O’rta Osiyoda tarqalgan ayrim dorivor o’simliklar biologiyasi va ekologiyasi

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	7.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Ботаника

Продавец

Jo'rabek

Дата регистрации 03 Март 2024

7 Продаж

O’rta Osiyoda tarqalgan ayrim dorivor o’simliklar biologiyasi va ekologiyasi

Купить

KIRISH.
Kurs ishining maqsadi.
Kurs ishining maqsadi O’rta Osiyoda tarqalgan dorivor o’simliklar morfologiyasi,
geografiyasi, biologiyasi va ekologiyasini, dorivorlik xususiyatlari dorivor organlari va
farmasevtika va xalq tabobatida ishlatilishi haqida adabiyotlardan foydalangan holda
ma’lumotlar to’plash.
Kurs ishining vazifasi.
Quyidagilar kurs ishining vazifasi:
- O’rta Osiyoda keng tarqalgan o’simliklari haqida ma’lumotlar to’plash;
- O’rta Osiyo dorivor o’simliklarining biologiyasi va ekologiyasi haqida
ma’lumotlar berish.
Kurs ishining hajmi.
Ushbu kurs ishi Kirish, I bob adabiyotlar sharhi, II va III bob asosiy qism, Xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishi 53 betdan iborat bo’lib 15ta
rasm va 1 ta diagrammadan tashkil topgan .
2

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI
Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2020-yil 29-dekabr kuni Oliy
majlisga yo’llagan Murojaatnomasida kambag’allikni qisqartirish va qishloq aholisi
daromadlarini ko’paytirishda eng tez natija beradigan omil bu-qishloq xo’jaligida
hosildorlik va samaradorlikni keskin oshirish ekanligini alohida ta’kidlab o’tganlar.
Jahon miqyosida aholining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda agrar sohasining o’rni
va ahamiyati kundan-kunga oshib bormoqda. Jumladan mamlakatimizda ham mavjud
resurs va imkoniyatlardan ham oqilona foydalanib aholini iqshloq xo’jalik mahsulotlari
bilan kafolatli ta’minlash hosildorlik va manfaatdorlikni yanada oshirish, sohaga ilm-
fan yutuqlarini hamda zamonaviy yondashuvlarni joriy etish dolzarb masaladir [9].
Inson o’simliklardan foydalanishni juda qadimdan bilgan. U yashash va hayot
kechirish uchun o’zining atrofidagi turli – tuman o’simliklarning maysalari, novdalari,
barglari, mevalari, urug’lari, piyozlari, tugunaklari, ildizlari va ildizpoyalaridan oziq-
ovqat uchun hamda boshqa maqsadlarda ham foydalangan. Foydali o’simliklarni
boshqacha qilib xom ashyo o’simliklari deb ham yuritish mumkin. Xom ashyo
o’simliklari bu, tabiiy flora tarkibida uchraydigan, bevosita to’g’ridan – to’g’ri
ishlatiladigan yoki qayta ishlov bergandan keyin ishlatilishi mumkin bo’lgan o’simlik
turlaridir[1].
Dorivor o’simliklar insoniyatga juda qadim zamolardan buyon ma’lum bo’lgan.
O’simliklardan nafaqat oziq-ovqat balki biologic faol moddalar sifatida keng
foydalanganlar. Dorivor o’simliklardan shumer sivilizatsiyasidan 5000 yil avval
davolash maqsadlarida qo’llanilgani haqida ma’lumotlar bor. Dorivor o’simliklar tarixiy
davrlar mobaynida dorivor vositalarning yagona manbai bo’lib xizmat qilgan. [2].
Mutloq ko'pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida
farmatsevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi bunday korxonalaming dorivor
o'simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni
ta’kidlash lozimki, tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zaxiralarining
chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati korxonalaming dorivor o'simliklar xom-
ashyosigabo‘lgan talabini, asosan, dorivor o'simliklar o‘stirish orqaligina qondirish
mumkin. Biroq dorivor o‘simliklar o’stirish texnologiyasi fani shu vaqtga qadar
3

mustaqil darslik sifatida ishlab chiqilgan emas. Buning ustiga hozirgi vaqtgacha
mamlakatimizning ixtisoslashgan, fermer, o ‘rmon, dehqon va boshqa mulkchilik
shaklidagi xo‘jaliklarida dorivor o‘simliklarni, ularni o‘stirish texnologiyalari
mukammal ishlab chiqilmaganligi sababli, ilmiy asoslanmagan holda parvarish
qilinmoqda. Shu sababli ham farmatsevtika sanoatini sifatli, mo‘l, tannarxi arzon va
ekologik sof xom-ashyo bilan ta’minlash katta muammo bo‘lib qolaveradi. Bu holat,
albatta, dorivor o‘simliklar xom-ashyosi yetishtirish bilan shug'ullanuvchi xo‘jaliklarni
dorivor o‘simliklar o'stirish texnologiyalarini puxtaegallagan mutaxassislarbilan
ta’minlashni taqozo qiladi. [7].
Ma‘lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika sanoati ishlab chiqarilayotgan dori
vositalarining taxminan 50-60 % dorivor o‘simliklar xom-ashyosidan tayyorlanmoqda.
O‘zbekiston Respublikasida ham farmatsevtika sanoatining jadal rivojlanishi dorivor
o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda.
Ta‘kidlash jiozki, respublikamizda tabiiy holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar
zaxiralarining chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati korxonalarning dorivor
o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabini, asosan, dorivor o‘simliklar yetishtirish
orqaligina qondirish mumkin [6].
Dorivor o’simlik turlari xom ashyolarining mahalliy va sanoat ishlab chiqarishiga
keng jalb etilishi ularning biologik va ekologik xususiyatlarini o’rgangan holda
ko’paytirish choralarini ishlab chiqish va zaxiralariga salbiy ta‘sir etuvchi omillarni
bartaraf etish zaruriyatini belgilab bermoqda. Shu bilan birga, yuksak istiqbolli dorivor
o’simliklar tarqalgan tabiiy maydonlarini aniqlash, xomashyobop zaxiralari mavjud
joylarni xaritasini tuzish, bioekologik xususiyatlarini asoslagan holda populyatsiyalarini
saqlab qolish bo’yicha ilmiy xulosalar, tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb ilmiyamaliy
ahamiyatga ega[1].
Ma’lumki, quruqlik materik va orollardan iborat. Yer po’stining continental tipdagi
yirik bo’lagiga materik deyiladi. Uning asosiy qismi dengiz sathidan yuqorida materik
sayozligi (shel’f) esa dengiz sathidan pastda joylashgan. Geologik tuzilishi va
shakllanish tarixiga qarab quruqlikda oltita materik yoki continent ajratiladi. Yevrosiyo,
Afrika, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Antraktida va Avstraliya. Shu bilan birga
4

ilgari yangi kashf etilgan yerlar qit’alar deb yuritilgan. Shu bois qit’a nomlari: Yevropa,
Osiyo, Afrika, Amerika, Antraktida va Avstraliya ham saqlanib qolgan[5].
5

