida but va
gulchambar tasviri tushirilgan. Butun Chexiya hududida bu puldan tashqari
yuqorida ta’kidlaganimizdek, venger va polyak tangalarini bozori chaqqon
bo’lgan. Lekin bizni qiziqtiradigan tomoni shundaki, tangalardagi tarixiy
shaxslarning qo’lyozma manbalardagi ifoda etilmagan qiyofalari va xis
hayajonlarini aks ettiradi.
Finlandiyada Gulden oltin tangasi XV asrning 50-yillarida zarb etilgan. Bu
kumush va mis tangalar bo’lgan.
Yuqorida tanga pularning zarb qilinishi haqida fikr yuritar ekanmiz,
Yevropa davlatlarida XIII – XVII asrlarda oltin tangalari Florin va Dukat doimo
1
Русская нумизматика XI - XX веков. Изд. «Аврора». Л. 1979. стр-5.

xaridorgir bo’lganligini eslatib o’tish joiz. Uning og’irligi bir maromda 3,5 gr.ni
tashkil qilgan.
Daniya davlatida XIV – XV asrlarda Lyudovik I (1342-1382) davrida oltin
tangalar zarb qilish yo’lga qo’yilgan. Tangalar 186 tipdagi turli xil rasmlar bilan
bezatilgan. Lekin bularning ichida venger dukati Matvey Korvin (1458-1490)
davrida eng xaridorgir oltin tanga sifatida xalqaro maydonda ishlatib kelingan.
Venger oltin tangasi Boltiq bo’yi xalqlari – Latviya va Estoniyada keng tarqalgan.
Savdo aloqalari kengayib borgan. Hozirda bu yerda topilgan oltin tangalar ayniqsa
Talinda topilgan venger oltin tangalari bu haqida dalolat beradi.
VIII asr oxirlarida qadimgi rus davlati hududiga katta miqdorda sharq tangalari
kirib kela boshladi. Bu tangalar "dirxam" deb atalib, O’rta Osiyo, Kavkaz orti,
Eron, Kichik Osiyo, Messopotamiya kabi hamda Arab Xalifaligining katta
hududida, Afrika va Ispaniyaning turli joylarida zarb qilinar edi. Ilgari VI-VII
asrlarda Rusga sharq tangalaridan sosoniylarning draxmalari ham etib kelgan edi.
Dirxamlar yirik dumaloq shaklda zarb qilinar edi. Uning ikkala tomonida ham
yozuvlar bo’lar edi. Bu yozuvlar xalifa yoki shohning nomi, zarb qilingan shahar,
yil va shu kabilar edi.
Rus davlatiga Yevropa tangalari XI asr davomida kirib kela boshladi. Bu
tangalarning asosiy qismini german pfenniglari, Anglo sakslarning pennlari
tashkil qilar edi. 1
Vizantiya tangalari ham qadimgi Rusda katta rol o’ynadi. Vizantiyaning oltin
tangalari xalqaro savdo ishlarida ko’proq foydalanilsa, mis tangalaridan ichki
savdodagi pul muomalasida keng foydalanilar edi.
X asr oxiri - XI asr boshlarida Qadimgi Rusda o’zining xususiy tangasini
chiqarish uchun birinchi marta ko’rinish bo’ldi. Yozma manbalarda rus tangalarini
zarb qilishning boshlanishi haqida ma’lumot saqlanmagan. Lekin shu narsa aniqki,
Rusda tanga zarb qilish tasodifiy emas, balki bu butun Rus tarixining rivojlanishi
davomida, avvalo ikki yuz yil mobaynida uning territoriyasida sharq tangalarining
muomalada bo’lganligi natijasida yuzaga keldi.
1
Русская нумизматика XI - XX веков. Изд. «Аврора». Л. 1979. стр-12-13.

Tanga zarb qilish Vladimir I Svyatoslavich knyazlik qilgan davrda (980-1015),
aniqrog’i, 988 yilda xristianlik rasman qabul qilingandan keyin boshlandi. Bu
haqda Iso payg’ambarning oltin tangalarida va kumush tangalarning ba’zilarida
tasvirlanganligi dalolat beradi.
Tanga zarb qilishni Vladimir I ning o’gillari Svyatopolk (1015-1019) va
Yaroslav Mudriy (1019-11054) lar davom ettirdi. Oltin tangalarni faqat Vladimir
zarb qildirgan edi. Uning 4 ta turdagi tangalari ma’lum. Bu tangalarning old
tomonida knyaz, orqa tomonida Isoning tasviri bor edi. 1
Russda pul muomalasi XII-XIII-XIV asrlar davrida, pulsiz davr hisoblanadi.
Mo’g’ul-tatarlarning hujumi natijasida Rossiyada iqtisodiy hayot inqirozga
uchragan. XIV asrning so’nggi choragida 350 yillik tanaffusdan so’ng, Rusda
yana tangalar zarb qilingan. Yangicha iqtisodiy va siyosiy sharoitda rivojlanish
yo’liga chiqib, bir vaqtning o’zida bir qancha shahar markazlarida zarb qilina
boshlandi. Dastlab rus knyazliklarida Moskva knyazligi, knyaz Dmitriy Donskoy
davrida zarb qilindi. Tanga "Dmitriy" no mi bilan ataldi. Old tomonida, qo’lida
qilich ushlab turgan kishi yoki "xo’roz" aks ettirildi. Aylanasiga "Buyuk knyaz
Dmitriy muhri" deb yozildi. Orqa tomoniga To’xtamish nomi yozildi, bu uning
Oltin O’rdaga vassalligini bildirar edi. Mana shunday tangalar Rus davlatining
feodal tarqoqligi davrida XIV asrlarda barcha shahar markazlarida zarb qilingan.
Albatta, Rus davlatida markazlashgan davlatning tashkil topishi jarayoni,
tangashunoslik sohasiga ham ta’sir ko’rsatgan. By esa Moskva knyazligi atrofida
yagona Rus davlati qaror topganligi o’z ifodasini topgan. Buyuk knyaz Ivan III
davrida o’ziga xos tangalar zarb etilgan 2
.
1534-35 yillarda Elena Glinskaya tomonidan pul islohoti o’tkazildi. Yangi
tangalarning vazni va o’lchov birligi o’zgardi. Mis tangalar-kopeykalar paydo
bo’la boshladi. Rus tangalari mis metaliga asoslanadi. Biroq Ivan Grozniy ham o’z
davrida yangi tangalarini zarb qildira boshladi. Lekin katta qiymatdagi
tangalarning yo’qligi salbiy oqibatlarga olib keldi.
1
Введение в специальные исторические дициплины. МГУ. 1990. стр - 127.
2
Спасский.И. Г. Русская монетная система. -М., 1962. стр – 89.

1610 yilda Moskva knyazi Vasiliy Shuyskiy davrida oltin tangalar-koopeykalar
zarb qilina boshlandi . "Trivennik" va "pya tachok" pullari muomalada bo’la
boshladi 1
.
1654 yili Aleksey Mixaylovich tomonidan yana pul islohoti o’tkazildi, Yirik
kumush tangalar - "Taler" kabi, yirik mis tanga "dengi" - koopeykalari muomalada
bo’la boshladi. Bu islohot ham iqtisodiyotga hech qanday ta’sir ko’rsatmadi, salbiy
oqibatlarga olib keldi. XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida Rossiyada hokimiyat
o’zgaradi.. Mashhur davlat arbobi sarkarda Pyotr I hokimiyat tepasiga kelishi bilan
davlatning barcha sohalarida o’tkazgan islohotlari o’z natijalarini bera boshladi.
Jumladan islohot numizmatika sohasida ham olib borilgan.
1700 yilda "poltina" va "polpoltushka" nomli mis tangalar zarb qildirgan.
1701 yili kumushdan "poltina","polpoltushka" zarb qildirgan. Nihoyat 1704 yilda
kumush rubli, ko’p partiyada mis koopeykalar zarb qildirgan, undagi yozuvlar
slavyan harflari bilan bilan bitilgan. 5- va 10 tiyinlik tangalar rubl - taler,
kumushdan "oltin" tangalar, rubl, "taler" va mis tangalar, oltin - chervonetslar zarb
qilina boshlangan. By esa mamlakat iqtisodiyoti uchun ijobiy oqibatlarga olib
kelgan 2
.
Chervonets og’irligi 3,4 gramm G’arbiy Evropaning dukati bilan
tenglashgirilgan. Mana shu tarzda XVIII asrda Pyotr I ning islohotlari natijasida
Rossiyaning iqtisodiy hayotida stabillashuv jarayoni ro’y berdi. Bunga chervonets,
rubl deb nomlangan pullarning zarb etilishi ham ijobiy ta’sir ko’rsatgan. Mazkur
pul islohoti Russni markazlashgan davlat sifatida rivojlanishiga ulkan hissa
qo’shadi.
3. O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini davrlashtirish.
Birinchi metal tangalar miloddan avvalgi XII asrda Kichik Osiyoning Lidiya
davlatida zarb qilingan. Keyinchalik miloddan avvalgi XII asrda Xitoyda,
1
Спасский.И. Г. Русская монетная система. -М., 1962. 87- bet .
2
Русская нумизматика XI - XX веков. Изд. «Аврора». Л. 1979. стр-19-20.

Hindistonda Kichik Osiyo davlatlarida paydo bo’ladi. Demak, yuqorida aytib
o’tilganlardan ma’lumki, Numuzmatika–(lotincha numuzma)- tangalar haqidagi
fan, tangalarini tasvirlari, yozuvlari, og’irligi, qanday metaldan yasalganligi, pul
muomilasidagi darajasi va tanga zarb qilinishi tarixni o’rganadi.
Numuzmatika xronologiya, moddiy madaniyat, ichki va tashqi savdo tarixi
masalalarini tekshirishga imkon beradi, tarix, arxeologiya faleografiya, san’at
tarixi, iqtisod, etnografiya faktlari uchun katta ahamiyatga ega. O’rta asrlar
Yevropasida numizmatika sohasi yaxshi o’rganilgan. Tahlil va tadqiqotlar ancha
ko’p. Shu bois:
O’rta asr Yevropasida tangalar tarixini 5 davrga bo’lamiz:
1. Varvarlar zarblari - V – VIII asr o’rtalari
2. Karoling dinori – VIII o’rtalari – X asr
3. Feodallar dinori – X – XIII asr o’rtalari
4. Grosha – florina – XIII asr o’rtasi XVI asr boshi
5. Taler davri – XVI asr boshi XVIII – XIX asrlar 1
Birinchi davrda varvarlar zarblari - V – VIII asr o’rtalarida O’rta asr
Yevropasi mamlakatlarida Rim imperiyasi qulagandan keyin Vizantiyada
(Konstantinopol) Anastasiy I (491-518) davrida uning nomi bilan qanotli g’alaba
xudosi va ( SONO – Konstantinopol) nomining 4 harfi yozilgan kumush tangasi
zarb qilinadi Vizantiya Imperatori Tiberii (578-582) tomonidan birinchi oltin tanga
zarb qilinadi. 568 yili Leovigeld (576 – 586) davrida Ispaniyaning Priney yarim
oroli qo’shib olinib tresns deb atalgan tanga V tipida (g’alaba) imperator portreti
berilgan tangalari zarb qilinadi. Pul zarb qilish imperator Dialektian (284-305)
davrida ancha jonlangan. Konstantin I ning birinchi kumush tangasi (1/144),
Konstantin II (337-361) oltin tangasi Burgundiya, Langobard, Anglosakslar ana
shu varvarlar tangalaridan foydalanishgan.
Vestgotlar. Alarix II (487-507)uning o’g’li Tezalix (507-511), Amalarix
(511526) davrida kumush va oltin tangalarda monogammalar ya’ni yozuvlar o’yib
yozilgan. Bu AMR harflaridir. Orqa tomonida (V) G’alaba tasviri
1
Введение в специальные исторические дициплины. МГУ. 1990. стр -90-92.

