O’rta Osiyoda Rossiya imperiyasining agrar iqtisodiyoti - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	103.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Oktyabr 2024

24 Sotish

O’rta Osiyoda Rossiya imperiyasining agrar iqtisodiyoti

Sotib olish

O RTA OSIYODA ROSSIYA IMPERIYASINING AGRAR IQTISODIYOTIʻ
MUNDARIJA
KIRISh……………………………………………………………………………………2
IBOB. ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTON O’LKASIDA YER-SUV
MUNOSABATLARIGA OID SIYOSATI: MANBAShUNOSLIK VA
TARIXShUNOSLIK TAHLILI………………………………………………………...5
1.1, Rossiya imperiyasining o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid
II BOB. TURKISTON O’LKASI YER-SUV MUNOSABATLARIDAGI O’ZGARIShLAR ......... 23
2.1. O’lka yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar ........................... 23
XULOSA .................................................................................................................. 33
2.2, O’lkadagi suv manbalari va irrigasiya ishlari ahvoli……………………………..…26
XULOSA………………………………………………………………………………...33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….....................36
KIRISh
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi va zarurati. Dunyoda aholi sonining
o’sib borishi kundalik iste’mol mollariga bo’lgan ehtiyojni tobora ko’paytirib,
oziq-ovqat mahsulotlari bilan barqaror ta’minlash zaruratini oshirmoqda. Bu
talablarni qondirish maqsadida iqtisodiyotning muhim tarmog’i bo’lgan agrosanoat
1

majmuini rivojlantirish, oziq-ovqat ekinlarini parvarishlash va yangi navlar
yaratish, irrigasiya va meliorasiya ishlarini tartibga solish dolzarb masalaga
aylandi.
Bugungi kunda jahonda qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat sanoatining
shakllanishi, bu sohaga innovasion xarakterdagi texnologiyalarni jalb qilishning
nazariy asoslari, tuproq qatlami eroziyasi va uning oqibatlari, tuproqqa meliorativ
ishlov berish usullarini rivojlantirish, Markaziy Osiyoda suv ta’minotining
energiya, oziq-ovqat va atrof-muhit bilan uzviy bog’liqligi borasida ilmiy
izlanishlar olib borilmokda. Shuningdek, qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat
xavfsizligini ta’minlash, magistral suv resurslaridan oqilona foydalanish, sohaga
ilmiy-texnik innovasiyalarni keng joriy qilish, yer-suv resurslaridan foydalanishda
samaradorlikka erishishga qaratilgan ishlar amalga oshirilmokda.
So’ng’i yillarda Uzbekistonda agrar sohadagi islohotlarni tizimli olib borish,
yer resurslaridan samarali foydalanish, mamlakat aholisining qishloq xo’jaligi
mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini qondirish, suv inshootlaridan samarali
foydalanish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, logistika, marketing
xizmatlarini rivojlantirish hamda yer-suv resurslaridan foydalanishda ilm-fan
yutuqlarini samarali qo’llashga alohida e’tibor qaratildi. Zero, “Mavjud resurs va
imkoniyatlardan oqilona foydalanib, aholini qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan
kafolatli ta’minlash, sohada ish o’rinlari yaratish, manfaatdorlikni yanada oshirish,
ilg’or yondashuvlarni joriy etish eng muhim masalaga aylanmoqda”.
Amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida o’lkamizdagi yer-suv
munosabatlarining shakllanishi, yer egaligi va mulkchilikdagi o’zgarishlar, suv
manbalari va irrigasiya ishlarining holatini tarixiy nuqtai nazardan tahlil qilish
dolzarb masalalardan hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-
sonli “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”, 2019 yil 17
iyundagi PF-5742-sonli “Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali
foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida”, 2020 yil.10 iyuldagi PF-6024-sonli
2

“O’zbekiston Respublikasi suv xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga
mo’ljallangan konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Farmonlari, 2019 yil 9
oktyabrdagi PQ-4486-sonli “Suv resurslarini boshqarish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori, shuningdek, sohaga oid
boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda
mazkur dissertasiya muayyan darajada xizmat qiladi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor
yo’nalishlariga mosligi. Tadqiqot respublika fan va texnologiyalarni
rivojlantirishning I. “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy,
huquqiy, iqtisodiy innovasion g’oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga
oshirish yo’llari” nomli ustuvor yo’nalishiga muvofiq bajarilgan.
Tadqiqotning maqsadi. XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida
Rossiya imperiyasining Turkiston o’lkasidagi yer-suv munosabatlariga oid
siyosatini ochib berishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari:
Turkiston o’lkasida Rossiya imperiyasi boshqaruvi davrida yer-suv
munosabatlariga oid siyosatning mohiyatini yoritish;
o’lka yer-suv munosabatlariga oid rus sharqshunos olimlarining asarlari,
imperiya taftish komissiyalarining hisobotlari hamda tadqiqotchilarning ilmiy
ishlarini tahlil qilish;
arxiv hujjatlari, statistika qo’mitalari materiallari, yilnomalar, turli
ma’lumotnoma-kitoblar asosida yer-suv siyosatining o’lka xalqlari hayotiga
ta’sirini ko’rsatib berish;
o’lkada yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar hamda suv
manbalari va irrigasiya ishlari holatini o’rganish;
o’lka rasmiy amaldorlari va taftish komissiyalarining yer-suv
munosabatlari bo’yicha faoliyatlarini tahlil qilish.
Tadqiqotning obyektini XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida
Rossiya imperiyasining Turkiston o’lkasidagi yer-suv munosabatlariga oid siyosati
tashkil etadi.
3

Tadqiqotning predmetini XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida
Rossiya imperiyasining Turkistondagi yer-suv munosabatlariga oid siyosatining
mazmun-mohiyati, rasmiy amaldorlar va taftish komissiyalarining o’lkadagi yer-
suv munosabatlariga oid siyosati ta’siridagi o’zgarishlar belgilab beradi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot
natijalarining ilmiy ahamiyati Rossiya imperiyasining Turkistondagi yer- suv
munosabatlariga oid siyosatini anglash, rasmiy amaldorlar va taftish komissiyalari
faoliyati hamda bu davrdagi o’lka tarixi to’g’risida xolisona o’rganishga doir
ilmiy-nazariy bilimlarni yanada chuqurlashtirish, mavzuga oid ilmiy xulosalarni
amaliyotga joriy etish, sohaga doir nazariy-uslubiy yondashuv hamda nazariy
xulosalarni takomillashtirishga xizmat qiladi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, dissertasiyada umumlashtirilgan
ma’lumotlardan O’zbekiston tarixinin 96 g mustamlaka davri yer-suv
munosabatlariga doir qismlarini yoritishda, oliy o’quv yurti talabalari uchun yangi
avlod darsliklari va o’quv qo’llanmalarini tayyorlashda, shuningdek, mamlakat
qishloq xo’jaligi tarixiga oid tahliliy ma’lumotlarni tayyorlash hamda yer va
suvdan foydalanishga oid dasturlarni ishlab chiqishda foydalanish mumkin.
I BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTON O’LKASIDA
YER- SUV MUNOSABATLARIGA OID SIYOSATI: MANBASHUNOSLIK
VA TARIXSHUNOSLIK TAHLILI
1.1. Rossiya imperiyasining o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid
4

siyosatining shakllanishi va mohiyati
XIX asrning o’rtalaridan boshlab Yevropa mamlakatlarida kapitalistik ishlab
chiqarish munosabatlarining rivojlanishi Rossiya imperiyasi kabi harbiy idora
usuliga asoslangan davlatlarga ham o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. Bu davrga
kelib, Rossiya imperiyasida siyosiy-iqtisodiy vaziyat o’zgarib, rus burjuaziyasi
Yevropadagi rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning fan-texnika va sanoat ishlab
chiqarishi sohasida erishgan yutuqlarini o’z zavod-fabrikalarida qo’llashga
kirishdi. Natijada zavod-fabrikalar soni ko’payib, transport aloqalari yaxshilandi,
urbanizasiya jarayoni kuchayib, shaharlar kengaya boshladi. Biroq Angliya,
Germaniya, Fransiya kabi davlatlarda birgina temir yo’llarning mavjudligi
bu
davlatlarning sanoati rivojlanishiga, tashqi bozorga chiqishiga juda katta
qulayliklar bergan vaqtda Rossiya imperiyasi iqtisodiyoti rivojlanish jihatdan
ancha orqada edi. Bu, ayniqsa, Rossiyaning Qrim urushidagi mag’lubiyatidan
so’ng yaqqol sezila boshladi. Aynan shundan keyin imperiyada islohotlar o’tkazish
zarurligi, bu borada rivojlangan davlatlarning tajribasini o’rganish kabi masalalar
davlat ahamiyatidagi muammoga aylandi.
XVIII asr oxirlariga kelib imperiyada 1 200 ta manufaktura bo’lib, asosiy
rivojlanish metallurgiya va endigina rivojlanib kelayotgan yengil sanoat hisobiga
to’g’ri kelar, agar 1760 yillarda 231 ta korxona bo’lgan bo’lsa, asr oxiriga borib,
bunday korxonalar soni 1 082 taga yetdi. 1800 yilda 100 dan ortiq ip-gazlama
korxonalari qurildi. 1804 yilda bunday fabrikalar 199 ta bo’lgan bo’lsa, 1830 yilda
538 taga yetgan. Birok ularning ko’pchiligi Rossiyaga daromad qilish uchun
kelgan Angliya, Germaniya, Shvesiya, Fransiya kabi davlatlarning tadbirkorlariga
tegishli korxonalar bo’lib, ular qatorida “E. Gubbard i Ko”, “L. Knop”, “Vogau i
Ko”, “Br. Nobel”, “Vaxter i Ko”, “Yu.P. Gujon”, “K.O. Jiro Sshovya”, “K.G.
Shpan” va boshqalar bor edi. Ayni paytda Rossiyadan Yevropaga tajriba o’rganish
maqsadida bir qator mutaxassislar ham yuborildi. Bu harakatlarda rivojlangan
davlatlar darajasiga yetib olish maqsadlari yotgan bo’lib, bu borada N.X.
Reyternning 1857 yilda Parijdan podsho Nikolay II nomiga yo’llagan maktubida
yaqqol o’z aksini topdi. Jumladan, maktubda “bizning moliyaviy ahvolimizga
5

hukumat katta e’tibor bermog’i lozim. Hozir biz burilish davrida turibmiz, barcha
masala hukumat taraqqiyotining qanday yo’lni tanlab olishiga bog’liqdir. Agar
ahvol shu holatda qolaversa, eski yo’ldan yangi yo’lga yetib olish qiyin bo’ladi”.
N.X. Reytern buning uchun daromad yo’llarini izlash, xarajatlarni kamaytirish
yo’lini tavsiya qildi va o’z fikrini maktubda quyidagilar bilan izohlaydi: “buning
uchun solik olishning eski usullarini ko’rib chiqish va yangi yo’llarini topish zarur.
Moliyaviy ahvolni yaxshilash uchun ichki zayomlar va kredit biletlari chiqarmoq
kerak.
XIX asrning o’rtalarida Rossiya imperiyasi davlat siyosatining ustuvor
yo’nalishlaridan biri Urta Osiyoni xomashyo bazasiga aylantirish, moliyaviy
masalalarni hal qilishdan iborat edi. Rus iqtisodchilari to’plagan ma’lumotlarga
ko’ra, Buxoro, Xiva, Qo’qon davlatlari hududida 10 mln (mazkur ma’lumot
bo’rtirib ko’rsatilgan. - U.U.) atrofida aholi yashagan. Ularning ip-gazlamalarga
bo’lgan ehtiyoji taxminan 1 mln. 750 ming pudni tashkil etgan. 1856-1864 yillarda
Rossiyaning O’rta Osiyoga qilgan eksportida ip-gazlama umumiy mahsulotining
40 foizini tashkil etgan. 1867 yilda bu yerga yuborilgan ip-gazlamalarning umumiy
miqdori 11 647 505 rublni tashkil etgan. Bu davrda O’rta Osiyodan Rossiya
bozorlariga uchta aloqa yo’li orqali to’qimachilik, xomashyo mahsulotlari,
xususan, paxta, ipak, ulardan yigirilgan kalava iplar, tayyor matolar (olacha, bo’z,
doka, zandanachi, baxmal, kimxob, parcha), turli-tuman gilamlar, rus amaldorlari
uchun sovg’a-salom sifatida zardo’zlik buyumlari chiqarilgan. Rossiya uchun bu
qulay vaziyatni hisobga olgan M.A. Terentyev, “Savdo ishlaridagi millionlab
olinayotgan daromadlar istilo qilingan mamlakatlardagi bozorlar biz uchun
qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatmokda. Hyech shubha yo’qki,
ana shunday bozorlarga ega bo’lishimiz to’qimachilik sanoati uchun yana
millionlab daromadlar keltiruvchi yangi manbalar yaratilishiga olib keladi”, deb
alohida ta’kidlaydi.
Imperiya ma’murlarining turli izlanishlari, o’lkaga uyushtirilgan
ekspedisiyalar va boshqa harakatlardan so’ng bosib olingan Urta Osiyo yerlarida
imperiya hukumati polisiya-ma’muriy boshqaruv apparatini o’rnatib, o’lka
6