II BOB. ASOSIY QISM
2.1 O‘rta Osiyo tabiatiga umumiy geografik tavsif
O’rta Osiyo hududiy jihatdan Yevroosiyo materigining o’rtasida joylashgan.
O’lkaning geografik o’rni, subtropik iqlimli O’rta yer dengizi mamlakatlari kengligiga
to’g’ri keladi. Bu iliq mo’tadil va subtropik tabiatli mamlakatlardir. O’rta Osiyo yirik
materikning o’rtasida, dengiz va okeanlardan uzoqda, gidrografik berk havzada
joylashganligi, shimol va g’arb tomoni ochiqligi, sharq va janubdan juda baland tog’
massivlari va tog’ tizmalari bilan o’ralganligi uchun juda qurg’oqchil va o’ziga xos
takrorlanmas tabiiy geografik sharoitga ega bo’lib, u boshqa tabiiy o’lkalardan tubdan
farq qiladi. B.A.Alisovning (1956) iqlim klassifikatsiyasi bo’yicha, O’rta Osiyo
subtropik mintaqasining shimoliy chegarasida joylashgan. O’rta Osiyo iqlimining o’ziga
xos xususiyatlari (ayniqsa janubiy qismining), L.N.Babushkinning (1961) fikricha, bu
regionni subtropik iqlimning kontinental variantiga ajratishga imkon beradi. Lekin,
O’rta Osiyo hududi ichki berk o’lka bo’lganligidan, uning iqlimi tipik kontinental
iqlimli o’lkalar qatoriga kiradi. Uning asosiy qismi mo‘tadil, janubiy qismi subtropik
iqlim mintaqalarida joylashgan. Ular o’rtasidagi chegara shartli ravishda 41-420 sh.k.
o’tkaziladi. Mo‘tadil mintaqa hududi qurg’oqchiligi, qishning ancha sovuqligi,
subtropik qismi esa, yozning quruqligi, issiqligi, qishning esa nisbatan iliqligi bilan
ajralib turadi. O’rta Osiyoning tabiiy chegarasini aniqlash juda murakkab masala bo’lib
uning sharqiy va janubiy chegaralari tog ‘tizmalarining suv ayirg’ichlaridan o’tkaziladi.
Chunki, tog’ tizmalarining suv ayirg’ichlari ko’p hollarda tabiiygeografik chegara
bo’lib xizmat qiladi. Lekin, shimoliy va shimoli-g’arbiy chegaralarini o’tkazishda,
nafaqat geograf olimlar orasida, balki geologlar, iqlimshunoslar, botaniklar,
tuproqshunoslar va boshqa mutaxassislar o’rtasida ham mutlaqo har xil yondoshuvlar
mavjud. O’rta Osiyo o’lkasining g’arbiy chegarasi Kaspiy dengizining janubi-sharqiy
chekkasidagi (Astrobod qo’ltig’i, 540 shq.u), Kurd (mahalla) qishlog’idan boshlanib,
dengizning sharqiy qirg’og’i bo’ylab Bo’zachi yarim orolining shimoliy qirg’og’i,
Bo’zachi qo’ltig’i va O’lik qo‗ltiqdan shimolisharqga qadar cho’zilgan sho’rxokli
cho’kmalardan o’tib, Donguztovdan (mutlaq balandligi 215 m), Orol dengizining
(qurimasidan oldingi) eng shimoliy qirg’oq chekkasi bilan taxminan 480 sh.k. orqali
6

(L.N.Korjenevskiy (1960) taklif etgan chegara bo’ylab), ya‘ni Qozog’iston past
tog’larining janubiy qismi orqali o’tkaziladi. Sharqiy chegara Savr, Sharqiy Jung’oriya,
Jung’oriya, Boroxoro, Iren-Xabirga, Qarat, Xoliqtog’ tizmalari suv ayirg’ichi orqali
o’tib, Xontangri tog’ tuguniga to’g’ri keladi. Undan so’ng Ko’kshag’al, Otoboshi
tizmalari suvayirg’ichi orqali o’tib Farg’ona tizmasiga tutashadi, so’ngra Oloy tog’ining
sharqiy qismi va Sariko’l tizmasi bo’ylab o’tib, Hindiqush tog’lariga tutashadi.
Avvallari O’rta Osiyoning janubiy chegarasi Afg’oniston «koridori» deb ataluvchi tor
(kengligi 10-70 km) yo’lakning shimolidan o’tkazilar edi. Mazkur yo’lakni 1947 yilda
inglizlar Hindiston va Pokiston mamlakatlarini mustamlakachilikdan ozod qilgandan
keyin ataylab ajratib qoldirgan edi. Endi esa, o’lkaning Janubiy chegarasi Hindiqush,
Safedko’x (Poropamiz), Nishopur tog’ tizmalari suv ayirg’ichi bo’ylab o’tib, Elbrus
tog’i orqali borib, Gorgan yaqinida Kaspiy dengizi qirg’og’i bilan tutashadi. Shunday
qilib, O’rta Osiyo hududi ikkita geografik mintaqada (mo‘tadil va subtropik) joylashib
katta miqdorda quyosh energiyasidan issiqlik olib doimo serquyosh kunlarning ko’pligi
bilan ajralib turadi. O’lka ichki berk havzada joylashgan shuning uchun bu yerdan
bironta daryo okean va ochiq dengizga borib quyilmaydi. Shimoli-G’arb va Shimol
tomondan ochiq bo’lib, u yerlarda bepoyon qumli tekisliklar yotadi va bu yerlardan
Shimoliy Muz okeanidan keladigan sovuq va quruq, Atlantika okeanidan keladigan nam
havo massalari Janubgacha to’siqqa uchramasdan bemalol kirib kelsa, Janub va
Sharqdan Hind va Tinch okeani ta‘siridan baland – doimiy muz va qorlar bilan
qoplangan to’siqlar – tog’ massivlari va tizmalari bilan o’ralgan. Uzoq geologic
rivojlanish davrida shakllangan, yer usti tuzilishi nihoyatda xilma-xil, ya‘ni baland
osmon o’par tog’ cho’qqilari (7690 m) bilan birga, dengiz sathidan ancha pastga tushib
ketgan sho’rxokli cho’kmalar (-132) borligi va o’ziga xos orografik tuzilishga ega
bo’lib, ko’proq kenglik bo’ylab cho’zilgan tog’ tizmalari va ular bilan parallel
yo’nalgan botiqlar, daryo vodiylari va boshqalar bu o’lkaning tabiiy geografik
sharoitining turlicha bo’lishiga va noyob tabiiy sharoit xususiyatlarining shakllanishiga
sabab bo’lgan. O’rta Osiyoning tog’ yon bag’rlarida tik landshaft zonalari: cho’l va
chalacho’ldan tortib, tundra va nival (doimiy muz va muzlik) zonalarigacha uchratish
mumkin. Shunday qilib, O’rta Osiyo hududida yer sharining materiklarida uchraydigan
7

barcha landshaft tiplarini – jazirama cho’ldan doimiy muzliklargacha uchratish
mumkin. Haqiqiy tipik quruq subtropiklar Surxondaryo va Atrek daryolarining
vodiylarida mavjud. O’rta Osiyoda faqat doimiy yashil seryog’inli tropik landshaftlar
uchramaydi xolos. Bu o‗lkada D.I.Mendeleev «Davriy sistemasi»dagi barcha
elementlarning foydali qazilma konlari uchraydi. Hozirga qadar bu yerda faqat olmos
koni topilmagan. Demak, O’rta Osiyo tabiati noyob o’ziga xos takrorlanmas
xususiyatlarga ega. Shuning uchun ham bu o’lkani mashhur tabiatshunos olim
I.V.Mushketov «Yer sharining ochiq muzeyi» deb bejiz aytmagan.
2.2 O’rta Osiyo iqlimi va uni hosil qiluvchi omillar
O’rta Osiyo iqlimining umumiy xususiyatlaridan biri juda katta miqdorda quyosh
radiatsiyasi olishi, qurg’oqchiligi (namning kamligi) va uning mo‘tadilligidadirki, ular
meteorologogik elementlarning yillararo va yil bo’yi notekis taqsimlanishida
ifodalanadi. Shuni aytish kerakki, eng issiq va eng sovuq oyning o’rtacha
temperaturasining tebranish amplitudasi 300 (ayrim joylarda 400)ga yetadi, u yoki bu
oyning yog’in – sochin miqdori o’rtacha ko’p yillikdan 2-4 baravar ko’p yoki kam
bo’lishi mumkin. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, O’rta Osiyo iqlimining
kontinentalligi uning orografik omili bilan bog’lanadi. O’rta Osiyoning janubi va
janubisharqida tog’ tizmalarining mavjudligi va shimolda orografik to’siqlarning
yo’qligi, yuqori kengliklarning sovuq havolari tekisliklarda to’siqsiz bemalol tarqaladi
va janub tomondagi tog’lardan o’taolmasdan tog’ oldida uzoq turib qoladi. Chunki kirib
kelgan sovuq havoning vertikal qalinligi, juda ko’p hollarda tog’ tizmalarining
balandligidan pastdir. Yozda shimoldan kelayotgan sovuq havo tez isiydi, shuning
uchun yoz oylarida O’rta Osiyoning janubida va shimoliy Eron va Afg’onistonda havo
haroratida farq sezilmaydi. Lekin, qishda uning xususiyati juda sekin o’zgaradi. Shu
tufayli qish O’rta Osiyo respublikalarida ular bilan chegaradosh bo’lgan Eron va
Afg’oniston hududlariga nisbatan ancha sovuq: yanvar oyining o’rtacha harorati
Turkmanistonning janubida va Eron hamda Afg’onistonga nisbatan farqi qishda 5-100
ga yetadi. O’rta Osiyoning iqlimini hosil qiluvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:
1. Geografik o’rni; 2. Katta miqdorda quyoshdan issiqlik olishi; 3. Atmosfera umumiy
8