yozilgan.Yustian I (518-527 va Yustian II (527-565) davrida Iso payg’ambar
tasviri o’yib yozilgan. Shular tarkibida Amalarixning tangalari saqlanib qolgan.
Uning pullari butun Ispaniya bo’yicha xaridorgir bo’lgan. Bu tangalar to 531
yilgacha amalda bo’lgan.
568 yilda taxtni Leovilgeld (568-586) vestgotlarning eng kuchli hukumdori
egallaydi. Tanga zarb qilish takomillashadi. Vestgotlarning oxirgi qiroli
Germengild (579-585) davrida tiriens tangasi zarb etiladi. Tanganing old tomonida
krest va qanotli farishta, orqa tomonida har xil nomlar yozilgan. Masalan: PIVS,
FELIX, VICTOR va boshqalar.
Langobardlar. Perktarita (672-688), Kipinert (688-700), Aripert ( 700-712)
tangalarida DN CVNIGPER , Pamxis (744-749) davrida esa tanganing old
tomonida imperator portreti chizilgan.
VII asrning II-yarimida Irakliya (610-641), Konstantin II (641-648) davrida
tanganing old tomonida imperator portreti orqa tomonida krest tasviri tushirilgan.
Dizederiy (756-774) davrida krest tasviri yulduzlar tasviri bilan to’ldirilgan. Oltin
va kumush tangalar imperator Yustian I , Yustian II va Teberiya (582 – 602)
portreti tushirilgan tangalar zarb qilinadi. Yuza tomonida krest (but) chizilgan va
tanga triens deb atalgan. 1
Merovenglar davrida VI asrning ikkinchi yarimida solid va triens
tangalarida krest tasviri muqaddam joy olgan. Dastlabki mis tangalar ham vujudga
kelgan. Bu tangalar Avstraziya Teuderix (511-534) va qirol Neystr Xildebert I
(511-558) davrida ancha rivojlangan. Tanganing yuz tomonida DN
THEODEBEPTVS yozuvi bitilgan. Bu pul muomalasi Parij, Sani, Mass, Mazel,
Reyn, va Marsel bo’ylab harakatda bo’lgan. Tangalar zarb qilish makonlari ham
kengaygan. Merovenglar davrida 900 ga yaqin joylarda pul tangalar zarb etilgan.
Mahalliy hukumdorlar o’z qasrlarida ham Fransiya va Angliyada VII asr
o’rtalarida oltin solid hukumron bo’lgan. Tanga yuzasida gulchambar tasviri bo’lib
orqa tomonida Viktoriya (V) g’alaba tasviri zarb qilingan. Yoki ko’pincha orqa
tomoniga but rasmi tushirilgan. VII asrda shuningdek kichik og’irlikdagi 1,1 1,3
1
Введение в специальные исторические дициплины. МГУ. 1990. стр – 120-122.

gr, kumush dinorlari zarb qilingan. Portret, but, yozuv bitilgan. Birinchi davr
qariyib 300 yilga cho’zilgan. Tanga pullarni o’g’irligi 1,1 gr.dan 1,3 gr. gacha
bo’lgan.
Ikkinchi davrda, Karoling dinori – VIII o’rtalari – X asr davri mobaynida turli
o’zgarishlarga sabab bo’lgan.
Tipin Korotki (751 – 768) davrida kumush dirxam og’irligi jihatidan 780 gr
bo’lib oltinni siqib chiqaradi. Tanganing “funt” nomini olishi Buyuk Karl (768 –
814) zamonasida yuz beradi. Tanganing yuziga qirol rasmi, ikkinchi tomoniga
tanga zarb qilingan qasr tasviri tushiriladi.Tangalarning old tomonida yozuv
saqlangan. Masalan: RT PEX PIPINS . Qirol Karloman (768-771) davrida
CAR= LOM harflari har ikki tomonida ham tushirilgan 800 – yili Rim papasi Lev
III Buyuk Karlni cho’qintiradi. Endi tanganing orqasida cherkov, shahar darvozasi
va kema tasvri tushuriladi.Tangalarda yozuv saqlanib qolgan. IMP ERATOR yoki
AVG VSTVS gulchambar va imperator portreti tushurilgan.
Angliyada qirol Eduard Muchenik (975-978) , Knut (1016-1035), Garold
(1035-1040) Xardaknut (1040-1042), Eduard Ispovednik (1042-1066) davrida oltin
tangalar zarb etilgan. Tangada qirol portreti, yani boshi va orqa tomonda but tasviri
tushirilgan. Keyinchalik, qirol Vilgelm Bosqinchi (1066-1087), Stefan I (1135-
1154), Genrix I (1100-1125), Genrix II Plantagenet (1154-1189) davrida penni
nomli oltin tanga zarb qilib, savdo va to’lov vazifasida keng qo’llangan.
Grafliklanning qudrati tobora oshib borgan. Ayniqsa Anjuy grafligi boshqa
shaharlar bilan har doim raqobatda g’olib kelgan. Bu graflikda og’irligi 1,5 gramli
oltin tanga zarb etilgan. Tanganing yuza qismida qirol boshi orqa tomonida esa but
tasviri tushirilgan. Faqat Genrix VIII (1485-1509) davrida penni o’girligi 0,54
grammga tushib qoladi. 1
Uchunchi davr feodallar dinori – X – XIII asr o’rtalarigacha davom etib, bu
davr rivojlangan feodalizm davri deb ataladi. Yevropada Italiya davlati o’ziga xos
rivojlanishni boshidan kechirayotgan edi. Undagi shaharlarning rivojlanishi, savdo
- sotiqning o’sishi pul muomalasini yanada rivojlanishini taqazo etgan. Qirol
1
Введение в специальные исторические дициплины. МГУ . 1990. стр – 116-117

Barbarossa Fridrix I (1152-1190) davrida oltin tanga pullari 0,82, 0,84 gr. tashkil
etgan 2
. Oltin tanga 660 probali bo’lib, xalqaro maydonda xaridorgir bo’lgan.
Italiyaning Florensiya shahri o’sha paytda eng odamlar bilan gavjum shar
sanalgan. Sharda 1,75gr. keyinchalik 1,80 gr. tanga zarb qilish yo’lga
qo’yilgan.Yuza qismida gulchambar va shahar gerbi, orqa tomonida Iso
Payg’ambar tasviri tushirilgan. Tangada gul tasviri bo’lgani uchun (latincha: flos,
fiore) florin nomini olgan.
Venetsiya shahri o’rta asrlar Italiyasining eng gullab yashnagan davriga to’g’ri
keladi. Shahar nihoyatda boy bo’lgan. Dunyo mamlakatlarining kemalari savdo
sotiq olib boorish uchun shu shaharga kemalarda kelishgan, savdo boji to’lashgan.
Benetsiyada qirol Enriko Dondalo (1192-1205) davrida 2,18 grammli kumush
tanga zarb etilgan. 1285 yildan 3,56 grammli oltin tanga zarb etilgan. Tanganing
old tomonida DVCAT so’zi yozilgan.
Fransiyada qirol Luyudovik IX (1226-1270) davrida 4,22 grammli, 958 probali
oltin tanga zarb etilgan. Tanga grosha nomini olgan. 1306 yilda qirol Filip IV
42,5 grammli oltin dinor zarb etadi. Lekin yillar davomida tanga nominali pasayib
brogan. Masalan, 1365 yilda Karl V (1364-1380) davrida bu dinorning og’rligi
2,55 grammni tashkil etgan.
To’rtinchi davr, grosha – florina – XIII asr o’rtasi, XVI asr boshlarigacha
davom etgan. Asosan 1137 yilda yuz yillik urush barcha Yevropa davlatlarini
iqtisodiy ravnaqiga rahna solgan. To’lov, soliq yig’ishda qiyinchiliklar bo’lgan.
Oltin pullar kamayib ketgan. Bu esa oltin va kumush konlarini qidirib topish va
kovlab olishni taqazo etgan. Albatta primitiv asbob - uskunalar, ishning og’irligi,
xafliligi, ko’p odamlarning o’limiga olib kelgan.
XV asr Yevropa davlatlarida pul zarb qilishning rivojlangan davriga kiradi.
Asosan kumush tangalar talerlar zarb qilish va hududlar bo’yicha chiqarish
kengayadi. Ayniqsa qadimgi german hududlarida shahar davlatlarida Lyunbergda
(1434), Gamburgda (1435), Saksoniyada (1455), Bremenda (1463), Polshada
(1320) yillarda zarb qilish yo’lga qo’yilgan.
2
Shu yerda: 119 -bet

Agar biz XV asrdan to XVII asrgacha bo’lgan kumush va oltin tangalarni
nominalini qiyoslaydigan bo’lsak, quyidagi manzarani ko’ramiz: 1
Yillar Rus davlati Polsha Avstriya G’arbiy
Yevropa
1493-1520 10,78 7,43 - 10,75
1521-1544 10,68 10,90 10,98 11,25
1545-1560 10,47 11,07 11,13 11,30
1561-1580 11,16 11,70 11,19 11,50
1581-1600 10,63 11,10 10,88 11,80
1601-1620 8,27 11,80 11,78 12,25
1621-1640 11,04 13,12 13,80 14,00
1641-1660 11,75 14,30 14,48 14,50
1661-1680 12,46 12,63 14,59 15,00
Yuqoridagi jadvalda ko’rib turganimizdek, Rusda ham G’arbiy Yevropa
davlatlarida ham oltin va kumush tangalarning hajmi oshib borgan. Bu iqtisodiy
o’sish sura’tlarini, talabning oshib borishini ko’rsatadi. Rus Yevropaning oltin
tangalaridan keng foydalangan.
Beshinchi davr, taler davri – XVI asr boshi XVIII – XIX asrlargacha davom
etgan. Oltin tangalar haqida fikrimizni davom ettiradigan bo’lsak, soliq
yig’uvchilar ro’yxatida Yevropa davlatlariing aholi sonini ham aniqlay olishimiz
mumkin. Masalan, Gollandiya hududida 1623 yilda 15 mln. aholi yashagan.
Gollandiyada XIV asrda yiliga 18-19 kg oltin tanga zarb etilgan. XV asrda Buyuk
geografik kashfiyotlardan keyin savdo munosabatlari rivojlanishi natijasida
mamlakatlar o’rtasida umumiy qiymatga ega bo’lgan pul muomilasini tashkil
etishni talab qiladi. Tanga XV asrda Venesiyada Nikola Tron (1471 – 1473) 945
probali og’irligi 6,52 gr. kumush tanga zarb qilinadi. Tanga Lir deb ataladi – orqa
tomonida sher rasmi tasvirlangan. 1
Mazkur tanga nisbatan boshqa mamlakatlar
1
Русская нумизматика XI - XX веков. Изд. «Аврора». Л. 1979. стр-20.
1
Введение в специальные исторические дициплины. МГУ. 1990. стр – 119-120.

bilan to’lov vazifasini bajarishda ishlatilan, xaridorgir bo’lgan.
Tanga pullarning keyingi taraqqiyotiga e’tabor qaratsak, har bir davlat o’z
taraqqiyotidan kelib chiqib, iqtisodiy rivojlanishi uchun o’z tanga pullarini zarb
etganini ko’ramiz. Albarta be oltin, kumush va mis tarzida amalda qo’llanib
kelingan. To qog’oz pullar chiqquncha tangalar muomalada bo’lgan, iqtisodiy,
savdo – pul munosabatlarini tartibga keltirib turgan. Jamiyat taraqqiyoti hamma
vaqt pul muomalasini yangilashni, savdo va xo’jalik yuritishni yangicha usullarini
joriy etishni taqazo etib turgan. Muhimi, jamiyatda tovar pul munosabatlarini
tartibga solish va barqarorlashtirishda muhim kasb etgan.
1974 yili gersog Lelesio Mariya S. Foria (1966 – 1984) o’zini rasmi bilan
tanga zarb qiladi. 9,65 gr. 960 probali tanga teston deb atalgan. Lekin bu pul uzoq
muomalada bo’la olmadi. Keyinchalik, Chexiyani Yaximov – shahrida taler
tangasi zarb qilinadi, 2,9 gr. Yangicha tanga yuzida Ioaxim Svetoy – orqa
tomonida sher rasmi tushurilgan.Bu tanga Ispan Amerikasida keng tarqalgan.
Gollandiyada – dolder , Italiyada – taller , Skandinaviyada – doler, Shimoliy
Amerikada – dollar deb atalgan. Angliyada kron , Ispaniya, Niderlandiyada –
potagon , detal , Ispaniyada – peso , Italiyada – skudo, Fransiyada – ekyu deb
atalgan. Keyinchalik mazkur tanga umumiy nom olib dollar deb atalgan.
II. Bob. Osiyo va G’arb davlatlari xalqlarining savdo va madaniy aloqalari
va uning tanga pul muomalasiga ta’siri (V - VII asrlar).
1. Vizzantiya, Xitoy tanga zarbi an’analarininig Turk xoqonligi
tangalariga ta’siri.
V asrning ikkinchi yarmidan boshlab Turkiston siyosiy hayotida eftaliylar
xonadoni hukmron o’rin tuta boshlaydi. Bu yillarda zaiflashish yo’liga kirgan
kushonlar saltanatining g’arbiy sarhadlari sosoniylar tahdidi ostida qolgan edi.
Shuning uchun bu ikki sulola o’rtasida raqobatlashish tabiiy edi. V asrning 30-
yillaridan to’qnashuvlar sodir bo’ladi.
Sosoniylar davlatning sharqiy viloyatlarini ( Seyistondan Margiyonagacha
bo’lgan hudud ) boshqarganlar. Shu munosabat bilan ular qo’shni o’lka siyosiy,

