O‘rta asrlarda Qashqadaryo vohasi me’morchilik obidalari - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	99.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Iyun 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

16 Sotish

O‘rta asrlarda Qashqadaryo vohasi me’morchilik obidalari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ O‘rta asrlarda Qashqadaryo vohasi me’morchilik obidalari ”
mavzusida yozgan

Qarshi
1 Bitiruv malakaviy Bitiruv malakaviy ishiishi

M U N D A R I J A
KIRISH …………………………………………………………………………...3
I BOB. Qashqadaryo vohasining janubiy tumanlarida joylashgan me’moriy
obidalar. …………………………………………………………………………...5
1.1. Qarshi - O‘rta Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biri.… ..………………...5
1.2. Qarshi shahrining tevarak atrof hududlarida joylashgan me’moriy inshootlar 25
II BOB. Qashqadaryo vohasining shimoliy tumanlarida joylashgan me’moriy
obidalar …………………………………………………………………………...35
2.1. Shahrisabz shahrida joylashgan me’moriy yodgorliklar. ……………………35
2.2. Shahrisabz tumanida joylashgan me’moriy yodgorliklar … …………………48
XULOSA ................................................................................................................54
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati..........................................................................56
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston O‘rta Osiyo davlatlari orasida me’moriy
yodgorliklari va qadimiy shaharsozlik madaniyati bag‘oyat boyligi bilan ajralib
turadi. Ana shu boisdan ham bu yerda butun bir madaniyat o‘lkasining
yodgorliklarini ta’mir qilish haqidagi fan markazi vujudga keldi. Tabiiyki, meros
masalalari O‘zbekistonda hal etilishining butun hudud bo‘ylab katta ta’siri bor. Bu
esa Sharq mamlakatlaridagi madaniy o‘choqning eng yirik ko‘rsatkichlaridan
biridir. Yurtimizdagi mavjud shaharlar orasida Qashqadaryo viloyatining ikki
asosiy shahri - Qarshi va Shahrisabz shaharlari ham qimmatli tarixiy-me’morchilik
yodgorliklarini saqlab qolgan hisoblanadi.
Qashqadaryo viloyatining yodgorliklarini o‘rganish va saqlash ham hozir
yangi darajaga kirgan. Bundan bir qancha vaqt muqaddam davlat tomonidan
saqlanayotgan binolar 10 tadan oshmas, bular - Shahrisabzdagi XIV-XV asrlarga
mansub mashhur tarixiy yodgorliklar va Qarshidagi XVI asrga doir bitta yodgorlik
edi. Hozir viloyat hududida joylashgan ko‘plab tarixiy yodgorliklar davlat
muhofazasiga olingan bo‘lib, ular viloyatning turli tumanlarida joylashgan, X
asrdan to XIX asrgacha - katta tarixiy davr meroslarini qamrab olgan
yodgorliklardan iboratdir. Ayni paytda, bu noyob merosga munosib voris bo‘lish,
ularni asrab avaylab, kelgusi avlodlarga bezavol yetkazish, milliy an’analarni izchil
davom ettirish va ijodiy rivojlantirish kabi vazifalar mavzuning dolzarbligi
hisoblanadi.
Ishning maqsadi va vazifalari. Viloyatning asosiy shaharlari - Qarshi va
Shahrisabz O‘rta Osiyo hududida vujudga kelgan davlatlarning ko‘p asrlik tarixiy
yo‘lida hech qachon Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlari singari mavqedagi
poytaxt bo‘lgan emas. Biroq shunga qaramay, bu viloyatning ham o‘rganilgan,
ta’mir qilinayotgan yodgorliklari O‘rta Osiyo me’morchilik tarixini o‘rganish
uchun haqiqiy bebaho xazina ekanligini ko’rsatib berish malakaviy ishning
maqsadi va vazifalari hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati. Qashqadaryo vohasining boy
me’moriy yodgorliklarini o’rganish barobarida ularga tegishli bo’lgan so’nggi
3

davrda olib borilayotgan qurilish-ta’mirlash ishlarigacha bo’lgan ma’lumotlarni
umumlashtirgan holda tadqiq etishga harakat qilindi, bu esa malakaviy ishning
ahamiyatli tomoni hisoblanadi.
Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi kirish, 2 ta
bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxati, 56 bet hamda ilovalardan
tashkil topgan.
4

I-BOB. QASHQADARYO VOHASINING JANUBIY TUMANLARIDA
JOYLASHGAN ME’MORIY OBIDALAR.
1.1. Qarshi - O‘rta Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biri.
Hozirgi Qashqadaryo viloyati qadimiy unumdor dehqonchilik o‘lkasi - So‘g‘d
hududida, O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘i - Movarounnahr (Sirdaryo va
Amudaryo havzasi, shuningdek ikki suv tomiri - Zarafshon va Qashqadaryo)ning
qoq negizida joylashgan. Bu viloyat O‘rta Osiyoning butun tarixiy taqdirini birga
boshdan kechirgan.
Eramizdan oldingi birinchi ming yillikning boshlarida Qashqadaryo viloyati
hududida qadimgi dehqonlarning dastlabki manzilgohlari bo‘lganligi ma’lum.
Ularniig eng qadimgilari Nishon, Yakkabog‘ va Chiroqchi (Chimqo‘rg‘on suv
ombori sohili)ga yaqin joylardagi tepaliklarning ostida hanuz saqlanib kelmoqda.
Bu yerda antik dunyoning mahalliy badiiy an’analari va san’ati negizida
o‘ziga xos sharq ellinistik madaniyati paydo bo‘lgan, bularning namunalari hozir
arxeologlariing qazilmalarida topilmoqda.
Kitob va Shahrisabz tumanida Qarshi yaqinidagi Zahoki-Moronda qadimgi
shaharlar qazilganida arxeologlar antik dunyo buyumlarini va inshootlarning
qoldiqlarini ham topganlar. 1
Qarshidai shimol tomonda, Kosonning Yerqo‘rg‘on shaharchasi yonidagi
yirik shahar o‘rnida, Ahamoniylardan oldinroq (eramizdan oldingi 1 ming yillarda)
paydo bo‘lgan Nautaka shaharchasi joylashgan. Bu yerda ikki aylana paxsa devor
bilan o‘ralgan, ikki darvozalik yirik antik shahar va hukmdor qal’asi bo‘lgan.
Arxeologik qazilmalar paytida shaharda kulolchilik korxonasi, qalin loy devorlar
bilan gir aylantirib o‘ralgan, ustunli, rasmlar bilan bezatilgan ibodatxona topilgan.
Bir qancha belgilariga ko‘ra bu ibodatxona buddaviylar madaniyatiga mansubdir.
Boshqa dinlar, jumladan zardo‘shtiylik (otashparastlik) bo‘lganligi dahma
inshootlaridan ham ko‘rinadi. 2
1
Манакова В.Н. Архитектура и строительство Узбекистана. Т., 2001. C .55
2
Л.Ю.Маньковская. “Архитектурые памятники Кашкадарьи”. Ташкент, “Узбекистан”, 1979 г. C .26
5

V asrda antik shaharlar inqirozga uchraganligi qayd etiladi. Viloyatning butun
hududida yo‘l chorrahalarida vujudga kelgan qadimgi tepaliklar ilk feodalizm (VI
—IX asrlar) davriga taalluqlidir. Bular orasida shaharlar, qo‘rg‘onlar, qal’a
qoldiqlari, qishloq manzilgohlari (vohalarda - dehqonchilik shahar hududlarida -
hunarmandchilik) ko‘zga tashlanadi. Bu, feodal munosabatlari paydo bo‘layotgan
va o‘rnatilayotgan vaqtlar edi. O‘sha vaqtda vujudga kelayotgan shahar odatda
qator burjlari bo‘lgan baland paxsa devor bilan o‘rab olingan. Qal’a-ko‘xandiz va
shahriston - turar joylari va jamoat markazi bo‘lgan shaharga alohida e’tibor
berilardi. O‘sha vaqtlarda hozirgn Kitob yaqinida Kesh va hozirgi Qarshi shahri
yaqinida Naxshab shahri bunyod etilgan, natijada ana shunday shaharlar negizida
Qashqadaryo viloyatining asosiy madanny markazi tashkil topgan.
Arxeologlar yodgorliklar orasida feodallarning Muddintepa, Sho‘rtepa,
Shulluqtepa kabi qo‘rg‘onli ancha-muncha qal’alarining qoldiqlarini ham topdilar. 3
Dehqonlarning ko‘pdan-ko‘p mayda qo‘rg‘onlarniing ishlov berilgan yerlar
orasida bo‘lishi sug‘orish ishlarining rivojlanganligidan dalolat beradi. Tog‘li
tumanlarni obod qilish toshli-kesak piramida ko‘rinishida qurilgan signal
minoralariing toqqa tomon cho‘zilib ketishi bilan bog‘liq bo‘lib, xavf-xatar
tug‘ilgan vaqtda minoraning cho‘qqisida o‘t yoqilgan. Topilgan san’at asarlari
o‘sha vaqtdagi odamlarning ma’naviy madaniyatidan dalolat beradi.
VII asr boshlarida Kesh va Naxshab viloyatlari arablar tomonidan bosib
olindi. 729 yilda Keshdagi tarixiy janglarda qatnashgan aholi arablarga qattiq
qarshilik ko‘rsatdn. 769—783 yillarda Zarafshon va Qashqadaryo vodiylari
Muqanna boshchiligidagi co‘g‘diylarning ozodlik harakati maydoniga aylandi.
Arab istilosidai keyin (VIII asr) Amudaryo bilan Sirdaryo havzalari -
Movarounnahr (ikki daryo oralign) deb ataladigan bo‘ldi. Mahalliy Somoniylar
sulolasining feodallar, keyinchalik turk-qoraxoniylar urushiga qaramay,
mamlakatning xo‘jalik hayoti IX asrdan to XIII asrgacha ko‘tarila borganligi qayd
etiladi.
3
Поткин И.И. Архитектура Средней Азии. Всеобшая история архитектури. Т., 1999. C .120
6

IX-XII asrlarda o‘nglanib olgan va gullab-yashnagan Movarounnahr o‘lkasi
Sharqdagi fan markazlarndan biri bo‘lib qoldi. «Bu mamlakat zaminining o‘ziga
xos tomonlari yana shundan iboratki, bunda olimlardan tashqari, hech qanday
boshqa narsa unmaydn, binobarin, bilarmand kishilar Movarounnahrning moli
bilim va donolik deb hisoblaydilar» degan satrlarni o‘qiymiz Mahmud nbn
Valining «Bahrul-asror» nomli asarida (XVII asr). O‘rta Osiyo me’morchilik-
binokorlik madaniyati iyegizida tabiat hodisalariniig qonuniyatlari haqidagi fan
bilimlarn yotadi. Qadimgi me’morlar jazirama va ayozdan himoya qilish
talablariga javoban mohirona tadbirlar ko‘rganlar, mahalliy binokorlik
materiallaridan qanday foydalanish zarurligini yaxshi bilganlar, ularning
mahoratlari qanchalik yukori darajada ekanligini zamonamiz arxitektorlari ravshan
ko‘rib turibdilar. Ularning yutug‘i shundaki, bu yerda qadim vaqtlarda
astronomiya, mexanika, matematika va ayniqsa bu sohalarning geometriya bilan
bog‘liq qismlarn, ya’ni shakl hamda jismlarning sath xususiyatlarini o‘rganish
bag‘oyat rivojlangan edi.
Geometrik vositalar majmuasi butunlay cheklangan bo‘lishiga qaramay, ular
amalda binolarning g‘oyat turli-tuman shakllarini kashf etdilar, binolar esa bir
ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya doirasidagina emas, balki har jihatdan bir-biridan farq
qilar edi. Ba’zi shakllar, chunonchi, turar joy va jamoat binolarining to‘rt ustunli
xonalarn ikki ming yil mobaynida kuzatilib kelinmo q da. Ular o‘zlariga xos
anchagina tomonlari bilan - islomgacha bo‘lgan vaqtdan buyon davom etib
kelayotgan an’analari (peshtoq, ravoq, ustunlar va hokazolar) bilan izohlanadi.
Rivojlangan O‘rta asr va eng so‘nggi feodalizm arxitekturasida (IX asr-XX
asr boshlari) geometrik jismlar bino poydevorida kub yoki to‘g‘ri burchakli
prizma, gumbazli tomlar qurishga o‘tish uchun sakkiz qirralik shaklni qo‘llanishi,
yarim sfera - gumbazning o‘zini qurish, yuqorida tik silindr-minora, gumbaz
poydevorida qisqa silindr-baraban bo‘lishi va boshqa usullar hukmronlik qildi.
Qo‘shni Toxaristonda hozirgi Surxondaryo viloyati) saqlanib qolgan
yodgorliklar o‘sha davr monumental amaliy san’atining namunalaridan darak
7

beradi. 4
Chunonchn, Jarqo‘rg‘ondagi shaklli g‘ishtlardan ishlangan minora, ta’mir
vaqtida ochilgan Hakim-at-Termiziyning maqbarasi ganchkorlik san’atining ajoyib
namunalaridandir. Bu vaqtda Buxoro vohasida mashhur yodgorliklar - Ismoil
Somoniy maqbarasi, Buxoroda (1127 yil) va Vobkentda (1197 yil) minoralar,
Mag‘oki-Attoriy masjidi, Karmana dashtida Raboti-Malik karvonsaroyi qurilgan.
O‘sha vaqtda Qarshi vohasidagi Furdina, Kasbi va Qovchin qishloqlari tevaragida
katta qabristonlar paydo bo‘ldi. Ular keynnchalik XIV-XIX asrlarda buzilib
ketgan. Baqt o‘tishi bilan ko‘pgina me’morlik hashamlarn bizgacha yetib
kelmagan.
Bu yerda qurilish ishlari XIII asr boshlarida, Nasaf atroflarida 1220 yilning
yozini o‘tkazgan Chingizxon qo‘shinlarining bosib kirishi bilan to‘xtab qolgandi.
Bu hududga yirik aymoqlar - jaloriylar va barloslar ko‘chib kelib, unumdor
yerlarga o‘rnashdilar va tez orada islom dininn qabul qildilar. Shahar atrofidagi
joylarga o‘rnashib qolgan, o‘ziga ilk O‘rta asr Keshi nomini olgan barlos
aymog‘idan chiqqan va juda katta imperiya o‘rnatgan Temur (1333-1405 yillar)
Xo‘jailg‘or qishlog‘ida (hozirgi Yakkabog‘ tumanida) tug‘ilgan.
Kebekxon (1318-1326 yillar) o‘troqlik mayllari va mamlakatning mahalliy
aholisi bilan madaniy aloqalarning yorqin ifodachisi edi, u pul va ma’muriy
islohotlar o‘tkazish yo‘li bilan mamlakat iqtisodiy hayotining yuksalishiga to‘rtki
bergandi. Uning davrida Naxshab (arabcha-Nasaf)ning shimoli-janubida
viloyatning yangi poytaxti - Qarshi shahri qurildi.
XIV asrning 60-yillari boshlarida Qashqadaryo viloyatini boshqarish Temur
qo‘liga o‘tdi. XIV asrning 60-70- yillaridagi hokimiyat uchun kurash jarayonida bu
viloyat bir necha bor Temur kuchlarining to‘plannsh joyi bo‘lib xizmat qildi.
Qarshidagi qo‘rg‘on va qishlik bino qurilishi 1364-66 yillarga mansubdir. 1370
yilda poytaxt Samarqandga ko‘chib kelgan Temur Kesh viloyatining asosiy shahri
- Kesh (keyinchalik Shahrisabz deb nom olgan)ga bo‘lgan e’tiborni susaytirmadi.
XIV asrning oxirlarida Temur qo‘shini Xorazm, Ozarbayjon, Eronni zabt etdi.
Bosib olingan mamlakatlarning eng mohir me’morlari, hunarmand ustalarn
4
Ремпель Л. И. Архитектурный орнамент Узбекистана. Ташкент , 1994. C.102
8

Shahrisabzdagi Oqsaroyni, temuriylar sulolasining xilxonasi Dorussaodatni, uning
otasi, piri Shamsiddin Kulol va barlos ayonlari dafn etilgan maqbaralarni qurishda
qatnashdilar. Bu, Temurning O‘rta Osiyodagi dastlabkn o‘lkan qurilishlaridan biri
edi. Rivoyatlarga ko‘ra, u ko‘pdan-ko‘p obod karvon yo‘llari, ko‘priklar barpo
etgan, karvonsaroylar, istehkom-rabotlar va suv omborlari - sardobalar qurdirgan.
Ulug‘bek davrida (1394-1449 yillar) ham Shahrisabz qurilishi davom ettirildi,
bu yerda jome’ masjidi - Ko‘kgumbaz va o‘z avlodlari uchun dahma (XV asrning
30-yillari) solindi. 5
XV asr oxirida Shahrisabz va Qarshi bir necha bor amirlar
o‘rtasidagi «nizolar sababchisi» bo‘ldi (1490 yilda Shayboniyxon tomonidan
talandi, 1499-1500 yillarda ular Bobur hokimligi ostida qoldi, 1513 yilda Eron
qo‘shinlari qamaliga duch keldi).
Qashqadaryo viloyatiga Movarounnahr hokimlarining qiziqishi uning Buxoro,
Samarqand va Shahrisabzni, Kalif, Tsrmiz, Karki, Balx, Hirot, Chorjuy bilan
bog‘laydigan, strategik jihatdan g‘oyat qulay bo‘lgan muhim karvon yo‘llarining
tutashgan yerda joylashganligi va juda go‘zal tabiiy sharoiti bilan izohlanadi. 1574
yildan boshlab Qarshi va Shahrisabz yondosh tumanlari bilan Abdullaxon II barpo
etgan Buxoro xonligiga kirdi.
Yangi davr qurilish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan XVI asr oxirlaridagi
yodgorliklar xon xonadonining sobiq sevimli yozgi manzili Qarshi cho‘lining
barcha hududida joylashgan. "Rivoyatlarda aytilishicha, Abdullaxon II karvon
yo‘llarida juda ko‘p inshootlar qurdirgan.
XVII asrda Ashtarxoniylar sulolasi davrida Buxoro xonlarining qo‘riqchilari
qarshilik mang‘it urug‘laridan iborat bo‘lib, ularning xonlarga ta’siri kuchli edi. Bu
esa Qashqadaryo viloyatida qurilish ishlarini kuchaytirishni oldindan belgilab
berdi. Qarshi yirik savdo markazi sifatida o‘sdi va Mang‘itlar sulolasi Buxoro
taxtiga chiqqan kezlar - 1753 yilda davlatning ikkinchi shahri sifatida ahamiyat
kasb etdi.
O‘rta Osiyo me’morchiligining o‘tmishdagi yorqin an’analari XVI asrda shu
viloyatda saqlanib qoldi va Shahrisabz tumanida joylashgan ajoyib yodgorliklarda
5
Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997.98-b.
9