sirkulyatsiyasining o’ziga xos xususiyatlari: ochiq kunlarning doimiyligi yoki bulutli
ob-havoning hosil bo‗lishiga imkon berishi; 4. Orografik tuzilishi; 5. Yozda mahalliy
termik dipressiya (Turon termik dipressiyasi)ning vujudga kelishi; 6. Inson xo’jalik
faoliyatining ta‘siri. Mashhur iqlimshunos olim B.A.Alisovning (1956) iqlim
klassifikatsiyasi bo’yicha, O’rta Osiyo subtropik mintaqaning shimoliy chegarasida
joylashgandir. L.N.Babushkinning (1961) fikricha, O’rta Osiyo iqlimining o’ziga xos
xususiyatlaridan biri, uni subtropik iqlimning kontinental variantiga mansub ekanligidan
darak berib turadi. O’rta Osiyo subtropik kengliklarning shimoliy chegarasida
joylashishi, uni juda katta miqdorda issiqlik olishini ta‘minlaydi. Shu tufayli yozda
Quyosh nuri ancha tik tushib (iyunda shimolda 71-720, janubda 760 balandda turadi)
uzoq vaqt nur sochib turadi. Qishda O’zbekiston shimolida quyosh 210, janubida esa
300 burchak hosil qiladi. Shuning uchun ham iqlimning eng muhim xususiyatlaridan
biri katta miqdorda quyosh radiatsiyasi olishga bog’liq bo’ladi. O’rta Osiyo iqlimining
umumiy sharoitlari (havoning yuqori haroratda bo’lishi, issiqlik davrining uzoq vaqt
davom etishi, yoz faslining quruq kelishi) xuddi shu radiatsion omil bilan belgilanadi.
Yiliga O’rta Osiyo hududining shimoliy qismlari Quyoshdan 120 kkal sm 2
energiya
olsa, janubiy qismlarida energiya miqdori 160 kkal sm 2
yetadi. Yozda (iyun – avgust
oylarida) Quyosh nur sochib turadigan davri nur sochish mumkin bo’lgan davrning 84-
95% ni, qishda (dekabr - fevral) esa 40-50% ni tashkil etadi. O’rta Osiyoning tog’li
qismida Quyoshning nur sochib turish davri tekislikka nisbatan 600-700 soat kam
bo’ladi: tog’larning 2000 metr balandlikkacha bo’lgan qismida Quyosh yiliga o’rtacha
2300-2500 soat nur sochib turadi. Buning asosiy sababi tog’ yon-bag’ir bo’ylab
ko’tarilgan sari bulutli kunlarning ortib borishi, tog’ yon-bag’irning quyoshga nisbatan
holati (shimol, janub va hokazolar)dir. Region hududida Quyoshning nur sochib turish
davri va u bilan bog’liq xolda yalpi radiatsiyasining miqdori ham o’zgarib turadi. Shu
sababli Toshkentda Quyosh yiliga o’rta hisobda 2889 soat nur sochib tursa, eng janubda
joylashgan Termizda bu ko’rsatkich 3095 soatni tashkil etadi. Bu Moskva shahri
oladigan quyosh radiatsiyasi miqdoridan ikki marta (1600) ko’p demakdir. O’rta Osiyo
iqlimining tashkil topishida atmosfera sirkulyatsiyasining (havo massalarining
almashinib turishi) roli muhimdir.Umumlashtirib aytilsa, o’lka hududiga asosan uchta
9

mo‘tadil, Arktika va tropik havo massalari ta‘sir etib turadi. Qish oylarida O’rta
Osiyoga ko’proq Arktika va mo‘tadil havo massalari ta‘sir etadi. Arktika havo massalari
Shimoliy Muz okeanidan G’arbiy Sibir va Ural orqali, shuningdek, shimoliy – sharq
tomondan Sharqiy Sibir orqali kirib keladi. Bu havo tipik sovuq havo bo’lib
hisoblanadi. Sibir antitsiklonining markaziy o’qi O’rta Osiyoning shimolida ancha
kuchli bo’lib, u Ustyurtning janubi – Quyi Amudaryo – Qarotov chizig’igacha bo’lgan
hududlarda o’z ta‘sirini ko’rsatadi. Shuning uchun O’rta Osiyoning shimoliy qismi uzoq
davom etadigan, qattiq sovuqli, erimay uzoq turadigan qor qatlamli qishga xosdir. O’rta
Osiyoning janubiga esa sovuq faslda siklon jarayonlarning rivojlanishi xos bo’lib, qishi
yog’in-sochinli, o’zgaruvchan, qor yupqa qatlamni tashkil etishi bilan harakterlanadi.
Ayrim yillari, Sibir antitsikloni O’rta Osiyoning janubiga ham kirib borib havoni
sovutib yuboradi. Shuning uchun o’lkada haroratning yillik tebranib turishi
(amplatudasi) katta ko’rsatkichlarga ega. O’rta Osiyo iqlimining juda ham
kontinentaligi uning o’ziga xos xususiyatidir. Qishda O’rta Osiyo hududiga ba‘zan iliq
tropik havo massalari Eron-Afg’oniston tomonidan kirib keladi. Natijada, O’rta
Osiyoning janubiy qismida mo‘tadil mintaqa sovuq havosini Eron va Afg’onistondan
kirib kelgan iliq tropik havosidan ajratib turuvchi qutb fronti vujudga keladi. Front
chizig’I atrofida ob-havo beqaror bo’lib, siklonlar harakati kuchayib Kaspiy dengizining
Janubi va Kopetdog’ bilan Paropomiz tog’larining oralig’ida Tajang va Murg’ob
vodiylari orqali O’rta Osiyoga kirib keladi hamda Shimoliy-Sharq tomonga qarab
harakat qiladi, oqibatda Qozog’iston hududida u kuchsizlanib qoladi. Siklonlar o’zi
bilan issiq tropik havo massalarini olib kelganligi tufayli ular qoplab olgan joylarda
havo ilib (harorat 15-200 gacha ko’tariladi), bulutlar ko’payib, natijada yog’inlar
yog’adi. Qishda siklonlar Sharqqa va ShimoliySharqqa qarab harakat qiladi, oqibatda
O’rta Osiyoga shimoliy – g’arbdan, shimol va g’arbdan mo‘tadil (qutbiy), ba‘zan
Arktika havo massalari kirib keladi. Shuni eslatib o’tish kerakki, ba‘zan qishda Arktika
sovuq havo massasi kelib uzoq vaqt turib qolsa havoning harorati juda ham pasayib
ketadi. Masalan 1930, 1948, 1949 yillarning yanvar, 1969 yilning dekabr oyida havo
harorati – sovib ketgan. 1969 yilning dekabr oyida esa G’allaorol botig’ida havoning
harorati – 400 gacha pasaygan. Yilning issiq faslida O’rta Osiyoning tekislik qismida
10