savdo doiralar bilan yaqindan muomalada bo’lgan. Sosoniylarni mazkur
hududlarni boshqargan hukmdorlari "kushon hukmdor "lari unvoniga ega
bo’lgan. Ammo eftaliylar qudrati oshib, Sosoniylarga qarshi kurashga kirishishini
anglagan Peruz dastlab ularga qarshi urush ochadi, asirga tushib qoladi. Vizantiya
hukmdorlarining yordami bilan ozod qilinadi, keyin yana ikki marta harbiy yurish
uyushtiradi. Yana asir olinib 30 xachir ku mush dirham evaziga ozod qilinadi.
Bundan tashqari mahalliy tanga nusxalari ham bo’lgan. Bu borada " Xorazm
chavandozi" tasviri milodning I asridan VIII asrigacha bo’lgan tangalardan joy
olgan. Xorazm hukmdorlari o’z tangalarini zarb etishni yo’lga qo’yganlar. Pul
tizimini joriy qilininishi davlatchilikni rivojlanganligidan dalolat beradi 1
.
Eron sosoniylarini kumush tangalari Turkistonga ko’plab keltirilgan. Ularni old
tomoniga shahanshoh tasviri, orqa tomoniga esa ikki soqchi o’rtasida o’tli mehrob
tasvirlangan. Ana shunday dirhamlarga taxlitidan hukmdorlari buxorxudotlar
nomida yuritilgan. Amularyo viloyatlari hamda Buxoro vohasida kumush tangalar
zarb qilingan. Shu bois Buxoro tangalari-buxorxudot tangalari nomini olgan.
V-VII asrlari - ilk o’rta asr davri O’rta Osiyo tarixida keskin o’zgarishlar ro’y
berdi; feodalizm tuzum mustahkamlanib, tobora rivojlanib bordi. VI asr o’rtalariga
kelib Eftaliylar davlati Turk hoqonligi tamonidan tugatildi. 551 yilda Ashina
qabilasi sardori Bumin tomonidan Oltoyda Turk xoqonligiga asos solindi. Turklar
tez orada qo’shni hududlarga istilochilik yurishlarini boshladi. Istemi yobg’u
boshchiligidagi turklar dastlab yettisuvni va Sirdaryogacha bo’lgan hududlarni
qo’lga kiritdilar. 567 yilda kelib, Karmana yaqinida eftaliylar bilan bo’lgan hal
qiluvchi jangda g’alaba qozongan turklar eftaliylarga tegishli barcha hududlarni
egallab oldilar. Sosoniylar bilan turk xoqonligi o’rtasidagi chegara qilib Amudaryo
belgilandi.
Turk xoqonligi ichki siyosiy ziddiyatlar tufayli VII asr boshlariga kelib, ikki
qismga - G’arbiy va Sharqiy xoqonliklarga bo’linib ketdi. O’rta Osiyo hududi
G’arbiy xoqonlik tarkibiga kirgan. G’arbiy Turk xoqonligi Eron, Vizantiya, Xitoy
1
Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich . Numizmatika. /Elektron -o`quv manba/ GDU. 2008. 39-
bet. Internet ma`lumotlari.

kabi davlatlar bilan faol diplomatik munosabatlar o’rnatgan edi. Eftaliylarga qarshi
kurash davrida turklarga ittifoqchi bo’lgan Eron sosoniylari bilan munosabatlar,
ayniqsa, ziddiyatli edi. Bu ziddiyatning asosiy sababi Buyuk Ipak yo’lini nazorat
qilish masalasidagi kelishmovchilik bo’lib, Eron o’z hududidan turk va
so’g’dlarning savdo karvonlarini o’tkazmay qo’ydi. Natijada, turk xoqonligi
Vizantiya bilan aloqalarni saqlash uchun Kavkaz, Qrim, Qora dengizning shimoliy
hududlarini egallab oldi. Shu tariqa turk xoqonligining Vizantiya bilan aloqalari
Buyuk Ipak yo’lining shimoliy tarmog’i bo’ylab amalga oshirila boshladi.
Turklarning xalqaro aloqalarida so’g’d savdogarlari yetakchi o’rin tutganlar.
Sharqiy Turkistonda, Xitoyda, Shimoliy Hindiston, Pokiston, Mo’g’ulistonda va
boshqa hududlarda so’g’d yozuvlarining topilishi bu davrda so’g’dlarning xalqaro
aloqalardagi mavqeidan dalolat berardi.Moddiy va badiiy madaniyat sohalarida
ham ulkan o’zgarishlar yuz bera boshladi. Turgan gapki, tanga zarb qilish ishi bu
o’zgarishlardan chetda qolmadi. Bu erda odatdagidan tashqari behisob tanga
chekan (shtamp) lar paydo bo’la boshladi.
Turk xoqonligi davrida O’rta Osiyoda mahalliy boshqaruv tizimi saqlab qolindi.
Xususan, So’g’d va Farg’onada Ixshidlar, Xorazmda Afrig’iylar, Toxaristonda
Malikshohlar, Chochda Tudunlar mahalliy boshqaruvni amalga oshirganlar. Ilk
o’rta asrlarda so’g’d tili bilan bir qatorda qadimgi turk-runiy, uyg’ur, xorazm,
braxma va boshqa yozuvlar ham mavjud bo’lgan. Diniy e’tiqodlar xuddi eftaliylar
davridagidek turli-tuman edi. Bunday holat arablar istilosigacha saqlanib qoldi. 1
.

Vizantiya tangalari G’arbiy Turk hoqonligi tangalari 2
1
Ретвеладзе. Деревние монеты Средней Азии.Ташкент. 1987. стр- 21-23
2
O ` zbekiston tarixi . Jurnal. O`z Res. FA. Boboyorov G`, Kubatin A. //Garbiy Turk xoqonligi
tangalari ikonografiyasiga Vizantiya ta`siri masalasiga doir//. 3-10 betlar.

Ilk O’rta asrlarda jahon taraqqiyoti yanada taraqqiy topdi. Chunki jahonni
Rivojlangan mintaqalarida, quldorlik tuzumi inqirozga yuz tutib, feodalizm
davri boshlandi. Natijada jahon mamlakatlari bilan keng ko’lamdagi savdo va
madaniy aloqalar yanada faollashdi. Bu davrda Turkistonga Vizantiya tangalari
kirib kelib, Chag’oniyon, Sug’d, Choch va Farg’onada tanga chiqarishga o’z
ta’sirini o’tkazdi 1
.
Bu ta’sir juft tasvirlarning paydo bo’lishida o’z aksini topadi. Sug’d, Choch va
Xo’jand oralig’ida joylashgan Ustrushon tangalari ham diqqatga sazovordir.
Ularning ayrimlarida Hindiston bilan aloqalarga shama qiluvchi fil tasviri
keltirilgan .
Yuqorida ko’rib turganimizdek, Vizzantiya imperatori Yustian II ning (565-578)
malika Sofiya bilan birgalikdagi tasviri Turk xoqonligi tangalariga o’z ta’sirini
o’tkazgan. Xuddi shu davrda taxminan 568 yilda Turk xoqonligining Maniax
1
Ретвеладзе. Деревние монеты Средней Азии.Ташкент. 1987. стр - 21-23

boshchiligidagi elchilari Yustian II ning huzurida bo’lgan. Yuqoridagi tangalarni
bir biriga solishtirsak:
1. epigrafik jihatidan;
2. qo’sh rasmli;
3. hukumdorning yoki malikaning o’tirib taxtni boshqarayotgan holati
tasviri bir- biriga o’xshash ekanligini ko’ramiz.
Xitoy bilan aloqalarning kuchayishi natijasida O’rta Osiyoning ayrim
viloyatlarida Xitoy namunasidagi tangalar zarb etila boshlandi. Ko’p asrlar
mobaynida Xitoyda mis (yoki bronzadan) ishlangan. O’rtasida kvadrat tarzidagi
o’yiqli tangalar yagona pul xizmatini o’tagan. Ular zarb etilmay balki quyilgan.
Shunday xitoy tangalari taxlitidagi (xitoy ierogliflarisiz) o’rtasi o’yiq quyma
tangalar Samarqand, So’g’dda. Buxoro vohasida, Farg’onada, Ettisuvda va
Amularyo bo’yi viloyatlarida chiqarilgan. 2

So’g’d. Choch va Xo’jand oralig’ida joylashgan Ustrushon tangalari ham
diqqatga sazovordir. Ularning ayrimlarida chamasi Hindiston bilan aloqalarga
shama qiluvchi fil tasviri keltirilgan. Umuman olganda ilk O’rta asrlar tanga
nusxalarining nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Garchi O’rta Osiyo VI
asrda Sariq dengizdan Qora dengizga qadar cho’zilgan ulkan turk xoqonligi
tarkibiga kiradi.
Turkiston erlarida amalda hukmronlikni o’nlab O’rta va mayda mulklarning
hokimlari amalga oshirib, ulardan deyarli har biri o’z tangasini chiqarishga
intilgan. Shunisi diqqatga sazovorki. Turkistonning deyarli barcha viloyatlari
iqtisodiy rivojlanishning shunday darajasiga erishdiki. natijada o’z tangasini
chiqarish zarurati tug’ildi. Natijada bu davrga kelib barcha Turkiston viloyatlari
numizmatika sahnasiga chiqdi.
Chochda tanga zarb etish to’rtinchi asrdan oldinroq ilk O’rta asrlarda
nusxalarning nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turuvchi tanga zarb etadigan bir
qancha markazlar tarkib topdi. Farg’onada ilk bor o’z tangasi, chamasi VI asrda
2
O`zbekiston tarixi. Jurnal. O`z Res. FA. Boboyorov G`, Kubatin A. //Garbiy Turk xoqonligi
tangalari ikonografiyasiga Vizantiya ta`siri masalasiga doir//. 3-10 betlar.

paydo bo’lgan. VIII asrda esa, bir qancha yerlarda chiqarilgan. Ustrushonda tanga
zarb etish VII asrda vujudga kelgan. Keshda o’z puli zarb qilina boshlanganligi
aniqlangani yo’q.
Naxshabda tanga zarb etish IV asrdan boshlanib, VIII asrda ham davom
etgan.Bu vaqtga kelib tangalar hamma yerda chiqarilgan bo’lsada, Turkistonning
barcha viloyatlari iqtisodiy jihatdan bir xil rivojlangan emas. Bu borada
Samarqand- So’g’d etakchilik qilgan, ze ro bu yerda mis tangalar juda ko’p
chiqarilar edi.
Umuman olganda bu davrda O’rta Osiyo ko’plab kichik va mayda egaliklarga
parchalanib ketgan edi. By parchalanish har bir viloyatning o’z tangasini bo’lishiga
olib keldi. Mas,: Nahshabda (Qashqadaryo vohasining qadimgi shahri ) III-V
asrlarda bir tomonda podsho kallasi. ikkinchi tomonda podshoning sher bilan
kurashini aks ettirgan mis tangalar zarb qilingan .
VII asrning ikkinchi choragidan e’tiboran Samarqand pod- shohlari
to’rtburchak shaklidagi teshikka ega bo’lgan, So’g’d yozuvi bitilgan mis tangalarni
zarb qilganlar 1
. Mazkur tangalarda kichik hokimlar o’z unvon va ismlarini,
shuningdek tanga zarb etilgan joyni ko’rsatib o’tganlar. Mas.: Panch (Panjikent)
yoki Seyiston va hokazo.Shunisi diqqatga sazovorki Samarqand hukmdorlarining
zarb qildirgan mis tangalari hozirgi kunda yuzlab, ayrim hollarda katta xazinalar
tarzida topilmoqda . Bunday tangalar biriichi navbatda ichki mayda savdoga xizmat
qilgan. Bu tangalar boshqa viloyatlar Naxshab Choch, Xorazm, Toxariston va
Eronda ham topilgan. Yuqorida nomlari keltirilgan viloyatlar siyosiy jihatdan bir-
biri bilan ajralib ketgan bo’lsa ham ularning o’rtasidagi savdo aloqalari yaxii
yo’lga qo’yilganligidan dalolat beradi.
Sug’d. Ilk sug’d tangalarining o’ngida silliq sochli ma’budaning tasviri bo’lsa-
da, VII asrning yarmidan Sug’d hokimlari – ixshidlar hamda ularga tobe
amlokdorlar to’rt burchak teshikli, hech bir tasvirsizsiyqa tangalar zarb qila
boshlashadi. Tanganing o’ngida kursiv bilan berilgan sug’d yozuvi hukmdorning
ismi va unvonini (masalan, ”Shoh Shipshir”) bildiradi. Tanganing tersida tersida
1
Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan” . 1977. 12 – bet .