chuqur iz qoldirdi. Bu Katta Langardagn maqbara va masjid bo‘lib, ularning nodir
badiiy fazilatli interyerlarida Samarqand me’morchilik maktabining ta’sirini
ko‘rish mumkin.
Qashqadaryo viloyatining me’morchiligi bilan tanishishni dastavval
Samarqanddan bir dovon oshib, Shahrisabzdan boshlash ancha qiziqarliroqdir.
Qiya aylanma tog‘ yo‘llarn, birin-ketin namoyon bo‘ladigan go‘zal manzaralar,
bepoyon kengliklar kishida ulug‘vor va ajib taassurot qoldiradi. Bu kayfiyat
me’moriy yodgorliklarni tomosha qilayotganimizda ham hamma vaqt hamrohimiz
bo‘ladi.
Kitob – Shahrisabzga tomon ketgan yo‘l ustidagi birinchi shahar. Bu tuman
markazi So‘g‘dning eng qadimgi manzilgohlaridan birining o‘rnida joylashgan. Bu
yerda antik va O‘rta asr davridagi qo‘rg‘on topilgan. V-VII asrlarda ayniqsa
gullab-yashnagan bu shahar, eslatishlarga ko‘ra, Kesh nomi bilan atalib kelgan.
Arablar istilosidan keyin u tanazzulga uchragan va boshqa aholi punkti Kesh
nomini olgan (shaharlar nomining bunday o‘zgarib turishi O‘rta asrlarga xos odatiy
bir holdir, ya’ni XIV asrning oxirigacha, Shahrisabz deb o‘zgarguncha Kesh
nomini saqlab qolgan. 6
Kitobdan atrofi tepaliklar bilan o‘ralgan yam-yashil vodiydagi o‘lkan
yodgorlik - Xo‘ja Ilim Kon xonaqohiga borish mumkin, shu nom bilan ataladigan
qishloqdagi bu joy Kitob tumanining Sivaz qishlog‘iga qarashlidir.
Tepalikdagi qabriston o‘rtasida baland qad ko‘tarib turgan yirik diniy
kompleks yaqindagina xonaqohga qo‘shilib ketgan edi, tepalik etagida esa masjid,
madrasa va karvonsaroy bo‘lib, ular ikki keng qo‘shsaroyni tashkil etgan. Qatnov
yo‘lni kesib o‘tgan, ravoqgacha g‘isht yotqizilgan zinasimon yo‘lka xonaqohga
tomon olib boradi. 1965-1967 yillarda ansamblning quyi qismi tartibga solindi.
Rivoyatlar ansambl qurilishini XVI asrning ikkinchi yarmiga taalluqli deb, uni
Xo‘ja Ilim Kon deb taxallus olgan olim shayx Xo‘ja Abu Boqiy nomi bilan
bog‘laydi. Agar bu me’moriy yodgorlikni va shunga o‘xshash komplekslarning
6
Mahmud ibn Vali. “Baxr ul-asror”. Toshkent:Fan nashriyoti. 1977 y.80- b .
10

vujudga kelishi va tarixiy qurilish holatini tushuntirib berilmas ekan ularning
arxitekturasi noaniq bo‘lib qoladi.
Umuman olganda, XVI-XVII asrlardagi bunday komplekslarning
kompozitsiyasida quyidagi usul qo‘llanardi: alohida maqbara yoki maqbaralar
o‘rnatilib, ular ustiga marosimlar xonasi bo‘lgan yodgorlik kompleksi qurilardi.
Shunga o‘xshash eng yirik yodgorliklar XVI-XVIII asrlarda tashkil topgan,
Buxoro poytaxti bo‘lgan davlatiing viloyatlarida bunyod etilgan.
Bular orasida Xo‘ja Ilim Kon kompleksi eng yirik yodgorlikdir. Xonaqoh
to‘g‘ri burchakli planda (24x20,2m) tushgan, burchaklarida silindrik kichik
minorachalar-guldastalari bo‘lgan ravoq-gumbazli binodir. Uning old tomonida
uchli baland qubbador peshtoq yon tomonga tushgan qanoslari bor. Bino ichi katta
xonadan iborat (11,8X11,8), hamma devorlari tokchali, bir-biri bilan kesishgan
to‘rt ravoq va qalqonsimon bag‘allar gumbaz bilan yopilgai. Gumbazning diametri
xonanipg yon tomonlariga qaraganda ikki baravar kichik (6,4 m). Tashqi tomondan
u zinasimon shaklda ko‘rinadi, bu- aftidan, manzarali gumbaz o‘rnatish uchun
mo‘ljallangan bo‘lsa ajab emas, lekin u o‘rnatilmagan. Xonaning yon tokchalari
o‘yib ishlangan, ularga gumbazli arklar bilan bezatilgan old tomonidan kiriladi. 7
Binoning hashamatli burchaklarida tomga olib chiqadigan to‘rtta g‘ishtin
zinapoya bor. Bino bezaklari sodda: old tomonlari silliqlangan g‘ishtlar bilan
qoplangan va faqat derazalariga jimjimador ganchkor panjaralar o‘rnatilgan.
Birgina mehrob peshtoqida zebi-ziynat elementlari aks ettirilgan, bu ham bo‘lsa,
yassi muqarnasli «iroqi» va «chasiak» texnikasida ishlatiladngan pannolardir.
Bular esa XIV asr oxiri va XVII asr me’morchiligining Buxoro maktabi uchun
xarakterlidir. Oddiy va monumental bu bino o‘zining me’moriy shakli, tepalik
cho‘qqisiga mohirona va o‘rinli o‘rnatilganligi bilan o‘z ko‘rinishni sharaflaydi.
Tepalikdagi bu hashamatli binodan tashqari, mehrobiy sag‘analar orasida kul
rang ikkita dahma ko‘zga tashlanadi. Uning kattasi (12X12m) sharq tomonda
xonaqohning bosh fasadidan 20 metr nariroqda, kichigi undan janubroqda
joylashgan. Daxmalar kvadrat poydevorga o‘rnatilgan bo‘lib, katta prizma
7
Л.Ю.Маньковская. “Архитектурые памятники Кашкадарьи”. Ташкент, “Узбекистан”, 1979 г. C .45
11

ko‘rinish kasb etgan. Ularning ikkalasi ham marmar bilan qoplangan, yon
tomonlari o‘lchovli bo‘lib, ular to‘g‘ri burchak va kvadratlarga ajratilgan, maydon
sathiga o‘ymakor geometrik naqshli marmar plitalar yotqizilgan. Katta dahma
kishida alohida taassurot qoldiradi. Uning tepasida o‘tlar orasida o‘ymakor naqshli
oq marmar qabr toshlari juda ko‘p.
Qarshi - O‘rta Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biri bo‘lib, hozirgi
paytda Qashqadaryo viloyatining markazi hisoblanadi. Bu ko‘hna shahar o‘zining
uzoq tarixi davomida Naxshab - Ksenippa, Nikshapa, Nasaf, Qarshi degan nomlar
bilan atalib kelgan.
Miloddan oldingi IV asr oxirida Aleksandr Makedonskiy qo‘shinlari, butun
O‘rta Osiyo singari, qadimiy Nikshapani ham bosib olgan va uni ikki daryo
oralig‘idagi Nautaka (Kesh), Pareytakena, Gabaza kabi janubiy hududlarga hujum
qilish uchun tayanch manzillardan biriga aylantirgan. O‘sha davrga mansub
oromiy hujjatlarida qayd etilishicha, keyinchalik Yerqo‘rg‘on nomini olgan
Nikshapa xarobalari hozirgi Qarshi shahridan shimoli-g‘arbda 2 chaqirim
uzoqlikda joylashgan, butun vohaning ilk markazi hisoblangan.
Qadimiy Nikshapa miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda paydo bo‘lib, ko‘p
o‘tmay katta shaharga aylangan. 8
U Maroqand, Ko‘ktepa (Baziliya), Uzunqir
(Kesh-Nautaka) shaharlari kabi miloddan oldingi IX-VII asrlarda hukmronlik
qilgan axmoniylar sulolasidan avvalgi davrlardayoq so‘g‘d sivilizatsiyasining
to‘rtta asosiy markazlaridan biri bo‘lgan. Bu markazlar, ehtimol, o‘ziga xos shahar-
davlatlar So‘g‘diyona axmoniylar davridan avval ham muayyan davlat birlashmasi
sifatida mavjud bo‘lganidan dalolat beradi. Markazlarining joylashuviga ko‘ra, u
uchta asosiy hududdan iborat bo‘lgan, ya’ni bosh markaz - Maroqandni o‘z ichiga
olgan So‘g‘d, Nikshapa - Yerqo‘rg‘on hamda Nautakaning asosiy markazi Kesh -
Uzunqir shahri bo‘lgan.
Miloddan avvalgi III asr Nikshapa qudratli fortifikatsiya, muhtasham
inshootlar, yuksak rivojlangan hunarmandchilik va so‘g‘dcha xususiyatlar bilan
aralashgan o‘ziga xos ellinistik madaniyatga ega bo‘lgan. Arxeologik topilmalar
8
Казаков Б.А. Документальные памятники Средней Азии. — Ташкент, 1997. C .156
12

shu davrda Janubiy So‘g‘d, jumladan Nikshapa ham, qadimiy madaniyatning
asosiy o‘chog‘i bo‘lganidan dalolat beradi. Nikshapaning rivojlanishi va savdo-
iqtisodiy ahamiyati uning muhim savdo yo‘llarida joylashgani bilan belgilangan.
Bu yo‘llar Amudaryo sohillari bo‘ylab Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiyaga olib
borgan.
Nikshapada juda erta, taxminan, miloddan avvalgi IV asrning oxirida tovar-
pul munosabatlari paydo bo‘ladi va keyinchalik ko‘p asrlar davomida izchil
rivojlanadi.
Nikshapa Yerqo‘rg‘on bilan bir vaqtda, ehtimol, miloddan oldingi II asrda
boshqa bir yirik shahar - hozirgi Qarshi markazida joylashgan vohaning harbiy va
ma’muriy markazi Qal’ai Zahhoki Moron yuzaga keladi va rivojlanadi. Bunday
ikkita harbiy-ma’muriy va savdo-hunarmandchilik markazlarining mavjudligi
Sharqqa xos bo‘lgan hodisa, albatta. Lekin ushbu holatning bunday yaqqol shaklda
namoyon bo‘lishi O‘rta Osiyoda faqat Qarshi vohasida uchraydi. 9

Ilk O‘rta asrlarda Yerqo‘rg‘on shahristonidagi qadimiy poytaxt -
Nikshapaning tashlandiq holga kelib qolishi tufayli vohaning markazi yangi joyga,
deyarli hozirgi shahar yonida joylashgan Shulluktepa shahristoniga kuchadi. 701-
702 yillarda ushbu shahar arab manbalarida Nasaf deb ataladi va bu nom XIV
asrning boshlarigacha saqlanib qoladi.
Shu davrda, Movarounnahrning boshqa shaharlari kabi, Nasaf ham islomga
o‘tish jarayonini boshdan kechiradi. VIII asrning oxirgi choragida Nasaf, Kesh
singari, Muqanna qo‘zg‘olonining asosiy markaziga aylangan sulolasi shakllangan.
Qarshi XIV asrda hozirgi o‘rnida barpo etilganidan so‘ng u tezda rivojlanib,
mustaxkam qal’aga aylangan. Ayniqsa, shahar tarixida Amir Temur faoliyati katta
ahamiyat kasb etgan. Buyuk Soxibqiron shaharni obod qilib, mustaxkamlab, bu
yerda katta jome masjidi, madrasa va boshqa binolar qurdirgan.
Qarshi shahri me’morligi O‘rta Osiyo me’morligi rivojining umumiy
yo‘nalishi asosida taraqqiy etgan. Bu yerda, butun O‘rta Osiyoda bo‘lgani kabi,
qadimdan keskin kontinental iqlim, tabiiy resurslarning mavjud zaxiralari hamda
9
Казаков Б.А. Документальные памятники Средней Азии. — Ташкент, 1997. C .60
13

hududning yuqori seysmik tabiati bilan bog‘liq ravishda asrlar davomida sinovdan
o‘tgan qurilish materiallari va konstruksiyalardan foydalanilgan. Qurilish
jarayonida turli davrlarda paxsadan, har xil kattalikdagi to‘g‘ri to‘rtburchak yoki
kvadrat shaklidagi xom g‘ishtdan foydalanilgan. Keyinchalik - islomiy rivojlanish
davrida monumental qurilishda ko‘proq loydan yoki ganchdan, yoxud «ganchxok»
deb ataladigan loy-ganch aralashmali pishiq g‘ishtdan foydalanila boshlandi. havo
namligi yuqori bo‘lgan inshootlar (hammomlar, gumbaz shaklidagi suv
saqlanadigan inshoot - sardobalar, ko‘prik va poydevorlar) g‘ishtini terishda
ko‘proq suvga chidamli ohakli-kulli qorishma - qirdan foydalanilgan (unga butalar
kuli qo‘shilgan). Ommaviy qurilishlarning tomlarini yopishda to‘sinlar ustidan
yassi yog‘och bo‘laklari - vassajuftlar qo‘yilgan, ayvonlar yoki shifti keng
xonalarda - tom to‘sinlari ustunlarga tirkab qo‘yilgan. O‘rta asrlarda monumental
qurilishda tom sifatida ba’zan xom g‘ishtdan, ko‘pincha esa pishiq g‘ishtdan
gumbaz va qubbalar yasalgan. Ta’kidlash joizki, Qarshi atroflarida mohirona
ishlangan, hozirgacha saqlanib kelgan xom g‘ishtli gumbazlar bor.
XVI asrda qurilish ishlari avj olib ketadi, poytaxt - Buxorodagi, Qarshi va
boshqa shaharlardagi qator monumental inshootlarning devorlari, mablag‘larni
tejash maqsadida, uch qatlamli va qoplama tarzida, g‘isht terilgan holda barpo
etilgan. Bu usulda pishiq g‘ishtdan ikki qator devor terilib, o‘rtasi bo‘sh qoldirilgan
va bu yer qurilish chiqindilari, g‘isht bo‘laklari bilan to‘ldirilib, loyli qorishma
qo‘yilgan. Devorlar baland pishiq poydevor ustiga qurilgan va suvdan saqlanish
choralari ko‘rilganda anchagina chidamli bo‘lgan. Mazkur shartlarga rioya
qilinmagan takdirda namgarchilikdan ichki qatlam shishgan hamda devorning
pastki qismi nuragan. 10

Qayd etish kerakki, IX asr va XX asr boshlaridagi ko‘plab monumental
inshootlar - karvonsaroylar, masjidlar, madrasa va saroylarga hovlili kompozitsiya
xos bo‘lgan. Bunda binoning ichida ichki hovli bo‘lgan va u to‘rt tarafi bo‘ylab
qator xonalar - hujralar bilan (madrasa va karvonsaroylarda) yoki galereya bilan
(jome masjidlarida) o‘ralgan.
10
E.V.Rtveladze. “ Qarshi 2700.” Т oshkent , “ Ma ’ naviyat ” nashriyoti , 2006 yil . 105- b .
14

Umuman, islom davriga oid O‘rta asr me’morligida diniy inshootlar -
masjidlar, minoralar, madrasalar, sufiylik xonaqolari, maqbaralar, shuningdek
fuqarolik binolari - turarjoylar. saroylar, savdo rastalari, karvonsaroylar, sardoba va
ko‘priklar alohida o‘rin tutadi. Bu turdagi inshootlarning har biri asrlar davomida
o‘zining vazifasiga mos me’moriy-badiiy va rejali tipologik xususiyatlarga ega
bo‘lgan. Shaharning rejali tartibida Registon maydoni ajralib turgan. Bo‘ylamasiga
monumental inshootlar bilan o‘ralgan Registon maydoni O‘rta asrlardagi
Movarounnahr shaharlariga xos bo‘lgan. Qarshida bu ikki yo‘l chorrahasidagi
maydon bo‘lib, u shaharning Sharshara, Karluqxona, Xiyobon va Tutak kabi to‘rt
darvozasiga olib borgan. To‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi, g‘arb-sharq tomon
cho‘zilgan bu maydonda masjidlar, madrasalar, hammomlar, Chorsu savdo
rastasining gumbazlari, shuningdek xilma-xil yog‘och qurilmalar serob bo‘lgan.
Sardoba ham shu yerda joylashgan bo‘lib, suv Sharshara darvozasidan maxsus
tarnov orqali kelib tushgan. O‘tgan asrning 70-yillarigacha Registondagi
inshootlardan XIV asrga oid Odina masjidi, sardoba, XX asrning boshlariga oid
Bekmir madrasasi saqlanib qolgan.
Biz quyida Qarshi shahri me’morligini hozirgi kungacha saqlanib qolgan
yodgorliklar asosida, ularni vazifalariga ko‘ra toifalarga ajratgan, shuningdek
chorak asr ilgari mavjud bo‘lgan va o‘rganilgan, biroq 1970-1980 yillargacha
saqlanmagan inshootlarni ham kamrab olgan holda ko‘rib chiqamiz.
Fuqarolik inshootlari - bu turarjoylar, savdo rastalari, karvonsaroylar,
hammomlar, sardobalar, ko‘priklar va boshqalardir. Bu turdagi inshootlarning
barchasi Qarshida mavjud bo‘lgan, biroq ulardan ayrimlarigina saqlanib qolgan.
Qarshi shahridagi uy-joy binolari Movarounnahrga xos me’morlik
an’analariga mos tarzda qurilgan. Loyli-sinchli devorlar (ikki qavatli yog‘och sinch
- qo‘sh sinch xom g‘isht yoki quritilgan yassi loy bo‘laklari - guvala bilan
to‘ldirilgan) hamda yassi loy tomlar haroratni barqaror saqlagan, ya’ni yozda
salqin, qishda issiq bo‘lgan. Turarjoy binolari odatda ikkita hovlidan iborat
bo‘lgan. Bu hovlilar aylanasiga turarjoy va xo‘jalik binolari bilan qurshalgan.
Ulardan birinchisi birun (tashqi) - uyning erkaklar qismi hisoblangan va ziyofat,
15

mehmondorchilik hamda rasmiy qabullarga mo‘ljallangan, ikkinchisi esa darun
(ichki) - uyning xotin-qizlar yashaydigan qismi hisoblangan. Hovlidan uyga tomon
yog‘och ustunlarga o‘rnatilgan ochiq ayvon orqali o‘tilgan. Mehmonxonalar va
ayvonning shiftlari alohida mahorat bilan ishlangan. Yog‘och to‘sinlar va ular
orasidagi vassalar ko‘pincha yorqin bo‘yoklar bilan bezalgan. Mehmonxona
devorlariga idish-tovoq va uy-ro‘zg‘or buyumlari uchun bezakli javonlar o‘yib
yasalgan.
Bunday an’anaviy uylar ichi nisbatan qulay va bezatilgani holda, ko‘cha
tomondan esa oynasiz, loysuvoq holda ko‘rimsiz ko‘rinar edi. Hovlining tashqi
bezagini faqat mohirona yasalgan o‘ymakor darvoza tashkil etishi mumkin edi.
Saroylar ancha mahobatli, maydoni keng bo‘lgan, ular turarjoy va qo‘shimcha
xonalar, ochik hovlilarni qamrab olgan va tantanavor tusda bo‘lib, rang-barang
naqshlar, ganch va yog‘och o‘ymakorligi namunalari bilan bezalgan.
Hammomlar. O‘rta Sharkda V asrlardayoq jamoat hammomlari mavjud
bo‘lgan. XV asrga kelib, O‘rta Osiyoga xos hammomlar namunalari shakllangan.
XVI asrda Qarshidagi hammom - bu turdagi O‘rta asrlar inshootining mumtoz
namunasi bo‘lib, O‘rta Osiyoda bunday qadimiy hammomlar kam uchraydi.
M.Masson ushbu hammomning qurilishini Abdullaxon II nomi bilan
bog‘laydigan afsonaning mavjudligini tasdiqlab, uni 1592-1593 yillarda qurilgan
deb hisoblaydi.
Hammom to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida (22 ga 14,4 metr) bo‘lib, uning
bo‘ylamasiga beshta va eniga uchta xona joylashgan. Xonalar eng yirik gumbazli
(balandligi 5,6 metr) markaziy zal atrofida uyushgan. Zamonaviy yer usti
qurilmasidan zina orkali hammomning asosiy yarim yer osti qismiga tushilgan. Bu
yerda harorat ichkariga tomon oshib borgan. Kirish joyida birinchi - ancha salqin
yechinish va lungi olish (lungixona yoki ro‘molxona) xonasi mavjud. Bu
to‘rtburchak shakldagi xona bo‘lib, supasi bor, devorlarida tokchalar o‘rnatilgan.
Ikkinchi xona - dam olish xonasi - harorati mo‘tadil bo‘lib, badanni issiq yoki
sovuqqa moslashtirgan.
16