Janubda havo harorati yuqori bo’lgan muhitda past atmosfera bosimli oblast vujudga
keladi. Tekislikda bu harorat baland oblastdan kirib kelayotgan havo massalari juda
ham qizib yer yuzida o’z xususiyatlarini o’zgartiradi, bu hol esa yuqori haroratli quruq
Turon termik depressiyasining vujudga kelishiga olib keladi. Natijada, siklonik
jarayonlar O’rta Osiyoning shimoliy yarmida rivojlanadi, janubda esa issiq, quruq
yog’insiz tinch ob-havo vujudga keladi. Siklonik jarayonlar O’rta Osiyoning shimolida
tez rivojlanib kech bahor va yoz oylarida ko’p yog’in yog’ishiga sababchi bo’ladi, yoz
janubga nisbatan qisqa, mo‘tadil kengliklar havosi ta‘sirida o’tadi. Vaqti-vaqti bilan
janubdan kirib keladigan tropik havo massalari qisqa muddatli, ta‘siri uncha sezilarli
emas. Shuni ta‘kidlab o’tish kerakki, O’rta Osiyoning tekislik qismining markazida
hosil bo’lgan turon termik depressiyasi deb ataluvchi past bosimli oblast, yozda
atrofidagi yuqori bosimli oblastlardan havo massasini xuddi so’rg’ich (nasos) kabi tortib
olishi oqibatida shimoldan, shimoli-g’arbdan va g’arbdan salqin havo massasi Turon
past tekisligi tomon esadi. Ammo, Turon tekisligi qizib ketganligi tufayli o’zining ob-
havosini u qadar o’zgartira olmaydi, faqat uning haroratini 3-100 gacha pasaytiradi,
binobarin havo ochiq, quruq, nisbiy namlik kam bo’lib, kondensatsiya jarayoni
qiyinlashadi, natijada yog’ingarchilik bo’lmaydi. O’lka tekislik qismining janubiy
tomonlari – janubiy cho’llar qishi yumshoqligi, qor qoplamining uzoq turmasligi, sovuq
kunlarning issiq kunlar bilan almashib turishi va o’simliklarning vegetatsiyasi davom
etishi bilan harakterlanadi. Yog’in – sochinning 70-90% i qish va bahor oylariga,
shundan eng ko’pi bahorga to’g’ri keladi. Shimoliy cho’llarda yanvar oyning o’rtacha
harorati shimolda –150, -160 bo’lsa, uning janubiy qismida -80 gacha tushadi. Janubiy
cho’llarda qish mutlaqo boshqacha sharoitda kuzatilib, obhavo tez-tez o’zgarib turadi.
Qizilravot – Atrek vodiysida yanvar oyning o’rtacha harorati +50 ni tashkil etadi. Bu
yerga iliq tropik havo kelganda qish oylarida havo harorati +220, +250 gacha ko’tarilib
ketadi. Janubiy cho’llarda ham qish ancha iliq bo’lishiga qaramasdan Sibir antitsikloni
yoki Arktika havosi kirib kelganda minimal harorat shimolda – 320 ga, janubda –260 ga
tushib ketganligi kuzatilgan. 1947 yil qish juda sovuq kelganda harorat Ashxabodda –
220, Kattaqo’rg’onda –350, Tomdibuloqda esa –350 bo’lgani kuzatilgan. Iyul O’rta
Osiyo hududining barcha rayonlari uchun eng issiq oy hisoblanadi. Iyul oyning o’rtacha
11

harorati janubiy cho’l zonasining shimolida +27 +280 bo’lsa janubida +31 +320 ni
tashkil etadi. Yuqori harorat esa +46, +480, +500 gacha yetadi. Shimoliy cho’l
zonasining yozi janubga nisbatan qisqaroq, havo va tuproq usti harorati yuqori
bo’lmaydi. Iyul oyining o’rtacha harorati shimolda +200 bo’lsa, janubda +270 ni tashkil
etadi. Eng yuqori harorati may oyida 40, 450 bo’ladi. O’rta Osiyoda namlikning, ya‘ni
yog’in-sochin miqdorining tarqalishi ikkita qonuniyatga bo’ysunadi; 1) – tekislik
qismida mutlaq balandlikning ahamiyati ikkinchi o’ringa tushib qoladi. O’rta Osiyoning
eng kam yog’in–sochin tushadigan rayonlari uning shimoli – g’arbiy qismlarida Quyi
Amudaryo zonasida joylashgan. Masalan, Xivada 79 mm, Nukusda 82 mm, Tomdida
108 mm. Janubga qarab kelgan sayin, ya‘ni mutlaq balandlikning oshib borishi bilan
yog’in-sochin miqdori oshib boradi: Shofirkonda 120 mm, Navoiyda 177 mm, Qarshida
– 225 mm. Tog’ oldi zonasiga yaqinlashgan sari yog’in-sochin miqdori yana ortadi: u
Qamashida 327 mm, Samarqandda 328 mm, Toshkentda – 359 mm, Jizzaxda – 425 mm
ga otib boradi. Tog’li rayonlarning ichki qismida yog’in-sochin tarqalishi orografik
sharoit bilan belgilanadi. G’arbiy Pomirda 2000-2500-5000-6500 m mutlaq balandlikda
1500-1800 mm yog’in yog’sa, 4000 m balandlikda Sharqiy Pomirning Qorakul
rayonida bor - yog’i yiliga 40 mm yog’in-sochin tushadi. Sababi: birinchidan,G’arbiy
Pomir Sharqiy Pomirga nisbatan ancha balandlikda (6000-7500 m gacha yetadi)
joylashgan, shuning uchun g’arbdan kelgan nam havo massalariG’arbiy Pomir yon-
bag’irlariga urilib bor namlikni beradi. Ikkinchidan, havo massalari Sharqiy Pomirga
oshib tushganda iliydi (adiabatik jarayon) va to’yinish nuqtasidan uzoqlashadi, natijada
bu rayonga juda kam yog’in-sochin tushadi. Masalan Qorako’l rayonida yillik namlik
40 mm dan oshmaydi. O’rta Osiyo tog’li va tog’ oldi rayonlari uchun xos bo’lgan fyon,
garmsel, tog’– vodiy shamollari bor. Fyon shamollari qishda ko’proq kuzatilib, tekislik
qismida past bosimli vaziyat vujudga kelganda, tog’lardan sovuq havoning pastga qarab
harakat qilishiga sabab bo’ladi. Tog’ yon-bag’ir bo’ylab pastga tushib kelgan havo
zichlashib, har 100 mda 0,60 isiydi, oqibatda tog’ oldiga yetib kelganda havoning
harorati ancha ko’tariladi. O’rta Osiyoda fyon shamollari ko’p esadigan rayonlaridan
biri Chirchiq – Ohangaron vodiysidir. Garmsel shamollari O’rta Osiyoning janubiy va
janubi – g’arbiy rayonlari uchun xos bo’lib, u yoz faslida, ya‘ni may – avgust oylarida
12