xalqlarini kapitalistik munosabatlar doirasiga tortdi. O’lkada yaxlit ma’muriy
boshqaruv tizimining o’rnatilishi yagona milliy bozorning vujudga kelishiga shart-
sharoit yaratdi. Bu, o’z navbatida, o’lkada qishloq xo’jaligida ixtisoslashtirish
jarayonini tezlashtirdi. Masalan, Farg’ona vodiysi asosiy paxta yetishtirib beruvchi
hududga aylangan bo’lsa, Samarqand viloyati g’allachilikka va bog’dorchilikka,
Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari esa g’allachilik va chorvachilikka ixtisoslashdi. Bu
viloyatlar o’rtasida mahsulot almashinuvi tobora mustahkamlanib bordi. O’lka
bosib olingandan keyin ham metropoliyada kapitalistik sanoat ishlab
chiqarishining o’sib borishi natijasida Rossiya - Turkiston savdo aylanmasi ham
rivojlandi. Agarda ikki tomonlama savdo aylanmasi viloyatlar bo’yicha ko’rib
chiqiladigan bo’lsa, 1901 yilda birgina Sirdaryo viloyati bilan Rossiya o’rtasidagi
savdo aylanmasi 4 530 0000 rublga yetgan. Buning 30 900 000 rubli viloyatga
keltirilgan mollarga tegishli bo’lib, ular orasida Rossiya gazlamalari eng ko’p,
ya’ni 20 000 000 rublni tashkil etdi.
Ta’kidlash lozimki, o’lkada soliq to’lovlarini tartibli tizimga solishning
imkoni bo’lmagan. Soliqlar har bir hududning iqtisodiy ahvoli va moslashuviga
qarab belgilangan. O’lkaning asosiy boyligi paxta hisoblangani sababli soliq
siyosati paxta xomashyosiga borib taqalavergan. Ma’lumki, paxtachilikning
rivojlanishi Rossiya imperiyasi hukumati va Moliya vazirligining o’lkadagi
moliyaviy ahvolni yaxshilab, kelajakda daromad kilish imkoniyatlarini yanada
oshirar edi. O’lkada paxtachilikning rivojlanishi soliq to’lovlari ko’rinishida
nafaqat moliyaviy ahvolni yaxshiladi, shuningdek, Rossiya imperiyasi hukumatini
har yili chet eldan paxta sotib olishi uchun sarflaydigan millionlab rubllarni tejash
imkoniyatini yaratdi.
Paxtachilik sohasidagi soliq tizimlarini tartibga solishdagi eng asosiy
muammo soliq taqsimoti va imtiyozlarining 1886 yilda qabul qilingan o’lkani
boshqarish to’g’risidagi Nizomga mos kelmasligi bo’lib, har bir xo’jalikdan
tushadigan soliq summasi qishloq yig’inida belgilanib, natijada paxtadan
tushadigan soliqlarning og’irligi dehqonlarning zimmasiga tushgan. Paxta
maydonlariga solinadigan soliqlarni Rossiya imperiyasi suv masalasiga ham
7

alohida e’tibor berdi. Imperiyaning 1890 yilda Kavkazorti uchun, 1910 yilda Qrim
uchun suv bo’yicha Qonuni qabul qilindi. Sug’orish tizimiga asoslangan bu ikki
Qonun Turkiston o’lkasi suv masalalari bo’yicha Qonun loyihasini ishlab
chiqishga asos bo’ldi. Asrlar davomida suvdan foydalanib kelingan mahalliy
qonun- qoidalar bo’lsa ham, ular imperiya manfaatlariga xizmat qilmaganligi bois
“o’lkada suv masalalari huquqiy hamda texnik jihatdan oqsayotganligi alohida
ta’kidlandi” 297
.
Loyihaning moddiy-huquqiy qismi quyidagilardan iborat bo’ldi: 1.
Suvning taqsimlanishi; 2. Yer egaligidagi talablar; 3. Korxonalar munosabatlari
(yer egaligi va sanoatda); 4. Suvga bo’lgan davlat-xususiy munosabatlar; 5. Suvga
bo’lgan huquq (suvni sotish va ishlatish masalalari); 6. Sug’orish tizimlarini
yaxshilash va yangilash; 7. Qo’shnichilik huquqlari (oddiy va qonuniy suvdan
foydalanish); 8. Suv xo’jaligi masalasida aholi huquqlari bo’yicha tashabbuslar; 9.
Gidrotexnik ishlarga ajratilgan mablag’lar va ularning manbalari; 10. O’z-o’zini
boshqaruv organlarida suv masalalarining hal etilishiga e’tibor qaratishdan iborat
bo’ldi.
Biroq bu loyiha to’liq kuchga kirmadi. Turkiston o’lkasini boshqarish
Nizomiga suv masalalari ham kiritilgan bo’lib, imperiya tugatilgunga qadar ana
shu Nizom asosida o’lka boshqarib kelindi.
Imperiya hukmron doiralari Turkistonda mustamlakachilik siyosatini
yuritishda, birinchi navbatda, rus harbiy quroli va Rossiya imperiyasi ichkarisidan
ko’chirib keltirilgan aholi qatlamiga suyangan bo’lsa, ikkinchi tomondan, mahalliy
oqsoqollar, mingboshi, yuzboshi va ellikboshilarga tayanib ish olib bordi.
Aholining o’ziga tobeligini yaxshi bilgan imperiya ma’muriyati vakillari o’z
maqsadiga osonroq erishish maqsadida mahalliy Imperiya hukumati o’z
manfaatlarini amalga oshirish, o’lkani idrra qilishda mulkdorlar yordamidan
foydalanish uchun, avvalo, o’z atrofiga mahalliy amaldorlar, beklar, savdogarlar va
boshqa mulk egalarini ham to’pladi. Rus ma’muriyati timsolida mahalliy aholini
avvalgi hukmdorlarning o’zboshimchaliklari va jabr-zulmidan himoya qiluvchilar
297
Гинс Г.К. Основная начала проекта водного закона для Туркестана (С приложением проекта в редакции
междуведомственной комиссии). - СПб.: Типогр. Ф. Вайсберга и П. Гершупипа, 1912. - С. 3.
8

sifatida namoyon bo’lishlari lozim edi. Mahalliy mulkdorlar ham o’lkada tijorat
ishlari va sanoat ishlab chiqarishini yo’lga qo’yishdan manfaatdor bo’lgan edilar.
1868 yil 22 yanvarda K.P. Kaufman Toshkentda xuddi shu tabaqa vakillarini
to’plab, ularga “Podsho menga o’lkaning ichki tuzilishini mustahkamlash, bu
yerda yashayotgan, rus, sart va qirg’izlar tinchligini saqlash maqsadida Turkiston
general-gubernatorligining barcha xalqlari uchun Peterburgda yozilgan qonunlarni
amalda qo’llash tadbirlarini muhokama qilishni topshirdi. Qonunlar shunday
tuzilganki, agar istasangiz sizga baxt keltirishi mumkin. Shunday qilib, hukumat
toshkentliklarga, boshqa sartlar qatori miroblar, oqsoqollar, qozilar va
xizmatchilarni saylash imkonini beradi”, degan murojaat bilan chiqadi”.
Umuman, Turkiston general-gubernatorligining faoliyati xalqning nazdida
o’zlarini tinchlik tarafdori qilib ko’rsatish hamda asosiy maqsadlari eskirgan
siyosiy-ijtimoiy boshqaruv tizimini yangi fuqarolik boshqaruvi usullari bilan
almashtirishdan iborat ekanligiga ularni ishontirish va ko’niktirishdan iborat
bo’ldi 298
. Bu borada podsho ma’murlari mustamlaka o’lkalarda boshqaruv tizimini
shunday tashkil etishdiki, bu amalda joylardagi yuqori tabaqa vakillarini o’zlaridan
uzoqlashtirmaslikka asoslandi.
O’lkada ma’muriy boshqaruv tartiblarini o’rnatish ko’zlangan iqtisodiy
manfaatlarni amalga oshirishdagi yondashuvlar imkon qadar ehtiyotkorlik bilan
amalga oshirildi 299
. Rasmiy ma’lumotlarda bo’ masaladagi keskin o’zgarishlar
foydadan ko’ra zararli oqibatlarga olib kelishi, mahalliy aholining karshiligini
keltirib chiqarishi mumkinligi ta’kidlandi. Rossiya imperiyasi hukmron
doiralarining ko’maklashishi kerak edi. Ekspedisiya 1878 yil bahorida 3 oy
davomida Farg’ona vodiysini aylanib, to’plangan ma’lumotlarni alohida holda
nashr ettiradi. Tabiiyki, bu ma’lumotlar ham o’lkada agrar siyosatni davom ettirish
yo’lida muhim manba bo’lib xizmat qilgan edi.
Imperiya hukumati Rossiyadan ortiqcha aholini ko’chirib keltirish va
ularning xavfsizligini ta’minlashni ham Turkistonda mustamlakachilik siyosatini
izchil amalga oshirishdagi asosiy vazifalardan biri deb hisobladi. O’lkadagi
298
Галузо П. Г. Аграрнне отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. - Алма-Ата: Наука, 1965. - С. 68.
299
Кастельская 3. Основнме предпосмлки восстания 1916 года в Узбекистане. - М.: Наука, 1972. - С. 33.
9

dehqonchilik va yer tuzilishi ishlari boshqarmasi boshlig’i A. Krivoshein
Rossiyaning markaziy guberniyalaridan ortiqcha aholini ko’chirish, birinchidan,
rus qishloqlarida tinchlik va tartib o’rnatishga yordam bersa, ikkinchidan, o’lkada
bo’sh yotgan yerlarni o’zlashtirish imkonini beradi degan g’oyani ilgari surdi.
Buning uchun u Mirzacho’lda bir necha yuz ming desyatina yerni o’zlashtirish
orqali bu yerlarga “mustahkam rus elementlarini” ko’chirish va ularga eng yaxshi
yerlarni berishni tavsiya qildi. “...badavlat musulmon aholi orasida, - deb yozadi A.
Krivoshein, - ko’chib kelgan ruslar kambag’al, abgor va kamsitilgan xo’jayin
bo’lishi mumkin emas. Ruslarning Turkistondagi siyosiy ustunligi ularning
xo’jalik yuritish imkoniyati bilan mustahkamlanishi lozim. Ko’chib kelgan rus-
xo’jayin yerida sart ishchisini ko’rish, sartning yerida rus batragini ko’rishdan
ko’ra yoqimlirokdir”.
A. Krivoshein ruslarning ko’chirib keltirilishi davlat ahamiyatiga ega
bo’lgan masala deb qaradi. Ko’chirib keltirilganlarga alohida sharoit, unumdor
yerlar berilishi lozim edi. Ko’chib keluvchilar, asosan, Sirdaryo viloyatiga kelib
joylashdilar. Bundaylar soni tobora ko’paya boshlagach, bu yerda ularni yer bilan
ta’minlash uchun “Yer fondi boshqarmasi” tuzildi. U, asosan, sug’oriladigan
yerlarni kengaytirish va mahalliy aholiga tegishli yerlarni turli yo’llar bilan tortib
olish bilan shug’ullandi. M. Jemchujnikov keltirgan ma’lumotlarga ko’ra, mahalliy
aholidan olingan yerlar: Sirdaryo viloyatida 476 000 desyatina, Farg’ona viloyatida
75 000 desyatina, Samarqand viloyatida 3 000 desyatina, Kaspiybo’yi viloyatida 7
000 desyatina, jami 561 000 desyatina bo’lgan 300
.
Umuman olganda, XIX asr oxiri - XX asr boshlariga kelib, Turkiston
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan to’laligicha Rossiya imperiyasining
mustamlakasiga aylantirildi. Mahalliy aholini mustamlaka ma’muriyati tomonidan
ezilib, o’lka xalqlarining barcha insoniy huquq va erkinliklari poymol etildi.
Zo’rlik bilan joriy etilgan mazkur boshqaruv tizimi asrlar davomida shakllanib
kelgan yer-suv munosabatlariga barham berdi va uni milliy qadriyatlar zamirida
rivojlanish imkoniyatidan mahrum etildi. Rossiya imperiyasi o’lkada to’liq
300
Жемчужников Н.Н. Движение на Восток. - М., 1927. - С. 37.
10