Markaziy zal - katta gumbaz yoki miyonsaroy uqalash va yuvinishga
mo‘ljallangan, shu maqsadda zal markazida katta supa qilingan. Undan g‘arb
tomonda masjid zali, xodimxona va kichik yuvinish xonalari (ularda ham supa
hamda tokchalar) bor.
Miyonsaroy qarshisida eng issiq xona - issiq suvli hovuz bilan tutash
garmxona mavjud. Undan so‘ng sovuq va issiq suvli hovuzlarga tutash sovuqxona
(xunukxona), uning yonida esa mo‘rcha joylashgan. Hammom ustini qoplagan o‘n
bitta gumbazdan oltitasi doirali bo‘lib, beshtasi esa balxiy gumbazlardir. Devorlar
suv o‘tkazmaydigan kir qorishmasi bilan suvalgan. Yer osti kanallari (ajratuvchi
kanallar - 100 santimetrli, chetki kanallar - 30 santimetrgacha) ganch korishmada
pishiq g‘ishtdan taxlangan. 11
O‘rta Osiyoda saqlanib qolgan shu turdagi noyob inshootlardan biri XVI
asrda Qashqadaryo ustiga qurilgan ko‘prikdir.
U pishiq g‘ishtdan ko‘pravoqli qilib qurilgan. Ko‘prik o‘n to‘rtta keng va past
arklar bilan tutash o‘n ikkita baquvvat tirgakka tayanadi. Ko‘prikning uzunligi 122
metr, kengligi - 8,2 metr, markaziy qismida daryo tubidan yo‘l qoplamigacha
balandligi - 5,35 metr. Ravoqlar oralig‘ida ko‘prikning har ikki tomondan
o‘rnatilgan tirgaklarning diametri 4 metrga teng, asosi tosh bloklar bilan
kengaytirilib, silindr shaklidagi baquvvat kontrforelar bilan mustahkamlangan.
Vaqt o‘tishi bilan daryoning o‘zani kengayadi, ko‘prikni uzaytirish va qayta
ta’mirlash zarurati tug‘iladi. Shu tufayli 1914 yilda ko‘prikning har ikki tarafidan
qo‘shimcha qismlar qurilgan hamda kirish joyida pishiq g‘ishtdan ikkita
qorovulxona barpo etilgan. Ular yuk transporti harakatiga xalakit bergani uchun
1970 yilda buzib tashlangan.
Lekin 2005 yilda yana qayta tiklangan. Diniy me’morlikka oid
yodgorliklardan bir necha masjid va madrasa, masjid-xonaqo hamda shu
mintaqaga xos bo‘lgan usulda pishiq g‘ishtdan terilgan kichik minora saqlanib
qolgan.
11
Манакова В.Н. Архитектура и строительство Узбекистана. Т., 2001. C .88
17

Masjidlar. Movarounnahrda masjidlarning uchta an’anaviy turi bo‘lgan: har
kungi besh maxal namoz o‘qiladigan, mahalliy aholiga mo‘ljallangan mahalla
masjidlari; juma kunlari umumshahar ibodatlariga mo‘ljallangan jome masjidlari:
hayit masjidlari - namozgoh (iydgoh, musalla).
Hayit masjidlari shahar va uning atrofidagi erkaklar uchun yiliga ikki
marotaba - Fitr va Qurbon hayitida namoz o‘qishga mo‘ljallangan. Qarshida O‘rta
Osiyodagi hozirgi kunlargacha yetib kelgan sanoqli namozgoh masjidlaridan
bittasi - XVI asrlarda qurilgan Ko‘kgumbaz saqlanib qolgan.
Namozgoh masjidlari bu paytga kelib markazida baland arkli va g‘arbiy
qismida mehrobli shaklda qurilgan. Majmua oldida odatda maydon bo‘lib, u hayit
namozlari paytida shahar va uning atrofida yashovchi erkaklar sig‘ishiga
mo‘ljallangan. Ular asosan shahar tashqarisida qurilgan, chunki atrofida bo‘sh
maydon bo‘lishi kerak edi. Qarshi shahridagi namozgoh masjidi ham shunday
shaklda qurilgan. Bu inshoot XVI asrda shaharning bir chetida qurilgan bo‘lib,
vaqt o‘tib, shahar kengaygani sayin shahar markazida qolib ketgan.
Ushbu masjid bu turdagi Movarounnahrga xos inshootlarning eng yirigi va
mahobatlisi bo‘lgan. Uning to‘g‘ri to‘rtburchak tarxining (38,25 ga 14,6 metr)
g‘arbiy tomonida ravoqli mehrobi bor qismi oldinga to‘rtib chiqqan. Bino
kompozitsiyasida uning butsimon o‘rta qismi va baland gumbazi hamda peshtoqi
ajralib turgan. Unga ikki tomondan pasayib boruvchi ikki qanot kelib ulangan.
Ularning har biri to‘rt gumbazli va markazida bitta ustunli galereya bo‘lib,
ikkita toqi markaziy zalga, shuningdek. bosh va yon fasadga qarab ochilgan.
Pastak poydevorlar (0,7ga 1,1 metr) loyli qorishma bilan maydaroq g‘ishtdan
terilgan. Devorlar va guldor katta ustunlar pishiq g‘ishtdan terilgan. Markaziy zal
ikki qatlamli gumbaz bilan qoplangan. Gumbazlarning ichkisi - ravoqka
o‘rnatilgan. Tashqisi bezakdor ko‘kgumbaz – baland baraban - poyigumbazga
o‘rnatilgan. Uning Ko‘kgumbaz deb atalishi shundan kelib chiqqan. Baraban
islimiy naqshlar bilan bezatilgan, ularni uzoqdan ham o‘kish mumkin. Baland va
yirik harflar «Abadiyat Ollohga tegishli» degan arabcha hikmatni takrorlaydi.
Uning davomidan mayda harflar bilan «Ollohga shon-sharaflar» degan yana bir
18

arabcha ibora qaytarilgan. Asosiy bezak bosh ravoqqa yozilgan bo‘lib, bunda o‘sha
davrga xos bo‘lgan uzluksiz mozaikadan foydalanilgan. Sirlangan nakshlarda oq
havorang, ko‘k va firuza rangdan foydalanilgan. Peshtoqning yuzasiga tekislangan
g‘isht ustidan sirlangan koshinlar bilan «Olloh», «Muhammad», «baxt» so‘zlari
yozilgan. Peshtoqning yon tarafida yulduzsimon rasm bor. Bu yerda sirlangan
peshtokda «Bino Abdullaxon Ikkinchining oliy hukmiga ko‘ra hijriy 999 yilda
(milodiy 1590-1591 yillari) qurilgan» degan yozuvlarni o‘qish mumkin edi. Bu
yerda masjid me’morining ismi Mir Beki Bahodir deb yozilgani aniqlandi. Qarshi
Registonidagi Abdullaxon Ikkinchi madrasasi qurilishi ham uning nomi bilan
bog‘liqdir. Bu Abdullaxon tomonidan uning hayotini saqlab qolgani uchun ehtirom
ko‘rsatilgan Beki Biy degan odamning ismidir.
Dastavval masjid interyeridagi mehrob va devorlar sirlangan edi. Ular XIX
asr oxirida, qulab tushgan gumbaz bilan birgalikda, XX asr so‘ngida binoni kapital
ta’mirlash paytida qayta tiklangan. Mahalla masjidlari an’anaviy ravishda ko‘p
sonli bo‘lib, deyarli har bir mavzening markazida bunyod etilgan, har kungi besh
marotabalik namozlarga mo‘ljallangan. Jamoatchilik markazining asosiy inshooti
bo‘lgan mavze va qishloq masjidlari yonida ko‘pincha hovli bo‘lib, unda
hammom, tahoratxona, ba’zan g‘uslxona, maktab, bir nechta hujra, tobutxona,
hovuz bo‘lgan. Mahalla masjidlarida gumbazli, ustunli yoki ustunsiz yassi tomli
zal bo‘lgan. Ular ikki tomondan yoki ko‘pincha uch tomondan yog‘och ustunli
ayvon bilan o‘ralgan. Qarshi shahrida saqlanib qolgan mahalla inshootlari orasida
eng salobatlisi Chaqar masjidi bo‘lgan.
Uning to‘g‘ri to‘rtburchakli olti ustunli, ichkarilab boruvchi kompozitsiyaga
ega zali bo‘lgan, u uch tomondan ayvon bilan o‘ralgan. Zaldan ayvonlarga
chiqiladigan to‘rttadan eshik, old tomonda ikkita eshik bo‘lgan, g‘arb tomonda
mehrob joylashgan. Zalda antiqa detallar, o‘ymakori ustunlar, eshiklar, zanjirsimon
ganch naqsh bilan bezalgan mehrob bo‘lgan. Bino pishiq g‘ishtdan yasalgan bo‘lib,
uning satxi, ayvonlar bilan qo‘shib hisoblanganda 22ga 22metr, zalning satxi -
11,5ga 15,7 metrga teng. Taxminan XIX asrlarda qurilgan Mahallot masjidi to‘rt
ustunli zalga, uch tomonli ayvonga hamda qo‘shsinch shaklida qurilgan devorlarga
19

ega inshootdir. Masjidning yog‘och to‘sinli tomining markaziy qismi hovuzak
shaklida biroz ko‘tarilgan bo‘lib, ko‘k qizil, yashil rangli moybo‘yoklar bilan
bezalgan. Ayvonlar bilan qo‘shib hisoblaganda, binoning hajmi 22,5ga 14 metr,
zalniki - 10ga 10metrni tashkil etgan. Polining g‘ishti archa shaklida terilgan.
Binoning o‘zi g‘isht platforma - supa ustiga qurilgan. 12

Buzrukobod masjidi XIX asrga oid bo‘lib, devorlari qo‘shsinch usulida
yasalgan. Masjid mavze markazida, hovuz va darvozaxona bilan birgalikda bunyod
etilgan. Majmua hududi 17,5ga 22,5 metr, zali - 7,5ga 9,3 metrga teng.
Gumbazli mahalla masjidlaridan Xoja Axror masjidini sanab o‘tish mumkin.
Bu yerda gumbazli zalga ikki tomondan yog‘och ustunli, tomi ustunlarga
o‘rnatilgan ayvon kelib ulangan. Masjidning pishiq g‘ishtdan yasalgan kvadrat
shaklidagi zalining gumbazi burchakda ravoqsimon bag‘allarga o‘rnatilgan.
Binoning janubi-sharqiy qismida yuqoriga, gumbaz darajasiga olib boruvchi
g‘ishtin zinapoya o‘rnatilgan. Saqlanib qolgan eshik va yog‘och panjara hamda
ayvon ustunlarining naqshlari XIX-XX asrlarga oid. Taxmin qilinishicha, binoning
o‘zi ancha avval qurilgan. Ayvonlarni qo‘shib hisoblaganda, uning hajmi 12,6ga
12,8 metrni tashkil etadi.
Kulollik masjidi XIX asrning boshida eski shahardagi kulollar mavzesida
qurilgan. Uning maydonida bir necha hujra va darvozaxona bor. Bu yerda,
shuningdek nihoyatda ko‘rkam bir asrlik tut daraxti ham bo‘lgan. Masjidning
sinchli binosi to‘rtburchak shaklidagi zal (6,2 ga 6,8 metr), unga janub va sharq
tomondan ulangan ustunli ayvonlar va janubiy ayvon tomonidan kiriladigan to‘g‘ri
to‘rtburchak shaklidagi binodan iborat bo‘lgan. Binoning sirlangan naqshlari
saqlanib qolmagan. Bino baland g‘ishtin platforma - supa ustiga qurilgan.
O‘rta asrlarda Movarounnahrda islom dinidagi falsafiy oqim - sufiylik
shuningdek avliyolar qabriga sig‘inish keng urf bo‘lgan. Shu tufayli shuhrat
qozongan sufiy shayxlar va boshqa dindorlar qabrlari qoshida shahardan tashqarida
sufiylar yodgorlik markazlari qaror topa boshlagan. Ularning arxitekturasi
inshootlar majmuasidan iborat bo‘lib, hovli atrofida avliyoning maqbarasi yoki
12
Поткин И.И. Архитектура Средней Азии. Всеобшая история архитектури. Т., 1999.
20

qabri, uning «oyoq tomonida» ko‘pincha izdoshlarining qabrlari, masjid, shayx,
uning muridlari va darveshlar uchun hujralar, xonaqo binosi - sufiylar ibodatxonasi
joylashgan. Hovli markazida hovuz bo‘lgan.
XV-XVII asrlarda Movarounnahrda monumental va yirik portalli xonaqo
binolari keng tarqalgan. Biroq XVIII-XIX asrlarda Movarounnahrdagi iqtisodiy
bo‘xronlar tufayli bunday binolar maydalashib borgan va ular ko‘pincha xonaqo va
mahalla masjidlari vazifasini bajargan. Qarshidagi Qo‘rg‘oncha diniy yodgorlik
majmuasida aynan shu turdagi masjid - xonaqo mavjud bo‘lgan. Dastavval ushbu
yodgorlik majmuasi shahardan tashqarida, xazirada joylashgan daxmaga ko‘milgan
hurmatli mahalliy eshonlar - Bahriddin, Kamoliddin, Abdurahmon xalfa va
boshqalar qabrlari yonida bunyod etilgan. XVI asrdan boshlab, ilk islom
ko‘rsatmalariga qat’iy amal qilingan holda, Buxoro vohasida hattoki taniqli
kishilar uchun ham maqbaralar qurilishiga yo‘l qo‘yilmagan. Keyinchalik bunday
kishilarning jasadi xazirada, ochiq joyda dafn etilgan. Xazira - bu kichik dafn
hovlisi bo‘lib, g‘isht devor bilan o‘ralgan, kirish joyi bo‘lgan. Uning ichkarisida
marhumlar dafn etilib, qabrlari sag‘ana yoki daxma bilan belgilangan.
Daxma - bu dafn platformasi - supa bo‘lib, ko‘pincha tosh bilan qoplangan
hamda atrofi past tosh panjara bilan o‘ralgan.
Keksalarning aytishicha, hazira va daxmani o‘z ichiga olgan Qo‘rg‘oncha
majmuasi bundan 200 yil avval - XVIII asrda tashkil topgan, hozir ham mavjud
masjid esa XX asr boshida qurilgan. Vaqt o‘tishi bilan majmua shahar hududiga
kirib qolgan va turarjoydagi yirik diniy markazga aylangan.
Gumbazli darvozaxonasi bor xazira hovlisi endilikda majmua hovlisiga tutash
bo‘lib, uning janubi-sharqida masjid – xonaqo, janubida - minora joylashgan, hovli
markazida esa hovuz bor.
Masjid - xonaqo mahalla masjidlari turiga kiradi, uning to‘rtburchak zali
(11,4ga 11,4metr) shimoli-sharqiy tomondan ustunli ayvon bilan o‘ralgan. Bino
devorlari qo‘shsinch usulida qurilgan.
Sokoli va panjarasi yevropacha shakldagi to‘g‘ri to‘rtburchak g‘ishtlardan
terilgan. Zal va ayvon shiftlari serjilo islimiy naqsh bilan bezalgan.
21

Hovlining markazida to‘rtburchak shaklida (17.6ga 17.6 metr) burchaklari
kesilgan, marmar bilan bezalgan oltita zinapoyali hovuz joylashgan. Minora pishiq
g‘ishtdan yasalgan, shakli silindrsimon bo‘lib, tepa tomonga qarab toraygan, ustida
ravoqli fonus o‘rnatilgan. Stalaktitsimon karniz uning kichik gumbazini bezagan.
Minora devori dekorativ sayqallangan g‘isht bilan bezalgan, bir necha qator
sirlangan naqshinkor belbog‘lar bilan o‘ralgan. Umuman olganda, ushbu kichik
minora arxitekturasida Buxoro me’morlik maktabining jiddiy ta’siri seziladi.
Minoraning pastki qismi diametri - 2,56 metr.
Qarshining O‘rta asrlar me’morligida kichik ko‘p sonli, ammo me’moriy
yechimiga ko‘ra monumental madrasalar muhim o‘rin tutadi. Madrasa - oliy diniy
o‘quv yurti Movarounnahrda X asrning boshidanoq ma’lum bo‘lgan. XI asrda ular
bu turdagi binolarga xos me’moriy-rejalashtirish xususiyatiga ega bo‘lgan. O‘rta
Osiyoning an’anaviy madrasalari to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lib, markazida
ochiq hovlisi bo‘lgan. Hovli atrofida hujralar - talabalar uchun xonalar, bino
burchaklarida gumbazli zallar - masjid va darsxonalar bo‘lgan, yirik madrasalarda
hovlining ikki yoki to‘rtta o‘qida peshtoqli ayvonlar joylashgan.
Qarshida o‘tgan asrning 70-yillariga kelib 1920 yilda ma’lum bo‘lgan
yigirmata madrasadan unga yaqini saqlanib qolgan. Bu madrasalarga quyidagi
umumiy xususiyatlar xos bo‘lgan: XVII-XIX asrlarga oid binolar devorlari uch
qatlamli shaklda an’anaviy musulmoncha pishiq g‘ishtdan terilgan, ichki tomoni
loyli qorishma bilan aralashtirilgan g‘isht siniqlari va qurilish chiqindilari bilan
to‘ldirilgan. Devorlar ganchli qorishma vositasida terilgan kichik o‘lchamli
sayqallangan g‘ishtlar bilan qoplangan. Xonalar balxiy usuldagi shiftlar bilan
yopilgan. Hovlining burchagidan hujralarga kirish yo‘lagi bo‘lgan. Vestibyul
orqali olib kiruvchi bosh yo‘lak an’anaviy yon yo‘laklarsiz bevosita ichki hovliga
olib chiqqan. Binoning yon va orqa tomonlari tekis va bezaksiz bo‘lgan. Bosh
kirish qismi yassi ravoqli tokchalar bilan bezalgan, barcha binolar bir qavatli
bo‘lib, faqat yirik madrasalardagina kirish qismi binoni salobatliroq ko‘rsatish
uchun ikki qavat qilib qurilgan.
22