kuzatiladi. Garmsel esganda havoning namligi keskin tushib, harorat ko’tarilib ketadi.
1959 yil garmsel shamollari Turkmanistonning subtropik rayonlariga katta zarar
yetkazgan.
2.3 O`rta Osiyo yer osti va yer usti suvlari
V.L.Shulsning (1949, 1965 yil) ma‘lumoti bo’yicha O’rta Osiyo hududining 40 foizi
yiliga 100 mm dan kam yog’in tushadi. Cho’l va chalacho’l zonalarida yillik yog’in-
sochin miqdori 80-250 mm dan oshmaydi. Tog’li rayonlarda o’rtacha yillik
yog’ingarchilik miqdori taxminan 600 mm. Ammo, ma‘lum rayonlarga tushadigan
namgarchilikning aniq miqdori orografik, ekspozitsion shartlarga bog’liq holda
turlichadir. Masalan, Zarafshon, Fedchenko muzliklarida tushadigan yog’in miqdori
1000-1500 mm, xuddi shu vaqtning o’zida sharqiy Pomirning Qorakul rayonida esa,
yillik yog’ingarchilik miqdori 40 mm dan oshmaydi. O’rta Osiyoning tog’li qismida har
holda tekislik qismiga nisbatan ko’p yog’ingarchilik, kam bug’lanish va yillik o’rtacha
havo haroratining pastligi qishda to’plangan yog’in-sochinning to’liq erib ketishdan
saqlab, yozda qor (firn) va muzlik shaklida saqlanib qolishiga imkon beradi. Tog’
muzliklari ulardan yuzlab kilometr uzoqlikda joylashgan tekisliklarning tabiatiga va
xo’jaligiga ta‘sir ko’rsatadi. Muzliklarining erishi natijasida daryo suvlarining
ko’payishi yoz faslida, ya‘ni suvga talab ko’p vaqtda kuzatiladi. Shuning uchun ham
muzliklar – tabiiy suv ta‘minoti manbasi rolini o’ynaydi. Yirik glyatsiolog (muzshunos)
olimlar G.A.Avsyuk, V.M.Kotlyakov va boshqalarning fikricha, O’rta Osiyo kichik
daryolari oziqlanishining 60% i tog’ muzliklariga to’g’ri keladi. O’rta Osiyo tog’
muzliklarining mavjudligi noyob tabiiy-geografik hodisa bo’lib qadimdan olimlar
diqqatini o’ziga jalb qilib kelgan. Birinchi bo’lib Tyanshan tog’laridagi muzliklarni
P.P.Semyonov o’rgangan. 1895 yilda Rossiya geografiya jamiyati qoshida muzliklarni
o’rganish komissiyasi tuziladi. Unga komissiyaning raisi etib I.V.Mushketov
tayinlanadi. 1897 yilda Rossiya geografiya jamiyatining Turkiston bo’limi tashkil
etiladi. O’sha vaqtdan buyon muzliklarni to’la ravishda o’rganish boshlangan. O’rta
Osiyo tog’ muzliklarini 1924 yilda birinchi N.L.Korjenovskiy o’rganib chiqib, Pomir,
Talas Olotov va Oloy tizmasidan tashqari – 8987 km240 ekanligini aniqlagan. U 1930
yilda O’rta Osiyo tog’ muzliklarining katologini tuzib, muzliklar soni – 1223 ta
ekanligini aniqlagan edi. 1937 yilda S.V.Kolesnik Sobiq SSSRning tog’li rayonlari
muzliklarining ma‘lumotlarini umumlashtirib, N.L.Korjenevskiy ma‘lumotlariga
qo’shimchalar kiritdi va O’rta Osiyo tog’ muzliklarining umumiy maydoni 11 ming km 2
ekanligini aniqladi. Pomir tog’laridagi muzliklarning katologi tuzilganda (Zabirov,
1955) faqat Pomirning o’zida uzunligi 1,5 km dan katta bo’lgan 1085 ta muzliklar
borligi aniqlandi. 1960 yillarning oxiriga kelib, O’rta Osiyo tog’laridagi yirik
muzliklarning soni 2500 dan ortiq degan xulosaga kelinib, ularning umumiy maydoni
13

16 ming km 2
deb aniqlik kiritildi. Ana shu ma‘lumotlar asosida, Pomir umumiy
maydonining 11% i, Tyanshan tog’lari umumiy maydonining 5% i muzliklar bilan
qoplanganligi aniqlangan edi. Ikkinchi jadvalda O’rta Osiyo tog’ tizmalarida muzliklar
maydonining tog’ tizmalarida joylashishi berilgan. O’rta Osiyo yer usti suvlari O’rta
Osiyo alohida berk havza bo’lib, okean havzalaridan ajralgandir. Iqlim sharoiti quruq
bo’lishiga qaramasdan uning hududida daryolar va ko’llar juda ko’p. Mashhur gidrolog
olim V.L.Shulsning ma‘lumotiga ko’ra, mintaqada uzunligi 10 km dan katta bo’lgan 12
mingdan ortiq daryo bor. Bu daryolarning hammasi yig’ilishib Amudaryo va Sirdaryo
havzasini hosil qiladi. O’rta Osiyodagi ko’llarning umumiy soni ham 10 000 dan ortiq.
Daryolar va ko’llar juda notekis taqsimlangan. Uning tekislik qismida daryolar juda
kam bo’lsa-da, lekin ko’llarning ko’pchiligi tekislikda joylashgan. Bundan tashqari
O’rta Osiyoda 60 dan ortiq suv omborlari ham mavjud. O’rta Osiyoning tog’li
rayonlariga yiliga o’rtacha 575 mm yog’ingarchilik tushadi, shundan bug’lanishga 374
mm sarf bo’ladi, qolgan 201 mm esa oqimni shakllantiradi. Tekislik qismida
atmosferadan tushadigan yog’in miqdori 96 mm ni tashkil etadi, tog’lardan daryolar
oqimi orqali 201 mm atrofida nam oladi va jami 297 mm bug’lanishga sarf bo’ladi.
V.L.Shuls (1933, 1949) O’rta Osiyo hududida oqimning vujudga keladigan sharoitiga
qarab uni uch oqim oblastiga ajratgan: 1. Oqim shakllanish oblasti – namlikni
to’plovchi tog’li oblast; 2. Oqim tarqalish oblasti – bu tog’ oldi tekisliklar zonasi; 3.
Oqimning yer ostiga chuqur singish oblasti. Bu Turon pasttekisligida gurunt, yer osti
suvi va artizan suvlar shakllanish zonasi.
Daryolari
V.L.Shuls O’rta Osiyo daryolarini oziqlanishi bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’ladi; 1.
Baland tog’ muzliklardan to’yinadigan daryolar (Muksuning boshlanishi, Seldor,
Matchoh va boshqalar). Ularning oziqlanishida tog’ muzliklari 50% dan ko’pni tashkil
qiladi. 2. Qor va muzliklardan oziqlanadigan daryolar (Panj, So’x, Isfara, Vaxsh,
Zarafshon va boshqalar). Bu daryolarning oziqlanishida muzliklar 35%, qor 30-55% ni
tashkil etadi. 3.Qordan oziqlanadigan daryolar (Norin, Qoradaryo, To’polon,
Kofirnigon, Sherobod, Shohimardon va boshqalar). Qordan oziqlanishi 40- 65%,
yomg’irdan 1-5% ga to’g’ri keladi. 4.Qor-yomg’irdan oziqlanadigan daryolar (G’uzor
daryosi, Sherobod, Boroldoy va boshqalar). Daryolar oziqlanishining 40-55% qorga, 3-
15% i yomg’irga to’g’ri keladi. O’rta Osiyoning tekislik qismida, ya‘ni tog’ oldi
tekisliklarida va daryo vodiylarida, asosan, yer osti suvi bilan oziqlanadigan «Qora suv»
tipidagi daryolar ham bor. Masalan, Zarafshon daryosi vodiysida yil bo’yi bir xil
me‘yordagi suv harajati bilan oqadigan Qorasuv nomi bilan ataladigan daryo. O’rta
Osiyo tog’larida o’rtacha ko’p yillik oqimning miqdori bir xil emas. Sersuvligi bilan
janubdagi tog’ tizmalarining janubiy va janubi-g’arbiy yonbag’irlaridan suv oluvchi
daryolar ajralib turadi. Daryolarning sersuvligi orografik sharoit, ya‘ni g’arb, shimoli-
14