o’zining iqtisodiy foydasini ko’paytirish va siyosiy jihatdan nufuzini
mustahkamlash uchun yer-suv munosabatlarida mustamlakachilik siyosatini
amalga oshirgan. Bunday siyosat oqibatida o’lka aholisi to’laqonli mustamlaka
ma’muriyati ta’sir doirasiga tushib qolgan.
1.2 Mavzuning manbashunosligi
Tadqiq etilayotgan mavzu davr manbashunosligi juda boy bo’lib, uni
quyidagi to’rt guruhga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq deb topildi:
- birinchi guruht’ Rossiya imperiyasi Turkiston o’lkasini bosib olgandan
keyingi yillarda nashr etilgan asarlar;
- ikkinchi guruht’ Uzbekiston Respublikasi Milliy arxivi fondida
saqlanayotgan arxiv hujjatlari ma’lumotlari;
-uchinchi guruht’. XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida rasmiy
amaldorlar hisobotlari, taftish komissiyalari hisobotlari, statistika qo’mitalari
materiallari, yilnomalar va turli ma’lumotnoma-kitoblarda nashr etilgan maqolalar
hamda ma’lumotlar;
- to’rtinchi guruhga. XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlari mahalliy
mualliflarning asarlarini kiritish mumkin.
Birinchi guruhga kiruvchi XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlari, ya’ni
Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olgandan keyingi davrda nashr
etilgan rus mualliflarining asarlari bo’lib, bu guruhga kiruvchi ishlar
o’rganilayotgan davrning ko’plab qirralarini ochib berishga ko’maklashadi.
Imperiya hukumati topshirig’i bilan o’lkada mustamlaka hukmronlik siyosatini
mustahkamlash, uning tabiiy boyliklarini yanada ko’proq o’zlashtirish maqsadida
rus sayyohlari, geograflari, sharqshunos- tarixchilari hamda boshqa sohalar
vakillari tomonidan bir qator asarlar yozib qoldirilgan. Bunday asarlar qatoriga A.
Shipov, L.N. Sobolev, M.A. Terentyev, S.V. Ponyatovskiy, V.V. Radlov, A.F.
Middendorf,
V.I. Massalskiy, N. Dingelshtedt, A.I. Shaxnazarov, V. Yuferov, N.
Shavrov, N.N. Aleksandrov, A.V. Krivoshein, V.P. Nalivkin va boshqalarning
11

ishlarini kiritish mumkin. Bu asarlar o’lkadagi ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlarni
yoritgan bo’lib, ular ko’proq o’lkaning tabiiy va mehnat resurslarini o’zlashtirish
ehtiyoji yuzasidan yozilgan ishlardir.
S.V. Ponyatovskiy bo’lsa, “Turkiston qimmatli qishloq xo’jalik ekinlarini
yetishtirish borasidagi imkoniyatlari jihatidan Shimoliy Amerikaning paxta
ekiladigan mintaqalariga nisbatan ham boyroq mamlakatdir”, deb hisoblagan.
Rossiya imperiyasi Turkiston o’lkasining tuproq unumdorligi va suv manbalariga
boyligi
Akademik A.F.Middendorf esa, Turkiston o’lkasi, xususan, Farg’ona
viloyatidagi yer-suv munosabatlarini batafsil o’rgangan. Asli tabiatshunos bo’lgan
bu olim Farg’ona vodiysining tabiiy-geogafik joylashuvi, iqlimi, suv manbalari,
irrigasiya tizimining ahvoli, mahalliy aholining dehqonchilik madaniyati, sug’orma
dehqonchilikda qo’llaniladigan usullar hamda yerga ishlov berish qoidalari,
mahalliy mirishkor dehqonlar tajribalari haqida ma’lumot berib o’tgan. Muallif
Farg’ona vodiysi sug’orish tizimiga alohida to’xtalib, vodiyning sug’orma
dehqonchilik qilinadigan yerlarida katta-kichik kanallar hamda ariqlar orqali suv
chiqarishda mahalliy aholi o’ziga xos “an’anaviy” usullarni qo’llaganligini
ta’kidlaydi. “Bu irrigasiya inshootlari, - deydi muallif, - bizning hayratimizni
yanada oshirdi. Texnik jihatdan taraqqiy etmagan xalk o’z dalalariga tik cho’qqili,
tog’ joylarda, tog’ va vodiylar yoqalab uzoq masofalarga suvni olib borishga
erishgan. Bu ishlar hyech qanday bilimlarsiz, asboblarsiz bajarilganidan ko’p
hayratga tushdik” 301
. Masalan, mahalliy aholi kanal yo’nalishini aniqlashda juda
mohir bo’lgan.
Turkiston general- gubernatorligining geografik holati va chegaralari,
umumiy maydoni, tuproq-iqlimi, o’simlik dunyosi, ariqlar va sug’orma
dehqonchilik, aholisi, mahalliy aholining yer egalik huquqi, o’zlashtirilgan
madaniy ekinlarning taqsimlanishi, umumiy hosildorlik, dehqonchilik va
polizchilik, tamaki yetishtirish, bog’dorchilik va uzumchilik, ipakchilik,
asalarichilik hamda o’lkadan olib chiqib ketilayotgan va olib kelinayotgan
301
Миддендорф А. Очерки Ферганской долиньк - СПб., 1882. - С. 179.
12

mahsulotlarni tahlil qiladi. Shuningdek, rus posyolkalari va mahalliy aholi
yetishtirgan mahsulotlar haqida ham ma’lumotlar berib o’tiladi.
N.N. Aleksandrov bo’lsa, o’zining ikki qismdan iborat kitobida Sirdaryo
viloyatining XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi iqlimi, tabiiy geografik
joylashuvi, ma’muriy-hududiy tuzilishi, yer maydoni, sug’orish tizimi, suv
xo’jaligi, suvdan foydalanish tartiblari, sug’orish texnikasi, tuprog’i, asosiy
sug’orish manbalari va ularning tarmoqlari, yerga egalik qilish turlari, yerdan
foydalanish usullari, qishloq xo’jaligi mehnat qurollari, ekin turlari, lalmi
dehqonchilik hamda viloyatda paxtachilikning rivojlanishini atroflicha o’rganib,
tadqiq etadi. Shuningdek, muallif kitobda viloyatdagi yer egaligini olti toifaga va
viloyatning katta hududini sug’orish bo’yicha uchta alohida qismga ajratib
ko’rsatgan hamda mahalliy dehqonlarning sug’orish ishlari texnikasini beshta
usulini batafsil yoritib berishga harakat qilgan 302
.
turadi. Bu asarlarda o’lkaning tabiati, geografik joylashuvi, aholisi, urf-
odatlari, asrlar osha shakllanib rivojlanib kelgan dehqonchilik madaniyati, mavjud
irrigasiya inshootlari va sug’orma dehqonchilikning ahvoli haqidagi ma’lumotlarni
olish mumkin. Shuningdek, bu asarlar imperiya hukumatining o’lkadagi o’z
manfaatlari yo’lidagi yondashuvlari va ularning qo’llanilishi hamda natijalariga
qaratilgan holda yozilgan.
Ikkinchi guruhga kiruvchi manbalar, O’zbekiston Milliy arxivi (O’zMA)
Turkiston general-gubernatori mahkamasi fondidagi 2-ro’yxat 7 a
- yig’majildi
Tashqi ishlar vazirligi tarkibidagi Osiyo departamentida ofiserlarning sharqiy tillar
bo’yicha kursini tugatgan poruchiklar (harbiy unvon) Shlitter va Golgauerlarning
Sirdaryo viloyatiga yer munosabatlari hamda Farg’ona viloyati vaqf yerlari
bo’yicha vaqtincha komissiyaga kiritish haqidagi hujjatlardir.
Shu fondning 2-ro’yxati 830-yig’majildi Samarqand viloyati yer masalalari
bo’yicha komissiyasi rahbari stat-maslahatchi Nevskiyning o’zlashtirilmagan va
lalmi yerlardagi komissiyaning noto’g’ri harakatlari haqida aholining noroziligi
bayon etilgan arizalarga nisbatan munosabatlariga oid hujjatlardir.
302
См: Александров Н.Н. Земледелие в Сирдаринской области. Часть 1. - Ташкент, 1912. - С. 12-40.
13

I-19-fondi 12-ro’yxat, 186-yig’majildidagi ma’lumotlardan ma’lum
bo’lishicha, Turkistonni boshqarish haqidagi Nizomning 261-moddasida tub aholi
orasida yerni bir mulkdordan boshqasiga o’tkazish tartibi, bu yerni meros qoldirish
yoki bo’lish masalalari har bir joyda, hududda rioya qilinayotgan odatdagi shartlar
asosida amalga oshirilishi lozim edi. Lekin o’lka bosib olingandan so’ng xususiy
mulkchilik huquqidagi yerlar 20 barobarga kamaydi. 1900 yilda Turkistonni
boshqarish haqidagi Nizomga kiritilgan qo’shimchalar, 1903 yil 10 iyulda o’lkaga
aholini ko’chirish to’g’risidagi Qonun, ayniqsa, 1910 yilda mahalliy aholidan
“Ortiqcha yerlarni tortib olish to’g’risida”gi Qonundan so’ng o’lkada yer-suv
munosabatlari nihoyatda murakkablashib ketgan. Masalan, ushbu fondning 4-
ro’yxat 573-yig’majildida Qo’qon uyezdi boshlig’ining Farg’ona viloyati harbiy
gubernatoriga yozgan bildirishnomasida 1912 yil yozida Chorvoqto’da va
Dehqonto’da qishloqlari dehqonlarining o’rtasida suvdan foydalanish masalasida
jiddiy to’qnashuvlar kelib chiqqan. Chorvoqto’da qishlog’ining aholisi deyarli 489
desyatina sug’oriladigan yerga ega bo’lib, katta ariq suvining o’ndan birini olgan,
Dehqonto’da qishlog’ining dehqonlarida 945 desyatina yer bo’lib, ular o’ndan
to’qqiz qismini olganlar. Suvning barobar taqsimlanishi uchun Chorvoqto’da
qishlog’i aholisi maxsus suv taqsimlovchi inshootni qurishga tayyor ekanligini,
lekin Dehqonto’da qishlog’i aholisi bunga norozilik bildirayotganliklarini yozadi.
Uchinchi guruhga kiruvchi manbalarni XIX asr oxiri - XX asr boshlarida
o’lkada faoliyat yuritgan rasmiy amaldorlar 303
, maxsus komissiya va taftish
komissiyalari hisobotlari, statistika qo’mitalari materiallari, yilnomalar 73
hamda
turli ma’lumotnoma-kitoblarda nashr etilgan maqolalar va ma’lumotlar tashkil
etadi.
Bu guruhga kiruvchi manbalar aynan Turkistonda imperiya mustamlaka
davrida o’lkada faoliyat olib borgan rasmiy amaldorlar, taftish komissiyalari
hisobotlari va statistika qo’mitalari olib borgan faoliyati natijalari yuzasidan
tayyorlangan ma’lumotnoma-kitoblar tashkil etadi.
Jumladan, Turkiston o’lkasi general-gubernatori K.P. Kaufman tomonidan
303
Проект всеподданнейшего отчета генерал-губернатора К.П. Кауфмана по гражданскому управлению и устройству в областях
Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1867 - 25 марта 1881 гг. - СПб., 1885.-С. 257.
14