O‘tgan asrning 70-yillarigacha saqlanib qolgan mumtoz namunalarga
o‘xshash bu turdagi inshootlardan biri - SHermuhammad madrasasi bo‘lgan
(hozirgi paytda saqlanib qolmagan). U to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi (27,5ga 24,6
metr) simmetrik bino bo‘lib, bosh fasadi ikki qavatli, qolgan qismi bir qavatli
bo‘lgan. Bino toqi va yon qanotlari yassi tokchalar bilan bezalgan, bosh kirish
qismi burchaklarida esa minoralar - guldastalar o‘rnatilgan va ular ravoqli fonus
bilan yakunlangan. Kirish qismi o‘rtasida 1865 yil sanasi va ustaning ismi
yozilgan, uni yo usta Xido Xolik (Zaynutdinovga ko‘ra) yoki usta Abdal Hakim
Nasafiy (M.Massonga ko‘ra) deb turlicha talqin qilishadi. Xo‘ja Qurbon madrasasi
(bizgacha yetib kelmagan) to‘rtburchak shaklidagi (21,25ga 21metr), kichik hovlisi
bor (10,7ga 9,1metr) bino bo‘lib, balxiy shiftli hujralar bilan o‘ralgan. Kiraverishda
yagona gumbazli zal - darsxona bo‘lib, ikkinchi zal o‘rnida ikkita hujra bo‘lgan,
natijada vestibyul markaziy o‘qdan chetlashgan. Kirish qismining notekisligi
binoning old qismiga ta’sir ko‘rsatib, portal tomonlaridagi ravoqlar soni noteng
bo‘lib qolgan.
Sharof Xo‘ja madrasasi, mahalliy ma’lumotlarga ko‘ra, XVIII asrning
boshida uning mudarrisi Sharof Xo‘ja tomonidan qurilgan ekan. Bu – uncha katta
bo‘lmagan, to‘g‘ri to‘rtburchakli, asimmetrik, kichik hovlisi bor bino. Hovlining
g‘arb tomonidagi yozgi masjidning yog‘och ayvoni bor, bu kam uchraydigan holat
bo‘lib, XVIII asrga mansub ayrim yodgorliklardangina ma’lum.
Ushbu uch madrasaning qurilgan vaqti aniq ma’lum emas. Ayrim
ma’lumotlarga ko‘ra, L. Y. Mankovskaya ulardan birinchisi (SHermuhammad
madrasasi) XVII-XVIII asrlar oralig‘ida, qolgan ikkitasi esa XVIII-XIX asrlarda
qurilgan deb hisoblaydi. Keyingi inshootlardan XX asrning boshiga mansub
madrasalar guruhini ko‘rib chiqish mumkin. Bu yerda an’anaviy me’morlikda
yangi, chetdan olib kirilgan qurilish materiallari va usullarilan foydalanilganini
ko‘rish mumkin. Masalan, keyingi uchta yirik bir va ikki qavatli Madrasa XX asr
boshlariga mansub bo‘lib, yevropacha to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi pishiq
g‘ishtdan ohakli yoki sementli aralashmadan foydalanilgan holda qurilgan. Eng
yirik va mumtoz shaklga yaqin madrasalar sirasiga 1903 yilda qurilgan Bekmir
23

madrasasi (28,07 ga 28,57 metr) va 1909 yilda qurilgan to‘g‘ri to‘rtburchak
shaklidagi Abdulaziz madrasasi (26ga 21metr) kiradi. Ularning asosiy qismi bir
qavatli bo‘lgani holda, old qismi va kirish joyi ikki qavatli qilib qurilgan edi.
Ularning o‘zaro o‘xshash peshtoq qismlari markazida toq yasalgan bo‘lib, yon
qanotining ikkinchi qavatida arksimon galereya o‘rnatilgan, bino burchaklarida
tepasiga chiroq o‘rnatilgan guldasta minoralari bor. Abdulaziz madrasasida
arksimon chiroq ustida binafsha rangli naqshinkor havo rang gumbazcha
o‘rnatilgan.
XX asr boshlariga mansub Qilichboy madrasasi ham shunga o‘xshash
me’moriy yechimga ega. Bino to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida qurilgan bo‘lib (17,2
ga 19,8 metr), bosh fasadi ikki qavatli, biroq bezaklari birmuncha odmiroq. Ayrim
bir qavatli madrasalarni loyli qorishmalar asosida an’anaviy to‘rtburchak
g‘ishtlardan qurish davom etgan. Hozirgacha yetib kelmagan Jumaboy madrasasi
ham shu yusinda qurilgan. Bu bino XX asrning birinchi o‘n yilligida mahalliy
boyning mablag‘lariga, shu yerlik kishilar bergan ma’lumotlarga ko‘ra,
samarqandlik ustalar tomonidan qurilgan. Bu - to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi bino
(20,9 ga 18 metr), fasadlarining kompozitsiyasi notekis bo‘lgan. Bosh fasadda
arksimon tokchalar o‘yilgan.
Ta’kidlash kerakki, Qarshi me’morligining mahalliy xususiyatlari, ayniqsa,
madrasalar qurilishida yaqqol namoyon bo‘ladi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan
madrasalar XVIII asrga va XX asr boshlariga xos bo‘lib, bu davrda Qarshi Buxoro
xonligining ikkinchi yirik shahri bo‘lgan, poytaxt me’morlik maktabining kuchli
ta’siri ostida rivojlangan. Bu yerda buxorocha inshootlarga xos uch qatlamli
devorlar, hovli ichki burchaklarining kesmasi, bino burchaklaridagi burjsimon
guldasta shakllari, binolar ostidagi g‘isht platformalar, minoralar shakli va
me’moriy yechimi qo‘llangan.
Biroq Qarshi madrasalari, Buxoro me’morlik maktabining viloyat
shoxobchasi bo‘lgani holda, o‘zining mahalliy xususiyatlari bilan ham ajralib
turgan. Chunonchi, Qarshi madrasalarining bosh fasadi yopiq bo‘lgan, ya’ni ular
samarqandcha usulda - ravoqsimon lodjiyalarsiz qurilgan (Bekmir va Abdulaziz
24

madrasalari bundan mustasno). Bu yerdagi guldastalar va fonuslar shakli
buxorocha o‘lchamlardan farq qilgan, Qarshida Buxoroda kam uchraydigan, biroq
XVI asrdayok ma’lum bo‘lgan usul - binoning qolgan qismi bir qavatli bo‘lgani
holda, fasadning ikki qavatli qilib qurilishi ko‘p uchraydi.
Qarshi shahrining o‘rta asrlarga oid me’morligi qiziqarli, o‘ziga xos, shu bilan
birga, Markaziy Osiyo me’morligining kam o‘rganilgan qismini tashkil etadi. Bu
yerda saqlanib qolgan noyob, qadimiy va yirik inshootlar - XVI asrda qurilgan
Ko‘kgumbaz namozgox masjidi, hammom va Qashqadaryo ustiga qurilgan ko‘prik
mahalliy ustalarning yuksak mahoratidan dalolat beradi.
25

1. 2 . Qarshi shahrining tevarak atrof hududlarida joylashgan me’moriy
inshootlar.
Qarshi tevarak-atrofi (Beshkent, Koson, Mirishkor tumanlari)da ancha-
muncha yodgorliklar mavjudligi - bu sohada o‘rta asr davomida hayot qizg‘in
kechganligidan dalolat beradi. Bu joyda yirik komplekslar ham, qishloqlardagi
alohida obidalar ham saqlanib qolgan. Hap birida kamida bitta masjid mavjud, ular
orasida juda qadimiylari ham uchrab qoladi. Ayrimlari noyob bo‘lib, har qaysi
ansambl o‘z tuzilishi, binosining qiyofasi, qurilishining tarixi, shart-sharoiti
jihatidan betakrordir. Boshqa birlari boshqa uslubi bilan ajralib turadi va nihoyat,
bir-biriga sira o‘xshamaydi, ular Qashqadaryo guruhi uchun o‘ziga xos xarakterga
ega, ularning nusxalari O‘rta Osiyoning boshqa madaniy vohalarida ham mavjud.
Qarshidan shimoli-g‘arbga tomon 15 kilometr masofada Koson yo‘lidagi
Fudina qishlog‘ida juda qadimgi ajoyib tarixiy obida - Husamota ansambli bor.
Kompleksning darvoza oldi – kiraverishi paxsadevor bilan o‘ralgan. Bu yerda o‘t-
o‘lanlar va daraxtlar orasidagi katta hovuz atrofida tahoratxona, peshayvoni
bo‘lgan gumbazli masjid va uncha katta bo‘lmagan darvozasimon uchta imorat
mavjud, ular orqali yo‘lovchilar ansamblning markaziga boradilar. Bu binolar bir
vaqtning o‘zida emas har xil vaqtda, ya’ni XI asrdan to XIX acpgacha bo‘lgan davr
mobaynida qurilgan va ularda ta’mir belgilari saqlanib qolgan.
Agap diqqat bilan qaralsa, ikkinchi darvoza poydevorida mayda yupqa
g‘ishtlar, devor va gumbazlarda esa ruscha quyilgan g‘ishtlar terilganligi yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Bunda darvozaning asosi uning qadimgiligini rad etadi; aftidan,
XVI—XVII asrlarda darvoza qurilayotgan kezlarda mayda g‘ishtlar X—XI
asrlardagi saqlannb qolmagan binolarning xarobalaridan terib olingan. To‘g‘ri
burchakli g‘ishtlari esa darvoza XIX asrning ikkinchi yarmida qurilganligini
bildirib turibdi.
Ikkinchi darvoza - kichikroq, yonlari guvala bilan urilgan bo‘lib, ikkita xonasi
ham bor, yon tomonidan Sevinch ota mozoriga chiqiladi. Sal nariroqdagi xiyla
yirik gumbazli masjid ikki bosqichda qurilgan. Keng chortoq xonali uchli gumbaz
bilan yopilgan bo‘lib, u XVII-XVIII asrlardan oldin qurilmagan, g‘ishtlarining
26

pala-partish terilganligiga va ravoqlari hamda kaposlarining qo‘pol shakliga
qaraganda, XIX asrning oxiri—XX asrning boshlarida qurilgan, bunda yangi devor
burchaklari bo‘ylab g‘ilof sifatida eski devorga qarab cho‘zilib borgan. Shunday
qilib xonaning asli mo‘ljali o‘zgargan: tashqarisida ikki tomonlama sinchli
peshayvon qurilib, bnno mahalla masjidiga aylantirilgan.
Ansamblning asosiy markazi kompleksga qaraganda ancha ichkariroqda,
ya’ni qadimiy darajada saqlanib qolgan. Chamasi, muborak hisoblangan maqbara
yuz yillar davomida unga yopishgan mozor tuproq qatlamlaridan tozalanib
turilgan, bo‘lmasa qadimiy binoning yarmi yerga ko‘milib qolgan bo‘lardi.
Bu yerda yodgorliklarning ikki murakkab guruhi mavjud. Alohida ko‘zga
tashlangan asosiy bino turli vaqtlarda qurilgan uchta imoratni mujassam etadi. Yon
tomondagi janubi-sharqqa chiqadigan - eng qadimiy qismi - uch binodan: mehrobli
ziyoratxona va uning orqa tomonida uncha katta bo‘lmagan ikkita daxmadan iborat
bo‘lib, daxmalardan engashib yurib, pastak tuynuklar orqali burchakdagi binoga
o‘tish mumkin. Ziyoratxona va daxmaning arxitekturasi - daf’atan qarashda, sodda
va arxaik ko‘rinadi: silliq qilib shuvalgan devorlari ravoqli qanoslarning sakkiz
qirrali qavatidan pastgina to‘rtta tayanch bilan ajratib qo‘yilgan. Ziyoratxonaning
devorlarida jinchiroqlar uchun kichik-kichik tokchalar yasalgan. Rivoyatlarga
ko‘ra, daxmalarga Xusom otaning o‘g‘illari va ularning xotinlari dafn etilgan.
Biroq sag‘ana ustidagi oddiy qush shuvoq hamda bunda uchratilgan Oqatoy
va Masratoy degan xonlarning aniq nomlari - maqbaradan XIII asrning oxiri - XIV
asrning boshlarida foydalanilganligidan dalolat beradi; zotan o‘sha davrlarda
panoslardagi g‘ishtin muqarnas shakli o‘z soddaligi jihatidan binoning asli bunyod
etilgan vaqtini orqaroqqa surishi, hatto XI-XII asrga oid qilib qo‘yishi mumkin. Bir
qator imoratlar hazrati Husomota maqbarasiga taqab solingan deb o‘ylashga asos
bor; chunki binolari darvozaga borib tutashgan XVI-XVII va XX asrlarda qurilgan
to‘qqiz qubbali masjidga hozirda ham janubi-g‘arbiy burchakdan kirilishi
ko‘rsatilgan.
Husomota maqbarasi masjid barpo etilgandan keyin mutlaq qayta qurilgan;
chunki u masjiddan hamda XI va XII asrlardagi qurilishlardan chok bilan
27

ajratilganligi orqa tomondan yaqqol ko‘rinib turadi. Maqbaraning qadimiy asl
poydevori ustiga oldingi ichki shakli saqlangan holda bino qurilgan deb taxmin
qilinadi: bunda ravoqlar asosi yergacha taqab ishlanganligi xonaga sakkiz qirrali
ko‘rinish bergan.
Hovlining shimol tomonidagi maqbara ham anchagina qiziqarli, u
handaqsimon yo‘laklar orqali asosiy kompleks bilan tutashtirilgan. Bir rivoyatga
ko‘ra, eng qadimgi sag‘analardan birida Ishoq ota, boshqa rioyatda esa -
Sogotoyxon dafn etilgan deyiladi; markazlashgan to‘rtburchakli bu maqbara
peshtoqi juda sodda.
O‘rta Osiyodagi eng qadimiy yodgorliklardan biri hisoblangan bu maqbara X
asrning oxirida qurilgan bo‘lishi mumkin. U bilan janubiy kompleksning
ziyoratxonaga o‘xshash maqbarasi birlashtirilgan, bunda devorlariga chiroqlar
qo‘yiladigan uch qavatli tokchalar bor. Uning devorlari XIV asr o‘rtalaridagi
sag‘ana g‘ishtlarning parchalari bilan qoplannb shuvalgan.
Bu ham juda ko‘hna obidalardan bo‘lib, tarixiy-arxeologik ma’lumotlardan
aniqlanishicha, uning qurilgan vaqti XI asrning oxiri-XIV asrning boshlariga
to‘g‘ri keladi.
Shimoliy darvoza kiraverishida, o‘ng tomonda ikki bo‘limdan iborat
cho‘zinchoq maqbara bor. U XIX-XX asrlardagi qadimiy bino devorlari qoldiqlari
ustiga o‘ralgan g‘ilofga o‘xshaydi. Birinchi bo‘limda qabr ustiga kul rang marmar
yodgorlik o‘rnatilgan; yozuviga ko‘ra, bu yodgorlik Mansur Muhammadga
daxldordir, shakliga ko‘ra XVI asrning ikkinchi yarmidagi obidalarga taalluqlidir.
Kiraverishdagi ikkinchi bo‘limda ham shuningdek XVI asrdagi bezak va hattotlik
borasidagi yuksak san’atning turln xil marmar yodgorliklari joylashtirilgan.
Husomota qabristoni hozir ta’mir qilinmoqda. Uning me’moriy-tarixiy
ahamiyati juda katta: u X-XX asrlardagi me’morchilikning bir butun muzeyi
bo‘lib, o‘zida arxaik memorial binolarning turlarini, ularning O‘rta Osiyodagi ilk
namunalarinn saqlab kelgan.
Kosondan 16 kilometr sharqda, Maymanoq yo‘lidagi yo‘lda hamma masjidlar
singari qibla(makka)ga qaratib solingan peshtoq-gumbazli To‘ramasjid durust
28

saqlanib qolgan. Yodgorlik me’morchilik shaklining to‘g‘riligi, qurilishining
o‘ziga xos sofligi, ya’ni binosining har tomoni puxta mutanosibligi bilan kishini
hayratda qoldiradi. Imoratda qadimgi chorsi yupqa g‘isht ishlatilgan. Ravoqlar
ustiga o‘rnatilgan bir qatli gumbaz, eni 7,2 metrli to‘rtburchak xonaqohni yopib
turibdi. Pastak burchaklarini puxta qirralar-qatidan hech qanday me’moriy shakl
ajratib qo‘ymagan. Devorlari Qashqadaryocha an’anaga xos qilinib, uch qirrali,
tokchali va darchali qurilgan: bunda g‘arbiy tomondagi mehrobdan atrofi bo‘ylab
ikki tokcha, qolgan devorlarda silliq tokchalar o‘rnashtirilgan. Masjidning tashqi
qiyofasi juda yaqqol: to‘rtburchakli devori bo‘ylab to‘ppa-to‘g‘ri gumbazga
o‘tiladi. Gumbazning shakli va gumbaz bo‘laklariniig ishlanishi, binoning umumiy
kompozitsiyasi XVI asr yodgorliklariga o‘xshab ketadi.
Qarshi shahridan g‘apbga tomon 15 kilometr narida, Qarshi tumanining
markaziga yaqinroq joyda Qovchin qishlog‘i bor. Shu yerdagi tabarruk avliyo
imom A’zamning dahmasi Imom Main majmuasi ziyoratgohga aylanib qolgan edi.
Bu joyda sahni devor bilan o‘rab olingan tashqi hovli, bir-biriga yondoshib tushgan
bir necha hujrali hamda zarur xo‘jalik buyumlari va hashamlar bilan jihozlangan
gavjum darvozali to‘rtburchak ichki hovli mavjud. Hovlining o‘rtasida
to‘rtburchakli katta hovuz bor, uning burchaklariga daraxtlar o‘tqazilgan hamda
shohsupa qilingan. Yog‘ochdan qurilgan peshayvonli masjid eng qadimiy
binolardan biridir. Ayvonning yog‘och ustunlariga o‘yib turli gullar solingan,
jimjimador yozuvlar bitilgan. Bularning hammasi XX asr- me’morchiligining
yorqin mahsulidir. Masjid qayta qurilayotgan paytda, devorlari teshilib yangi
derazalar ochilgan va o‘ymakor eshiklar o‘rnatilgan, eshiklarning juda chiroyli
bronza halqalari bo‘lib, unda: «... janob Tillaboy ibn Nodir Muhammad» deb
binoni qayta qurdirgan shaxsning va o‘ymakor usta Muhammad Sodiq ibn usta
Naxshabiy deb, ularning ismi shariflari yozib qo‘yilgan. Masjid qayta
qurilayotganida yana bitta tashqi mehrob qilish mo‘ljallannb, g‘arbiy devori
janubga tomon uzaytirilgan, odatda bu usul mahalla masjidlari qurilishida
qo‘llanilar edi.
29