esa har bir hukmdorning o’z sulolasiga xos belgi berilgan. Olimlarning
aniqlashicha bu tipdagi tangalar Poykant va Chochda zarb etilgan. Keyinchalik
sug’d yozuvi bilan birgalikda arab yozuvi ham paydo bo’la boshlagan.. Sharqiy
sug’d numizmatika materiallarini katta qismini Ixshitlar sulolasi (bu nom shartli
ravshda qo’llanib sug’dning oliy hokimiyatni boshidagi podsholar unvoni
ma'nosini bildiradi) tangalar tashkil qiladi. Ixshit so’zi Sug’d podsholariga nisbatan
ishlatilgan haqida ilmiy bahs yuritilgan adabiyotlar anchagina katta bibliografiyani
tashkil qiladi.
Ixshitlar tangalarining hususiyati dastlabki bosqichda Xitoy va Uzoq
Sharq tangalari tipiga taqliddan iborat . Taqlid esa tanganing metal doirasi
o’rtasida kvadrat teshikchali ekanligida namoyon bo’ladi. Hatto bu tipning eng
birinchi namunalari ikki tilli tangalar bo’lib, o’ng yuzasida xitoycha, ters yuzasida
sug’dcha yozuvlar bo’lgan 2
.
Shu davrlarda Chochda, ya’ni VI-VII asrlarda bir necha xilda ko’plab
tangalar zarb qilingan. Ularda So’g’d yozuvlari, tamg’alari, podshoning boshi yoki
rafiqalarining rasmi ifodalanar edi. Tan ga pullar xilining ko’pligi Chochda pul
savdosini juda ham rivojlanganligini ko’rsatadi. Ko’pincha tangalarning o’ngida
tik boquvchi yohud yuzini xiyol chetga burib turgan hukumdor yoki shoh va
malikaning siymolarini ko’rish mumkin.Tangalarda yirtqich hayvon, yoydoq ot va
tuya tasvirlari ham tez-tez uchrab turadi.Olimlarning fikricha, bu jonivorlar
hukmdor urug’ining homiy totemlari bo’lsa kerak. Tangalarning tersi bir xil -
o’rtada tamg’a, uning gir atrofida hukmdorning ismi, unvoni hamda mulk nomi
sug’d yozuvida berilgan. Shuningdek boshqa turdagi Choch tangalari ham
topilgan. Unda tanganing o’ngida bir-biriga teskari qarab turgan hayvonlarning
kallalari bilan bezatilgan taxt ustida chordona qurib o’tirgan hukmdorning tasviri
bor. Hukmdor o’zi to’g’ri o’tirsa-da, yuzi chetga burilgan. Uning o’ng qo’li “xudo
yarlaqasin” mazmunida ko’tarilgan, chap qo’li esa kalta qilich dastasidan maxkam
tutib turibdi. Boshinig chap tomonida ilohiy-fazoviy ramz ma’nosida yulduz va
yarim oy tasviri berilgan. Mazkur tangadagi ilohiy hamda dunyoviy ramzlarning
2
Ретвеладзе. Деревние монеты Средней Азии.Ташкент. 1987. стр- 22.

mushtarakligi, balki teokratizm - ya’ni, bir odam qo’lida qo’shaloq vazifa, ham
kohinlik ham shohlik jamlanganining ifodasi bo’lsa bo’lsa ajab emas 1
.
Choch tangalari guruhi tanga doirasidagi tasvirlar bo’yicha mutlaqo
noyobdir. Masalan, turkumning ko’pgina tangalari uning yuzasiga fantastik
vahmiy hayvonning hujmkor (dahshat soluvchi) qiyofasi tushirilgan tasviri tanga
tiplari bo’yicha har xil. Ba'zan hayvonning boshi o’ng tomonga, goho chap
tomonga qaratilgan. Ba'zi tanngalarda oldingi o’ng oyog’iga cho’kibroq, chap
oyog’ini mushuksimonlarga xos ko’targan holda tasvirlandi. Dum esa keskin
baland ko’tarilgan va tananing tepasiga bo’shliqni to’ldirib joylashtirilgan.
Choch tangalari seriyasida hokimiyat ramzi sifatida u yoki bu tomonga
qaratilgan panshoxasimon tamg’a tasvirlaganini alohida tasvirlab o’tish lozim.
Choch tangalariga sug’d milliy yozuvi asosidagi xat bitilgan. Umuman, keyingi
vaqtda sug’dcha yozuvli tangalarning qator yangi tiplari topilayotgan sug’d
yozuvining Choch uchun ham qadimdan o’ynagan madaniy rolni tushunishga
yordam beradi. Choch tangalar seriyasi, qayd etganimizdek, yozuvsiz tangadan
boshlanadi. Bu namuna Chochda sug’d yozuvi aks etgan tangalar V – VI asrdan
boshlanganidan dololat beradi. Chunki seriyasining keyingi namunasida sug’d
yozuvining Samarqand tangalarida aks etgan ko’rinishiga yaqin xat bor. Yozuv
doiralarining o’rtasida esa Choch tamg’asi joylashgan. Tamganing yozuvi «iski»
so’zdan iborat bo’lib doiraning tepa yarim yoni va pastki yarim yoyi bo’ylab
qarama – qarshi joylashgan.
Ustrushona. Samarqand hokimlarining chiqargan tangasidan qo’shni
Ustrushona ( Jizzax va O’ratepada ) viloyatida VI-VIII asrlarda zarb qilingan
tangalar tubdan farq qilgan. Ularda to’rtburchak shaklidagi teshiklar bo’lmay, balki
hukmdorning rasmi va So’g’d yozuvida hukmdorlarning nomi va unvoni hamda
tamg’asi ifodalangan. Bu tangalarning o’ngida sasoniylar tangalariga taqliddan
boshiga qanotli chambar kiygan hokimning tasviri berilgan. Hokim Satagari
tangalarida buning o’rniga butparastlarning donishmandlik ramzi bo’lmish fil
tasviri berilgan. 2
1
Ретвеладзе. Деревние монеты Средней Азии.Ташкент. 1987. 21- bet .
2 1
Ретвеладзе. Деревние монеты Средней Азии.Ташкент. 1987. стр- 22

Buxoro. Buxoro viloyatida O’rta Osiyoga ko’plab kirib kelgan Sosoniy kumush
tangasi ta’siri katta bo’lgan Tanganing bir tomonida hukmdorning kallasi, ikkinchi
tomonida kohinlar bilan mehrob olovi tasvirlangan. IV-V asrlargacha Sug’dda
yoychi tasvirlangan mayda kumush tangalar chiqaril gan. Yaqinda qadimiy
Samarqand (Afrosiyob) hududida ana shun day tangalar xazinasi topilgan.
IV –V asrda zarb etilgan Buxoro mis tangalarining o’ngida toj kiygan hokim
boshining nuqtalar bilan o’ralgan tasviri, terisida esa sosoniy-larningtangalariga
xos otashparastlar mehrobi yoki tamg’a berilgan.Oromiy tilidagi yozuv
hukmdorning ismi va unvonini (masalan, «Asvor shoh») ifodalaydi 1
.
Eramizning V asr o’rtalaridan bu yerda Sosoniy sulolasiga mansub shoh
Varaxran V tangalariga o’xshatib kumush draxmlar (Buxorxudotlarning tangalari)
zarb etish yo’lga qo’yildi. Ularning o’ngida boshida jimjimador tojli, sosoniylar
shahanshohining yon tomondan olingan tasviri, tersida esa muqaddas olov
qo’riqchilari – mobedlarning tasviri tushirilgan. Tangalardagi yozuv so’g’d
xatining Buxoro shakli bo’lib, «Buxoro shohi» ma’nosini anglatadi.
Bir tarafda nortuya – bu «Avesto»da keltirilgan urush ma’budi Veretratna bo’lsa
kerak – tasviri berilgan mis tangalar ham keng joriy etilgandi.
Farg’onada . Yaqinda Samarqand muzey kollektsiyasidan V-VI asrlarga oid
Farg’onaning tangasini topishga muvaffaq bo’lindi. Qadimiy yozuvi bo’lgan bu
yodgorlik o’sha davr xalqlarining tilini o’rganishimizda yakkayu yagona yodgorlik
hisoblanadi. Keyinchalik VII-VIII asrlarda Farg’onada to’rtburchak shaklidagi
teshikka ega bo’lgan So’g’d yozuvi tushirilgan tangalar chiqarilgan 1
.
Toxariston. Hozirgi Shimoliy Afg’oniston, O’zbekiston va Tojikistonning
janubiy rayonlarida joylashgan bu ilk o’rta asr o’lkasida tangalar, xususan, kumush
tangalar zarb qilish Sosoniylarning kuchli ta’siri ostida edi. Bu yerda
sosoniylarning turli – tuman tangalari tarqalishi Peroz (Firuz) va Xusrav I
2
Shu erda : 22-23 betlar .
1
1
Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan” . 1977. 12 – bet.

Anushirvonlarning mahalliy tangalari paydo bo’lishiga olib keldi. Bu xil
tangalarda qisqa – qisqa baqtriya, ba’zan so’g’d yozuvlaridan iborat nadchekanlar
– tavqi’ (ya’ni tamg’a ramzi, raqamlar va harflar), xilma – xil bosh kiyimlar qiygan
hukmdorlarning yon tomonidan olingan minniatyura suratlari, hatto hayvonlar
tasvirlari diqqatga sazovordir.
Qadimgi Surxondaryo havzasida joylashgan Chag’onyon viloyati kumush
tangalarining nadchekanlari ancha maroqlidir. Ularni diqqat bilan tadqiq etish
natijasida Chag’aniyon Baqtriyaga qarashli bo’lib, bu yerda baqtriya yozuvi
amalda qo’llanilgan ma’lum bo’ldi. Bundan tashqari, eramizning VI – VII asrlarida
hokimiyat boshida turgan Chag’oniyon hokimlarining butun bir sulolasi aniqlandi.
Chag’aniyon viloyatida o’ngida hokim va malika tasviri tushirilgan yupqa mis
tangalar ham zarb etilardi. Ular Choch va So’g’d tangalariga o’xshab ketardi-yu,
ammo tasvirlarning o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turardi. Rasmi albomda
keltirilgan o’sha tangalardan biri g’oyat antiqa bo’lib, bunday xil tanga dunyodagi
boshqa hech bir muzeyda topilmaydi. Mazkur tanga boshqalaridan Baqtriya
tilidagi kursivli so’zlari borligi bilan ajralib turadi, yozuvning ma’nosi hali hamon
aniqlanmagan.
Taxminan shu davrning o’zida Chag’oniyonga qo’shni bo’lmish
termizshohlarning chog’roq saltanatida g’aroyib shaklli tangalar zarb etila
boshlanadi. Ularning ba’zi birlari o’ta skifat (yong’oq po’chog’i) shaklida bo’lib,
boshqalari yassiroq, o’ngida qanotli chambar kiygan hukmdor siymosi, terisida
tamg’a tasvirli, yozuvlari yo’q tangalar edi.
Sosoniylar davlati tarkibiga kirgan, O’rta Osiyoning g’arbiy – janubida
joylashgan Marg’iyona va Shimoliy Xurosonda bu davrda hali tanglar zarb
etilmasdi. Marg’iyonaning bosh shahri Marvda (hozirgi Bayram – ali atrofida)
sosoniylar tangalariga taqlidan zarb etilgan tanglar chiqarishardi. Hozirda bu
tangalardan bir nechasi shu hududda topilgan.
Eramizning 651 yili Marvni arablar bosib olib, uni Movarounnahrga
yurishlarida o’zlarining tayanch nuqtasiga aylantirishdi. Eramizning VII asrining
ikkinchi yarmida Xurosonning arab voliylari Movarounnahrga bir necha marta