o’lkani boshqarish bo’yicha tayyorlangan nizom loyihalari va faoliyatiga doir
hisobotlari muhim manba bo’lib, ularda o’lkadagi yer-suv masalasiga alohida
to’xtalib o’tgan. K.P. Kaufman o’lkada imperiya hukumatining agrar siyosatini
amalga oshirishda shaxsan o’zi boshchiligida bir qancha komissiyalar tashkil
etgan. Bu komissiyalar faoliyati natijasida o’lkadagi yer egaligi va irrigasiya ishlari
o’z manfaatlari yo’lida boshqarishga bir necha yangi loyihalarni ishlab chikdi.
Shuningdek, K.P. Kaufmanning Turkistondagi faoliyati davomidagi tayyorlagan
hisobotlari tahlili natijasida shuni ko’rish mumkinki, bu davrda mustamlaka
hukumati Yana bir turdagi manbalarga Turkiston o’lkasida faoliyat olib borgan
taftish komissiyasi hisobotlari bo’lib, Ulardan biri 1882-1883 yillarda taftish
o’tkazgan Rossiya imperatorining maxfiy maslahatchisi F.K. Girs taftish
komissiyasi ma’lumotlarida ham o’lkadagi yer egaligi turlariga alohida
to’xtalgan 304
. F.K. Girs boshchiligidagi taftish komissiyasining o’lkadagi faoliyati
davomida yer egaligi masalasida mahalliy aholi noroziligini ko’paytirmaslik uchun
imperiyaning o’lkadagi ma’muriyati mahalliy xalq bilan kelishgan holda ish
yuritish maqsadga muvofikdir deb hisoblaydi. Agar mahalliy aholi yer egaligidan
ko’ngli to’lib yashayotgan bo’lsa, u holda yer egaligi boshqaruvini o’zgartirishning
hojati yo’qligini ta’kidlagan. Lekin o’lkada mavjud yer egaligi borasidagi
komissiya xulosasida esa, keyingi 14 yil (1867-1881 yillar) davomida davlatga
foyda keltirmagan, faqatgina, yer egalarining boyib borishiga sharoit yaratgan
“mulk” yerlarini keyinchalik “amlok” yerlar deb atash va soliqqa tortish maqsadga
muvofiq deb topilgan. Shuningdek, komissiya o’lkadagi vaqf yer egaligi
to’g’risida ham to’xtalib, uni ikki turda bo’ladi. Birinchisi, diniy idoralarga sovg’a
qilingan mulklar bo’lsa, ikkinchisi, ma’lum kishilarga tortiq qilingan mulklardir.
K.K.Palenning taftish komissiyasi hisobotlarida o’lkaning irrigasiya
ishlariga alohida to’xtalgan. Unga ko’ra, mahalliy aholi o’zlashtirgan yerlar
sug’orma dehqonchilikka asoslangan holda xo’jalik yuritgani, bunda o’lkaning
yirik daryolari kabi suv manbalaridan foydalanilgani, daryo boshidagi yerlar
daryodan chiqarilgan ariqlar suvi bilan sug’oriladigan yerlar foydalanilgan
304
Отчет ревизуювдего, по вьтсочайшему повелению, Туркестанский край, тайного советника Ф.К. Гирса. - СПб., 1882.-С. 318.
15

ariqlariga qarab jamoalar soni aniqlangan. Bu kabi jamoalar Chimkent uyezdining
Sayram, Mankent, Qoramurt, Iqon, Qarnoq, Suzoq, Chelakqo’rg’on qishloqlarida
ham bo’lgani ma’lum qilingan.
O’rganilayotgan davrga oid manbalarni Turkiston o’lkasidagi statistika
qo’mitalari ma’lumotlari tashkil etib, bu materiallarda ham o’lkadagi yer-suv
munosabatlariga oid qiziqarli ma’lumotlar jamlangan. Xususan, Sirdaryo viloyati
statistika qo’mitasi ma’lumotlarida 1891 yilda Sirdaryo viloyati Chinoz uyezdining
xo’jaligi turli-tuman bo’lib, dehqonchilikda jami 97 ta xo’jalikka qarashli 1835
tanob yer, bundan tashqari, bog’ va yerlardan iborat 82 tanob va Chinozdan
chetroqda 489 tanob yer ham bo’lganligi keltirilgan.
Viloyat statistika qo’mitasi materiallarida vaqf yer egaligi masalasiga oid
ma’lumotlar ham uchraydi. Masalan, Sirdaryo viloyatida vaqf mulklari ishlarini
o’rganish imperiya ma’muriyatining uzoq yillar davomida amalga oshirib
kelayotgan vazifasi bo’lgan. Jumladan, 1869 yilda Turkiston general-gubernatori
tomonidan o’lkada maxsus komissiya tashkil etilib, unga vaqf hujjatlarini
o’rganish vazifasi topshirildi. Komissiya Toshkent shahar va uyezd boshliqlariga
bir oy muddat ichida hujjatlarni taqdim qilgan. Ammo ular ko’rilmay qolib ketgani
aytib o’tilgan.
Xususan, Muhammad Aziz Marg’iloniyning “Tarixiy Aziziy” nomli asarida
Turkiston o’lkasi, xususan, Farg’ona vodiysining Rossiya imperiyasi mustamlakasi
davrida yuz bergan tarixiy voqyealar aks etgan. Asar Farg’ona vodiysidagi
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonlar bilan birga bu davrda vodiyning yer-suv
munosabatlarini ham o’zida aks ettirgan. Buni asarda uchraydigan quyidagi
misollarda ham ko’rish mumkin. Masalan, imperiya hukumatining Farg’ona
vodiysidagi yer egaligi munosabatlariga oid siyosati haqida ma’lumotlarni ham
berib o’tadi.
Asarda 1877 yil 28 sentyabrda Farg’ona viloyati harbiy gubernatori
Marg’ilon uyezdi boshlig’i Bekchurinni davlat daromadlarini o’z maqsadi uchun
foydalanganlikda ayblab, uni Sibirga surgun qilgan va o’rniga boshqa boshliq
tayinlagan. Asarda bu hakda “Bu hokimning o’rniga moyur Ervanistaki vaqtincha
16

“Tarixiy Aziziy” asarida imperiya hukumatining agrar siyosatida paxta mahsulotini
o’lkada ko’proq yetishtirish borasidagi “paxta monopolistik siyosati” qishloq
xo’jaligining boshqa mahsulotlariga, xususan, g’alla tanqisligi va narxining
oshishiga olib kelganligi haqida ham to’xtalib o’tdi. Zero, “Paxta va pilla bahosi
juda ko’tarilib, hamma yerlarga paxta ekadigan bo’lib, qora g’alla ziroatini
ekmaydigan bo’ldilar”, deb yozadi muallif. Demak, mazkur ma’lumotlardan
qo’rinib turibdiki, bu davrda vodiy aholisi qishloq xo’jaligida yetishtirayotgan
mahsulotlar ichida paxta narxining ko’tarilishi natijasida ko’plab bug’doy
ekiladigan serhosil yerlarga ham paxta ekini ko’payganligini ko’rish mumkin.
Mahalliy mualliflar tomonidan yaratilgan tarixiy manbalar ichida
Muhammad Solihxo’janing “Tarixi jadidai Toshkand” asari ham o’lka tarixidagi
yer-suv munosabatlarini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Muallif Toshkent
viloyat sifatida anchagina katta hududni qamrab olgani va uning hududini Sayhun
(Sirdaryo) daryosi boshlanishidan oxirigacha deb taxminan ko’rsatadi. Bundan
tashqari, muallif asarida Toshkent shahri hududi va topografiyasi o’ziga xos
tafsilotlarga ega va unda shahar devori, darvozalari, mahalla va mavzelari,
sug’orish tizimi, ko’chalari bilan bog’liq ma’lumotlarni ko’rish mumkin.
Muhammad Solihxo’ja shaharning asosiy sug’orish tarmoqlari haqida to’xtalarkan,
ularning shahar obodonchiligidagi o’rnini alohida ta’kidlaydi.
Yuqoridagidan kelib chiqib, davrga oid manbalarni o’rganib chiqish orqali
mazkur davrda Turkiston o’lkasidagi yer-suv munosabatlari umumiy ahvoli va
Rossiya imperiyasi mustamlaka boshqaruv tizimi o’rnatilgandan so’ng sodir
bo’lgan o’zgarishlar haqida batafsil ma’lumotlarga ega bo’lishimiz mumkin.
1.3. Mavzuning tarixshunoslik tahlili
Turkiston o’lkasida Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan yer- suv
munosabatlariga oid siyosati bilan bog’liq jarayonlarni o’rganish va tahlil qilish
doimiy ravishda tarixchi-mutaxassislar va bir qator soha vakillari (iqtisodchi,
geograf, irrigator va h.lar)ni qiziqtirib kelgan masalalardan biri bo’lgan. Bugungi
kungacha, mazmuniga ko’ra, mavzuimizga yaqin bo’lgan tadqiqotlarni uch
17

guruhga bo’lish maqsadga muvofiq deb topildi:
birinchi guruhni sovet davri adabiyotlari;
ikkinchi guruhni O’zbekistonning istiqlol yillarida nashr etilgan adabiyotlar,
ilmiy tadqiqot ishlari hamda maqolalar;
uchinchi guruhni mavzuga oid xorijiy nashrlar tashkil etadi.
Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik
mafkurasining ustunligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu
mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Shu o’rinda
A.X. Valiyev, A. Aminov, M.Y. Yo’ldoshev, A.P. Saviskiy, H. Tursunov, A.
Yuldashev, M.Yu. Yunusxodjayeva, A.R. Muhammadjonov, K.Ye. Jitov, S.
Jalilov, Z.D. Kastelskaya, K. Saribayev, K. Shoniyozov, S. Polyakov, S. Gubayeva
kabilar tomonidan chop etilgan adabiyotlarni qayd etib o’tish lozim.
Jumladan, O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi
arafasida Qo’qon xonligida yer munosabatlari, Rossiya imperiyasi hukmronligi
davrida imperiyaning agrar va soliq siyosatini A.X. Valiyev o’z asarida Farg’ona
vodiysi misolida tahlil etgan. U paxtachilikning rivojlanishi va qishloq xo’jaligida
kapitalistik yer munosabatlarining o’sishi Farg’ona viloyatida yerlarning narxi
oshishiga sabab bo’lganligini, bu holat mahalliy dehqonlarning ijtimoiy turmush
tarziga salbiy ta’sir etganligini alohida ta’kidlab o’tadi 305
.
A.A. Aminovning monografiyasida Turkiston o’lkasidagi ijtimoiy- iqtisodiy
munosabatlar jarayoniga kapitalistik munosabatlarning kirib kelishi bilan iqtisodiy
o’zgarishlar va qator sanoat tarmoqlarining rivojlanishi masalalari qatorida agrar
munosabatlardagi o’zgarishlar manbalarga tayanib, asosli tarzda ochib berilgan.
qaraganliklari ta’kidlanadi. To’plangan ma’lumotlar asosida Turkiston
Rossiya imperiyasiga qo’shib olingandan so’ng (ya’ni, bosib olinganidan so’ng. -
U.U.), nafaqat o’lkadagi yer egaligi munosabatlari, balki yerga egalik qilish
bo’yicha qator loyihalar ishlab chiqilgani qayd etiladi. Bu, o’z navbatida, yer
egaligi munosabatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritishga olib kelingani
ta’kidlangan.
305
Валиев А.Х. Положение дехканства Ферганн в конце XIX - начале XX веков. - Ташкент, 1958. - С. 52.
18