Mazkur masjid bezaklari Fudinadagi Husomota kompleksining qadimiy
xonaqohlaridagi me’morchilikka yaqin turadi. Bunda ham devorlarida chiroqlar
qo‘yiladigan kichik-kichik tokchalar, burchaklari bilan panoslarga o‘rnatilgan
gumbazlarni tutib turuvchi uchtadan g‘ishtin muqarnaslar bor. Masjidda
mo‘jazgina chillaxona bo‘lib, u Imom A’zamning daxmasi tizimidagi murakkab
binolar bilan bog‘liqdir.
Daxma arxitektura uslubi jihatidan o‘ziga xos baland kulohi gumbaz bilan
yopilgan: uning chorzihlik tayanchi shu qadar pastki, uni izora o‘rnida qabul qilish
ham mumkin, u serqavat baland sakkiz zihlik tayanchlardan ajratib qo‘yilgan
bo‘lib, uning bezak ravoqlari esa 16 qirralik gumbaz negizidan o‘tadi. Daxma -
o‘ymakor yog‘ochdan solingan, uning devorlari sirti o‘simlik bezaklari solingan
sirkor va o‘ymakor sopollar bilan bezatilgan.
Go‘rxonaning shimoli-g‘arb tomoniga qo‘pol ta’mir qilingan bino kelib
tutashgan, uning devorlarida tokchalar bor, lekin poydevor qismiga to‘rtburchakli
yupqa g‘isht terilgan, kompleksning bu bo‘lagi XI asrning oxiri-XII asrning
boshlarida qurilganligi qayd etilgan. Keyinroq sharq tomonda yana ikki bino
joylashgan, ular bir vaqtlar galereya oralig‘ida bo‘lib, binoning xonaqohiga borib
taqalgan, arxitektura sanasi uning bunyod etilgan vaqtini XVI asrning oxiri yoki
XVII asrga taalluqli deyishga imkon beradi.
Qovchin qishlog‘idan sal narida arxaik loylardan arksimon usulda qurilgan
yana bir bino - Hazrati shayx majmuasi mavjud, kompleks orasida ajoyib o‘yma
koshin sag‘anali qabr alohida ajralib turibdi. Bu Hazrati shayx sag‘anasi bo‘lib,
undagi yozuvlar 1339 yil sanasini ko‘rsatpb turibdi. U hashamatli to‘g‘ri burchakli
prizma shaklida bajarilgan, uning tepasi mehrobiy shaklda. Dahmaning har qirrasi
pannoning bezakli janubiy tomonidan dahma bostirmasiga tutashtirib qurilgan.
Qalqonsimon yirik panosi, ravoqlarning tartibsizligi, g‘isht devor va shuvoqning
pala-partishligi bu masjid ancha keyinroq XIII-XIX asrlarda bino qilinganligini
bildiradi. Binoning o‘rta qismi keng hamda fasadi bo‘ylab yassi peshtoq va orqa
tomondan to‘g‘ri burchagi to‘rtib chiqarilib qo‘yilgan. Pastakkina gumbaz yassi
qalqonsimon panoslar ustida turibdi. Devordagi ichki tokchalarning burchaklari
30

ravoq asosidan yasalgan, qirralar bilan bezatilgan tokchalar esa XI-XII asrlardagi
yodgorliklar shakliga nisbat etilgan. Sodda, uncha aniq bo‘lmagan, ba’zan aralash
shaklli bu masjid XVII asrdan burunroq kurilgan deyishga imkon bermaydi. Old
tomondagi minora esa terib olingan eski g‘ishtlardan qurilgan, ular orasida
Kasbidagi vayron bo‘lgan imoratlarning mayda, o‘rta asrga oid g‘ishtlari ham
uchraydi. Minora o‘lkan emas, tanasi yuqori qarab ingichkalashib boradi, tepasida
muazzinxona bor. Bu yerda fonarning diametri minora tanasidan kichikrok, bu
XIX asrning oxiri-XX asrning boshlariga xosdir. Uning pastki qismi bir necha
marta ta’mir etilgan. Bu masjid aslida Sulton Mirhaydar kompleksidagi juma
masjidi xizmatini o‘tagan deyish mumkin, chunki Kasbi qishlog‘idan 1-2 km
g‘arbpoqda yana bitta namozgoh masjid saqlanib qolgan.
Mahalliy rivoyatlarga ko‘ra, u 370 yil burun, ya’ni XVI-XVII asrlar
bo‘sag‘asida qurilgan. Rejaga muvofiq bino to‘g‘ri burchakli, uning bir-biriga
o‘tadigan besh gumbazli xonalari fasad oldidagi juda keng sahnga qaratib solingan.
Gumbazlarning asosi bir xilda, o‘rtadagi xona bir oz kengroq va mehrob taxmoni
besh qirrali bo‘lib, tashqariga to‘rtib chiqqan. Masjidning yengil, hajmdor shakli,
tuzilishi va bezaklarining o‘ziga xosligi bu obida XVI XVII asrlarda bunyod
etilgan deb ko‘rsatishga imkon beradi.
Kasbi qishlog‘ida fuqaro qurilishiga doir me’morchilik binolari, jumladan
sardoba bilan ham tanishish mumkin. Bu - O‘rta Osiyoning keskin kontinental
qurg‘oqchil iqlim sharoiti uchun o‘ziga xos qurilish bo‘lib, gidrotexnik inshootlar -
ko‘priklar, to‘g‘onlar, bandlar, osma quvurlar qatorida qor-yomg‘ir suvlari
to‘planadigan suv omborlari - sardobalardan ham keng foydalanilgan.
Sardobalar qurish O‘rta Osiyoda IX-X asrlarda rasm bo‘lib, u to XX asrning
boshlariga davr o‘zgarmay qoldi: yer anchagina chuqur qilib qazilib, ichki diametri
15-17 metrli davra hovuz qilinadi, u suvga to‘ldiriladi, usti g‘ishtin gumbaz bilan
yopiladi, qalin qilib shuvaladi, bunda suvga qum yoki chang-to‘zon tushmaydi.
Gumbaz ostidagi suv hatto jazirama kunlarda ham muzdek turadi. Gumbaz osti
darchalar orqali shamollatiladi.
31

Kasbidagi sardoba - keng davra quduq kabi yasalgan, uning hajmi juda katta
(ichining diametri qariyb 16 metr), usti pog‘onali baland gumbaz bilan berkitilgan.
Sardoba suvga chidamli «qir» qorishmasn bilan yirik pishiq g‘ishtlardan ishlangan.
Imorat, rivoyatlarda aytilishicha, Abdullaxon zamonasida bunyod etilgan. Kasbi
qishlog‘idan sardobaning odatdagidek peshtoqi yo‘q, shimol tomondagi g‘isht
zinapoyalar suvga tomon olib boradi.
Fuqaro qurilishiga oid bu turdagi ikkinchi yodgorlik - sardoba ( Kasbi tumani
Qamashi qishlog‘i) ravoqi, suv saqlanadigan chuqurlikkacha olib boradigan
aylanma zinalari bilan to‘la saqlanib qolgan. Peshtoqiga bitilgan ruscha yozuvlar
sardoba 1892 yilda qurilganligidan va 1913 yilda ta’mir qilinganligidan dalolat
berib turadi. Darhaqiqat, pog‘onali yassi gumbazli va ravoqining yuqori tomoni
boshdan-oyoq to‘rt burchak yupqa pnshiq g‘ishtdan terilib, metinday mustahkam
qilib qurilgan. Bu sardoba Kasbi qishlog‘idagidan sal chog‘roq, suv to‘planadigan
joyi (rezervuari)ning tashqi diametri 16 metr.
Monumental g‘ishtin gumbazli, bir tarafi tomonida ustunli peshayvoni
bo‘lgan masjidlardan Beshkent shahriga yaqin joydagi Tosh masjiddir. Bu – tomi
qalqonsimon ravoqli qanoslarga o‘rnatilgan gumbaz bilan yopilgan keng (7,2X7,2
metr) xonaqohdan iborat yirik (13,8x9,3metr) imorat. Sharqida ayvon. Hashamlari
- ganchli bezaklar va mehrob ravoqidagi «iroqi» shakllardan iboratdir.
Qarshi tumanidagi Quyi Orol masjidining qubbali xonaqohi hamda shimoliy
va sharqiy tomonlarida ayvoni bo‘lib, u XX asrda qurilgan, uning baland gumbazi
yevropacha g‘ishtlardan qad ko‘targan. Gumbazlari qalqonsimon qanoslarga
o‘rnatilgan chortoqli xonaqohning ganchkor panjaralari va o‘ymakor eshiklari bor;
qadimiy sahni bu bino o‘rta asrda bunyod etilganligidan dalolat beradi. Bino
12,8x12,8 metr, xonaqohi – 5,9x6,9 m.
Monumental yakka gumbazli masjid Yakkabog‘ tumanining Tezob
qishlog‘ida saqlanib qolgan. U XV asr tepaligi ustiga qurilgan. Rivoyatlarda, uni
Amur Temurga nisbat qilinadi. Zotan, Temur Tezob qishlog‘idan sal nariroqdagi
Xo‘jailg‘or qishlog‘ida tug‘ilgai edi. Masjid arxitekturasi jihatidan o‘ziga xos:
gumbazining sakkiz qirraln poydevori to‘rt qirralik tayanchi bilan yaxlit quyib
32

qo‘yilgan, ravoq qirrasi zamingacha tushirilgan; ikki taxmoni bino tanasining,
aftidan, orqaroqdan tashqariga to‘rtib chiqqan, binoga terib-qatlangan o‘rta asr
g‘ishtlarining sirti hech narsa bilan bekitilmagan. Qashqadaryo viloyatidagi
me’moriy meroslarda to‘rt gumbazli yakka pillapoya ustunlik masjid ayniqsa
qiziqarlidir, bu obidani «Tosh masjid», yoki «Chorgumbaz» deb atashadi.
Ko‘chkak qishlog‘idagi yirik Chorgumbaz masjidi - shu taxlitdagi binolarning
eng qadimgisidir. U XI-XII asrlarga taallukli ekanligini perspektiv ravoqli va
nog‘orali qanoslarining qoldiqlari yaqqol ko‘rsatib turibdi. Imorat asosan xom
g‘ishtdan bino etilgan. Devorlari ostiga o‘sha zamonlarga xos bo‘lgan yassi-
uzunchoq pishiq g‘isht terilgan; ichki ustunlari chorsi pishiq g‘ishtdan, devorlari
esa - shunga o‘xshash xom g‘ishtdan qilingan. Masjidning hajmi ayvoni bilan birga
– 20x20 metr, gumbazning diametri 4,85 metr.
Mirishkor tumanining Jeynov qishlog‘idagi chor gumbazli guvala masjid -
Ayvonni qariyb qadimiy va yakka ustunli ommaviy bnnolar sirasiga kiritish
mumkin; bu obida Ko‘chkak qishlog‘idagi masjiddan xiyla chog‘roq bo‘lib, xuddi
u joydagi Chorgumbaz yoki Qarshi tumanining Potron qishlog‘idagi Xalfa eshon
masjidlariga o‘xshab ketadi, u masjid binolari X asrdayoq hajmi kichik pishgan
g‘ishtdan qurilgandi. Qarshi tumanining Kaxlak qishlog‘idagi Chorgumbaz eng
yirik masjid bo‘lib, rivoyatlarda XIV asrning oxirida qurilgan va u Temur nomi
bilan bog‘liq, deyiladi (ayvonisiz binoning o‘zi 15x15m, xonaqohi - 12x12m,
gumbazining diametri - 4,5 m). Bunda o‘rtadagi ustun oddiy ustunlardan deyarli
ikki baravar keng, chunki uning ichiga hujra qilingan, usti kichik besh qirrali
qubba bilan yopilgan bo‘lib, u tashqi tomondan ko‘rinib turadi. Devorlarn ham XI-
XII asrlardagi «qopaxoniylar»ning uzunchoq g‘ishtidan qoplab bekitilgan, bu
g‘ishtlar ikkinchi marta ishlatilgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas, chunki gumbazi
qalqonsimon qanoslarga o‘rnatilgan, mehrobida esa muqarnas qo‘llanilgan - bu
konstruksiya va detallar XIV asrda O‘rta Osiyoda mashhur edi.
Yakka ustunli to‘rt gumbazli masjidlar orasida me’moriy shakli yaxshi
ishlangan, mutanosib bino – Kasbi tumanining Pandiron qishlog‘idagi masjid
33

ko‘zga yaqqol tashlanadi. Bu yodgorlik o‘rta asrda rivoj topgan (lekin XV-XVI
asrlardan avvalgi emas, albatta).
U to‘rtburchak pishiq g‘ishtdan qurilgan, gumbazi qalqonsimon qanoslarga
o‘rnatilgan. Atrofidagi uch ayvonisiz yolg‘iz binoning o‘z hajmi 11,6X12,5 metr,
xonaqohi - gumbazining diametri - 4,15 m.
Xuddi shunday bino shakli Kosondagi Qo‘rg‘on masjidida ham takrorlanadi;
bu binoni XVII-XVIII asrlarga taalluqli, desa bo‘ladi, hashamatln to‘rtburchakli
ustunlaridan to‘rt tomonga ketadigan keng ravoqlari qalqonsimon qanoslarga
o‘rnatilgan gumbazli xonaqoh sathini to‘rt bo‘lakka ajratib turadi.
Bu masjid ana shu joylar uchun qo‘llanadigan o‘rta asrning an’anaviy so‘nggi
davrdagi shakllarning ko‘rinishidir, bu to XIX asrning oxiri-XX asrning boshlariga
qadar qo‘llanib kelindi.
Hashamdor gumbazli masjidlar qishloqlarda ancha siyrak uchraydi. Odatda
qishloq masjidlari ham shahardagi, guzarlardagi kabi ustunlarga o‘rnatilgan yassi
to‘sinlar bilan yopiladi, ustunlar qishki xonaqoh va ayvon qubbalarini tutib turadi,
ularning Qashqadaryo viloyatida qo‘llanilgan tuzilishi butun O‘rta Osiyo bo‘ylab
tarqalgan uslubdir. Bir kolonnali to‘rtburchak xonaqodan iborat va ikki tomonlama
G- shakliga o‘xshash ayvonli masjidlar ko‘pincha tez-tez uchrab turadi.
Bunday masjidlar XVIII asr chegarasida - XX asrning boshlarida qurilgan
bo‘lib, ular balandlngi, bezagining o‘ziga xosligi, turli ustalar tomonidan
bajarilganligi jihatidan bir-biridan farq qiladi.
Tepasi to‘sinlar bilan yopilgan masjidlar boshqa hamma yodgorliklardan ham
yomon saqlangan, vaholanki, ular orasida hashamatli-amaliy san’atni ravshan ifoda
etadigan juda bebaho obidalar ham bor. Chunonchi, Qarshi tumanining Lagandi
qishlog‘idagi Gulmasjid o‘zining ajoyib guldor naqshlari bilan ajralib turadi.
Bezaklar orasiga ustaning ismi sharifi va binoning qurilgan vaqti - 1293 yil hijriy -
1875 yil bitib qo‘yilgan. Hashamlar ganch o‘ymakorligi bilan bezalgan, mehrob va
boshqa detallarda shaklli «iroqi» ishlangan.
Qishloq joylarda maqbaralar ham bo‘lib, ular Qashkadaryo viloyatidagi
me’moriy meros to‘g‘risida tasavvurni to‘ldiradi. Bu maqbaralardan biri
34

Xo‘jaqorliq kompleksi bilan yonma-yon turibdi: U XI-XII asrlarga taalluqli bo‘lib,
xom g‘ishtdan qurilgan ikki daxmaning birida, arxaik besh qator serqatlam
qanoslarda saqlanib qolgan ikki gumbazli maqbaradir. Boshqasi - Qarshi
tumanidagi Hazrati Sultondir, u Qashqadaryo viloyatidagi ko‘p xonali nodir
maqbaralar sirasiga kiradi. Daxmaning uzunchoq - qadimiy qismi – G shakliga
o‘xshash keng ravoqning yo‘lagidagi g‘isht panjaralardan olinganligini bildiradi.
Panjaralarga esa XII asrdan – to XIX asrga qadar sopol jinchiroqlar qo‘yilib
kelingan. Pulaklar gumbazli ziyoratxonaga olib boradi, ziyoratxona yo‘lagi bilan
yer ostidagi uchta cag‘anaga tutashadi (binoning umumiy hajmi 21,35X7,6 m).
Bino qurilishida to‘rtburchak o‘yma g‘ishtlardan foydalanilgan, lekin go‘rxonaning
panjaralari XI-XII asrga oid to‘g‘ri burchakli g‘ishtlardan terilgan. Shunday qilib,
maqbara asosan XI-XII asrlarga taalluqli bo‘lib, XVI-XVIII asrlarda qayta
tiklangan.
Yakkabog‘da shayx Yodgor Ballomi qurdirgan salobatli Madrasa o‘z
zamonasida ajoyib yodgorlik hisoblangan. Mahalliy rivoyatlarga ko‘ra, u uch
qavatli bo‘lib, O‘rta Osiyo uchun tengi yo‘q voqea edi. Asosnn fasadining saqlanib
qolgan xarobalarida rang-barang—zangori, ko‘k, sariq koshinkor guldor g‘ishtlar
uchraydiki, ular burchakdagi minoralarning beo‘xshov bloklariga ishlatilgal.
Qashqadaryo me’moriy yodgorliklari binolarining muayyan taraqqiy etgan
turiga yetisholmagan bo‘g‘ini sifatida o‘zining noyobligi, ajoyibligi hamda o‘rta
asr me’morchiligining arxitektura mantiqi va, nihoyat, uncha mashhur bo‘lmagan
oddiy ansambllari, sira qo‘l tegmagan holda saqlanib qolgan «ko‘hna xushbo‘yi»
bilan ham O‘rta Osiyo me’morchilik tarixini to‘ldiradi. Bu o‘lka faqat
mutaxassislargagina qiziqarli bo‘lib qolmay, balki ayni bir mahalda o‘lkashunoslar
uchun, qolaversa O‘zbekiston madaniyatiga yaqin bo‘lgani uchun ham qiziqarlidir.
35