g’arbdan keladigan nam havo massasiga nisbatan tutgan o’rniga qarab, suv harajati
shakllanadi. V.L.Shuls (1963) ma‘lumoti bo’yicha, O’rta Osiyoning tog’li qismida
sekundiga 5 000 m 3
dan ortiqroq yoki yiliga 160 km3 miqdoridagi suv hosil bo’ladi,
uning tekislik qismiga esa sekundiga 4900 m3 yoki yiliga 155 km 3
suv keladi. L.S.Berg
1900 yillarning boshida xomaki hisob-kitob qilib, O’rta Osiyoning tog’li qismidan
uning tekislik qismiga yilliga 150 km 3
suv tushib kelishini aytgan edi. O’lkaning tog’li
qismidan tekislik qismiga har yili 16 km 3
yer osti suvi o’tadi. O’rta Osiyo daryolarining
yillik suv harajati sarfi ularning to’yinishiga (oziqlanishiga) bog’liq. Umuman olganda,
O’rta Osiyo daryolarining suv harajati qishloq xo’jaligi, dehqonchilik, ayniqsa,
sug’orma dehqonchilik uchun juda qulaydir. Daryolar suv sarfi harajatining eng
ko’payishi yozga, ayni suvga talab ko’p bo’lgan vaqtga (iyun-iyul-avgust oylariga)
to’g’ri keladi. Masalan, Zarafshon daryosi yillik suv sarfi harajatining 82% i, Chu
daryosining 60% i, Norin daryosi – 70% i yoz oylariga to’g’ri keladi. Muzliklardan
oziqlanadigan daryolar suvining ko’payishi, ya‘ni muzliklarning eng ko’p erishi iyul va
avgust oylariga to’g’ri keladi. Yomg’ir suvlari bilan oziqlanuvchi daryolar vaqtincha
oqar suvlar bo’lib, yomg’ir mavsumi tamom bo’lgandan keyin iyun oylarida kurib
quruq o’zanlarga aylanib qoladi. Yer osti suvi bilan oziqlanuvchi daryolarning suv
hajmi qariyib yil bo’yi bir xildir. O’rta Osiyo daryolarining oqim moduli (modul –
ma‘lum bir vaqt birligida daryo havzasining ma‘lum bir maydondan oqib o’tadigan suv
birligi) har xildir. V.L.Shulsning ma‘lumoti bo’yicha, O’rta Osiyo tog’larining o’rta
modul oqimi – 6,1 m/sek ga tengdir. Oqim modulining birligi orografik sharoitga
bog’liq bo’lib, tik zonallik qonuniyatiga ham bo’ysinadi. Hisor tog’ining janubi-
g’arbidan va G’arbiy Tyanshanning janubidan suv oluvchi daryolarning oqim moduli
katta. Bu joylardagi tog’larning 3000 m balandliklarida bir kv.km maydondan
sekundiga 30-50 metr kub oqim vujudga keladi. Umuman olganda, O’rta Osiyo
tog’larining 2000-2500 metr balandliklaridan, 10-17 litr, 1500- 2000 metr
balandliklarida 7-10 litr, 1000-1500 metr balandliklarida esa oqim modulining miqdori
bir km. kv. yuzada sekundiga 0,5-1,0 litr oqimni vujudga keltiradi. O’rta Osiyo
daryolarining «qattiq oqimi» loyqa oqimlari har xil tabiiygeografik sharoitga va
geologik tuzilishga bog’liq. V.L.Shuls ma‘lumoti bo’yicha kuchli yemirilish Vaxsh
daryosi havzasida kuzatilib, yiliga 1 km 2
yuzadan 2162 t qattiq jinslar yuvilib olib
ketiladi. Panj daryosida tog’ jinslari yuvilishi yiliga 390 t/km 2
ortiq. Bu Kofirnigon
Surxondaryo va Qashqadaryo havzalarida yilliga 200-500 t/km 2
loyqani tashkil yetadi.
Havzalar kuchli yuvilishi Zarafshon daryosining irmog’i bo’lgan Matchoh daryosi
uchun ham xos bo’lib, yillik tog’ jinslarining yuvilishi 760 t/km 2
tengdir. Daryolarning
yuvilish kuchiga qarab, ular suvining loyqaligi ham shakllanadi. Eng suvi loyqa
daryolar Vaxsh va Amudaryo bo’lib uning loyqaligi 3 500 m 3
/gram dan oshib ketadi.
G’uzordaryo, Sherobod daryolarining loyqaligi 3 000 m 3
/gramga teng. Daryo suvlari
loyqaligining yillik darajasini kuzatsak, suvning yil davomida eng loyqa davri yoz
15

oylariga, eng kam davri qish fasliga to’g’ri keladi. O’rta Osiyo daryolarining o’ziga xos
xususiyatlaridan biri ayrim daryolar qirg’oqlari bir tomonining katta tezlik bilan
yemirishidir. Bu tabiiy-geografik hodisa asosan Amudaryo uchun xos bo’lib «degish»
deb ataladi. Masalan, 1932 yil iyul oyida Amudaryo To’rtko’l shahri chetidan uni 500 m
qirg’og’ini yuvib ketgan. Natijada Qoraqalpog’iston Respublikasining poytaxti
Nukusga ko’chirildi. O’rta Osiyo daryolarining loyqaligini va yuvib - oqizib
keltirayotgan jinslari miqdorini bilish ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Chunki daryo
oqiziqlari va uning miqdorini bilmasdan turib har xil suv inshootlarini (GES, suv
ombori, kanal, to’g’on) qurish maqsadga muvofiq emas. Daryo oqiziqlari, bir tomondan
suv inshootlariga zarar keltirsa, ikkinchi tomondan loyqalar suv bilan ekin dalalariga
kelib, cho’kib tuproq hosildorligini oshiradi. Masalan, Amudaryo oziqlari tarkibida
ohak, kaliy, fosfor kabi mineral moddalar mavjud. Amudaryo suvi bilan sug’oriladigan
har bir gektar maydonga o’rtacha 3 kg yaqin «o’g’it» qoldirar ekan. Amudaryo Karki
atrofida tog’dan chiqish joyida har yili 1 mln. t. gumus moddasi ham olib chiqadi. Bu
esa daryo suvi bilan sug’oriladigan maydonlarga tarqaladi. Lekin keyingi vaqtlarda
daryolar havzalarida ko’plab suv omborlarining qurilishi natijasida, daryo suvlarining
loyqasi va uning tarkibidagi ozuqa moddalari suv omborlari tagida qolmoqda. Masalan,
Nurek suv omborining tagida har yilli 5 mln. t. gumus yotqizilmoqda va natijada suv
ombori sathi yildan-yilga ko’tarilib bormoqda.
O’rta Osiyoning ko’llari
O’rta Osiyo hududidagi ko’llarning umumiy soni 10 000 dan oshib ketadi. Ulardan 80%
i tekisliklarda joylashgan. O’rta Osiyoning tekislik qismidagi ko’llar asosan yirik
daryolar: Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va boshqa daryolarning qayirlarida
joylashgan. Bu yirik daryolar suv toshqini vaqtida pastqam joylarda to’planib kichik-
kichik ko’llarni hosil qilar edi. Lekin keying vaqtlarda yuqoridagi daryolarning suvlari
jilovlanib, suv omborlari qurilishi va daryolar suvlarining kamayib ketishi, hamda ko‗p
joylarda daryo qayirlarining o’zlashtirishi natijasida mavjud bo’lgan tabiiy ko’llar
qariyib yo’q bo’lib ketdi. Ikkinchi gruppa ko’llar, yuzlab suv havzalari Amudaryo va
Sirdaryoning Orol dengiziga quyilish qismida, ya‘ni deltasida tarqalgan edi. Lekin Orol
dengiziining qurishi va Amudaryo hamda Sirdaryodan kelayotgan suvlarning keskin
kamayishi, daryolar deltasidagi ko’llarning yo’q bo’lishiga olib keldi. Biroq ikkinchi
tomondan inson xo’jalik faoliyati ta‘siri, ya‘ni sug’oriladigan maydonlarning kengayishi
oqibatida, aniqrog’i sug’oriladigan maydonlardan chiqarib tashlanadigan zovur
suvlarining to’planishidan vujudga kelgan yuzlab ko’llar paydo bo’ldi. Bu ko’llar 1960
yillardan keyin daryo suvlarini qayta taqsimlash, suv melioratsiyasining avj olib ketishi,
ko’plab gidrotexnik inshootlarning qurilishi tufayli vujudga keldi. Sariqqamish, Aydar,
Arnosoy, Dengizko’l, Sho’rko’l va boshqa ko’llar sug’oriladigan yerlardan chiqarib
tashlangan zax suvlarning to’planishi oqibatida paydo bo’ldi. Hozirgi vaqtda yuqoridagi
16