Tadqiqotchi P.G. Galuzoning Janubiy Qozog’iston hududidagi agrar
munosabatlarning mustamlaka davri tarixiga bag’ishlangan asarida Turkiston
general-gubernatorligi yer-suv masalalarini Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari
misolida ochib bergan. Asarda agrar munosabatlari qonunchilik bazasi, boshqaruv
aparati dexqonlarning yerdan foydalanishi yakka tartibda bo’lib, jamoa yerlari
deyarli bo’lmagan. Dehqonlar feodallarga (xonlarga) natural va pul ko’rinishidagi
yer to’lovi - davlat yerlaridan xiroj hamda bog’lar, tomorqa yerlaridan tanob
(tanobona) yig’imi va boshqalarni to’laganlar. Shu bilan birga, muallif katta yerlar
xususiy shaxslarga qarashli bo’lgan “mulk” yerlari haqida to’xtalgan hamda
bunday yerlar xon tomonidan in’om etilgan bo’lib, ular amlokdor zodagonlar, xon
amaldorlari, sudxo’r savdogarlarga qarashli bo’lganligini ta’kidlaydi. Shuningdek,
bu yer egaligining bir nechta turi mavjud bo’lib, ulardan ba’zilari davlatga
to’lanadigan soliqlardan butunlay ozod etilgan va bu mulklar “hurri xolis” deb
atalgani, boshqalari esa uncha katta bo’lmagan majburiyatlarga tortilgani, aynan
mulk yerlarida yerning merosiy mulkka aylana borish tendensiyasi namoyon bo’la
boshlaganligini qayd etib o’tadi.
Asosan Turkiston general-gubernatorligi tarkibidagi Amudaryo bo’limi
hududi materiallari asosida tahlil qilingan yana bir tadqiqot K.Saribayev qalamiga
mansub bo’lib, bunda muallif tomonidan bu hududda istiqomat qilgan
qoraqalpoqlarning qishloq xo’jaligi, yerga ishlov berish an’analari, irrigasiya
xo’jaligi holatini arxiv manbalari asosida yoritilgan 306
.
N.A. Abduraximova, A.S. Sodiqov va B.Sh. Shamambetovlarning
hammualliflikda yozgan monografiyasida XX asrning boshlarida Turkiston
o’lkasidagi siyosiy jarayonlarga iqtisodiy va agrar holatning ta’siri tahlil etiladi 307
.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, sovet davrida nashr etilgan adabiyotlarda
o’lkadagi yer-suv munosabatlari bir yoqlama nuqtai nazardan tahlil etilib, bu
jarayonning Turkiston iqtisodiyotidagi ijobiy tomoniga urg’u berilgan. Ular
manbalarga boyligi va chuqur tahlili bilan muhim ahamiyat kasb etsa-da, biroq bu
306
Сармбаев К. Қарақалпақстанда путкилхалмқлмқ ирригациялмқ қурмлмслар тарийхмнан. - Некис: Қарақалпақстан, 1989. -
60
307
Абдурахимова Н.А., Саднков А.С., Шамамбетов Б.Ш. Политические процессм в Туркестане. - Нукус: Каракалпакстан, 1988.
-С. 74-82.
19

adabiyotlarda jarayonlarga sinfiylik nuqtai nazaridan yondashuv yaqqol ko’zga
tashlanadi. Ularda yer-suv munosabatlari bir yoqlama tahlil etilgan bo’lib, ularni
tarixshunoslik jihatidan tahlil etish zarurati mavjud.
Ikkinchi guruhni O’zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan
adabiyotlar, ilmiy tadqiqot ishlari hamda maqolalar tashkil etib, ularda ham bir
qator yangi ma’lumotlar, manbalar asosida tadqiqot doirasidagi masalalar tahlil
etilgan.
Ajdodlarimizning uzoq yillar davomida qishloq xo’jalik tarmoqlarini
rivojlantirish sohasida amalga oshirgan ishlari, boshqaruv tizimlari va aholining
turmush tarzi yoritilgan N. Musayev monografiyasida Rossiya imperiyasining
Turkistonda xomashyo yetishtirish va Rossiya to’qimachilik korxonalarini paxta
xomashyosi bilan ta’minlash masalalari haqida batafsil ma’lumotlar berib o’tiladi.
Turkiston o’lkasi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan so’ng
xomashyo manbaiga aylantirilgani, rus sanoati mollari sotiladigan qulay bozor
sifatidagi o’rni masalalari tahlil etilgan H.H. Aminovning monografiyasida
Turkistonda paxta yetishtirish borasidagi imperiya siyosatining oqibatlari ochib
berilgan.
N. Mirzayevaning “Mirzacho’lning o’tmish tarixi” monografiyasida
o’lkaning Mirzacho’l hududida olib borilgan yer-suv munosabatlariga doir
qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, Turkistondagi yer-suv munosabatlarini
olib borish bilan shug’ullanadigan lavozimlarning ta’sis etilishi, Mirzacho’lning
Zarafshon daryosi va artezian suvlari bilan sug’orilishi bilan bog’liq ma’lumotlar
va boshqa qator faktlar keltirilgani bilan ahamiyatli.
M.R. Jabborov, R.A. Arslonzodaning “Farg’ona Rossiya imperiyasi
hukmronligi davrida (“Turkestanskiy sbornik” materiallari asosida)” nomli
tadqiqotida Rossiya imperiyasining Farg’ona vodiysida qishloq xo’jaligi borasida
olib borgan siyosati yuzasidan qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan.
Turkiston general-gubernatorligi Samarqand viloyatining XIX-XX asr
boshlarida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotini o’rgangan K.K.
Pardayev viloyat tumanlaridagi an’anaviy yer mulkchiligi munosabatlari va unga
20

mustamlaka boshqaruvi tizimining ta’siri, hududning qishloq xo’jaligi va sug’orma
dehqonchiligining o’ziga xos xususiyatlarini tahlil etgan.
O’rganilayotgan mavzuning u yoki bu jihatlari yuzasidan qishloq xo’jalik
sohasi mutaxassislari va geograflarning asarlari borligini ham ta’kidlab o’tish
lozim. Masalan, A. Qodirov O’zbekiston irrigasiyasi o’tmishi, xususan, XIX asr
o’rtalaridagi Mustaqillik yillarida o’lkaning xo’jalik masalalariga bag’ishlangan
etnologik tadqiqotlar, jumladan, tarixiy-etnografik, etnososiologik yo’nalishlarda
muammoviy-hududiy yondashuvlar asosida yozilgan tadqiqotlar ham
tarixshunoslik nuqtai nazaridan ko’rib chiqilishi ishning mazmunini boyitishga
xizmat qildi.
B. Penati o’z tadqiqotlarida o’lkaning yer egaligi turlari va ularning holatiga
ham alohida to’xtalib o’tgan. Jumladan, imperiya hukumati 1887 yilgacha yer
solig’i xonliklar davridagi ko’rinishda bo’lganligini, keyinchalik 1880-yillarning
oxiri - 1900-yillarning boshlarida esa, o’z manfaatlaridan kelib chiqqan holda
bosqichma-bosqich oshirib borgan. Natijada mahalliy aholining yerlardan
foydalanganligi uchun soliqlar keskin ko’tarilganligini keltirib o’tgan.
Muallifning yana bir maqolasida Turkistondagi yomg’ir suvi bilan hosil
olinadigan lalmi va ishlov berilmagan yerlar, 1886 yilgi “Turkiston o’lkasini
boshqarish to’g’risidagi Nizom”i tasdiqlangunga qadar va undan keyin imperiya
hukumatining yer egaligiga oid siyosati, yer solig’i tartiblaridagi muammolar,
mahalliy va mahalliy bo’lmagan aholi o’rtasida yer taqsimlanishi hamda yerga
egalik qilish huquqlariga to’xtalib o’tgan. Tadqiqotchi lalmi yerlar haqida fikrini
davom ettirib, bu yerlarda dehqonchilik qilishda bahorgi yog’ingarchilik va ob-
havoning qanday kelishiga bog’liq ekanligi, mahalliy aholi tomonidan lalmi
yerlarga ekiladigan donli (arpa, tariq, bug’doy, jo’xori va b.) ekinlar hosil mikdori,
o’lkaning suv manbalariga boy bo’lgan sug’oriladigan janubiy hududlarga nisbatan
farqli bo’lganligini solishtirib o’tadi.
Germaniyaning Martin Lyuter universiteti Sharqshunoslik instituti
professori, islom dini tarixi bo’yicha mutaxassis Paolo Sartoria (Rao1o 8ag1opa)
ham o’zining bir qator ilmiy ishlarida mavzuga oid ma’lumotlarni keltirib o’tadi. U
21

tadqiqotlarida Rossiya mustamlakasi davrida Turkiston o’lkasida musulmon
xalqlarining yer huquqlari masalalariga e’tibor qaratgan. Xususan, Rossiya
imperiyasi o’lkadagi mahalliy musulmonlarning yerga egalik qilish va yer
huquqlarini rasmiy ravishda cheklaydigan qoidalarni joriy qilish orqali yer
egaligini o’zi uchun saqlab qolish siyosatini amalga oshirganligi, Turkiston
o’lkasini boshqarish to’g’risidagi turli yillardagi, ya’ni 1767, 1873, 1881 va,
nihoyat, 1886 yil 12 iyunda tasdiqlangan nizomlarning tegishli bandlarida mahalliy
musulmon aholining yer egaligiga oid masalalarni tahlil etadi. Shuningdek, muallif
imperiya hukumatini o’lkadagi yer egaligi munosabatlarini qonuniy tartibga solish
va buni o’rganish uchun bir qator komissiyalar faoliyati natijalariga ko’ra, ishlab
chiqilgan takliflarda mulk uch umumiy toifaga bo’linishi kerakligini ko’rsatib
o’tadi. Ularning har biri islom qonunlarida keltirilgan tushunchaga mos kelishi
kerak ekanligi hamda, unga ko’ra, umumiy yerlar: 1) davlat yerlari - amlok; 2)
xususiy yerlar - mulk va 3) xayr-ehsonli yerlar uchun ajratilgan - vaqf yerlariga
bo’linganligini keltirib o’tadi 308
.
Rus tadqiqotchisi D.V. Vasilyev o’z tadqiqotlarida Turkiston o’lkasida
faoliyat olib borgan taftish komissiyalar F.K. Girs va K.K. Palen hisobotlariga
asoslanib, o’lkada general-gubernatorlik, ayniqsa, K.G1. Kaufman faoliyatiga baho
bergan hamda mustamlaka boshqaruv tizimini tahlil etadi. Muallif o’lkadagi
boshqaruv tizimini yoritishda imperiya hukumati Turkistonda dastlab mustamlaka
hokimiyatini o’rnatishi hamda o’z manfaatlari yo’lida boshqaruvni qaror
toptirishda agrar masalalarni ham e’tiborsiz koldirmaganligini ta’kidlab o’tadi.
Mazkur tadqiqot mavzuimizning ba’zi jihatlarini o’rgangan M.Ye.
Shushkovaning kuzatishlarini alohida ta’kidlash lozim. Tadqiqotchi XIX asr
oxirlarida o’lkani boshqarish masalalarini, jumladan, Turkiston general-
gubernatorligining tashkil etilishi, uning tarkibini, viloyatlar, shahar, uyezd va
qishloq boshqaruvining o’ziga xosligi, bu yerlardagi 1906 yildan boshlangan agrar
hamda XX asr boshlarida o’lka boshqaruvidagi islohotlarni tahlil etadi. Muallif
XIX asrning 60-80-yillarida Turkistonning Rossiya imperiyasidagi tarkibi tarixini
308
Рао1о 8аг1опа. Со!оша1 1е§Ша11оп тееО зЬаг!а: МизНтз’ 1апс1 пцНо т Ки881ап Тигксйап / Сеп1га1 Аз1ап Зигуеу. Уо1. 29,
№ 1, МагсИ 2010. - Рр. 44.
22

o’rganishga bag’ishlangan bir qator tadqiqot ishlarini olib borgan. Bu ishlarda K.P.
Kaufman faoliyati, ayniqsa, XX asr boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot 1916
yildagi qo’zg’olon bilan bog’langan holda tadqiq etilgan deb yozadi. Shuningdek,
muallif Uzbekistonda bajarilgan bir qator tadqiqotlarga ham murojaat qiladi.
II BOB. TURKISTON O’LKASI YER-SUV MUNOSABATLARIDAGI
O’ZGARIShLAR
2.1. O’lka yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar
O’rta Osiyoning o’ziga xos tabiiy-geografik sharoitlaridan kelib chiqib, bu
hududda yashayotgan xalqlar uzoq yillar davomida turli yo’nalishda xo’jalik
yuritishga moslashgan. Qadimgi davrdan aholining bir qismi o’troq holda
istiqomat qilib, dehqonchilik xo’jaligini yuritgan bo’lsa, bir qismi esa ko’chmanchi
va yarimko’chmanchi holda hayot kechirganlar. O’rta Osiyo xalqining asosiy
boyligi yer bo’lib, Rossiya imperiyasi o’lkani bosib olmasdan avval yerdan
foydalanish, unga egalik qilish uch turga bo’lingan bo’lib, ular: amlok - davlat
yerlari, mulk - xususiy yerlar va vaqf yerlaridan iborat bo’lgan 309
. Dehqonchilik,
asosan, obikor - sug’oriladigan va lalmikor yerlarda yaxshi rivojlanib, bu yerlarda
bug’doyning o’n ikki navi hamda boshqa ekinlar yetishtirilgan.
XIX asr o’rtalarida va undan keyinroq ham dehqonchilik ekinlari ichida
bug’doy birinchi o’rinda turgan. Boshoqli ekinlar, asosan, lalmikor yerlarda
yetishtirilgan. Sug’oriladigan yerlarda sholi, jo’xori, tariq hamda dukkakli ekinlar
ekilgan. Don mahsulotlari bilan qishloq aholisi o’z ehtiyojlarini va shahar aholisi
ehtiyojlarini to’la qondiribgina qolmay, yetishtirilgan hosilning bir qismi qo’shni,
chorva bilan shug’ullanadigan ko’chmanchi hududlarga eksport qilingan, buning
evaziga chorvachilik mahsulotlari keltirilgan. Dehqonchilik uchun qulay bo’lgan
va hosildor yerlar, asosan, yirik amaldorlar va harbiylar hamda din peshvolariga
qarashli Mulk yerlarining yana bir turi “dahyak” bo’lgan. Bu ushr singari bo’lib,
“o’ndan bir ulush” degan ma’noni bergan. Dahyak yerlar meros bo’lib qolmagan.
Bunday yerlar ma’lum shaxslarga abadiy xatlab berilib, undan olinadigan
foydaning ma’lum qismidan foydalanilgan. Mullolar orasidan saylangan dahyak
309
Тиллабоев С.Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки (Фарғона
вилояти мисолида). - Тошкент: Фан, 2008. - 79 б.;
23