II BOB. QASHQADARYO VOHASINING SHIMOLIY TUMANLARIDA
JOYLASHGAN ME’MORIY OBIDALAR.
1-§ Shahrisabz shahrida joylashgan me’moriy yodgorliklar.
Tarixchilarning shohidlik berishlaricha, Kesh, Movarounnahrning
shaharlarndai biri bo‘lib, u «yam-yashilligi va ko‘zni quvontiradigan chechaklari
tufayli Shahrisabz nomi bilan mashhur». Uni jahonning go‘zal joylaridan biri
hisoblaydilar. «Bahorda uning yonbag‘irlari shu qadar go‘zal va yam-yashil
bo‘ladiki, guyo bu yerga samoviy gilam yozilgandek... uylarning tomlari va
devorlarda qip-qizil va boshqa anvoyi gullar ochiladi», - deb yozgandi Mahmud
ibn Vali.
Sohibqiron Amir Temur 1378-1379 yillardayoq Shahrisabzda katta
obodonchilik ishlarini boshlagan edi. Shahar yangitdan to‘rt darvozali paxsadevor
bilan o‘raldi, tashqi tomonda gir aylana xandaq qazilib, osma ko‘priklardan
o‘tiladigan bo‘ldi. (Simmetrik ravishda ikki asosiy yo‘l bir-birini kesishib o‘tgan
to‘g‘ri burchakli bunday shaharlar Sharqda, jumladan O‘rta Osiyoda mashhurdir,
bu qadim vaqtlardan buyon rasm bo‘lib kelgan.)
Shaharning janubi-sharqiy burchagida, asosiy maydonga yaqin bo‘lgan
ayonlar mahallasida, 1380 yilda Amir Temur saroyi qurila boshladi. Bu voqea
Amir Temurning Xorazmga qilgan g‘olibona yurishi bilan bog‘lanadi.
Solnomalarda aytilishicha, A.Temur Xorazmni istilo qilgach, bu o‘lkadagi hamma
ishga yaroqli olimlar va hunarmand ustalarni Movarounnahrga va undan Kesh
shahriga ko‘chirish to‘g‘risida farmon bergan. Xorazmlik me’mor ustalar bunda
muhtasham saroy qurdilar, bu endi Oqsaroy nomi bilan mashhur. Saroy o‘zining
ulug‘vorligi va muhtashamligi bilan zamondoshlarini hayratda qoldirdi. Uning
to‘g‘risida A.Temurning saroy tarixchilari shavq-zavq bilan mana bunday yozgan
edilar: «Kungurasining balandligi cheksizdir. U samo yulduzlarining ko‘zlari bilan
bazhslasha oladi» (Sharafuddin Ali Yazdiy).
Muhtasham binodan hozir faqat kiraverishdagi peshtoqning bir-biridan
ajralgan ikki asosi saqlanib qolgan, xolos. Darhaqiqat, bundan 200 yil muqaddam
36

qulab tushgan Oqsaroyning kirish peshtoqi chindan ham O‘rta Osiyoda eng yirik
peshtoq bo‘lib, uning ravoq oralig‘i 22,5 metrdir. Taqqoslash uchun shuni aytish
mumkinki, XIV asr oxirida saqlanib qolgan Turkistondagi (Xo‘ja Ahmad Yassaviy
maqbarasi) va Samarqanddagi (Bibixonim masjidi) eng katta peshtoqlarning
kengligi 18,5 metrdan oshmaydi. Minorasining hozirgi holidagi balandligi ham 38
metrdir, agar peshtoqning kengligi 40 metrga yaqinligini nazarda tutilsa,
solnomalarda eslatilganidek, uning peshtoqi galereyasi ro‘yirost balandligi 50
metrdan ortiqroq bo‘lgan deb faraz qilish mumknn. Bu esa hozirgi 16-18 qavatli
imoratlarning balandligiga teng keladi!
Oqsaroy, g‘isht massasining metinligi, shimoliy old tomonining butun sirti
sidirg‘a qilib koshinkor naqshli zeb-ziynatlar bilan bezatilganligi tufayli ana
shunday ajoyib ta’sirchanlik kashf etgan. Qubbaning ichki katta yuzasi, burchak
minoralari libosi g‘ishtin koshindan terilgan; qoplama esa geometrik ko‘rinishdagi
koshinlardan iborat bo‘lib, u silliq g‘isht fonida binafsha rangli quyuq lenta bilan
ajratilgan va unga hatti kufiy bitilgan. Oqsaroy devorlariga qoplangan sidirg‘a
libos, turli shakldagi koshinlar va sirkor sopollar - chinakam mo‘jiza, ijodiy
izlangan dostondir; teran va tiniq bo‘yoqlar: binafsha-ko‘kimtir, zumrad-yashil,
oxrali-tilla, sutli-havorang, tilla suvi va bo‘yoqlar aralashtirib quyuqlashtirilgan
oqish rang, konturdagi ajoyib nuqtalar - o‘rta asr gullari... syujetli naqshlar va
guldor sopollar, kufi suls usulda xusnixat qilib bitilgan tarixiy va diniy yozuvlar,
turli-tuman o‘simliklar dunyosi, navda-nihollardan yasalgan ajib bezakli da’vatlar,
chechaklar, yaproqlar hayratomuzdir. Bu muhtasham dargohning «Oqsaroy» nomi
uning ulug‘vor va muhtasham mavqeiga nisbatai beril yozuvlar orasida naqsh
bezaklarning bajarilgan vaqti mavjud - 798 hijriy yil 1395 (1396 yillar).
Bundagi she’rlar Olloh va A.Temurni ko‘klarga ko‘tarib maqtaydi: zotan,
o‘rta asr monumental san’ati klassik mazmunga to‘lib-toshgan va mazmuni
jihatdan badiiy ta’sirchanligini kuchaytirish maqsadida uni zo‘r berib targ‘ib
qilgan.
Ispaniya elchisi Ryui-Gonzales de-Klavixo 1404 yilda Shahrisabzdan Temur
saroyiga o‘tib borayotib, shu saroyni ko‘zdan kechirgan vaqtida u xali qurib
37

bitkazilmagan edi. Saroy 20 yildan ortiq vaqt davomida qurilgan. Saroy
zamondoshlarining yozuvlarida, saroy atrofiga turar joylar va jamoa binolarining
keng kompleksi to‘planganligi aytiladi.
Z.M. Boburning shohidlik berishicha, hovlida katta gumbazli xona bo‘lib,
unda davlat ksngashi - devon majlisi chaqirilar, uning atrofidagi kichik xonalarda
maslahatchi tavochibeklar va devonbeklarning yig‘ilishlari o‘tkazilardi. 13
Klavixoning aytishicha, podshoning orom oladigan ichkari xonalari va harami
nihoyatda sersavlat va chiroyli qilib bezatilgan edi 14
. Kompleksning saroy qismi
butunlay vayron bo‘lgan va u hali o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda, ular arxeologik
qazishmalardan keyin yodgorlikning qiyofasini tiklaydilar.
Ajoyib yodgorlik shunday afsonalar bilan cho‘lg‘anganki, uning qurilishi va
vayron bo‘lishining o‘zi har qanday ertakdai oshib tushadi: bunda afsona
qahramoni hatto A.Temurning o‘zi emas, balki aqlli va tadbirkor me’mordir.
Bunday saroyni qurish uchun A.Temur hamma boyliklaridan mahrum bo‘lishga
chiday oladimi-yo‘qmi, deb sinab ko‘rish maqsadida me’mor dastlabki g‘ishtga loy
tayyorlashga davlat xazinasidan hovuch-hovuch oltin qumlar sarflagan. Lekin
A.Temurning o‘zi ishtirok etgani holda, uning naq oldida «ko‘z ochib-
yumguncha» qurilish boshlanib ketdi. Biroq binoning g‘arbiy tomonidagi g‘ishtlar
bir oz to‘rtib chiqib qoldi, buning ustiga-ustak, A.Temur ham qoplama ishlarni
qistovga solgandi, bosh usta esa ravoq tepasiga zanjir bog‘lab, uni yergacha odam
bo‘yi yetar-yetmas qilib osiltirib qo‘ydi-da, o‘zi birdan g‘oyib bo‘ldi. U faqat ikki
yildan keyin yana paydo bo‘ldi: tunda, yashirincha kelib, binoning qanchalik
o‘tirganligini (cho‘kkanini) tekshirib ko‘rdi va shundan so‘nggina A.Temur
huzuriga kelib, qoplama ishlarini boshlashga tayyor ekanligini izhor qildi.
Sohibqiron Amir Temur mohir ustaning mag‘rurligi oldida chor-nochor
kelishishga ko‘ndi.
Keyingi davrda esa, Oqcapoy xarobalaridan shahar ehtiyojlari uchun ancha
vaqtgacha g‘isht terib olishgan. Tarixiy ma’lumotlarda aytilishicha, hatto 1707
yilda ham Oqsaroyning peshtoqi tagida Buxoro xoni Ubaydullaxon toj kiyib,
13

14

38

taxtga o‘tirgan, bu ma’lumot ham o‘sha vaqtda hali peshtoq butun ekanligidan
dalolat beradi.
XVIII asrning 60-yillarida Oqsaroy xarobalari Shahrisabz begining saroy
hududiga kiritilgan edi, O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, yodgorlik o‘zining
eskirgan, buzuq qiyofasidan xalos etilib, qayta tiklana boshlandi. Yaqinda peshtoq
oldida o‘tkazilgan arxeologik qazishmalar vaqtida tosh yotqiziqlaridagi ajoyib
koshinlar topildi.
Daf’atan qaraganda, tarqoq holdagi yodgorliklar - Hazrati Imom deb
yuritiladigan kulohi gumbazli baland maqbarani va undan 40 metr narida
joylashgan yer osti cag‘anani bir-biriga bog‘liq deyish ancha mushkul. Lekin
qadimda ularning har ikkalasn yagona ulkan bino - Dorussaodat koshonasining
ajralmas bir qismi bo‘lib, Temuriylar xilxonasi hisoblangan.
«Dorussaodat»ning ma’nosi - «davlatmandlar saroyi» demakdir, binobarin,
uning ismi jismiga monand bo‘lib, bu yerga hukmdor zotlar va ularning oila
a’zolari dafn etilganlar.
Sharafuddin Ali Yazdiy «Zafarnoma» kitobida yozishicha, A.Temur
Shahrisabzda maxsus bino qurilsin, unda o‘z o‘g‘li - «amirzoda Jahongir» va
boshqa «amaldorlar hamda buzrukvorlar»ning daxmalari qo‘yilsin, deb farmon
bergan.
A.Temurning katta o‘g‘li Jahongir Mirzo 1376 yilda vafot etgan. Uning jasadi
butun A.Temur saroyining katta motam marosimidan keyin Shahrisabzga olib
kelingan. Ko‘rgan odamlarning yozishlaricha, bir necha yildan so‘ng marhum
shahzoda sharafiga me’mor ustalar «orom olsin» deb unga «juda salobatli» bino -
daxma qurganlar. 15
Bu daxma, tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, unga atab
qurilgan hashamatli bino tarkibiga kirgan, bunda A.Temurning farmoniga binoan
«boshqa avlodlar va buzrukvorlar» dafn etiladigan joy, asosan esa A.Temurning
o‘zi uchun faxrli joy bo‘lishi ko‘zda tutilgan.
Bu daxmalardan tashqari, Dorussaodatda ma’raka marosimlari bilan bog‘liq
bo‘lgan bo‘lak maqsadlar uchun ham imoratlar solingan. A.Temur hayotligida
15

39

binodan foydalanilgan. O‘sha vaqtda go‘sht na meva-chevalar bilan yaxshi
mehmon qilinadigan «masjid» to‘g‘risida «bu masjid va uning nomozgohlari tilla,
lojuvard hamda zeb-ziynatlar bilan juda boy va go‘zal qilib bezatilgan; uning ichi
serdaraxtli va hovuzli katta hovlisi bor. Bu masjidda podsho farmoniga binoan, shu
joyda yotgan otasi va o‘g‘lining ruhini eslab, har kuni yigirmata qo‘y so‘yib,
xudoyi qilinadi...» 16
deb yozgandn Klavixo.
Dorussadoatning qoldiqlariga qarab, uning ichki ko‘rinishini Qozog‘istonning
Turkiston shahrida saqlanib qolgan binoga, ya’ni xuddi Xo‘ja Ahmad Yassaviy
maqbarasinikiga o‘xshash deb tasavvur etish mumkin.
Shahrisabzdagi Dorussaodat eng ulkan bino bo‘lib, uning bo‘yi qariyb 70
metr, eni esa 50 metr edi. Asosiy - g‘arbiy fasadining ravog‘i 20metr kenglikda
bo‘lib, rejaga muvofiq unda qubba gumbazli maqbara o‘rnatilgan. Kirish yo‘li
xudoyixona (yoki saroyga), undan qoq o‘rtadagi A.Temurga mo‘ljallangan yer osti
sag‘ana joylashgan binoga olib boradi. Xonaning muyulishidagi uzun yo‘lakdan
borib, turli-tuman ziyofatlar o‘tkaziladigan yon xonalarga o‘tiladi. Bu joyda ziyofat
taomlari tayyorlanadigan oshxona, masjid, kutubxona, mehmonlar turadigan
hujralar bo‘lishi mumkin. Kompleks tadbirlar uchun mo‘ljallab bunday yirik
koshonalar barpo etish - O‘rta Osiyo va Sharq mamlakatlari diniy qurilishida
imkoniyat bo‘lgan davrdagi me’morchilikning katta muvaffaqiyatlaridan biri edi.
Ulug‘vor bino Abdullaxon II ning XVI asrning ikkinchi yarmida qilgan
hujumlaridan birida vayron bo‘lgan.
Jahongirning maqbarasi, aftidan, ruhoniylarning homiyligi tufayli omon
qolgan bo‘lsa ajab emas. Chunki uning guldor g‘ishtin koshinlar bilan qoplangan
fasadlari (g‘arbiy fasadi bir vaqtlar peshtoqning devorini suyab turgan, shimoliy va
g‘arbiy fasadlari esa tashqi fasadning bir qismi hisoblanar edi, janubi-g‘arb
burchagiga assimetrik ravishda minora o‘rnatilgan), g‘arbiy tomonida tokchalar va
muqarnas gumbazli va marmar taxtalari bilan qoplangan bino saqlanib qolgan.
Maqbara ichi to‘rtburchak shaklida, gir atrofiga yuza ravoqli tokchalar o‘yib
yasalgan. Xonalar qurishda burchakli shakldan gumbaz shakliga o‘tish
16

40

mo‘ljallanib, kelgusida qisqarishi mumkinligi hisobga olingan. Bu usul esa
to‘rtburchakli binoni sakkiz qirrali shaklga keltirishga imkon beradi.
Binoning sakkiz qirrali gumbazi vaznini qoplama usulda yasalgan
kosachalardan iborat muqarnas ko‘tarib turibdi.
Manzarali shipga o‘xshash ichki gumbaz tepasidan o‘n olti qirrali asosga
tashqi gumbaz o‘rnatilgan. Bu esa bino qurilishida xorazmlik ustalar
qatnashganligidan dalolat beradi. Zotan, bu shaklda tom yopish seryog‘in Xorazm
tomonlarda keng rasm bo‘lgan.
Maqbara qurilayotgan paytda taxmon va gumbazning dastavvalgi tuzilishi
ichki tomondan ganchli muqarnas bezak bilan bekitib qo‘yilgan edi, uning
qoldiqlari hanuzgacha ham saqlanib qolgan, Qanoslar ostiga zangori bo‘yoq bilan:
«Dono kishi buyuk maqsadlar bilan harakat qiladi, tentak odam yuksak maqsadni
tutib turadi» degan o‘gitlar yozilgan. Temurning yer osti cag‘anasi o‘rta asr
me’morchiligining ajoyib namunasidir. Uncha katta bo‘lmagan xona sidirg‘asiga
tarashlangan yassi marmar taxtalar bilan qoplangan. Yuksak gumbazning eng
cho‘qqisi esa chiroyli sakkiz qirrali ship hosil qilgan. To‘rtta ravoq hoshiyasi
qur’on yozuvlari bitilgan o‘yma naqshlar bilan bezatilgan. Devorlar va turunjlarga
duo yozuvlari tushirilgan. Yer osti sag‘anasining qoq o‘rtasida A.Temur uchun
atalgan tosh tobut turibdi. Biroq zamonning zayli bilan A.Temurning qabr joyi bu
yer osti sag‘anasi emas, balki Samarqanddagi maqbara bo‘lib qoldi va u A.Temur
dafn etilishi munosabati bilan Go‘ri Amir maqbarasi nomini oldi. Bu,
Samarqandga kelgan barcha sayohatchilarga tanish jahonshumul yodgorlikdir.
Shahrisabzdagi Hazrati Imom kompleksining hozirgi nomi nima bilan
izohlanadi?
Tarixchi Bade’ Maliho XVII asrdagi Shahrisabzni ta’riflar ekan, u
Muhammad Shayboniy Mozori bilan qo‘shni bo‘lgan Sohibqiron, ya’ni
«A.Temurning o‘g‘li Mirzo Jahongirning go‘rxonasi joylashgan Madrasa» 17
deya
eslab o‘tadi. Islom dunyosida yirik olim hisoblangan Muhammad Shayboniy
(Kufalik imom Muhammad ibn al-Hasan ibn Vohid Abu Abdulloh Shayboniy)ning
17

41

faoliyati VIII asr oxirlarida kechgan; U Eronning Ray shahrida 804 yilda vafot
etgan. Rivoyatlarga ko‘ra, A.Temur 1384 yilda Ray shahrini qo‘lga olgach,
imomning suyaklarini Shahrisabzga ko‘chirgan. «Hazrati Imom» kompleksining
nomi ham shundan olingan. Bu rivoyatni esa tarixiy manbalar tasdiqlamaydi.
Boshqa bir afsonada aytilishicha, Hazrati Imom Abu Muhammad Abd-al
Keshi shaxsiga mansubligi 1868/69 yillarda Jahongir maqbarasi eshigiga o‘yib
yozilgan va o‘sha vaqtga kelib esa, u unutilib yuborilgan. XIX asr o‘rtalarida
maqbara bilan bir qatorda sinchli katta ayvoni va hujralari bo‘lgan gumbazli guzar
masjidi qad ko‘targan.
Ana o‘sha vaqtdayoq favqulotda A.Temurning yer osti sag‘anasi qubbasiga
duch kelingan, uni oldin noma’lum shayxga mansub, keyinchalik esa maqbara
Jahongirniki deb hisoblashgan.
XX asrdagina arxeologlar va ta’mir ustalarining xayrli mehnatlari tufayli
Jahongirning maqbarasi hamda A.Temur sag‘anasi aniqlandi, tozalandi, tadqiq
etildi va qisman qayta tiklandi.
Shahrisabzdagi barlos ayonlarn qabristonida bor-yo‘g‘i uchta imorat saqlanib
qolgan. Bular - Dorussaodatdan janubi-g‘arbga tomon ketaverishdagi ikki maqbara
va uning ro‘parasidagi - paxsadevor bilan o‘ralgan jome’ masjiddir, keyinchalik
bunda hujralar ham paydo bo‘ldi.
Shayx Shamsiddin Kulol maqbarasi ancha qadimiy yodgorlikdir. Shayx juda
keksayib, izzat-hurmatli qariya bo‘lib 1370 yilda vafot etadi. Shayxning qabriga
yaqin joyda, homiysi «poyi qadamida», Doruttilovat masjidiga 1373/74 yillarda
Temurning otasi – Amir Tarag‘ay dafn etiladi. Hozir maqbara xarobalari Gumbazi
Sayidon nomi bilan ataladigan ikkinchi obidaga o‘tadigan yo‘lak xizmatini
o‘taydn. Soddagina ta’mir qilingan Kulol qabri usti keyinchalik ikki ustunli
sinchkor tom bilan yopib qo‘yilgan; biroq bino qadimgi asosini saqlab qolgan.
Keyingi shuvoqning bo‘rtib turgan joylaridan to‘rtburchak bu binoning to‘rtta
ravoqi bo‘lganligini kuzatish mumknn. Ravoqlarning o‘rtasidan ochilgan: ulardan
bittasi qo‘shni maqbara o‘rtasidagi umumiy devorda saqlanib qolgan. Asosiy kirish
eshigi peshtoq ko‘rinishida bezatilgan, uning chiroyli katta dahanalarida A.Temur
42