nomi tilga olingan ko’llardan rekreatsiya maqsadlarida va baliq ko’paytirishda
foydanilmoqda. V.L.Shuls (1963) ma‘lumoti bo’yicha, O’rta Osiyoning tog’li qismida
ham katta va kichik bo’lgan 1000 ga yaqin ko’llar bor. Tog’ ko’llari har xil mutlaq
balandliklarda joylashib turlicha genezisga mansubdir. O’rta Osiyoning tog’li
rayonlaridagi ko’llar kelib chiqishi bo’yicha quyidagi tiplarga bo’linadi: 1.Tektonik
ko’llar. Yer qobig’ining murakkab hodisalari – yoriqlar, cho’kmalar va tektonik
pastqamlikda hosil bo’lgan ko’llar: Issiqko’l va Qorako’l; 2. Baland yassi tog’larda
pastqam relef joylarda drenajning yomonligi oqibatida hosil bo’lgan ko’llar. Bunga
Norin daryosining yuqori qismida va Alichur daryosining vodiysida hosil bo’lgan
ko’llar misol bo’ladi. Odatda bunday ko’llar uncha chuqur emas; 3. Morena ko’llari,
qadimgi muzliklar morenalarining daryo vodiylarini to’sib qolish natijasida vujudga
keladi. Morena ko’llari, odatda yuqori balandliklarda, muzliklarning oxirgi qismida
joylashib, ular uncha chuqur emas va maydoni ham kichik. Bu ko’llarga misol qilib
Zarafshon daryosining yuqori qismidagi Molguzar, Iskandarko’l va Panj daryosining
yuqori qismidagi Zarko’lni ko’rsatish mumkin; 4.Bosib qolish, qulab tushish, surilish
natijasida hosil bo’lgan to’g’on ko’llar. Yon-bag’irlari tik va vodiylari tor bo’lgan
daryolarni yer qimirlashi natijasida to’sib qo’yilishi oqibatida paydo bo’lgan ko’llar.
To’sib quyish natijasida hosil bo’lgan ko’llar, odatda chuqur bo’lib, suvlari chuchukdir.
Bunday genetik tipga ega bo’lgan ko’llarga misol qilib, Pomir tog’laridagi Sarez va
Yashilko’lni ko’rsatish mumkin; 5. Karst ko’llari. Karst hodisalari rivojlangan tog’li
rayonlarda karst voronkalarining suv bilan to’lib qolishi natijasida hosil bo’ladi; 6. Sirk
yoki qor ko’llari. Qadimgi muzliklar keng tarqalgan rayonlarda, oziqlanish manba
bo’lgan katta chuqurliklar - sirklar keyingi vaqtlarda suv bilan to’lib kichik – kichik
ko’llar hosil qilgan. Sirk yoki qor ko’llari Tyanshan va Pomirda ko’p uchraydi.
Quyidagi jadvalda O’rta Osiyo tog’li qismidagi ayrim ko’llarning morfologik
ma‘lumotlarini keltiramiz
O’rta Osiyoning yer osti suvlari Yer osti suvlarining hosil bo’lishi va xususiyatlariga
qarab, O’rta Osiyoni uchta qismga ajratadilar: tog’li, tog’ oldi va tekislik. Tog’li
rayonlar atmosfera yog’in-sochinlarining (yomg’ir va qor suvlari) singishi, ya‘ni yer
osti suvlarining to’yinish oblasti bo’lib xizmat qiladi. Tog’ va tog’ oldi tekislik rayonlari
mutlaqo yer osti suvlarini o’tkazuvchi, tranzit qiluvchi rayon hisoblanadi. Juda katta
hududlarni egallagan tekisliklar yer osti suvlarining joylanishi va xususiyatlariga qarab
ikki xil kategoriyaga bo’linadi. Birinchi kategoriya yoki tipga qum va gillardan tarkib
topgan vodiy va allyuvial tekisliklardagi grunt suvlari kiradi. Bu tipdagi grunt
suvlarning asosiy to’yinish manbai uzoqdan keladigan tranzit suvlardir, unda mahalliy
suvlarning roli uncha katta emas. Mirzacho’l, Qarshi cho’li, Farg’ona, Zarafshon,
Qashqadaryo, Surxondaryo, Chu, Talas, Murg’ob vodiylari, Amudaryo va Sirdaryo
deltalaridagi grunt suvlar shular jumlasidandir. Ikkinchi tip qadimiy tekisliklarda yakka-
17