bosqinchilik hujumi qilishdi, taxminan yuz yil o’tgandan so’ng arablar butun O’rta
Osiyoni bosib olib, uni Abbosiylar xalifaligi tarkibiga qo’shdilar. Arablar O’rta
Osiyoga islom dini, arab tili va yozuvlarini olib keldilar.
Arablar zarb etgan tangalarning tashqi ko’rinishi ham butunlay o’zgarib ketdi.
Agar arablar kelgan dastlabki davrlarda tangalarda hali an’anaviy tasvirlar
saqlanib, yangilik qisqacha arab yozuvi bilan berilgan bo’lsa, keyinchalik
ko’pincha kufa usuli bilan yozilgan va naqqoshlik usulida bajarilgan bir turdagi
xalifalik tangalari joriy etildi. Birinchi arab tangalari bo’lmish fels va drhamlar
eramizning VII asri o’rtalari va ikkinchi yarmida O’rta Osiyoning Axsikent,
Buxoro, Samarqand, Kesh shaharlarida zarb etila boshlandi.
Asta-sekin bu erlarda ham umumxalifalik tangalari dirham, ful’slar zarb qilina
boshlagan. VIII-IX asrlarda Buxoro. Samarqand, Shoshda shunday tangalar zarb
qilingan. Bundan tashqari vaqti - vaqti bilan tangalar zarb qiladigan shaharlar
ham bo’lgan. Mas,: Muaskar ash-shos (Shosh qal’asi), o’sha davrdagi Farg’ona
poytaxti Axsikent shunday shaharlardan hisoblanadi. 1
Mazkur hududlarda tangalar
faqat hukumdor farmoniga asosan zarb qilingan.
Movorounnahr xalifalikdan ajralib chiqqandan keyin Hirot viloyatidan kelib
chiqqan Toxir ibn Husayn (821-873) Xuroson noibi etib tayinlanadi va u
Toxiriylar sulolasiga asos soladi. U Bag’dod xalifaligiga tobe bo’lib ichki
siyosatda mustaqil edi.Toxiriylarga tobe bo’lgan Movorounnahr noibi birinchisi
somo-niylardan edi.
Toxiriylar tangashunoslik sohasida dastlab dirxam va mis tangalar zarb
qilganlar. Abdulla ibn Toxir hukmronligidan boshlab, oltin dinorlar zarb qilingan.
15 dan ortiq zarbxonalar bo’lib, vaqti - vaqti bilan tangalar zarb qilingan.
Movorounnahrning Samarqand, Buxoro, Shosh, Madinai ash-Shosh shaharlarida,
keyinchalik Xorazm zarbxonalarida tangalar zarb qilingan.Umumiy ko’rinishi
husnixat yozuvlarni joylashishi bo’yicha Toxiriylar davlatida zarb qilingan
tangalar umumxalifalik tangalaridan farq qilardi. Toxiriylar taxtdan tushganlaridan
keyin Somoniylar mustaqillikka erishganlar.
1
Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich . Numizmatika. /Elektron – o`quv manba/ GDU.
2008. 43- bet

Demak, o’rta asr boshlari davriga kelib, O’rta Osiyo hududlarida tangalarning
behisob va xilma – xil turlari muomalaga kiritilgan. Shu davrlarda zarb qilingan
tangalar, O’rta Osiyo xalqlarini yuksak madaniyatga ega ekanligini birinchi
navbatda tovar pul munosabatlarini gullab-yashnaganligidan dalolat beradi.
2. X-XII asrlarda Movarounnahr tangalari va uning Yevropa davlatlari bilan
o’zaro aloqalaridagi o’rni.
Ettinchi asrdan boshlangan arablar istilosi Turkistonni h am o’z domiga tortdi.
Bu ijtimoiy hayotning hamma sohalariga ta’sir ko’rsatish bilan bir qatorda
tangasozlik sohasida ham muhim bosqich bo’ldi. Arablar xalifaligi barpo qilingan
dastlabki yillarda Vizantiya va Somoniylar davrida zarb qilingan tangalar savdo
muomalasida ishlatilgan. Shundan so’ng xalifalik o’sha davr tangalarini
chiqarishni davom ettirgan. Lekin tangalardagi Vizan tiya imperatori yoki
Somoniylar hukmdorining tasviri arab yozuvi bilan zarb qilingan.
Ettinchi asrning so’ngida Abdumalik Umaviy pul islohoti o’tkazib, musulmon
tangasini zarb qilishga asos soldi. Shundan e’tiboran tangalar sof epigrafik, ya’ni
ularda faqat yozuvlar joylashtiriladigan bo’ldi. Bu davrda zarb etilgan yangi
tangalar har ikki tomonida ham tasvirlarni yo’qligi bilan oldingi tangalardan ajralib
turar edi. Asta-sekin yozuvlar bir tartibda yozila boshlandi. Tanganing old
tomoniga " Lo iloha illolloh ", orqa tomoniga esa " Muhammad ollohning rasuli "
degan yozuvlar bitilgan. Aylanma yozuvlar ko’proq suralaridan iborat. Shunisi
muhimki. tanganing old tomonida tanganing nomi, zarbxona nomi xijriy hisob
bo’yicha tanganing zarb etilgan yili keltirilgan.
Xalifalikda oltindan. kumushdan. misdan tangalar zarb qilingan ularning
nomlanishi metalga bog’liq edi. Oltin tangalar – dinor, kumush tangalar – dirxam,
mis tangalar - ful’s deb atalgan.
Ilk musulmon tangalari ismsiz bo’lgan. Keyinroq xalifalarning, noiblarning va
hokazolarning ismlari paydo bo’ladi. Musulmon tangalardagi yozuvlar ko’fiy
usulida yozilganligidan VIII - IX asrlardagi tangalar ko’pincha kufiy tangalar deb
yuritilgan . Dinor va dirhamlarni faqat dastlabki vaqtlarda xalifalikkina zarb qilish
huquqiga ega bo’lgan. Mis tangani esa vorislar, amirlar tanga chetiga uz nomlarini

yozdirib zarb qilishlari mumkin edi. Oltin tanga tashki savdo uchun zarb qilingan
edi. Xalifalik savdosida kumush tangalar dirxamlar pul muomalasini asosini tashkil
etgan. Ular xalifalik va uning xalqaro savdosini etarli darajada ta’minlaganlar.
Movorounnahrda arablar istilosidan keyingi dastlabki vaqtlarda umumxalifa
tangalari bilan bir qatorda mahalliy eski tangalar ham muomalada bo’lgan va
arablar o’z noiblarining nomlari bilan arab yozuvida shunday tangalarni zarb
qilganlar.
O’rta Osiyo xalqlarining arab hukmronlariga qarshi uzluksiz kurashi,
g’alayonlari bu viloyatlarni faqatgina kuch bilan ushlab turish mumkin emasligini
ko’rsatardi. Xalifalikning Sharqiy viloyatlarni boshqarishga mahalliy feodallar jalb
qilindi. Ammo viloyatlarning mahalliy feodallar tomonidan boshqarilishi markaziy
hokimiyatni mustahkamlashga emas, aksincha, asta – sekin uning
kuchsizlanishiga, keyinchalik Movarounnahrning xalifalikdan ajralib chiqishiga
olib keldi. 821 yili Hirot viloyatidan kelib chiqqan Tohir ibn Xusayn (821 – 873)
Xuroson noibi etib tayinlandi va u Tohiriylar sulolasiga asos soldi.
Tohiriylar Bag ’ dod xalifaligiga tobe bo ’ lib , xalifalik xazinasiga ko ’ plab soliqlar
to ’ lab tursalar ham , ichki siyosatda yetarli darajada mustaqil edilar .
Tohiriylarga tobe bo’lgan Movarounnahrning noibi birinchi Somoniylar edi.
Ularning asoschisi Somonxudot ayrim ma’lumotlarga qaraganda esa, Termiz yoki
Balzdan bo’lgan aslida. Uning nevaralari – Nuh, Ahmad va Yahyo xalifa
Mamunga ko’rsatgan xizmatlari uchun Movarounnahrning turli viloyatlariga
hokim etib tayinlanadilar. Tabiiyki, xalifalikning chekka o’lkalariga joylashgan
Somoniylar mustaqillikka erishishga harakat qilganlar. Ular Tohiriylar sulolasi
taxtdan tushirilgandan keyingina mustaqillikka ega bo’lganlar. Ular
Somonxudotning chevarasi Ismoil ibn Ahmad hukmronlik qilgan vaqtda
mustaqillikka erishdilar. Ismoil ibn Ahmad qisqa muddatda Xuroson, Sharqiy va
Shimoliy Eronni o’ziga bo’ysundirdi. Somoniylar davlati X asrning oxirigacha
hukmronlik qildi.
Tohiriylar dastlab dirham va mis tangalar, Abdulla ibn Tohir hukmronligidan
boshlab oltin dinorlar zarb qilganlar. 15 dan ortiq zarbxonalar bo’lsa ham ular vaqti

– vaqti bilan tanga zarb qilganlar. Movarounnahrning Samarqand, Buxoro, Shosh,
Madinai ash-Shosh shaharlarida, keyinchalik Xorazm zarbxonasida tangalar zarb
qilingan. Umumiy ko’rinishi, husni xat, yozuvlarning joylashishi bo’yicha
Tohiriylar davrida zarb qilingan tangalar umumxalifalik tangalaridan farq qilardi. 1
Birinchi somoniylar faqat kumush tanga zarb qilish huquqiga ega bo’lganlar.
Ular zarb qilgan mis tangalar – fel’slar tashqi ko’rinishi bo’yicha yumaloqqa
yaqin, xatlari xunuk bo’lgan. Bunga hech ajablanmasa bo’ladi. Chunki, Samarqand
zarbxonasining bu boradagi dastlabki qadamlari edi.
Tohiriylar sulolasining ag’darilishi bilan Movarounnahr mustaqilligining ramzi
sifatida Somoniylarning birinchi dirhami – kumush tangasi zarb qilinadi. Ismoil
ibn Ahmad davrida kumush tangalar ko’plab chiqariladi. Keyinchalik oltin tangalar
paydo bo’la boshlaydi.
Oltin tangalarga nisbatan a’lo sifatli kumushdan ko’plab zarb qilingan tangalar
mamlakat tashqarisiga ham chiqib ketgan. Ma’lumki, O’rta Osiyo xalqlarining X
asrda Sharqiy Yevropa, shu jumladan, Rossiya bilan savdo – sotiq ishlari juda
rivojlangan. U yerdan qunduz, qahrabo, g’alla, mum, asal, teri singari narsalab
keltirilib, O’rta Osiyodan qator mahsulotlar bilan birga ko’plab kumush tangalar
yuborilgan. Manna shuning uchun Boltiqbo’yi g’arbiy hududlarida
Somoniylarning ko’plab kumush tangalari xazinalari topilmoqda. Topilgan eng
ko’p kumush tangalar mingga yaqin bo’lib, ularning og’irligi bir necha o’n
kilogrammni tashkil etadi. Kumush tangalar Skandinaviya va Islandiya
mamlakatlarigacha yetib borgan. Boltiq dengizidagi Gotland orolida
Somoniylarning kumush tangasi shunchalik ko’p topilganki, hatto u yerda xazina
qidiruvchi degan kasb ham bo’lgan. Ammo shu ko’p sonli topilmalar IX – X asrlar
davomida musulmon Sharqidan, xususan O’rta Osiyodan Yevropaga «oqib»
ketgan kumush tangalar haqida juda ham oz tasavvur beradi. Axir ularning ozgina
qismi xazina sifatida yerga tushgan. Ko’pgina dirhamlar eritilib, ulardan turli xil
bezaklar ishlangan. 2
1
Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan”1977. 16 - bet
2
Shu yerda: 17- bet