vaqtidagi g‘isht koshin bezaklar hanuz mavjud g‘isht qadama ravok tokchalarini
ancha qisib qo‘ygan, ravoq orasida ajoyib o‘ymakor yog‘och eshik bor, eshik XVII
asrda bu joyga tashqi tomondan maqbaraga tutashgan, lekin hozir saqlanib
qolmagan xonaqohdan olib kelingan. Bino ustunlari o‘rtasida qo‘pol shuvoq
qilingan daxma bor, uning devorlariga boshqa daxmalardan, balki hozirgi
maqbaralar ustidan ko‘chirib olingan o‘yma g‘isht taxtalar qoplannb, sirtdan bir
sidra shuvoq qilingan.
Kulol qabridagi bu o‘zgarishlar, ehtimol, Gumbazi Sayidon deb ataladigan
maqbara qayta tiklanayotgan kezlarda bir yo‘la bajarilgandir, maqbara esa Kulol
mozornga tutashtirib qurilgan edi, u endilikda binodagi yozuvlarga asoslanib,
Ulug‘bek avlodlarining dahmasi sifatida ta’riflanadi. Maqbara ustidan chiroyli
shuvoq berilgan, juda katta doirada ichkarisidan gorizontal shaklda oq harflar bilan
zangori zaminda uch bor aylantirib: «Bu maqbara ulug‘ olimlarning olimi...
(Sultonlarning) a’losi... qonunchilik va bilimda... din va e’tiqodda tengi yo‘q oliy
hazrat Sulton Ulug‘bek Ko‘ragoniyning Farmoni bilan bunyod etildi, Olloh uning
podsholigini va sultonligini uzoq qilsin, 841 yil hijriy», ya’ni 1437/38 yillar degan
yozuv bitilgan.
Maqbara ichida qo‘shni qabristondan XV-XVIII asrlarda ko‘chirib keltirilgan
bir necha o‘zga sag‘ana toshlari bor. Ularning ayrimlaridagi yozuvlarda termizlik
sayidlarning nomi eslatiladi. Shuning uchun bo‘lsa kerakki, keyinchalik maqbara
ham «Gumbazi Sayidon», ya’ni «Sayidlar gumbazi» deb nom olgan.
M.Ulug‘bek avlodining maqbarasi assimetriklashgan, chunki uning Kulol
maqbarasiga borib tutashgan shimoliy devori hozirning o‘zidayoq janubiy tomon
hisoblanadi. Vayrona peshtoqning oddiygina to‘rtburchak ustunlari g‘arbiy
tomondan yaqqol ko‘rinib turadi. Ichkarisida to‘rtburchak uslubda solingan atigi
bitta baland imorat bor, uning devorlariga chuqur o‘yib tokchalar yasalgan, ular
tashqari tomondan yassi to‘siqlar bilan boshdan-oyoq bekitib qo‘yilgan.
Baland xona ustida aniq cheklangan sakkiz qirrali ravoq qanoslari qavati qad
ko‘targan. Sakkiz qirrali qavat tashqi tomondan burchagi qiyiq kesilgan chorxariga
o‘xshaydi. Ichkaridagi baland gumbaz tashqi gumbaz asosi ichiga to‘la
43

sig‘dirilgan, afsuski, u bizning kunlargacha yetib kelmagan. Yaqinda gumbaz
qayta tiklandi. Poygumbazda kufiy uslub xatlari ko‘rinishida, g‘ishtin bezaklar
qatoriga yirik choklar berib ishlangan. Bu uslub Kulol maqbarasi peshtoqining
qoplamasi sifatida qo‘llanilgan guldor g‘isht koshinlarning ayrim qismlarida
saqlanib qolgan. Bu tariqa ishlash – A.Temur va M.Ulug‘bek zamonasidagi
yodgorliklar qurilishiga xos usuldir.
Maqbaraning eng qimmatli jihati uning ichkarisini bezab turgan devoriy
naqshlardir, afsuski bezaklar yaxshirok saqlanmagan. Naqshlar, aksari M.Ulug‘bek
davridagi yodgorliklardagi kabi oq zaminga tiniq moviy bo‘yok bilan ishlangan.
Nozik, go‘zal yulduzsimon girihlarda mayda o‘simliksimon gullar ko‘proq
ishlatilgan.
Gumbaz bezaklari ostidagi qizg‘ish-tilla zamin qoldiqlari ko‘zga tashlanadi.
Ko‘kgumbaz masjidini Ulug‘bek o‘zi davlatni boshqargan vaqtida, otasi Shoxrux
Mirzo nomidan qurdirgan.
Kirish peshtoqining ravog‘ida ichkarisida ularning nomlari va qurilish vaqti
bitilgan tarixiy yozuvlar bor. Hozir bu yozuvlardan faqat Shoxrux (Qo‘ragon)
Sultonning o‘g‘li Ulug‘bek sulton (Qo‘ragon), 839 yil hijriy (1434/35 yillar) degan
jumlalarning oxiri qolgan. Yana unda bino - jome masjidi ekanligi, ya’ni haftaning
har juma kuni bu yerda nomoz o‘qishga to‘planilishi ta’kidlangan.
Odatda jome masjidlari kompleks qurilishlardan iborat, atrofi devor bilan
o‘ralgan bo‘lib, o‘rtaga qyrilgan gumbazli binolar va atrofi ravoqli ayvonlarni o‘z
ichiga olgan. Bu yerda hovli sahnining kengligi maqbaralar bilan chegaralangan,
asosiy binoga esa yon tomondan ayvonlar yondoshib keladi, qazilmalarda
aniqlanishicha ular to‘rt ravoq kengligida bo‘lgan. Qazishmalar vaqtida,
galereyalarning asosiy binoga yondoshgan joyida yassi g‘ishtlar va shuvoq izlarn
ko‘rinishida hozirgacha saqlanib qolgan yaroqsiz qismlar topilgan. Bundan keyingi
tadqiqotlar M.Ulug‘bek masjidi odatdagidek saroy kompozitsiyasidagi asosiy
binolar tarkibiga kirgan yoki kirmaganligini, ko‘hna binolarga xos holda, ularning
o‘rniga XV asrda Ko‘kgumbaz masjidi ham solingan yoki solinmaganligini
44

aniqlab berar. Hozir asosiy bino (maqsura) mavjud bo‘lib, sirti keng sahnli
ko‘chaga qaragan holda, alohida turibdi.
Yodgorlikning asosiy hajmi kub shakliga yaqinroq. To‘rtburchakli xonaqoh
gumbaz bilan yopilgan. U sakkizta ravoq ko‘rinishidagi qanos asosiga tiklangan
bo‘lib, ular oraliq romb shaklidagi qalqonsimon qanoslar bilan jipslashtirilib, ravoq
ko‘rinishida o‘n olti tayanchiqqa birlashtirilgan. Bino devorlaridagi chuqur
taxmonlar masjidning tuzilishiga ajib kesishgannamo ko‘rinish beradi.
Galereyaning yon taxmonlariga keng ravoq orqali o‘tiladi. Hozir ular bekitib
qo‘yilgan. Qalin g‘isht devorlar burchaklariga to‘rtta aylanma zina ishlangan
bo‘lib, ular galereyalarning tomiga olib chiqadi. Tashqi tomondan hajmi katta
ko‘ringan ichki gumbaz uncha baland bo‘lmagan poyigumbaz (chambarak) bilan
to‘silib, uning ustiga (masjidi) koshinkor gumbaz o‘rnatilgan. Binoga sharq
tarafdan kirish uchun old tomoniga katta peshtoq ishlangan, ravog‘ining kengligi
10 metr keladi.
Ko‘kgumbaz masjidining me’moriy zeb-ziynati M.Ulug‘bek davri qurilishlari
uchun xosdir. Tashqi gumbaz doirasidagi oddiy sopol g‘ishtlar, pastidan ustigacha
sirdor moviy, ko‘k va oq rangli bezaklar berilib, qur’on oyatlari yozilgan parchalar
saqlanib qolgan. Peshtog‘ining old tomoniga ham geometrik serjilo bezaklar ko‘p
ishlatilgan. Detallarda ustunlar va asosiy ravoq hamda peshtoqlarning bag‘allarida,
muqarnaslarda guldor sopollardan foydalanilgan.
Shahrisabz - savdo rastasidagi Chorsu timi saqlanib qolgan inshootlardan
biridir. Chorsu shaharning shimolidan janubiga va sharqidan g‘arbiga o‘tgan eng
asosiy qadimiy ko‘chalar kesishgan joyda barpo etilgan. Shahrisabzdagi Chorsu
timi, garchan mahalliy rivoyatlarda XVIII asrning 80- yillariga mansub deb uni
Niyozbekka taalluqli qilib ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, lekin arxitektura tuzilishiga
ko‘ra, u XV asrning oxiri XVI asrning boshlarida qurilgan bo‘lishi mumkin. Shu
bilan birga uning 1598-1602 yillarda qad ko‘targanligi to‘g‘risida ham ma’lumotlar
bor, xuddi shu sana bilan davlat yodgorliklarini saqlash ro‘yxatiga kirgan.
Chorsu timi - kvadrat shaklida ishlangan bino (har bir tomoni 21 metrdan)
bo‘lib, har to‘rt tomonining o‘rtasida ko‘chaga qaragan peshtoqli qo‘sh tabaqa
45

darvozasi bor. To‘rt tomondan kelgan yo‘llar sahni 11,85 metrli mana shu savdo
timining o‘rtasidagi ulkan gumbaz tagida kesishadi. Gumbaz ostidagi savdo
rastalari bo‘ylab to‘rt burchakli xonalar joylashgan, aftidan, ular mol omborlari
vazifasini o‘tagan. Bino fasadiga va uning kiraverish ravog‘ining yoni bo‘ylab
yasalgan ko‘pdan-ko‘p ravoqlar ichiga esa baqqollik do‘konlari joylashgan. Bu
xonalar hozirda ham savdo nuqtalari sifatida foydalaniladi.Hap bir burchak ham
o‘z navbatida torroq yo‘l bilan ravoqi shaklida sakkiz qirrali burchak hosil etgan,
har bir chorak timining usti ham bir qavat gumbaz bilan alohida-alohida
birkitilgan. Darvozaning chiqaverishidagi yassi gumbaz g‘ishti «mavj» shaklida
terilgan qalkonsimon qanoslar va to‘rt ravoq ustiga qo‘yilgan.
XVII-XIX asrlarda Shahrisabz mustaqil beklikning markazi edi va faqat 1870
yilga kelib Buxoro amirligiga tobe bo‘lgan. XIX asrda Shahrisabz yana paxsa
devorlar bilan o‘rab olingan va unga beshta darvoza orqali kirilgan.
Rejalashtirishda uning asli tuzilishi saqlanib qolgan, hali hozir ham,
ilgarigidek, bozor va gumbazli tim – chorsu asosiy ko‘chalar kesishgan joydadir.
Shaharning turar-joy binolari hozirdagidek mahalla-guzarlarga bo‘lingan, har
bir guzarda - ma’muriy va rejali yagona - o‘z «jamoa markazi» bo‘lgan, uning
tarkibiga umumiy ishlarni hal etish uchun mahalla jamoasining boshlig‘i kirgan.
Jamoa binosi yonida guzar masjidi, uning hovuzli va ko‘kalamlashgan hovlisi
bo‘lgan. Bu mahallalarda ba’zan ibtidoiy maktablar, hunarmandlarning
yotoqxonasi (zaviya), madrasalar solingan. XIX asrning ikkinchi yarmida
Shahrisabzda 4 ming uy bo‘lib, unda 30 ming aholi istiqomat qilgan, 64 ta guzar
masjidi, 6 ta Madrasa, 7 ta karvonsaroy va 2ta hammom bo‘lgan. Bu xildagi
yodgorliklar orasida hammom va shahar markazidagi mahalla masjidining salobatli
binosi e’tiborga sazovordir.
O‘rta asr hammom binolari qurilayotgan vaqtda uning sog‘liqni saqlash,
salomatlik uchun juda katta ahamiyat kasb etajagiga e’tibor berilib, barcha
bosqichlari va foydali jihatlari mukammal ishlab chiqilgan hamda nazarda tutilgan.
46

...Bilginki, hammomning tabiiy ta’siri suvni havo va namlik bilan nsitishdan
iboratdir. Birinchi xonasi sovitadi va xo‘llaydi,ikkinchisi isitadi va ho‘llaydi,
uchinchisi isitadi hamda quritadi, - deb yozgandi buyuk Abu Ali ibn Sino.
Yaqin vaqtlargacha ham Shahrisabzdagi hammom XVIII-XIX asrlarga, ya’ni
Shahrisabz beklari hokimlik qilgan vaqtlarga mansub deb hisoblab kelinardi. Lekin
uning ancha ko‘hna bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Shahrisabzliklarning
ma’lumotlariga qaraganda, hammomning yoshi 700 yilga teng. O‘zbekistonning
boshqa tumanlarida ham Shahrisabz hammomini juda qadimgi, hatto Samarqand
va Buxorodagi hammomlardan ham keksa deb hisoblaydilar. Bu hammom «dardga
davo»ligi bilan mashhur bo‘lgandi, shuning uchun xurofotga berilgan kishilar
Shaxrisabzga kelishardi. Hammom to‘g‘ri burchakli bo‘lib, janubdan shimolga
tomon cho‘zilgan; to‘g‘ri burchak ko‘rinishdagi binoda, odatda, biron burchakka
ustki kiyimlarni yechiladigan xona va boshqa yordamchi uycha qurish uchun joy
bo‘lmaydi.
Hammomning umumiy tarhi - 22,5X15 metr. Binolar ko‘ndalangiga uch
qator, uzunasiga imorat bo‘ylab to‘rt qator qilib joylashtirilgan. Kirishda ikkita
oddiy cho‘miladigan xona va «dam olinadigan xona» bor, dam olinadigan xonada
organizmni yuqori haroratga o‘tishga ko‘niktirish uchun moslangan mo‘tadil
harorat bo‘ladi. Bu joydan cho‘miluvchi asta-sekin o‘rtadagi xonaga o‘tadi, bu
xona, rejaga muvofiq, kvadrat shaklda solingan, uning yonlab joylashtirilgan kesik
burchakli ochiq xonachalari bo‘lib, chuqur o‘yilgan taxmonlardan nborat uyga
o‘xshaydi. Janubga tomon borishda yana uchta bino - qaynoq, issiq va sovuq
suvlar bilan keraklicha ta’minlangan kirxona bor - shunga muvofiq ravishda katta
suv havzasi mavjud bo‘lib, ular kirxonalarga darchalar bilan tutashtirilgan.
Idishlarga esa binoning janubi-sharq burchagida joylashgan quduqdan suv berilib
turiladi.
Bino ostida (odatda bu O‘rta Osiyoda qilinadn) isitish uchun tutunlar yurib
turadigan 35-50 santimetr kesimli zich kanal tarmoqlari bo‘lgan. Asosiy xonalar
qalqonsimon qanos gumbaz bilan yopilgan. Sahni va supalariga marmar toshlar
47

yotqizilgan. Bu hol ham uni qadimiy, ammo XV asrdan keksa emas deyishga
imkon beradi.
Mahallaning din ahillariga xizmat qiladigan masjidlar xalq me’morchiligi
ommaviy ravishda avj olgan vaqtlarda bunyod etilgan. Bu usul, odatda, zilzilalarga
bardosh bera oladigan sinchkor imoratlar qyrishda qo‘llannlardi: shu taxlit shipi
yassi sarrovlar bilan bekitilar va bir, ikki yoki uch tomoniga ayvonlar solinardn.
Masjidning katta-kichikligi (hajmi)ga qarab, xonalar tomi bitta, ikkita, uchta yoki
ko‘proq sinchlar va puxta ustunlarga (3-4 metrli) mahkam o‘rnashtirib yopilgan.
Ular orasida yirik salobatli binolar ham bo‘lgan, lekin joylardagi guzar masjidi
qurilishining kompozitsiyasida yetakchi prinsip mavjud bo‘lib, bunda namoz
o‘qiladigan ayvon salqin bo‘lishi zarur edn. Xuddi shunday masjidlar jumlasiga
Hoji Mirhamid va Hazrati Malik Ajdar masjidlari kiradi. Birinchi masjid hammom
qatorida – Chorsuning ro‘parasida, ikkinchisi - shu masjid nomi bilan Malik Ajdar
deb ataladigan mahallada joylashgan.
Bu ikkala yodgorlikning yirik xonalarn (8X8 va 8,5x8,5 metr) gumbaz bilan
yopilgan bo‘lib, ular sakkiz ravoq, ark qanosi asosiga va unga qo‘shimcha -
qalqonsimon qanosga o‘rnatilgan. Binoning g‘arbga qaragan asosiy o‘qidagi
taxmonlar ikki xil rangli guldor naqsh bilan bezatilgan. Taxmonlarda o‘rta
tomonlari bo‘ylab, qolgan uch tarafdagi deraza o‘rnida xonalar ochiq turadi. Hoji
Mirhamid masjidining xonaqohi uch tomondan ayvon bilan o‘ralgan, Malik Ajdar
masjidi esa - faqat atroflari o‘ralib, asosiy kirish darvozasi peshtoqli qilingan.
2. 2 . Shahrisabz tumanida joylashgan me’moriy yodgorliklar.
48