egalari - mutavallilar bunday yerlarni ijaraga oluvchilarni qidirib topish bilan
shug’ullanganlar. Ijara haqqini ma’lum muddatda - yiliga bir marotaba to’lab turish
tartibi bilan ijaraga yer ajratib berilgan. Agar mulk yerlarini yer egalari musodara
qilgan bo’lsa, amlok yerlarni faqat davlat musodara qila olgan.
Tadqiqotchi S. Boltaboyevning yozishicha, buning ikki sababi bo’lib,
birinchidan, vaqflar ko’proq maktab, qorixona, madrasa kabi o’quv muassasalariga
tegishli bo’lib, shu bilan birga qariyalar, kambag’allar, yetim- yesirlar, beva-
bechoralar uchun ham ta’sis etilgan, ikkinchidan, vaqf Alloh yo’liga qilingan
in’om bo’lib, undan soliq olmaslik savob hisoblangan. O’rta Osiyo hududi Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olingunga qadar shariat qonun-qoidalari va vaqfnoma
talablariga amal qilingan bo’lib, vaqf mahkamalari mutavalliboshilar tomonidan
taftish qilib borilgan edi.
O’rta Osiyo imperiya tomonidan bosib olingach, yer egaligi munosabatlari
Rossiya sanoati ehtiyojlariga va ko’chirib keltirilayotgan aholini imtiyozli
joylashtirishga ham moslashtirildi. Birinchi navbatda, o’lkadagi mahalliy yirik yer
egalarining ijtimoiy va siyosiy mavqyeini pasaytirish maqsadida hamda
mustamlakachilik siyosati doirasidagi rejalarini amalga oshirishni ko’zlab,
o’lkaning barcha yerlari mulkchilik huquqiy belgilari ozmi-ko’pmi ifodalangan
holda, mahalliy qonun- qoidalarga ko’ra, davlat mulkiga aylantirildi, ularga soliq
solinib, Rossiya imperiyasi g’aznasini boyitadigan bo’ldi. 1867 yildan o’lkaning
barcha yerlari davlat yerlari deb e’lon qilindi va unga ishlov beruvchi kishilarga
biriktirildi, vaqf yerlarining oldingi holati saqlab qolinib, shu bilan birga bir vaqtda
davlat hisobiga yerlar olinishi mumkin bo’lgan. Xususiy yer egalarining barcha
imkoniyatlari soliqlar tizimi orqali oddiy yer egalarining egaligi bilan
tenglashtirildi.
Umuman, Rossiya - Turkiston munosabatlarining rivojlanish dinamikasi,
imperiya hukumatining siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarining xususiyatlari,
xo’jalik-madaniy an’analar va ijtimoiy munosabatlarning o’ziga xosligi hamda bir
qator boshqa omillar imperiya olib borgan soliq siyosatining ko’p variantli
xarakterini va soliq qonunchiligining spesifikasini belgilab berdi. Soliqlarning
24

shakli, hajmi va ularni yig’ish tartibi masalasi imperiya hukumati siyosatida asosiy
o’rinda bo’lib, o’lkaning hududiy-ma’muriy tuzilishi, imperiyaning xo’jalik-
ijtimoiy boshqarmalari, moliyaviy va nazorat davlat idoralari filiallarining tashkil
qilinishi kabi muhim masalalar bilan bog’liq holda asta-sekin hal qilindi. Rossiya
imperiyasining “1865 yil 6 avgustdan Turkiston viloyatini boshqarish to’g’risida
vaqtincha qoidalar”, “Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish to’g’risidagi
1967 yilgi Nizom” loyihasi, “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi 1873
yilgi Nizom” loyihasi, “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi 1886 yilgi
Nizom” va boshqa hujjatlarda yerdan foydalanish munosabatlari va g’aznachilik
tizimining asosiy qoidalari belgilab berilgan holda soliq mikdorining yildan-yilga
o’sib borganligini ko’rish mumkin. Tadqiqotchi U. Jumayevning yozishicha,
Turkiston general-gubernatorligida 1868 yildan 1883 yilgacha soliq solishning har
yilgi o’sishi keskin o’zgarib turgan. Masalan, o’troq aholidan olingan soliq mikdori
bu yillar mobaynida ko’chmanchi aholidan har bir o’tov hisobiga olinadigan
umumiy soliq miqdori 1364190 rubl 99 kopeykani, mahalliy aholidan olinadigan
yerdan foydalanish yig’imlari mikdori esa, 1047882 rubl 30 kopeykani tashkil
qilgan.
O’lkada imperiya hukumronligi o’rnatilgandan so’ng navbatdagi tadbir
bosib olingan hududlardagi mulkdor, boy, yuqori mavqye va obro’ga ega shaxslar
nufuzini tushirishga qaratilgan siyosat olib borilgan. Bu borada, eng avvalo,
ularning siyosiy va huquqiy mavqyelari bekor qilinib, mustamlakachilikka
asoslangan mahalliy boshqaruv tartiblari hamda ularga mos saylov tizimi amalga
oshirildi. Keyin esa iqtisodiy mavqyeiga, ya’ni mol-mulki, yer va suvdan
foydalanish sohalarini “isloh qilish”ga kirishildi. Ularning yerlari davlat mulkiga
aylantirilib, mulk va vaqf mulklarini tugatish rejalashtirilgan .
1873 yilda Turkiston generel-gubernatori K.P. Kaufman o’lkadagi mulk
egalari, diniy idoralar va soliqlardan ozod bo’lish huquqi e’tirof etilgan shaxslar
ro’yxatini tuzib chiqish va tasdiqlashga buyruq berdi. U tomonidan mulk va vaqf
yerlarning egalari dehqonlardan olinadigan yig’im o’rniga davlat tomonidan
beriladigan nafaqa puli belgilash taklif etildi. K.P. Kaufmanning bundan ko’zlagan
25

asosiy maqsadi “mahalliy aholini eng xavfli bo’lgan qismiga “vaqf” va “mulk”
nafaqalarini berish yo’li bilan ularni rus imperiyasi ma’muriyatiga bevosita qaram
qilib qo’yish edi”. Oqibatda, birinchi navbatda, Zarafshon okrugi va Amudaryo
bo’limidagi vaqf yer egaligi tartibga solindi, vaqf yerlarda istiqomat qiladigan
dehqon aholisi umumiy o’lpon qoidasiga bo’ysundirildi, mulklar esa, hyech
bo’lmaganda, rasman amlok, ya’ni o’lpon to’lanadigan yerlarga tenglashtirildi.
1886 yilgi “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi Nizom”da
mustahkamlab qo’yilgan yangi vaqf mulklarini ta’sis etish general- gubernator
ruxsati bilan amalga oshirilishi, vaqf mulklarning huquqiy maqomi va vaqf
mulklari nazorati tartibga solish haqidagi qaror bilan bog’liq bo’ldi.
Unga ko’ra, 1887 yil 1 iyuliga qadar vaqfga oid hujjatlarni tegishli hudud
yer solig’i komissiyasiga topshirish, takdim qilinmagan hujjatlar o’z ahamiyatini
yo’qotishi belgilangan.
2.2. O’lkadagi suv manbalari va irrigasiya ishlari
ahvoli
XX asr boshida kelib ham, ya’ni “Turkiston o’lkasida yer-o’lpon tuzilishini
joriy etish to’g’risidagi 1903 yilgi Qoidalar” va aholini ko’chirish bo’yicha 1906
yilgi siyosat kabi boshqa harakatlar natijasida yer munosabatlari hamda soliqqa
tortishning butun tizimiga qo’shimcha o’zgartirishlar kiritildi. Bu davrga kelib,
Rossiya imperiyasi hukumati mintaqadagi yer maydonlarini to’liq chegaralab
chiqdi. Aholiga uch toifadagi - sug’oriladigan, lalmi va ishlov berilmaydigan yerlar
biriktirilib qo’yildi. Ularga og’ir soliqlar solindi. Mahalliy aholining yerlarini
zo’ravonlik bilan tortib olish hisobiga Rossiyadan ko’chib kelgan aholini yer bilan
ta’minlash muammosi hal etildi. Rossiya imperiyasi sanoati uchun paxta
xomashyosi strategik jihatdan muhim ekin ekanligi va paxta sohasida AQShdan
mustaqil bo’lish maqsadida o’lkadagi barcha sug’oriladigan yerlar paxta
yetishtirish uchun qayta taqsimlandi.
XX asrning boshlariga kelib Farg’ona viloyatida ham paxta ekish
rivojlangan bo’lib, ekin maydonlari sun’iy sug’oriladigan mahalliy aholiga qarashli
26

yerlar 839 300 desyatinani tashkil etgan. Uyezdlar bo’yicha Marg’ilon uyezdida
214 428,6 desyatina, Andijon uyezdida 211 156,4 desyatina, Namangan uyezdida
170 178,2 desyatina, Qo’qon uyezdida 163 372,9 desyatina, O’sh uyezdida 81 089
desyatinadan iborat bo’lgan. Bu yerlarda paxta ekish shu darajada kuchaydiki,
1901 yilga kelib, birgina Namangan uyezdining o’zida paxtaning Amerika navi 34
ming desyatina yerga ekildi (1-ilovaga qarang).
1906 yilga kelib Farg’ona viloyati bo’ylab paxta ekiladigan maydonlar
avvalgi yillarga nisbatan 5000 desyatinaga ko’paydi (2-ilovaga qarang).
XIX asrning oxiri - XX asr boshlarida Amerika paxta navi mahalliy paxta
navini siqib chiqardi. Masalan, birgina Farg’ona vodiysida paxta maydonlarining
kengayishi va hosildorligining oshib borishini 1895 yili umumiy hisobda 4 766
470 pud Amerika paxtasi, 687 422 pud mahalliy paxta yig’ib olingan bo’lsa, bu
ko’rsatkich 1896 yilga kelib, Amerika paxtasi uchun 6 018 615 pudni, mahalliy
paxta 590 123 pudni tashkil etganligini ko’rish mumkin.
Shuningdek, o’lkada 1888 yildan to 1915 yilga qadar, salkam 30 yil
mobaynida qishloq xo’jaligida paxta ekiladigan yer maydonlari muttasil
ko’paytirilgan (3-ilovaga qarang). Tadqiqotchi N.U. Musayevning yozishicha, bu
davr oralig’ida Amerika paxta navini yetishtirish o’lkaning Farg’ona viloyatida 9,5
barobarga; Sirdaryo viloyatida 2,4 barobarga, Samarqand viloyatida esa 7
barobarga ko’paygan.
Professor H. Ziyoyevning ta’kidlaganidek, XIX asrning oxirlariga kelib
o’lkada paxtachilikning mavqyei oshib, paxta ekiladigan yer maydonlari yildan
yilga ko’payib bordi. 1888 yilda paxta ekiladigan maydonlar 68 670 desyatina
bo’lsa, 1895 yilda 142 527 desyatina, 1900 yilda 234 274 desyatina, 1901 yilda
260 013 desyatina va 1916 yilga kelib esa 533 671 desyatinaga yetdi. 1900 yilga
kelib umumiy paxta maydonlarining 60 foiziga Amerika navlari ekildi. Natijada,
Rossiya imperiyasi paxta ekin maydonlarini kengaytirish va paxta xomashyosini
ishlab chiqarish sur’atlari bo’yicha AQSh, Misr va Hindistondan o’tib ketdi 310
.
Turkistonda paxtachilikning keng ko’lamda rivojlanib borishi, boshqa
310
Жабборов М. Фарғона вилояти тарихининг “Туркестанский сборник”да ёритилиши (XIX аср охири - XX аср бошлари):
Тарих фанл. номз. ... дисс. - Фарғона, 2000. - 26 б.
27