Shu bilan birga O’rta Osiyoda somoniylar davrida zarb qilingan dirhamlar
juda ham kam topiladi. Bu tabiiy bir hol. Chunki yuqorida aytib o’tganimizdek,
dirhamlarning ko’pi chet ellarga «oqib» ketgan edi.
Somoniylar tomonidan zarb qilingan tangalardagi yozuvlar xuddi xalifalik
davrida zarb qilingan tangalardek edi. To’g’ri, mis yoki kumush tangalarning bir
tomonida bir yoki ikki qator, ahyon – ahyonda esa uch qator yozuvlar uchraydi.
Dirhamlarda faqat Somoniylar noibining ismi yozilibgina qolmay (garchand ular
xalifalikda butunlay mustaqil holda ajralib chiqqanliklariga qarmay), xalifalarning
ismlari ham yozilgan.
Somoniylar davridagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki. Tangashunoslik
sohasida ham shu davrlardan boshlab qalbakilashtirish masalasi bu davrda ham
tangalarni har vaqt qo’lbola uskuna shtampelda zarb etishavergan. Zarbxona
uskunasi ular qo’liga tushib qolgan.Tangalarni qalbakilashtirish asrlar davomida
mo’may daromad keltirgan, shuning uchun ular o’limdan ham qo’rqmay faoliyatini
davom ettirganlar. Bu esa tanga chaqalarning qadri yuqori ekanligidan dalolat
beradi.
Umuman, IX – X asr O’rta Osiyo tarixi mukammal o’rganilgan. Chunki bu
davrga oid ko’plab yozma manbalar saqlangan. Somoniylar davrida zarb qilingan
tangalar Yevropada ko’plab topilganligi uchun yaxshi o’rganilgan. Lekin ular
o’sha davr siyosiy hayoti va tarixiga yozma manbalardagichalik ko’p ma’lumot
qo’sha olmaydi. Lekin kumush tangalar qariyb bir yuz ellik yil o’rganilishiga
qarmay hali ham numizmatika fani uchun yaxshi material bermoqda.
Somoniylarning birinchi marta mis tangalar zarb qilish huquqiga ega bo’lganligini
eslatib o’tsak, masala ayon bo’ladi. Chunki, ular zarb qilgan tangalarni o’rganish
o’sha davr tarixchilari yozib qoldirmagan Somoniylar davlatining tashkil topish
tarixining ayrim sahifalarini to’ldirishga yoradm beradi. Yana bir misol. Yaqin –
yaqinlargacha Somoniylar davlati mustahkam, yagona va markazlashgan davlat
bo’lgan deb hisoblanib kelinardi. Farg’onada zarb qilingan mis tangalarni
o’rganish mazkur yirik viloyat uzoq davrlar mobaynida yarim mustaqil davlat
bo’lib kelganligini ko’rsatadi. Shu dalilni hisobga olib, biz Somoniylar davlati

qo’lyozma manbalarida ko’rsatilganidek qudratli davlat bo’lmagan degan xulosaga
kelamiz.
Somoniylar davrida zarb qilingan mis tangalar tashqi ko’rinishi bilan ham
diqqatga sazovordir. Mis tanga eng ko’p tarqalgan, ko’p muomalada bo’ladigan
tanga bo’lishiga qarmay u dirham va dinorlar singari puxta ishlangan. Ulardagi
yozuvlar juda ham chiroyli. Ayrim miss tangalar, ayniqsa Buxoroda zarb qilingan
mis tangalar shunchalik chiroylik va puxta ishlanganki, hozir ham kishini hayratga
soladi.
O’sha davrlarda 30 dan ortiq zarbxonalar bo’lsa ham lekin ular vaqti – vaqti
bilan ishlagan. Ayrimlari qisqa muddat ishlab keyinchalik yopilgan. Buxoro,
Samarqand va Shosh asosiy zarbxona hisoblangan. 1
Bulardan tashqari Andijarog’
(Vaxsh va Panj orasidagi viloyat), Axsiket, Forob (O’rta Sirdaryoda), Binket
(Toshkent), Zomin, Isfijob (Chimkent yaqinida), Kuba (hozirgi Quva), Marg’inon
(hozirgi Marg’ilon), Nasrobod (Farg’ona vodiysida), Naukat (Toshkent viloyatida),
Sug’d, Termiz, Tunket (Ohangaron vodiysida), Uzgend (hozirgi O’zgant),
Usrushona, Farg’ona Xo’ttal singari joylarda zarbxonalar bo’lganligi fanga
ma’lum. Yuqorida qayd qilingan zarbxonalarning (14) ko’pchiligi O’zbekiston
hudidida bo’lgan. Hali shu vaqtgacha ma’lum bo’lmagan zarbxonalarning ochilishi
ehtimoldan holi emas, albatta.
Somoniylar hukmronligining oxirgi davrlarida, ayniqsa X asrning ikkinchi
yarmiga kelib mintaqaning Ettisuv qismida shakllangan makondan ko’ra ham
kengroq miqyosda siyosiy faoliyat ko’rsatish imkoni va qudratiga ega bo’lgan
yangi siyosiy kuch maydonga chiqadi. Biz ularni Qoraxoniylar nomi ostida
bilamiz. "Qaroxon" atamasi xususida "xon" ma’lum tushuncha, ya’ni hukmdor
"Qora"ning asli "Qapo" bir necha ma’noda qo’llanilishi ta’kidlangan holda, biz
ko’rayotgan misolda "Buyuk", "Ulug’" tushunchasini beradi.
Shunday qilib X asrning ikkinchi yarmida qoraxoniylar sharqiy yo’nalishda
Balxash ko’li - Chergen daryosigacha ( Sharqiy Turkiston ) bo’lgan erlarni
bo’ysundirishga muvaffaq bo’lib, g’arbiy yo’nalishda Isfijob, O’zgan, Murg’ob
1
Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan”1977. 19 - bet

daryosi quyi oqimlarigacha bo’lgan hududni o’z ta’sir doirasiga kiritib oladi. 1005
yili Somoniylar siyosiy sahnadan butunlay tushib ketdi, shu vaqtdan boshlab
Qoraxoniylar endi Buxoro, Samarqand umuman Amularyogacha bo’lgan
hududlarni boshqara boshladilar. Boshqacha aytganda, XI asr boshlarida Turkiston
bir qancha siyosiy kuchlar tomonidan idora etilgan. Sharqiy Turkiston, Toshkent,
Isfijob, Farg’ona, Samarqand, Buxoro, Chag’oniyon, Xuttalon viloyatlari
qoraxoniylar, Amularyoning chap sohilidagi yerlar to G’aznagacha Xuroson,
Seyiston viloyatlari g’aznaviylar, Xorazm esa Xorazmshohlar , Orol dengizidan
sharq va shimoldagi yerlar o’g’izlar ittifoqi tomonidan boshqarilar, chegaralar
muntazam qo’riqlanar edi.
Qoraxoniylar davri iqtisodiy hayotiga e’tibor bersak, dehqonchilik qishloq
xo’jalik ishlarini bir maromda olib borilishi, sun’iy sug’orish inshootlarini bunyod
qilinishi,savdo-sotiq va hunarmandchilik sohasida taxsinga sazovor ishlar qilingan.
Yuqoridagi ishlarni inobatga olgan holda tangashunoslik sohasida ham
Qoraxoniylar taxsinga sazovor ishlarni amalga oshirishgan. Qoraxoniylar tangasi
somoniylar tangasidan yozuvining nafisligi va umuman bezaklarning xilma-xilligi
hamda sifatliligi bilan ajralib turadi. Kamdan-kam hollarda fil, yo’lbars, arslon,
qoplon, quyon, qushlar, hatto baliq tasvirlangan. Qoraxoniylar mavjudodni
tasvirlashni islom dinida ma’qul ko’rilmasligidan yaxshi xabardor bo’lganliklari
uchun mavjudod rasmlari ichki bozorda ishlatish uchun chiqariladigan
chaqalardagina berilgan. 1
Qoraxoniylar mis, kumush tangalar, XII asrning O’rtalariga kelib oltin tangalar
ham zarb qilganlar. Ayni vaqtda Qoraxoniylar davridan 40 dan ortiq zarbxonalar
fanga ma’lum. Masalan, Axsikent. Bolasog’un, Farob, Barsxon (Issiqko’l
janubida) va boshqalar. Shuni takidlash joizki bir zarbxona bir ne cha nomlarda
tanga zarb qilgan bo’lishi mumkin. Masalan, Ko’zo’rda va Bolasog’un nomi bitta
shaharga tegishli . Lekin Somoniylar davriga nisbatan Movorounnahrda
zarbxonalarni ko’payganligi shubhasiz, zarbxonalar uncha katta bo’lmagan ularni
tashkil etish uchun ko’p mablag’ sarf etish talab qilinmagan.
1
Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich . Numizmatika. /Elektron -o`quv manba/ GDU. 2008. 41-
bet . Internet ma ` lumotlari .

Qoraxoniylar davlatini salmog’i ular zarb etgan XI asrning kumush tangalaridagi
yozuvlar ma’nosida ham aks etgan. XI asr kumush tangalarida bu davrga kelib,
musulmonlar dunyosining diniy boshlig’i Bag’dod xalifasining nomi butun
Qoraxoniylar davlatining hokimi, shuningdek uning vassali shahar yoki viloyat
hokimining va tanga zarb qilingan joy ko’rsatilgan. Mis tangalardagi yozuvlar
kumush tangalardagi yozuvlardan farq qiladi. Ularda xalifaning nomi ko’rsatilmay,
faqat tanga zarb qilingan shahar yoki viloyat hokimining nomi, tanga zarb qilingan
joy ko’rsatilgan.
Qoraxoniylar davrida zarb qilingan tangalardagi yozuvlarning aksariyati arab
alifbosida bo’lib, onda-sonda uyg’ur so’zlari ham uchraydi. Ko’pchilik hollarda
Nasr, Yusuf singari hokimlarning nomlari uyg’ur tilida yoziladi. Tangalarning
tashqi ko’rinishida ham ayrim o’zgarishlar sodir bo’ldi. Agar somoniylar davrida
zarb qilingan tangalardagi yozuvlar aylanasiga bitilgan bo’lsa, qoraxoniylar
turtburchak shaklida yozganlar.
Qoraxoniylar asosan kumush tangalardan tashkil topgan tangalar sistemasini
ham somoniylardan meros qilib oldilar. X asr oxiri XI asr boshlarida
Qoraxoniylarning oddiy kumush pullari sof kumushdan tayyorlanib xalqaro
savdoda ishlatilgan. XI asrning ikkinchi o’n yilliklariga kelib kumush tangalarni
sifati o’zgaradi. Kumush miqdori kamayib uning o’rniga mis qo’rg’oshin ishlatila
boshlandi. 1
XI asr O’rtalariga kelib Ettisuv va Farg’onada tarkibida umuman
kumush bo’lmagan dirham tangalar zarb qilingan va oq tangaga "dirham" - ya’ni
kumush tanga deb yozilgan.
Fanda "kumush inqirozi" deb atalgan bu hodisa XI asrda butun musulmon
sharqida qayd qilingan. Qoraxoniylar davlatida "ku mush inqirozi"ni sodir
bo’lishiga o’zaro kurashlar sabab bo’lgan, undagi ko’plab xarajatlar sifatsiz
dirhamlarni chiqarishga sabab bo’lgan, tanga zarb qilishdagi bunday firibgarlik,
aholini kumush va mis tangalarga bo’lgan ishonchini yo’qotgan.
Shuning uchun, XI asr oxiri va XII asrda Qoraxoniylar davlatining shimoliy
viloyatlarida tanga umuman zarb qilinmadi. Movorounnahrda tanga zarb qilish
1
Федоров Г. А - Давыдов. Монеты рассказивают. М. «Педагогика». 1990. стр- 50.

ozayib ketdi. Savdo bitimlarida boshqa sulolalardan keltirilgan dinorlar - oltin
tangalardan foydalanganlar. Movorounnahrda zarb qilingan tangalarda faqat
Qoraxoniy lar nomi yozilibgina qolmay, saljuqiylar sulolasiga mansub bo’lgan
sultonlarning nomlari ham bitilgan. Tangalar asosan Samarqand, Buxoro, O’zgan
zarbxonalarida chiqarilgan. XII asrning 60-yillariga kelib, tanga zarb etish ishlari
butunlay o’zgardi. O’zgan va Samarqandda kumush suvi yugurtirilgan dirhamlarni
ko’plab zarb qila boshlashiga yo’l qo’yiladi. By bilan bir qatorda Samarqand va
Buxoroda oltin dinorlar zarb etila boshlandi. Kumush suvi yugurtirilgan dirhamlar
kundalik savdoga bo’lgan talabni qondiradigan bo’lsa, oltin tangalardan savdo
bitimida xalqaro savdoda ham foydalanilgan.Haqiqiy kumush tangalar
bo’lmaganligi oltin tangalar, yirik pul hisoblanganligi uchun ularni mayda-mayda
bo’laklarga bo’lib savdo qilishgan.
XII asrning ikkinchi yarmi va XIII asrdagi Qoraxoniylar sulolasi tomonidan zarb
qilingan tangalar, X asr oxiri va XI asrda zarb qidingan tangalardan tubdan farq
qiladi. Birinchidan bu tangalar vaqt o’tishi bilan yiriklashib borgan. Agar X-XI asr
tangalarining diametri 2 - 2,5 sm. bo’lsa. XII asrning 60-70 yillarida kumush suvi
yuritib zarb qilingan dirhamlarning diametri 3 sm.. XI asr boshlarida esa 4 sm.
bo’lgan. Tan galardagi yozuvlarning joylashtirilishi, o’rni va ularning ma’nosi ham
o’zgardi. 1
O’zbekiston hududida XI-XII asrlarda muomalada bo’lgan tan galarni asosiy
qismi Qoraxoniylar davrida zarb qilingan tanga larni tashkil qiladi. Lekin
O’zbekistonning ba’zi janubiy tumanlari, ya’ni Termizda g’aznaviylar tomoni dan
zarb qilingan tangalar muomalada bo’lgan.
Xulosa
Istiqlol yillarida O’zbekiston hayotining barcha jabhalarida tub islohotlar
o’tkazilmoqda, yangilanish jarayoni bormoqda.Ayniqsa, bunday tub o ’ zgarishlar
tarixshunoslikda yaqqol sezilmoqda .
Bu tarix fanlarining mazmuni va mohiyatida yangilanishda, tarixshunoslikda
shakllanayotgan xolislik va adolat tamoyillari asosida yaqqol namoyon bo’lmoqda.
1
Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T . “ Fan ”1977. 23 - bet