Hozirda Qamashi tumanida joylashgan Katta Langar qishlog‘i vohadagi eng
go‘zal joylardan biridir. Bu yerda tabiat bilan inson ijodi muvaffaqiyatli
uyg‘unlashgan: manzarador tog‘ yonbag‘irlari pog‘onalaridan ko‘tarila borgan
qizg‘ish baland-pastliklar, langarliklarning chiroyli uylari, qo‘shni tepaliklar
cho‘qqisidagi qadimiy yodgorliklar - qishloqqa kiraverishdagi masjid, o‘t-o‘lan va
pista daraxtlari o‘sib yotgan qabriston o‘rtasidagi Langar ota maqbarasi ko‘zga
shundoq tashlanib turadi.
Yodgorliklar XV asrning oxiri - XVI asrning o‘rtalarida bunyod etilgan
bo‘lib, nufuzli Langar shayxlari faoliyati bilan bog‘liqdir, shayxlarning eng
mashhuri - Muhammad Sodiq (1460-1545 yillar) edi. Maqbara ichida 1491/92
yillarda vafot etgan shayx Abul Hasan avlodlaridan uning otasi, shayx Muhammad
Sodiqning o‘zi (1545 yilda vafot etgan), o‘g‘li (1560 yilda vafot etgan)ning
daxmalari, temuriylar xonadonidan bo‘lmish (XV asr o‘rtalari) noma’lum
malikaning daxmasi (bu yerga, aftidan keyinroq kiritilgan) ham bor.
Langardagi binolar to‘g‘risida hozircha to‘la tarixiy ma’lumotlar yo‘q.
Ertaklardagidek go‘zal bu joy rivoyatlarda shon-shuhratlarga ko‘milgan. «Langar»
so‘zi karvon yo‘lidagi to‘xtov joyi - bekatni bildiradi, langarlar ko‘p, shulardan
ikkitasi Qashqadaryodadir.
Langar masjidi - baland to‘g‘ri burchakli imorat. U oldi peshayvonli ikkita
xonaqohni o‘z ichiga oladi. Peshayvonning eni juda keng, xuddi shu serbar sahnga
ikki qator qilib baland o‘ymakor ustunlar o‘rnatilgan.
An’anaviy tartibga binoan ajoyib qilib shipiga toqi terilib, to‘sinlari va
vassalari chiroyli (gullar solinib) bo‘yalgan, ular kichik xonaqohlarda to‘rt ustunga,
katta xonaqohlarda -besh ustunga o‘rnashtirilgan. Kichik xonaqoh ancha qadimgi.
Uning ko‘hna devori sinchli bo‘lib, keyinroq unga tutash katta xonaqoh va
umumiy peshayvon solingan. Mehrobning ichidagi bezakli yozuvlar ma’lum
bo‘lishicha, masjid qurilishining ikkinchi, eng yirik bosqichi XVI asrning boshlari
(926 hijriy yil yoki 1519/20 yillar)ga to‘g‘ri keladi. 50 yil o‘tgach, 970 hijriy yil
(1562/63 yil)da yana bir bosqich ishlar, aftidai, pardoz ishlari bitkazilgan, bu-yana
bir qurilish yozuvi sifatida kirish eshigida aks ettirilgan. Ayvon, qachonlardir,
49

keyinroq ta’mir qilinishi natijasida batamom bitkazilgandek ko‘rinish kashf etgan;
bulardan biri haqida ustunga qokib qo‘yilgan tunikadagi yozuv-1222 hijriy yil
(1807/08 yil) deyilgan sana – dalolat beradi, boshqasi haqida eshiklar oralig‘idagi
yozuv-1161 hijriy yil yoki 1748 yil deb ko‘rsatilgan sana shohid bo‘ladi.
Odatda sinchli imoratlarga xos me’morchilik shakllari mavjud bo‘lishiga
qaramay, Langar masjidi O‘rta Osiyo monumental me’morchiligi uchun xarakterli
bo‘lgan naqsh bezaklarga boy. Katta xonaqohning zeb-ziynatidagi ta’sirchanligi
uning gullaridir, gullar tiniq koshinli bezaklarda va oq sidirg‘a devorlarda
ishlatilgan. Naqshinkor izoralar, serhasham mehrob va devorlarning yuqorisidagi
epigrafik naqshlar juda yaxshi holatda saqlanib qolgan. Panellardagi guldor
tizmalar asl va vazmin. Izora jiyaklariga an’anaviy navda-nihollar qora zaminga
sariq va havorang koshindan kesib ishlangan, ko‘k, havorang va oq hoshiyalar
berilgan. Izoralar sathi uch xil tuzilishda yulduzchali girihlar bilan qoplangan.
Elementlarning asosiy shakllari - yulduzlar va «sakkizliklar»-shuningdek qora
rangli bo‘lib, o‘rtalariga tillarang buyoqlar kiritilgan.
Ikkinchi darajadagi elementlar ko‘k, havorang va oq buyoqlardan yasalgan
shakllar bilan xushro‘y uyg‘unlashtirilgan. Izoraning quyi qismi asosiy sathdan
kulrang marmarli silliq hoshiyalar bilan ajratilgan. Zarhal bilan qoplangan Langar
masjidi - O‘zbekistonning o‘rta asrlardagi ajoyib me’moriy san’atining noyob
namunasidir.
Masjidning yuksak mahorat bilan ishlanganligi boshqa manzaralarida:
derazalaridagi o‘yma ganch panjaralarda, ustunlarining marmar tagkursilarida,
ularning muqarnasli yog‘och ustunlari boshlarida ham ko‘rinadi.
Langar ota maqbarasi ham ajoyib - baland peshtoq-gumbazli bino bo‘lib,
rejada sahni 140X12,5 metrni tashkil etadi. Maqbaraning chortoqli xonasi
kichikroq gumbaz bilan yopilgan bo‘lib, to‘rt tomonlama kesishgan ravoqqa
tayangan va qalqonsimon qanoslar tizimida qurilgan. Langar ota maqbarasining
hashamlarini ishlash XVI asr uchun xarakterli bo‘lgan bezak texnikasiga misol
bo‘la oladi. Gumbaz kosasi, to‘rsimon qanos va tokchalarning stalaktit naqshln
ravoqlari rangli ganchda ikki qavatli o‘yma bilan bezatilgan. Bu qirma usulidagn
50

o‘ymakorlikdir: oq qatlamdagi ustki uymalarda pastki turning qizil zamini ko‘rinib
turibdi, aftidan, maxsus rang bilan bo‘yalgan. Gumbazga sidirg‘asiga qizil zamin
bo‘ylab oq g‘ira-shira rasmlar - turunjlar, rangli bejirim daraxt novdalari solingan.
Qanoslariga esa - me’moriy shaklda yo‘l-yo‘l chiziqlar tortilgan, xolos. Maqbara
fasadi silliqlangan g‘ishtlar bilan qoplangan, gumbaz tayanchlari soxta taxlit
yonlamasiga ora-sira narsalar qo‘nib, qo‘sh g‘isht «bandak» va «mavj»lar bilan
bezatilgan; bu usul XV-XVI asrlarda avvalgi davr me’morchilik san’atiga taqlid
tarzida namoyon bo‘ladi.
Shahrisabzdan 50 chaqirim nariroqda yana bir tarixiy joy - Bashir ota
qishlog‘i bor. Bu ajoyib manzarali qishloq M.Ulug‘bek bilan bo‘lgan voqealar
haqidagi yodgorliklarni saqlab qolgan. XV asr yodgorliklari (katta masjid va
maqbara) saqlanib qolmagan. Bu qishloqda XV asrning ikkinchi yarmida
M.Ulug‘bekning do‘sti Bashir ota istiqomat qilgan va dafn etilgan; u kishi
M.Ulug‘bek o‘ldirilgandan keyin astronom Ali Qushchi bilan birga yashiringan
edi. Afsonalarga ko‘ra, Ali Qushchi o‘z nomi bilan (Ali Qushchi deb) atalgan
qo‘shni qishloqda vafot etgan emish. Aslida astronom Ali Qushchi Ulug‘bek
fojeasidan keyin Hirot orqali Turkiyaga ketgan va u yerda Ulug‘bekning «Ziji
jadidi Ko‘ragoniy» asari xulosalarini nihoyasiga yetkazgan hamda vafot etgan.
Tog‘ qishlog‘i bo‘ylab cho‘zilgan manzaralarning qoq o‘rtasida, qadimiy
qalin pistazorda cho‘qqaygan tepalik ko‘zga tashlanib turibdi. Bu joyda qo‘hna
qabriston joylashgan bo‘lib, bunda XV-XVI asrlarga oid sag‘analarning marmar
toshlari butun-butun va parchalanib sochilib yotibdi. Tepalikning cho‘qqisida -
keyinchalik solingan bir tomoni sinch ayvonli masjid bo‘lib, uning ichida
o‘ymakor yog‘ochdan yasalgan Bashir ota sag‘anasi qo‘yilgan.
Rivoyatlarga ko‘ra, Ulug‘bekning birodarlari Bashirni chinakam o‘z nomi
bilan Sayd Ahmad deb yuritishgan. Bashir olim kishi bo‘lib yetishdn, M.Ulug‘bek
bilan birga ishladi va Ulug‘bekning tug‘ishgan inisidek bo‘lib qolgandi.
M.Ulug‘bek tog‘da yashovchi Bashirning holidan bot-bot xabar olib turardi.
M.Ulug‘bek o‘lganidan keyin Bashir biror marta ham Samarqandda bo‘lmadi; uni
qidirishardi, gumdon qilmoqchi edilar, lekin do‘stlari Bashirni ogohlantirdilar va u
51

o‘z vaqtida yashirinishga ulgurdi. Bashir Ulug‘bek o‘limidan so‘ng 11-12 yil
o‘tgach (1461/62 yillarda) vafot etdi. O‘ziga to‘q, kamtar, dilkash Bashir
«do‘stlarisiz dasturxon yozmasdi»; u ilm-fan bilan shug‘ullanardi. Qishloqda juda
mashhur edi. Zamondoshlari uni qishloqning muqaddas panohgohi sanardilar, shu
boisdan qishloqni ham hazrati Bashir ota deb atardilar. Afsonalarda aytilishicha,
shu joyda yashovchilar boshqa joylardan ataylab qum keltirib, uni buyuk astronom
izdoshi dafn etilgan tepalikka to‘kkanlar. Ancha keyinrok uning yog‘och sag‘anasi
tepasiga masjid solingan.
XVIII asr masjidi - rejada to‘rtburchak (9,78X9,77 m), sinchli, devorlari loy
shuvoq qilingan. Uning har tomonidagi (8,2 metrli to‘rtburchak) xonaqohning
shipiga yassi toqi terib yopilgan, antiqa shaklli to‘rtta yog‘och ustuni sal-pal o‘yilib
naqshlangan. Masjidning sharqiy eshigi ayvon tomonga ochiladi, tobadonlarga
o‘ymakor panjaralar o‘rnatilgan, ularning geometrik shakli qisman saqlanib
qolgan.
Hazrati Bashir ota qabri ustidagi yog‘och sag‘ana - O‘zbekistonning noyob
me’morchilik va amaliy san’ati asaridir. Bashirning maqbara yodgorligi XVI
asrning oxiri - XV asrning boshlarida bunyod etilgan, uning shakli temuriylar
davrida yasalgan tosh obidalarni eslatadi. Bu yirik birikma (204X84 sm) ikki
pog‘onali taglamaga o‘rnatilgan bo‘lib, usti yassi va hashamli, serqirra. Obidaning
uzun qirralari bo‘ylab uchta kvadratli bezak o‘rnatilgan, u yon tomondan chuqur
o‘yilib, juda nozik, o‘yma naqshlardan olingan turli xil geometrik naqshlar bilan
bezatilgan, ularning elementlari bir-biriga aniq tutashtirilgan holda obida joyidagi
taglik taxtaga yopishtirilgan. Girihlar asosan olti nurli to‘rsimon negizda yasalgan
bo‘lib, bezak, sirtiga chiroy berib turibdi. Sag‘ananing bosh va oyoq tomonlari
ham naqshinkor bezatilgan. Olti qator sharafa alohida-alohida qoqilgan ma’lum
shaklli yog‘och kosachalardan yasalgan, ularning yuqorigi uch qatorida kungura,
pastdagisida esa sebarga shakl berilgan. Kosachalar qavatma-qavat terilganligi
uchun sharafa old tomonga bir oz chiqib turadi. Oxirgi taxtani ingichka zanjirlar
bilan hoshiyalangan. Obidaning shakl jihatdan ajib nozikligi, olijanob
kompozitsiyasi kuchli taassurot qoldiradi.
52

Boshqa baland tog‘li qishloqda - Eski Langarda - uchta yodgorlik:
qishloqning qoq o‘rtasida masjid va chegaradan tashqari, qo‘shni qishloqdagi
tepaliklarning cho‘qqisiga joylashgan ikkita maqbara mavjud. U yerdagi
yodgorliklar kimniki ekanligi noma’lum.
Eski Langar maqbarasini mahalliy aholi «xonaqoh» deb ataydi; u xuddi shu
nom bilan adabiyotga ham kirgan. Haqihatdan ham, me’moriy belgilariga ko‘ra,
XVI asrning oxiri-XVII boshlarida qurilgan xonaqoh binosi Buxoro me’morchiligi
uchun xarakterlidir.
Eski Langardagi xonaqohlar chortoq xonalari bo‘lgan peshtoq-gumbazli
ancha yirik (17,4X11, 8X9m) imoratdir, uning taxmonlaridagi deraza eshiklarining
to‘rt tomoni ham ochiq. Bu ikki imoratga Xo‘ja Ilim Kon (XVI asr oxiri)
xonaqohini anchagina yaqin deb qiyos qilinsa bo‘ladi, chunki ular umumiy
ko‘rinishi bilan ham, shakli bilan ham gumbazlarga o‘xshab ketadi. Binolar ko‘p
marta ta’mir qilingan. Har ikkala maqbaraning ichi mehrobiy qabr-sag‘analar bilan
tiqilib yotibdi. Maqbara ichida hashamlar yo‘k, ular hajmlilini - keng
kompozitsiyasi va san’atining o‘ziga xos turi bilan qiziqarlidir, bunday ko‘rinishni
qadimiy me’morlar baland-past tepaliklar manzarasnga qiyos qilganlar.
Masjid maqbaradan anchagina nariroqda, qishloqning markaziga solingan. Bu
qishloq masjidi ko‘rinishiga qaraganda, shahardagi mahallalar namozgohiga
(xonaqohi to‘rt ustunli bo‘lib, shipi bolorli yassi va janubi-sharq tomonlarida ikki
yoqlama ayvoni bor) o‘xshaydi. Rejaga ko‘ra, u to‘rtburchakli (17,3X17,3 m) qilib
solingan keng barli mehrobining tahmoni tashqariga turtib chiqqan. Masjid
o‘zining zeb-ziynati bilan qiziqarli. Uning devorlari ganchkor ravoqsimon past-
baland shakllar bilan ajratilgan, bu usul, odatda serhasham turar joylarni bezashda
qo‘llanilardi. Lekin bunda asosiy e’tibor toqi terilgan shiplarga qaratilgandi.
Shipga esa gul qog‘oz yopishtirilgan bo‘lib, sof ravshan bo‘yoqlar bilan bezatilgan,
biroq haddan oshirilib yuborilmay, balki hamma an’anaviy ranglar (qizil, ko‘k, oq,
feruza, sariq, tillarang) maromida ishlatilgan. O‘simliksimon naqshlar mohir
ustalar qo‘li bilan mohirona chizilgan. Ustunlarning shipga tutashgan boshasi ham
muqarnas naqshlar bilan bezatilgan. Ustunlar qattiq yog‘ochlardan puxta tarashlab
53

yasalgan, bu taxlit shakl O‘rta Osiyo uchun xosdir; bunda nokka o‘xshash kuzagi
«madoxil» shaklli naqsh bilan bezatilgan. Piromondagi yozuvlar orasida 1326
hijriy yil (1907 yil) sanasi bor, aftidan, bu ta’mir qilingan vaqtni bildirsa kerak.
Mahalliy ma’lumotlarga ko‘ra, u juda ilgarigi vaqtlarda qurilgan, uning yog‘ochlari
boshqa joylardan olib kelingan va bu yerda qayta tiklangan.
X U L O S A
Qashqadaryo vohasi me’morchiligining mahalliy xususiyatlari, ayniqsa,
madrasalar qurilishida yaqqol namoyon bo‘ladi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan
54

madrasalar XVIII asrga va XX asr boshlariga xos bo‘lib, bu davrda Qarshi Buxoro
xonligining ikkinchi yirik shahri bo‘lgan, poytaxt me’morlik maktabining kuchli
ta’siri ostida rivojlangan.
Bu yerda buxorocha inshootlarga xos uch qatlamli devorlar; hovli ichki
burchaklarining kesmasi; bino burchaklaridagi burjsimon guldasta shakllari;
binolar ostidagi g‘isht platformalar: minoralar shakli va me’moriy yechimi
qo‘llangan.
Biroq Qarshi madrasalari, Buxoro me’morlik maktabining viloyat
shoxobchasi bo‘lgani holda, o‘zining mahalliy xususiyatlari bilan ham ajralib
turgan.
Chunonchi, Qarshi madrasalarining bosh fasadi yopiq bo‘lgan, ya’ni ular
samarkandcha usulda – ravoqsimon lodjiyalarsiz qurilgan (Bekmir va Abdulaziz
madrasalari bundan mustasno); bu yerdagi guldastalar va fonuslar shakli
buxorocha o‘lchamlardan farq qilgan, Qarshida Buxoroda kam uchraydigan, biroq
XVI asrdayok ma’lum bo‘lgan usul - binoning qolgan qismi bir qavatli bo‘lgani
holda, fasadning ikki qavatli qilib qurilishi ko‘p uchraydi.
Qarshi shahrining o‘rta asrlarga oid me’morlichigi qiziqarli, o‘ziga xos, shu
bilan birga, Markaziy Osiyo me’morligining kam o‘rganilgan qismini tashkil etadi.
Bu yerda saqlanib qolgan noyob, qadimiy va yirik inshootlar - XVI asrda qurilgan
Ko‘kgumbaz namozgoh masjidi, hammom va Qashkadaryo ustiga qurilgan ko‘prik
mahalliy ustalarning yuksak mahoratidan dalolat beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – y engilmas kuch”. – T.: “Ma’naviyat”
55

nashriyoti, 2008 yil.
2. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
faravonligini yanada yuksaltirishdir. – T.:O‘zbekiston, 2010.
3. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishi sh ostonasida. Toshkent,
“O‘zbekiston” nashriyoti, 2011 yil.
4. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat
qilish-engo oliy saodatdir.Toshkent, “O‘zbekiston”,2015.
5. E.V.Rtveladze. “Qarshi 2700.” Тoshkent, “Ma’naviyat” nashriyoti, 2006
yil.
6. Ibn Sino. Al-Qonun fit-Tib. “Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti”. Т.:1993.
7. Кабанов С.К. Нахшеб на рубеже древности и средневековья ( III - VII вв.)
Т., 1977.
8. Казаков Б.А. Документальные памятники Средней Азии. — Ташкент,
1997.
9. Л.Ю.Маньковская. “Архитектурые памятники Кашкадарьи”. Ташкент,
“Узбекистан”, 1979 г.
10. Манакова В.Н. Архитектура и строительство Узбекистана. Т., 2001.
11. Mahmud ibn Vali . “Baxr ul-asror”. Toshkent:Fan nashriyoti. 1977 y.
12. Muhammad Bade’ Maliho Samarqandiy . “ Muzakkir ul-ashob ” . Т.:1993.
13. Mustaqillik davri o'zbek me'morchilik va monumental haykaltaroshlik
san'ati. Red.jamoasi. T.,2011.
14. Potkin I.I. Arxitektura Sredney Azii. Vseobshaya istoriya arxitekturi. T.,
1999.
15. Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T.1995
16. Ремпель Л. И. Архитектурный орнамент Узбекистана. Ташкент ,
1994 Ryui-Gonzales de-Klavixo . “Samarqandga-Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi”. O’zbekiston.T.:2010.
17. Sagdullayev A.S. Qadimgi O`zbekiston ilk yozma manbalarda. T., 1996
18. Shahrisabz ming yillar merosi, T., 2003.
56

19. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. - Toshkent: Sharq, 1997.
20. Sultonov X. “Mustaqillik davri o’zbek me’morchiligi va monumental
xaykaltaroshlik san’ati.” T.: 2011yil.
21. Сулаймонов Р.Х. Древний Нахшаб. Т., Фан.2000
22. Voxitov M. Me’morchilik. T.:2010.
III . Internet saytlari
1. www.tsue.uz
2. www.fan.uz
3. www. a kademi.uz
4. www.ziyonet. uz
5 . www.istorya.ru
6 . www.glossary.ru
57

O‘rta asrlarda Qashqadaryo vohasi me’morchilik obidalari

Sotib olish