qishloq xo’jaligi ekinlariga nisbatan paxtaning ko’proq daromad keltirganligi
tufayli mahalliy dehqonlarning o’z tomorqalariga paxta ekishga harakat qilganlik
holatlari ham bo’lgan. Paxta maydonlarining kengayib borishi, donli ekin
maydonlarining kamayishi tabiiy sharoiti noqulay kelgan yillarda aholining
ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini nihoyatda qiyinlashtirib qo’ygan. Masalan, 1911 yilda
ob-havoning noqulay kelishi Farg’ona viloyatining ko’plab hududlarida aholi
iste’moli uchun g’alla yetishmay qolishiga sabab bo’lgan. Mahalliy aholi
makkajo’xori ildizidan un olib, undan go’ja tayyorlab jon saqlashga majbur
bo’lganlar.
Shu o’rinda alohida ta’kidlash lozimki, dehqonchilik uchun o’ta muhim
bo’lgan suv ham Turkiston o’lkasi xalqlari hayotida katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Shu sababli mahalliy aholi suvga alohida e’tibor qaratib, sun’iy sug’orish
tarmoqlarini ta’mirlash va tartibga solish ishlari xalq hasharlari yo’li bilan amalga
oshirilgan. Imperiya hukumati ham bu masalaga alohida e’tibor berdi. Sun’iy
sug’orish tarmoqlariga va suvga egalikni o’z qo’liga oldi.
O’lkaning Samarqand viloyatida uzumning 40 dan ortiq navlari
yetishtirilgan. Viloyat uzumchilikda o’lkada yetakchi o’rinni egallagan.
Samarqand uzumi o’zining shirasi, sersuvligi bilan alohida ajralib turib, undan
alkogol mahsulotlarni, ayniqsa, kuchli va yaxshi saqlanadigan vino tayyorlash
imkonini bergan. Birgina Samarqand uyezdining o’zida ko’rinishi, kimyoviy
tarkibi va ta’mi bo’yicha bir-biridan farq qiladigan uzumning 24 turi yetishtirilgan.
G. Virskiyning ma’lumotlariga ko’ra, Samarqand uzumi shirasi bo’yicha
Bessarabiya, Kaxetiya, Yelizavetopol rayonlarida yetishtirilgan uzumlardan ustun
bo’lib, Qrimda yetishtiriladigan mahalliy oq kishmish uzumi navidan keyingi
o’rinda turgan.
Turkiston o’lkasining o’ziga xos geografik va iqlim sharoitida joylashganligi
uzoq yillar davomida sug’orma dehqonchilikni uning iqtisodiy rivojlanishidagi
asosiy omillardan biriga aylantirdi. Rossiya imperiyasi boshqaruvi hukmronligi
davrida o’lkada amalga oshirilgan agrar siyosat paxtachilikni rivojlantirishga
qaratilganligi bois, bu yerlarda irrigasiya va meliorasiya ishlarini doimiy nazoratda
28

ushlab turishni talab etdi.
Qoradaryo Norin daryosiga nisbatan suvi kam bo’lsa-da, undan ham ko’p
yerlarni sug’orishda foydalanilgan. Bu daryodan soniyasiga 5800 kub fut suv oqib
o’tgan. Daryoning boshlanishi chap qirg’og’idan Shahrixonsoy, Andijonsoy,
Ulug’nor kanallari suv ichgan. O’ng qirg’og’idan Nasriddinbekchek,
Qo’qonqishloq, Haqqulobod, Xayrobod kanallari suv olgan. Bu kanallar sug’orish
ishlari eng avjiga chiqqan vaqtida daryodan 10000 kub fut suv olgan.
Farg’ona vodiysi tabiiy-geografik jihatdan janubda Oloy, shimolda Farg’ona
va Chotqol tog’ tizmalari bilan o’ralgan bo’lib, tabiiy iqlimi qulay, yeri unumdor
hamda ushbu hudud aholisi mehnati bilan dehqonchilik madaniyati taraqqiy etgan.
Bu holatga o’z davrining mutaxassislari ham yuqori baho berib o’tgan.
O’rta Osiyoning dehqonchilik madaniyati yuqori darajada rivoj topgan
hududlaridan biri hisoblangan Farg’ona vodiysida qadimdan aholisi o’trok yashab,
qishloq xo’jaligida yer va suv manbalaridan unumli foydalanganligi tufayli qishloq
xo’jaligida hosildorlik yaxshi bo’lgan. Ular, asosan, paxta, bug’doy, arpa, sholi,
jo’xori, tariq va boshqa mahsulotlar yetishtirishgan.
Farg’ona vodiysining sharqiy tumanlarida suv tanqis bo’lgan yillarda
“labgardon” usuli qo’llanilgan. Bu usulga ko’ra, suvni teng taqsimlash uchun ariq
boshi taxta yoki qavatlab terilgan xodalar bilan to’silgan. Ariq og’ziga quyilgan
taxta yog’och tepa qismi esa ma’lum mikdorda suv o’tadigan qilib kertilib, suv ana
shu joydan oqib tushgan. Mazkur usul ikki-uch ariqning suv olish boshi bir joyda
bo’lganda, taqsimlanayotgan suv bir xilda oqib o’tishi uchun va suv o’lchashni
osonlashtirish maqsadida qo’llanilgan 311
. Umuman, Farg’ona vodiysida suv tartib-
qoidaga qatiy amal qilib taqsimlangan. Suv tanqis bo’lgan yillari bunga yanada
qattiq rioya qilingan.
1892 yil 15 martda Farg’ona viloyati harbiy gubernatori A.N. Povalo-
Shveykovskiyning Turkiston general-gubernatoriga yozgan maktubida Andijon
uyezdining Qo’chqorota qishloq jamoasida ekin qilish uchun yaroqli 4000
desyatina yer bo’lganligini, u yerdagi Qo’chqorota arig’ini tiklash va ta’mirlash
311
Жалилов С. Фарғона водийсининг суғорилиш тарихидан (XIX аср-ХХ асрнинг бошлари). - Тошкент: Фан, 1977.-56 б.
29

uchun 8634 rubl mablag’ ajratib, u atrofidagi yerlarning 600 desyatinasini mahalliy
aholiga va qolgan 3400 desyatinasini rus aholisiga berish mumkinligi haqida taklif
bildiradi. Turkiston general- gubernatorligi tomonidan so’ralgan pulning 5000
rubli ajratilgan.Jumashuy, Andijon, Namangan shaharlari va uning atrofidagi
qishloqlarni, Ush va Aravon Andijon va Asakani guruch bilan ta’minlagan. O’zgan
Suzoq guruchlari nafaqat Farg’ona vodiysida, balki butun O’rta Osiyo yerlarida
mashhur bo’lgan.
Yerlarni sug’orish uchun g’oyat qiyin va murakkab inshootlar qurish talab
kilinganligi, Turkiston o’lkasi yerlarida mahalliy dehqonlar tabiiy geografik
imokoniyatlardan kelib chiqib, mahalliy sharoitga mos dehqonchilik an’anasini
shakllantira olganliklarini o’lkadagi eng yirik suv tarmog’i bo’lgan Zarafshon
daryosi misolida ham ko’rish mumkin. Zarafshon daryosi o’zidan qazilgan kanallar
orqali qariyb 400000 desyatina yer sug’orilgan. Shundan 269000 desyatinasi
Buxoro amirligi ixtiyoriga, 130000 desyatinasi Samarqand viloyatiga to’g’ri
kelgan. Sun’iy sug’orishga asoslangan yerlarning 269000 desyatinasi Zarafshon
daryosi bo’ylaridagi yerlar bo’lgan.
A.R. Muhammadjonovning ma’lumotlariga ko’ra, XIX asrning ikkinchi
yarmida Samarqand viloyatining asosiy suv manbai bo’lgan Zarafshon daryosidan
56 kanal orqali suv olgan bo’lib, ulardan 42 tasi Panjikent va Samarqand
bo’limlarini, 14 tasi esa Kattaqo’rg’on bo’limini sug’organ. Bu kanaldan viloyat
hududidagi sug’orilgan yer maydonining umumiy hajmi 9893,79 qo’shga (1 qo’sh
- taxminan 13,02 desyatinaga teng) yoki 128818,75 desyatinaga teng bo’lgan. Shu
jumladan, Samarqand bo’limida 7410,25 qo’sh yoki 96487,5 desyatina va
Kattaqo’rg’on bo’limida 2483,53 qo’sh yoki 32331,25 desyatina yer maydoni
sug’orilgan.
1888 yilgi Samarqand viloyati harbiy gubernatorining Rossiya Harbiy
vazirligiga yuborgan hisoboti bo’yicha, Zarafshon daryosidan jami 142 ta
magistral kanal orqali suv olingan bo’lib, shundan 99 tasi Samarqand viloyati va
43 tasi Buxoro amirligi hududlarini suv bilan ta’minlagan. Zarafshon vohasi
bo’yicha hammasi bo’lib 1924 ta ikkinchi darajali kanaldan 985 tasi Samarqand
30

qismida va 939 tasi Buxoro qismida joylashgan. Bundan ko’rinib turibdiki,
Rossiya imperiyasi Samarqand viloyatida o’z hokimiyatini o’rnatganidan so’ng,
Zarafshon daryosi suv taqsimotini o’z tasarrufiga to’liq olgan.
XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Sirdaryo viloyati aholisining
ham asosiy mashg’uloti dehqonchilik va ziroatchilikni tashkil etgan hamda
viloyatda eng katta sug’oriladigan yerlar Chirchiq, Angren, Aris, Bodom, Bo’rijar,
Chayon va Talas daryolari bo’ylarida bo’lgan 312
. Shuningdek, mahalliy aholi
o’lkadagi mavjud sug’oriladigan yerlardan unumli foydalangan holda, bug’doy,
paxta, arpa, sholi, jo’xori va dukkakli ekinlar ekib, yilda ikki-uch, ba’zan to’rt
martagacha hosil olish imkoniga ega bo’lib, dehqonchilikda mahalliy mirishkorlar
o’ziga xos an’analarini yarata olgan. Sirdaryo viloyati hududidagi jami
sug’oriladigan yer maydoni 526000 desyatina, ya’ni butun o’lkadagi
sug’oriladigan yerlarning 28,1 foizni tashkil etgan.
Birgina Chirchiq daryosi bo’yidagi sug’oriladigan yerlar 281828 desyatina
yer yoki butun viloyat bo’yicha sug’oriladigan yerlarning 53,6 foizini tashkil
etgan. Viloyatning asosiy suv manbai Sirdaryo bo’lib, uning irrigasiya
tarmoqlaridan suv ichadigan yerlar ko’p bo’lgan. Chirchiq, Ohangaron, Keles va
Aris kabi yirik irmoqlari viloyatning katta qismini suv bilan ta’minlagan.
Shuningdek, Chernyayev va Avliyoota uyezdlaridagi yerlar ko’plab kichik
ariqlar va buloq suvlari bilan ham sug’orilgan (4-ilovaga qarang).
Viloyatda suvni taqsimlash inshootlarining shlyuz, toshli to’siqlar va shunga
o’xshash to’sish moslamalari deyarli bo’lmagan. Ayniqsa, gidrotexnik
inshootlarning sozligini ta’minlashda foydalaniladigan usullar juda ham sodda
ko’rinishda bo’lib, bu narsa daryoning oqimini oson o’zgartirishi bilan
xarakterlanadi. Turkiston o’lkasining boshqa hududlari singari, Sirdaryo viloyati
hududida ham kanal va ariqlarga suv yetkazib berishda dambadan foydalanib, uni
qurishda shag’al, xarsangtosh, qamish, chim va tol qoziqlaridan foydalangan.
Rossiya imperiyasining o’lkadagi sug’orish ishlarini o’z nazoratiga olishni
yanada mustahkamlash maqsadida bu soha yaxshi tushunadigan mahalliy aholi
312
Ўша асар. - С. 87.
31