Bu o’zgarishlar jarayonida, yordamchi tarix fanlari sirasiga kiritilgan numizmatika
ham mustaqil fan sifatidagi o’z maqomga ega bo’ldi.
Numizmatika shunchaki tangalar yoki pul birliklari haqida ma’lumot beruvchi
soha bo’libgina qolmay, balki turli mamlakatlarning muayyan tarixiy davrdagi
iqtisodiy - siyosiy hayotini chuqur tahlil qilishga zarur bo’lgan ma’lumotlarni
o’zida mujassam etgan fandir.
Mazkur fan Vatanimiz tarixida mavjud bo’lgan davlatlarning ijtimoiy-siyosiy
hamda iqtisodiy hayoti haqida bizga to’la ma’lumot berishda muhim ahamiyatga
egadir. Chunki ma’lum bir davrda zarb etilgan tangalar shu davlatning iqtisodiy
qudratidan dalolat beradi. Numizmatika fanini o’rganish orqali talabalar Vatanimiz
hududida mavjud bo’lgan davlatlarning o’z davrida yuritgan iqtisodiy siyosiy va
madaniy hayotidan ham voqif bo’ladilar.
Numuzmatika tushunchasiga yana qog’oz pullarni o’rgatish (bonistika) va
medal', jeton, order hamda znachoklarni o’rganish (faleristika) ham kiradi. Metall
pullar paydo bo’lganida qadar pul vazifasini har – xil tovarlar: hayvonlar,
taqinchoqlar, metall qurollari va kiymalar bajargan.Tanga tovar ayrboshlashda
ekvivalet rolini uynagan boshqa buyumlardan farq qilib universal to’lov vositasi
rolini egallaydi. Tanga chiqarish faqat hukumdorga xos bo’lib, bu huquqni buzish
eng og’ir jinoyat hisoblangan.
So’ngi yillarda O’rta Osiyoda va qo’shni hududlarda olib borilgan tarixiy-
arxealogik tadqiqotlar bu mintaqada Qadimgi Sarq va Yevropa svilisatsiyasining
shakllanishi va rivojlanishida o’ziga xos o’rin tutganligini ko’rsatuvchi ashyoviy
dalillarni yuzaga chiqardi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.
Karimov ta’kidlab o’tganlaridek, hozirgi O’zbekiston hududining ulkan
Yevroosiyo mintaqasi markazida, muhim tranzit yo’lida kesishgan chorrahasida
joylashganligi tarixan belgilangan bo’lib 1
, bu vatanimizni kishilik tarixining ilk
bosqichlarida-yoq Sharq va G’arb o’zaro muloqotiga kirishadigan joy sifatidagi
ahamiyatini belgilab berdi. Shu tufayli ham vatanimiz tarixini jahon
1
Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolatlari. T. “Ozbekiston”, 1997. 12-bet.

svilisatsiyasining muhim tarkibiy qismi sifatida o’rganish dolzarb vazifa sifatida
kun tartibiga qo’yilmoqda.
Turli hududlar o’rtasidagi o’zaro mahsulot ayriboshlash jarayonlari qadimgi
O’rta Osiyo hududi uchun ham xosdir. Tovar pul munosabatlarining rivojlanishi,
bosqinlar natijasida vatanimiz hududlarida ham tanga pullar kirib keladi yoki zarb
etish yo’lga qo’yiladi. Dastlabki davrda Rim, Vizantiya, Xitoy tangalari ishlatib
kelingan bo’lsa, mill. avv. III asrdan boshlab, o’z tangalarimiz vujudga keldi va
takomillashib bordi. Dastlab, Grek Baqriya tangalari ta’sirida Kushon, Turk
xoqonligi davrida Vizzantiya va Xitoy ta’sirida pullar takomillashadi va o’zgarib
boradi.
O’rta Osiyo hududida zarb etilgan pul tangalarning xalqaro maydonda
ishlatilishi yuqorida aytilgan fikrimizni tasqiqlaydi. Chunonchi, IX-XII asrlarda
Samoniylar va Qoraxoniylar davlatlarida zarb etilgan tanga pullarning Yevropa,
Ckandinaviya, Islandiya, Boltiq bo’yi, Rossiya, Vengriya, Xitoy va boshqa
hududlarda ko’plab topilishi buni yaqqol tasdiqlaydi. Turli xom ashyo va ishlab
chiqarish, savdo munosabatlari turli hududlar, birinchi galda yaqin qo’shni
davlatlar bilan o’zaro xo’jalik munosabatlari mustahkamlanib borishiga va savdo
aloqa yo’llarini kengayishiga olib kelgan. Bu jaronda vatanimiz hududida zarb
rtilgan tangalar ham jahon svilisatsiyasining rivojlanishiga turtki bo’lgan
Bugunda tangalarga xalq madaniyati tarixiga oid muhim yodgorlik deb
qaralmoqda. Tangani jajji yozma manba desa bo’ladi. To’g’ri u qo’lyozma singani
tavsilotli va keng ma’lumot beruvchi manba emas, lekin xolislikka kelganda
tanganing oldiga tushadigani yo’q. Masalaning mohiyati shundaki, qo’lyozmalar
asrlar davomida boshqalar tomonidan o’zgartirilar, qayta-qayta ko’chirilib
yozdirilar, ayrim so’zlar yoki jumlalarning ma’nosi aslidan uzoqlashib ketardi.
Tangalarga zarb etilgan yozuvlar esa qanday bo’lsa, sundayligicha saqlanib
qolaverardi. Demak, tangalar o’tmishni o’rganuvchi muhim manbadir.
Biz bitiruv malakaviy ishimizda numuzmatika fanining bugungi erishgan
yutuqlari, ayniqsa vatanimiz tarixini o’rganishdagi ahamiyati haqida o’z fikr
mulohazalarimizni bayon etdik. Shuningdek, “Numizmatika” fainini o’rganishda

interaktiv usullardan foydalanish haqidagi ilg’or fikrlarni o’rtaga tashladik.
Ma’lumki, O’zbekiston jamiyati jadallik bilan taraqqiy etib, iqtisodiy va siyosiy
mavqei kundan-kunga ortib bormoqda. “Ta’lim to’g’riaida”gi Qonun, “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturI” va Davlat standartlariga javob beruvchi “Ta’lim
texnalogiyasi”ning ishlab chiqilgani va tobora o’quv jarayoniga kirib
borayotganligi muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
Bugungi kunda ta’lim va tarbiyaning sifati esa, o’qituvchi va pedagoglarimiz
tamonidan shakllanib kelayotgan milliy pedagogikaning nazariy asoslarini
nechog’lik o’rganib, o’quy jarayonida zamonga mos bo’lgan ta’lim usullaridan
qanchalik to’g’ri foydalana olayotganligiga chambarchars bog’liq ekanligi,
shubhasizdir. Ayniqsa, tarix fanlarini o’qitishda uning usullaridan foydalanishga
qiziqish kuchaymoqda. Tarix fanlarinig o’qitilishida jumladan, interfaol usullardan
foydalanish dars jarayonini samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda.
Shuningdek, bu usulnig imkoniyatlari shunchalik ko’p va ahamiyatliki, buni
zamonamizning eng yangi pedagogik usuli desak, xato qilmagan bo’lamiz. Mazkur
usul o’zining nechog’lik dars samaradorligini oshirishini amalda tasdlamoqda,
o’qituvchi metodlaridan biri sifatida uning pedagogik amaliy faoliyati mezoniga
aylanib bormoqda.. Zero, o’qitish jarayonida turli usul va metodlar bor, binobarin
ushbu usul ayniqsa, tarix darslarini o’rganishda amaliy ahamiyat kasb etadi deb
bilamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. I.A.Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q». T. «Sharq». 1998.
2. Karimov.I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.T. ”O’zbekiston” 1997.324 b.
3. Karimov. I.A.Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. T. ”Ma’naviyat”, 2008
174- bet
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T.2000.
5. Ayupova.F. Qadimiy tangalar. «Moziydan sado» 1-2 sonlar. 2000y.
6. Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. - T., 1968.

7. Беляков . А . С . Нумизматика . Введение в специальную историческую
дисциплины. –М. MGU . 1990.
8. Воронов Ю. П. C траницы истории денег. Новосбирск. «Наука». 1986
9. Гусарова.Т.П. Введение в специальные исторические
дициплины. -М. 1990.
10. Давидович.Е.А. История денежного обрашения Средней Азии. -М.1983.
11. Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan” 1977.
12. Ziyomuhammedov Bo’ri. Ta’lim texnalogiyalari. Toshkent. 2012.
13. Ziyomuhammedov B, Tojiyev M. Pedagogik texnalogiya: zamonaviy o’zbek
milliy modeli. T. Lider-Press, 2009.
14. Pidayev Sh. Tangalar davr ko’zgusi. T. 1984.
15. Kognev.B. O’zb ekiston pullari. "Fan va turmush".1995. 5-6 – sonlar.
16. Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi.-T.: “O’zbekiston”, 1990.
17. Кобрин Р Б . Вспомогательные исторические дисциплины. М . 1984
18. Русская нумизматика XI - XX веков. Изд. «Аврора». Л. 1979. стр-5-20..
19. Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азию-Т.: Изд. литературы
и искусства им. Гафура Гуляма, 1984. C .182
20. Спасский.И. Г. Русская монетная система. -М., 1962.
21. S a gdull ae v A. Q a dimgi O ’ zb e kist o n ilk yozm a m a nb a l a rd a.- T .: 1993.
22. Лившиц В.А. «Памятники дрейней письменности».-Т.: 1985.
23. Ишанхонов . С . Х . Нумизматическая коллекция, (материалы по истории
Узбекистана) -Т. 1963.
24. История Древнего Мира.-М.: «Наука», 1,3-том, 1982-19, 9.
25. Фенглер X ., Унгер В. «Словар нумизмата». M . 1982.
26. Г,А . Федоров - Давидов Г. A . «Монеты – свидетели будущего».
M . 1985.
27. Г,А . Федоров - Давыдов. Монеты рассказивают. М. «Педагогика».
1990. C .110
28. Федоров M . Н « Нумизматика Средней Азии» «Фурунзе». 1978.
2 9 . Tuxtiyev « Temur va temuriylar sulolasining tangalari ». Toshkent .

«Fan». 1992 .
30. Xasanov X. O’rta Osiyolik geograflar va sayyohlar.-T.: “O’zbekiston”, 1981.
31 . O’zbekiston tarixi. Jurnal. O’z Res. FA. Boboyorov G’,
Kubatin A. //Garbiy Turk xoqonligi tangalari ikonografiyasiga Vizantiya
ta’siri masalasiga doir//. 2008. № 4. 3-10 betlar.
3 2. Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich . Numizmatika. /Elektron – o’quv manba/
GDU. 2008. 41- bet. Internet ma’lumotlari.
Ziyomuhammedov B, Tojiyev M. Pedagogik texnalogiya: zamonaviy o’zbek
milliy modeli. T. Lider-Press, 2009.
Davlat attestatsiya komissiyasining raisi
I.
Tarix fakulteti __4__kurs “__” guruh talabasi …………………… chning “O’rta
asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o’rganishda qiyosiy tahlil usullaridan
foydalanish” nomli bitiruv malakaviy ishi himoya qilishga yuboriladi.
Reyting qaydnomasidan ko'chirma, bitiruv malakaviy ishi rahbarining
xulosasi, kafedraning ishni himoyaga tavsiya etish haqidagi xulosasi, taqrizlar
ilova qilinadi.

Fakultet dekani:
4 – kurs “ ” guruhi talabasi …………… “O’rta asrlar Yevropa davlatlari
numizmatikasini o’rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish” nomli bitiruv
malakaviy ishi kafedraga yig'ilishda muhokama qilingan va Davlat attestasiya
komissiyasida himoyaga tavsiya etiladi.
Kafedra mudiri:
II. uti
«tarix» kafedrasining 201 yil ___ maydagi
№ - majlis qaroridan
Ko'chirma
Qatnashdilar: Kafedraning barcha a'zolari (kishi)
Kun tartibida
Bitiruv chi talabalarning bitiruv malakaviy ishi muhokamasi
Eshitildi:
So'zga kafedra mudiri ………….. chiqib, tarix fani bo'yicha tayyorlagan
bitiruv malakaviy ishi talabga muvofiq tayyorlanganligi, ilmiy rahbarlar va maktab
o'qituvchilaridan taqrizlar ijobiyligini, kerakli hujjatlar rasmiylashtirilganligini
ta'kidlab o'tdi.