ichidan chiqqan kadrlar masalasiga alohida e’tibor qaratib, ularning ham faoliyatini
nazaratda ushlashga harakat qilgan. Imperiya hukumati o’lkani bosib olmasdan
avval ham bu hududlarida qadimdan ariq oqsoqoli, mirob, to’g’onchilik instituti
keng tarqalgan bo’lib, bu lavozimlarni o’z ishini puxta biladigan odamlar
egallagan 313
. Masalan, ariq oqsoqoli bir necha qishloqqa suv beradigan ariq
boshida turgan. Uning qo’l ostidagi miroblar o’z ariqlarida ishboshilik qilishgan.
Ariq oqsoqoli kanal va uning boshlanishida inshoot qurish, uni ta’mirlash,
taqsimlangan suvning vaqti va hajmlarini aniqlash, har qaysi mirob boshchiligida
bajariladigan ishlarning hajmi, vaqti, kerakli qurilish materiallari, ulov vositalari va
boshqalarni aniqlash va miroblar zimmasiga taqsimlab berish, janjalli va nizoli
ishlarni bartaraf etish hamda boshqa bajariladigan ishlarni nazorat qilib turgan.
“To’g’onchilar”, ya’ni “to’g’on qurish bilan band bo’ladiganlar” sug’orish
kanali, ariqlar, daryo va soylarda mahalliy qurilish materiallaridan juda ko’plab
sodda, oddiy, arzon va tezda buzilib ketadigan suv inshootlari qurganlar.
Xo’jaliklarga suv tarqatadigan kichik ariqlar ham ana shu xo’jaliklar bilan birga
qurilgan. Ishga tushgan ariqlar tizimida har yili bajariladigan barcha ishlar
ko’rsatilgan tartibda amalga oshirilgan.
Xullas, o’lka dehqonchilik an’analari va suvdan foydalanish yo’llari
mahalliy aholi uchun juda katta mehnat talab qilsa ham jamoa bo’lib suvdan
foydalanish yo’llari saqlab qolindi. O’rta Osiyo Rossiya imperiyasi tomonidan
bosib olinganidan so’ng general-gubernatorlik o’ziga berilgan vakolatlardan
foydalangan holda dehqonchilik, irrigasiya ishlari bilan yaqindan shug’ullanish
maqsadida turli komissiyalar faoliyatini yo’lga qo’ydi. O’lka irrigasiya ishlari bilan
qiziqqan mutaxassislarga o’lka haqida ma’lumotlar to’plashi uchun sharoitlar
yaratdi.
313
Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси тарихидан лавҳалар (XIX аср ўрталаридап 1920-йилларгача). - Тошкент: Абдулла
Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти, 1998. - 46 б.
32

XULOSA
Tadqiqot natijasida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi:
1. XIX asr o’rtalariga kelib, Rossiya tovarlari Yevropa bozorlaridagi
raqobatga dosh bera olmagani uchun raqobatsiz yangi bozorlar topish, rivojlanib
kelayotgan to’qimachilik sanoati uchun arzon xomashyo bazasini vujudga keltirish
maqsadida imperiya hukumati asosiy e’tiborini O’rta Osiyoga nisbatan qaratdi.
O’lka imperiya hukumati uchun moliyaviy siyosat nuqtai nazaridan hamda
ortiqcha aholini ko’chirish uchun yangi hudud sifatida qiziqish uyg’otgan.
2. Rossiya imperiyasi tomonidan Turkistonning katta hududlari bosib
olingach, o’lka kapitalistik ishlab chiqarish jarayonlariga tortildi. O’lkada qishloq
xo’jaligini asosan paxta yetishtiruvchi hududga ixtisoslashtirish jarayoni tezlashdi.
Boshqaruv ishlarida yer masalasiga alohida e’tibor qaratilgan holda o’z manfaatlari
qo’llangan siyosat olib borildi. Natijada, uzoq tarixiy taraqqiyot davomida
shakllangan an’nalar va urf-odat, shariat qonun-qoidalari asosida rivojlanib kelgan
yer-suv munosabatlari izdan chiqib, mustamlakachi imperiya hukumati talablariga
moslashgan.
3. Imperiya hukmron doiralari Turkistonda mustamlakachilik siyosatini
yuritishda, birinchi navbatda, Rossiya imperiyasi markaziy rayonlaridan ko’chirib
keltirilgan rus aholisi qatlamiga suyangan. Imperiya ma’muriyati vakillari o’z
maqsadiga osonroq erishish maqsadida mahalliy oqsoqollar, mingboshi, yuzboshi
va ellikboshilar bilan tez til topishib, ularni turli yo’llar bilan og’dirib olishga
muvaffaq bo’ldi. Shuningdek, mahalliy aholi vakillaridan ma’muriy boshqaruv
apparatining eng quyi lavozimlariga tayinlashdi. Ularning siyosiy vakolatlari
nihoyatda cheklangan holda qoldi. Shu tariqa mahalliy aholi asta-sekinlik bilan
o’rnatilgan tartiblarni tan olishga majbur etilgan.
4. O’rta Osiyo xalqlarining yerga egalik munosabatlarida oldindan ijtimoiy
qarama-qarshilik va ziddiyatlar bo’lib, ular imperiya o’lkani bosib olmasdan
avvalroq urush va nizolarda shakllangan edi. Oqibatda keyingi tarixiy jarayonlar
33

o’lka xalqlari hayoti va kelajagini Rossiya imperiyasi bilan bog’lab qo’ydi.
Mustamlaka hukumati o’lkada yirik yer egalarining ijtimoiy va siyosiy mavqyeini
pasaytirish hamda mustamlakachilik siyosatini to’liq amalga oshirish maqsadida
aholining barcha qatlamlariga yerga egalik huquqlari ozmi-ko’pmi ifodalangan
holda yerlarni davlat mulki deb e’lon qilib, sun’iy sug’oriladigan va
sug’orilmaydigan adir va ishlov berilmaydigan yerlar uchun soliqlar joriy qilgan.
5. O’rta Osiyo Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinmasdan avval o’lka
yerlari haqida ma’lumot to’plash maqsadida bir qator ekspedisiyalar uyushtirilgan
bo’lib, o’lkada imperiya qo’l ostiga o’tgandan so’ng ham bu ekspedisiyalar
faoliyati turli komissiyalar ko’rinishida davom etdi. Bu komissiyalar zimmasiga
o’lkada boshqaruvni mustahkamlash, iqtisodiy manfaatlarni, xususan, o’lkada
paxta yetishtirishni ko’paytirish, shu yo’l bilan imperiyaning yengil sanoatini
xomashyo bilan to’liq ta’minlash yuklatilgan.
6. Imperiya hukumati paxta yetishtiriladigan hududlarda suvdan foydalanish
masalasiga alohida e’tibor berib, suv haqida yangi qonunlarni ishlab chiqishga
harakat qildi. Biroq, shuni ham ta’kidlash joizki, suvdan foydalanishning huquqiy
munosabatlari va irrigasiya ishlarining tashkil etilishiga qaramasdan, mahalliy
aholining asrlar davomida shakllangan an’analarga asoslangan murakkab
gidrotexnik inshootlari orqali daryolar oqimini osonlik bilan o’zgartira olishi
mustamlaka hukumati va rus irrigatorlari tomonidan tan olingan.
7. O’lkada tashkil etilgan komissiyalarni qiziqtirgan mulkchilik bu — vaqf
yerlari bo’ldi. O’rta Osiyo hududi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingunga
qadar vaqf yerlarini boshqarish shariat qonun-qoidalari va vaqfnoma talablari
asosida amalga oshirilgan bo’lib, vaqf mahkamalari mutavalliboshilar tomonidan
taftish qilib borilgan bo’lsa, imperiya ma’muriyati mulk egalari, diniy idoralar va
soliqlardan ozod bo’lish huquqi e’tirof etilgan shaxslarga dehqonlardan olinadigan
yig’im o’rniga davlat tomonidan beriladigan nafaqa pulini belgilash bilan
“mahalliy aholining eng xavfli” deb hisoblangan qismiga “vaqf” va “mulk”
nafaqalarini berish yo’li bilan ularni imperiya ma’muriyatiga bevosita qaram qilib
qo’yish, soliq va foydani tekshirib borish maqsadlari ko’zlangan.
34

8. Turkiston general-gubernatorligi ma’muriyati o’lka ustidan boshqaruvni
mahalliy sharoitga muvofiq o’zgartirish vakolatlaridan foydalangan holda O’rta
Osiyodagi mavjud yer egaligi tuzilishini o’rganib, umumiy va aniq ma’lumotlar
to’plash maqsadida qator mutaxassislardan iborat komissiyalar tuzdi. Biroq, bu
komissiyalar yillar davomida shakllanib, murakkablashib kelgan vaqf mulk egaligi,
vaqf xo’jaligidan tushadigan daromad hamda o’lkadagi yer-suv munosabatlarini
to’liq o’rganib, aniq xulosalar bera olmagan.
9. O’lkadagi ahvolni butkul o’rganishda yetarli ma’lumotlarga ega
bo’lolmaslik, mahalliy aholining asosiy boyligi hisoblangan yer-suv masalasini
imperiya manfaatlariga moslab hal qila olmaslik natijasida o’lkadagi ma’muriy
boshqaruv, sud, moliya-iqtisod, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalardagi
muammolarni o’rganish maqsadida maxfiy maslahatchi F.K.Girs, senator
K.K.Palen boshchiligida komissiyalar tuzildi. Ular o’lkaning iqtisodiy ahvoli bu
yerdagi ko’chmanchi va o’troq aholining turmush tarzi bilan bog’liqligi, yer
munosabatlarida noto’g’ri qaror qabul qilish og’ir oqibatlarga olib kelishi
mumkinligini yaxshi bilishgan. Biroq qayta- qayta tuzilgan komissiyalar
ishlarining xulosalari natijasida o’lkadagi yer egaligini asta-sekinlik bilan imperiya
manfaatlariga moslashishga majbur qildi. Tuzilgan komissiyalarning hisobot
tarzidagi xulosalari orqali o’lkadagi holatga xolisona baho berilmagan.
Tadqiqot natijalari quyidagi taklif va tavsiyalarni ishlab chiqish imkonini
berdi:
mazkur dissertasiya materiallari asosida O’zbekiston tarixining Rossiya
imperiyasi mustamlakachiligi davri yer-suv munosabatlari tarixiga oid tarix
muzeylariga illyustrasiyalar, tarixiy hujjatlar tayyorlash va joylashtirish tavsiya
etiladi;
O’zbekistonda yer-suv munosabatlarining XIX asrning ikkinchi yarmi - XX
asr boshlariga oid tarixini xolisona yoritish borasidagi ilmiy tadqiqotlar ko’lamini
kengaytirish va uning maxsus ilmiy yo’nalishlarini rivojlantirish hamda ta’lim
tizimiga joriy etish maqsadga muvofikdir.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-sonli
“2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni // Xalq so’zi.
2017 yil 8 fevral.
2 .O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi PF- 5853-sonli
“O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030
yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Farmoni.
3 .Avaz Muhammad Attor. Tarixi jahonnamoyi // Sharq yulduzi. № 8. - Toshkent:
1991,- 119-137 betlar.
4. Aleksandrov N.N. Zemledeliye v Sirdarinskoy oblasti. - T.: Ch. 1-2. 1912.-256 s.
5, Brodovskiy A.I. Zametki o zemledelii a Samarkandskom rayone // Ruskiiy
Turkestan. Sb. Vsh. II. - M., 1872. - S. 233-261.
6, Virskiy M. Zernovme xleba Samarkandskago uyezda // Spravochnaya knijka
Samarkandskoy oblasti. 1898. Izd. Samarkandskago oblastnogo Statisticheskago
komiteta. Pod red. sekretarya komiteta M. Virskiy. Vsh. 6. - Samarkand:
Tipografiya K.M. Selorova. 1899. - S. 260-266.
7, Virskiy M. Xlopkovodstvo i xlopkovaya prompplennost v Samarkandskoy
oblasti // Spravochnaya knijka Samarkandskoy oblasti.1897. Izd. Samarkandskago
oblastnogo Statisticheskago komiteta. Pod red. sekretarya komiteta M. Virskogo.
Vsh. 5. - Samarkand: Tipografiya K.M. Selorova. - Samarkand: Tipogr.
Samarkandskago oblasnogo pravleshya, 1897. - S. 63-92.
8, Virskiy M. Xlopkovodstvo // Spravochnaya knijka Samarkandskoy oblasti na
1894 g. Obzor xlopkovodstva za 1892 g. Vmp. 2. - Samarkand, 1894.-S. 1-19.
9, Geyer I.I. Turkestan. - Tashkent: Tipograf1ya Turkestanskago T-va pechatnago
dela, 1909. - 346 s.
10, Gins G.K. Osnovnaya nachala proyekta vodnogo zakona dlya Turkestana (S
prilojeniyem proyekta v redaksii mejduvedomstvennoy komissii). - SPb.: Tipogr.
36

F. Vaysberga i P. Gershunina, 1912. - 75 s.
37

O’rta Osiyoda Rossiya imperiyasining agrar iqtisodiyoti

Sotib olish