Bitiruv ishi mavzusi ……………….o'z fikr - mulohazalarini bildirdilar.
Shundan so'ng bitiruvchi ………………………..chning o ' z mavzusi bo ' yicha
bitiruv ishining dolzarbligi , maqsadini , vazifalari va qilingan ishlardan olingan
natijalar bo ' yicha xulosa va tavsiyalari haqida so ' zlab berdi . Bitiruv malakaviy
ishining mavzusi yuzasidan berilgan savollarga javob berdi.
Majlis qaror qiladi:
Bitiruvchi talabasi “O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini
o’rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish” mavzusi bo’yicha :
1. bitiruv malakaviy ishi tugallangan ish deb hisoblansin.
2. b itiruv malakaviy ishi himoyaga tavsiya etilsin.
Kafedra mudiri:
BITIRUV MALAKAVIY ISHNI BAHOLASH MEZONI
fakulteti
(fakultet nomi)
(fanning nomi)
(Talabaning ismi, sharifi)
HIMOYA VAQTI ______
Mavzuning
dolzarbligi Bajarilgan
ishning
mustaqillik Amaliy
ahamiyati Adabiyotlardan
foydalanish
darajasi

darajasi
Ishning
rasmiylashtirilis
hi BMI himoyasi Umumiy ball %

DAK raisi: __________________
DAK a’zolari : ____________________
____________________
____________________
____________________
fakulteti
tarix kafedrasi
«T A S D I Q L A Y M A N»
Kafedra mudiri ________
«___» ________20 -yil
MALAKAVIY BITIRUV ISHI BO’YICHA TOPSHIRIQ
Talaba ___________________________________________________
1. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi___________________________
_______________________________________________________ ____, 20__- yil
kafedraning _____ sonli majlisida ma ’ qullangan .
2. Bitiruv malakaviy ishini bajarish muddati _____________________
3. Bitiruv malakaviy ishining topshirish muddati «__» ______ 20___-yil
4. Bitiruv ishning bajarilishiga doir boshlang’ich ma’lumotlar:

A. Mavzu yuzasidan materiallar to’plash ________________________
B. Dastlabki olingan materiallarni ishlab chiqish __________________
V. Adabiyotlar majmuasini tuzish ______________________________
G. Tadqiqot bosqichlari xulosa va takliflar _______________________
5. Malakaviy bitiruv ishi bo’yicha o’tkazilish lozim bo’lgan tadqiqotlar
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________
4. Bitiruv ishi bo’yicha mavzu mundarijasi va maslahatchi
o’ qituvchilar
№ Mundarija Maslahatchi o’qituvchi Imzo, sana
Topshiriq berildi Topshiriq
bajarildi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
5. Bitiruv ishining bajarish rejasi.

№ Bitiruv ishining bosqichlarining
nomi Bajarish
muddati Tekshiruvdan o’tganlik belgisi
1
2
3
4
5
6
7
8
9

10
11
Bitiruv malakaviy ishi rahbari __________________________
Topshiriqni bajarishga oldim ___________________________
Topshiriq berilgan sana «____ » _____________ 201-yil
«Tasdiqlayman»
« tarix» kaf. mud.
«» y
Tarix yo’nalishi 4 «__» guruh talabasi chning “O’rta asrlar Yevropa
davlatlari numizmatikasini o’rganishda qiyosiy tahlil usullaridan
foydalanish” nomli bitiruv – malakaviy ishi yuzasidan topshiriq .
№ Topshiriqning mazmuni Bajarilish
muddati Mas'ul Izoh
1 Mavzusining taxminiy rejasini tuzish 2.09.20 1
2 Tanlangan mavzu yuzasidan chop
etilgan asosiy adabiyotlarni o’rganish
3 Har bir rejaga oid materiallarni
turkumlash
4 Bitiruv malakaviy ishning kirish
qismi va birinchi rejasini yozish
5 Bitiruv malakaviy ishning ikkinchi
rejasini yozib tugallash
6 Bitiruv malakaviy ishning uchinchi
rejasini yozish
7 Bitiruv ishining xulosasini tayyorlash
va birinchi variantini ilmiy rahbar
hukmiga havola etish
8 Bitiruv malakaviy ishning yakuniy
variantini tayyorlab kafedra himoya
oldi muhokamasiga tavsiya etish
“O'rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o'rganishda qiyosiy tahlil
usullaridan foydalanish” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishiga yakuniy
XULOSA

Ta'lim jarayonining rivojlantiruvchi texnologiyalar asosida, yanada aniqrog'i
interaktiv usullar asosida asosida tashkil etilishini ta'minlash oily ta'lim tizimida
hozirgi kunda dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Sababi ta'lim oluvchilar egallashi
shart bo'lgan bilimlami talabalar o'zlari mustaqil ravishda topishlariga urg'u berish,
ya'ni pedagog muayyan soatda ta'lim oluvchilar egallashi shart bo'lgan bilimlami
ularga aytib bera qolmay, bu bilimlami ular faol fikr yuritib o'zlari topishlariga
erishishi lozim.
Shu bois ta'lim texnalogiyasini ayniqsa tarix fanlari dars jarayonida qo'llash,
mustaqil ravishda qaror qabul qila oladigan, maqsadlami belgilay oladigan va
amalga oshira oladigan, o'z faoliyatni ongli baholay oladigan faol shaxsni
shakllantirish muammosi dolzarb bo' lib kelmoqda.
mazkur malakaviy ishi shu muaamoga qaratilgan bo'lib, ishda mavzuning
dolzarbligi ilmiy asoslangan hamda ishning maqsadi, vazifalari, ob’yekti,
predmeti, metodlari, metodologik asoslari, ishning tuzilishi ko'rsatilgan. Ya'ni
ishning ilmiy apparati taqdim qilingan.
Ishning birinchi bobida, tarix fanlarini o'rganishda ta'lim texnalogiyalaridan
ayniqsa, “Numizmatika” fanini o'rganishda interaktiv usullardan foydalanish
imkoniyatlari, “Antik davr tanga pullari”, “Numizmatika” fanini o'rganishda
qo'llash mumkin bo’lgan interaktiv usullar haqida fikr yuritilgan.
Ishning ikkinchi bobida, Vizantiya, Xitoy tanga zarbi an'analarininig Turk
xoqonligi tangalariga ta'siri o'rganishda interaktiv usulidan foydalanish, Vizantiya,
Xitoy tanga zarbi an'analarininig Turk xoqonligi tangalariga ta'sirini o'rganishda
“Venn diagrammasi” interfaol usulidan foydalanish masalalari yoritilishiga harakat
qilingan.
Shuningdek, ish yakunlangan bo'lib, bayon etilgan ilmiy-nazariy fikrlar
umumlashtirilgan holda tinglovchi o'z xulosalarini bergan hamda ishning so'ngida
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va mavzuaga oid slaydlar keltirilgan
Umuman olganda, talaba tomonidan bajarilgan malakani himoya qilish ishi
talab darajasida bajarilgan, yakunlangan ish bo'lib, ishni himoyaga tavsiya etish
mumkin.
“O'rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o'rganishda qiyosiy tahlil
usullaridan foydalanish” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishiga
T A Q R I Z
Ma'lumki, O1iy ta'limning asosiy vazifasi mehnat bozorining uzluksiz
ravishda o'sib borayotgan ehtiyojlariga muvofiq shuningdek, mutaxassisning aniq
kasbiy malaka darajasiga yuqori talablar qo'yuvchi bozor iqtisodiyotiga o'tilishini
hisobga olib, yuqori malakali va raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlashdan
iborat. Shunday mutaxassislarni tayyorlashda ta'limning sifatini oshirish,

talabalarning yangi o'quv materillarini samarali o'zlashtirishdan iborat. Bunda
ta'lim texnologiyalarining ayniqsa, interaktiv usullarining o'rni alohida ahamiyatga
ega.
Bitiruvchi ning tanlagan mavzusi shu maqsadga qaratilgan bo'lib, ish kirish,
ikki bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ob'yekti, predmeti, maqsadi
va vazifalari shakllantirilgan.
Ishning birinchi bobida tarix fanlarini o'rganishda ta'lim texnalogiyalaridan
ayniqsa, “Antik davr tanga pullari”, “Numizmatika” fanini o'rganishda interaktiv
usullardan foydalanish imkoniyatlari, tarix fanlari jumladan, “Numizmatika” fanini
o'rganishda qo'llash mumkin bo’lgan interaktiv usullar haqida fikr yuritilgan.
Ishning ikkinchi bobida “Numizmatika” fanini o'rganishda interaktiv
usullardan foydalanish amaliyoti: mavzusini o'rganishda “Klaster” interfaol
usulidan foydanish, “Vizantiya, Xitoy tanga zarbi an'analarininig Turk xoqonligi
tangalariga ta'siri” o'rganishda “Venn diagrammasi” interfaol usulidan foydalanish
masalalari yoritilishiga harakat qilingan.
Umuman Bitiruvchi tomonidan “O'rta asrlar Yevropa davlatlari
numizmatikasini o'rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish” mavzusidagi
malakani himoya qilish ishi talab darajasida bajarilgan, yakunlangan ish bo'lib,
ishni himoyaga tavsiya etish mumkin.
“O'rta asrlar Yevropa davlatlari
numizmatikasini o'rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish”
mavzusidagi malakaviy bitiruv ishiga
T A Q R I Z
Ma'lumki, ta'lim texnalogiyasini ayniqsa, tarix fanlari dars jarayonida
qo'llash, mustaqil ravishda qaror qabul qila oladigan, maqsadlarni belgilay
oladigan va amalga oshira oladigan, o'z faoliyatni ongli baholay oladigan faol
shaxsni shakllantirish muammosi dolzarb bo'lib kelmoqda. Bitiruv malakaviy
ishida O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini qiyosiy tahlil usullaridan
foydalanib o'rganishni bosh vazifa qilib olingan. Binobarin, O’rta asrlar Yevropa

davlatlarining Osiyo mamlakatlari tangalariga ta'siri nihoyatda katta. Bitiruv
malakaviy ishida Yevropa davlatlari balki, Vatanimiz taraqqiyot bosqichlari
davrlari tarixini va xalqimizning jahon sivilizatsiya qo'shgan hissasi yoritilishiga
harakat qilingan.
“Numizmatika” fanini o'rganishda interaktiv usullardan foydalanish ya'ni
qiyosiy tahlil usulidan foydalanish, tarixiy haqiqatni oydinlashtirishga, tarixiy
voqealarning sabab va maqsadlari turlicha baholangan yoki ziddiyatli
qarashlarning mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Shu nuqtai nazarda
qaraganda mazkur bitiruv malakaviy ishi o'z mohiyati bilan dolzarbdir.
Bitiruv malakaviy ishi kirish, asosiy qisim, ikki bob, xulosa va foydalangan
adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
Kirish qismida o'rganilayotgan mavzuning dolzarbligi, o'rganish darajasi va
o'rganishdan qo'yilgan maqsad va vazifalari yoritishga harakat qilingan.
Ishning birinchi bobida, tarix fanlarini o'rganishda ta'lim texnalogiyalaridan
ayniqsa, “Numizmatika” fanini o'rganishda interaktiv usullardan foydalanish
imkoniyatlari, “Antik davr tanga pullari”, “Numizmatika” fanini o'rganishda
qo'llash mumkin bo’lgan interaktiv usullar haqida fikr yuritilgan.
Ishning ikkinchi bobida, Vizantiya, Xitoy tanga zarbi an'analarininig Turk
xoqonligi tangalariga ta'siri o'rganishda interaktiv usulidan foydalanish, Vizantiya,
Xitoy tanga zarbi an'analarininig Turk xoqonligi tangalariga ta'sirini o'rganishda
“Venn diagrammasi” interfaol usulidan foydalanish masalalari yoritilishiga harakat
qilingan.
Bitiruv ishida yangi adabiyotlar va manbalardan unumli foydalanilgan.
Shuningdek, davriy matbuotlardan unumli foydalanganligi ishni ahamiyatini
yanada oshirgan. Xulosalari ijobiy. Jumladan, bitiruv malakaviy ishida ayrim
kamchiliklarga ham yo'l qo'yilgan. 14 - 51 betlarda orfografik xatolar uchraydi.
Lekin bu kamchilik bitiruv ishini ahamiyatini tushurmaydi. Bitiruv ishini DAK
ning ochiq yig'ilishida himoyaga tavsiya etaman.

Sotib olish