yakka holda uchraydigan yer osti havzalari suvlaridir. Biroq uzoqdan keladigan grunt
suvi qatlamlararo suvni, shu jumladan artezan suvlarni hosil qilishda katta ahamiyatga
ega. Markaziy Farg’ona, Qoraqum va Orol bo’yi, Qizilqum cho’llari, Qizilqumning
markazi va janubi-g’arbi, Ustyurt platosi shu tipga kiradi. Tog’li rayonlardagi yer osti
suvlari ham bir necha tipdan iborat. Bu yerdagi suvlar tog’ jinslari darz ketgan
yoriqlarda, yer tomirlari kabi yoki karst hodisalari ro’y bergan joylarda uchraydi.
Ba‘zan ikki tomondan suv o’tkazmaydigan qatlam bilan to’silgan qatlamlararo yer osti
suvlari bo’ladi. Ular joylanish sharoitiga qarab bosimli va bosimsiz bo’lishi mumkin.
Tog’ oldi tekisliklari, yoyilma konuslar va tog’ oralig’idagi yirik botiqlar yumshoq,
g’ovak jinslardan tarkib topganidan bu yotqiziqlar orasiga suv yaxshi singadi, bularning
hammasi grunt suvlarini hosil qiladi. O’rta Osiyo hududidagi yer osti suvlarini joylanish
sharoitiga qarab grunt, qatlamlar orasidagi, mineral hamda issiq suv bo’lishi mumkin.
Grunt suvlari yer yuzasiga yaqin joylashib, odatda birinchi suv o’tkazmaydigan
qatlamning ustida to’planadi. Grunt suvlari, atrofidagi rayonlardagi yog’inlardan, daryo,
ko’l, hatto suv omborlaridan oziqlanadi. Grunt suvlari pastki qismidan suv
o’tkazmaydigan qatlamlarning ustida joylashib, yuqori qismida esa suv o’tkazmaydigan
jinslar yoki qatlamlar deyarli yo’q. Grunt suvlari bosim kuchiga ega emas, ular faqat
og’irlik kuchi ta‘sirida sizib yuradi. O’lkaning tekislik qismidagi mineral suvlar tabiiy
sharoitiga, ya‘ni litologik tarkibi, relef sharoitiga bog’liq holda tog’ oldi va tekislik
mintaqalarida tarqalgan. Tog’ oldi mintaqasidagi grunt suvlari ham yog’in-sochinlardan
va yuqoridan, ya‘ni tog’lardan keladigan suvlardan oziqlanadi. Grunt suvlari tabiiy
sharoitga, eng avvalo, relef sharoitiga bog’liq holda siljish harakati tez bo’lgan va siljish
harakati sekin bo’lgan zonalarga bo’linadi. Odatda harakati tez bo’lgan zonalar biroz
nishablikda (qiyalikda) joylashib, g’ovak saralanmagan allyuvial tog’ jinslari orasidan
o’tadi. Bunga Zarafshon, Qashqadaryo va shu daryo vodiylarning yuqori qismida
joylashgan yer osti grunt suvlarini ko’rsatish mumkin. Ushbu zonadagi suvlarning
tarkibida tuzlar kam, shuning uchun tuproqlar ham sho’rlanmaydi. Grunt suvlarining
silijishi sekin bo’lgan zonalar odatda daryo vodiylarining quyi qismida tarqalgan bo’lib,
bu yerda yer yuzasining nishabligi sezilmaydi, eng muhimi ular saralangan zich
lyossimon, gilli mayda tog’ jinslaridan tuzilgan. Shuning uchun bu zonada yer osti
suvining harakati juda sekinlashadi va yer osti suvining tarkibida tuzlar miqdori
ko’payib, sho’rligi oshadi, oqibatda tuproq ham sho’rlanadi. Bu tabiiy hodisa Zarafshon
vodiysida yaxshi kuzatiladi. Tekislik mintaqasidagi grunt suvlari asosan tog’ va tog’
oldi mintaqasidan sizib kelayotgan suvlardan, bosim ostida pastki qatlamlardan sizib
chiqayotgan yer osti suvlaridan to’yinadi. Bu zonadagi grunt suvining bir yerdan
ikkinchi yerga siljishi juda sekin boradi, bug’lanish katta bo’ladi. Shuning uchun ushbu
grunt suvlarining tarkibida natriy, xlor va boshqa ko’p tuzlar uchraydi. Shuning uchun,
tekislik cho’l mintaqasidagi grunt suvlari ko’p hollarda ichishga yaroqli emas. Bunday
gurunt suvlari Qizilqum, Ustyurt va boshqa hududlarda keng tarqalgan.Qatlamlar
18

orasidagi suvlar. Bu tipdagi yer osti suvlari ancha chuqurlikda suv o’tkazmaydigan ikki
qatlam jinslar orasidagi bo’shliqlarda joylashgan bo’lib, sizib yuradi. Bunday suvli
qatlamlar ikki-uch hatto, o’n-o’n beshdan ortiq qatlamlardan iborat bo’lishi mumkin.
Agar qatlamlar orasidagi suvlar bosim kuchiga ega bo’lsa, artezan suvlari deb yuritiladi.
Artezan suvlari to’plangan katta hududlar artezan havzasi deb ataladi. Artezan
havzasida bosimi kuchli bo’lgan yerlarda quduq qazilsa suv o’zi otilib chiqadi. Ko’p
hollarda artezan quduqlarining suvi toza va chuchuk bo’ladi. O’rta Osiyoda yer osti
suvlarining zahirasi juda katta, akademik U.M.Axmedsafinning ma‘lumoti bo’yicha
O’rta Osiyo tekislik qismida 36 dan ortiq artezan suvlarining havzalari bor. Turon
pasttekisligidagi bu suvlaridan qishloq xo’jaligida va sanoatda keng foydalaniladi. O’rta
Osiyo hududida minerallashgan termal suvlar ham ko’p tarqalgan. Bunday yer osti
suvining turi ancha chuqurda (400-1500 m) va undan chuqurda joylashgan.
Minerallashgan yer osti termal suvlarning harorati juda yuqori bo’ladi, u 400-700 gacha
yetib, tarkibidagi har xil minerallar erigan holda uchraydi. Mineral suvlar tarkibida
karbonat kislotasi, vodorod sulfidi, yod, brom, bolitiy, bariy, stronsiy, radiaktiv
moddalar va boshqa erigan tuzlar uchraydi. O’rta Osiyo hududida uch mingdan ortiq
shifobaxsh mineral suvlar aniqlangan. Mineral suvlarning ayrimlari tektonik yoriqlar
orqali yer betiga issiq buloqlar tariqasida chiqsa, ko’p hollarda quduqlar orqali
chiqariladi. O’rta Osiyoda burg’ulanib quduqlar orqali yer yuzasiga chiqarilgan yuzlab
shifobaxsh mineral suvlar mavjud. Ularning eng muhimlari vodorod sulfidli
(serovodorodli) shifobaxsh suvlar (Chimyon, Xonobod, Andijon va boshqalar), yodli
suvlar (Chortoq, Namangan), radonli (Aroson buloq, Jayronxona), kam minerallashgan
ishqorli (Shelochnik), termal suvlar (Toshkent, Farg’ona va boshqalar), sulfat – natriy
xlorli suvlar (Moxixosa, Nagorniy, Camarqand va boshqalar). Minerallashgan suvlardan
har xil kasalliklarni davolashda foydalaniladi. O’rta Osiyoda suvdan oqilona
foydalanish uchun qadimda korislar (kyarizlar), suv omborlari va kanallar qurganlar.
Eng qadimgi suv omborlari o’rta asrlarda Nurota tog’ida va Kopettog’da qurilgan. O’rta
asrlarda qurilgan suv omborlaridan ikkitasining («Abdullaxon bandi» va «Oq cho’p»)
harobalari hozir ham saqlanib turibdi. O’rta Osiyoda XX asrning 60-yillaridan keyin
ko’plab suv ombori qurildi. Suv omborlarini qurishdan asosiy maqsad uning suvidan
qishloq xo’jaligida tejab va tergab foydalanishga qaratilgan. Hozir O’rta Osiyoda 60
dan ortiq suv omborlari mavjud. O’rta Osiyoda eng qadimgi kanallar bu – Tuyatortar,
Eski Anhor va boshqalar bo’lib, XX asrning 60-70 yillarida yana yirik Janubiy
Mirzacho’l, Qoraqum, Qarshi, Amu-Buxoro, Amu-Qorako’l kabi kanallari ishga
tushirildi.
2.4 O’rta Osiyo tuproqlari va o’simliklari
19

O’rta Osiyo tuproqlari O’rta Osiyoning geografik o’rni, geologik yoshi, relefi va iqlim
xususiyatlariga bog’liq holda tuproqlarning tarqalishi kuzatiladi. O’rta Osiyo tog’li
qismining geologik tuzilishida karbonatli tog’ jinslarining keng tarqalishi va tog’ oldi
tekislik rayonlari lyoss va lyossimon tog’ jinslaridan tuzilganligi, shu hudud tuproq
qoplamining tarkibida karbonatlarning va har xil tez eruvchi tuzlarning to’planishiga
olib kelgan. O’rta Osiyo tuproq qoplamiga ayniqsa, daryo vodiylaridagi voha
tuproqlariga inson xo’jalik faoliyatining ta‘sirini alohida ta‘kidlash kerak. O’rta Osiyo
hududida tuproqlarning tarqalishi zonallik qonuniyatiga bo’ysinadi. Tekislik qismida
tuproqlarning joylanishi kenglik, tog’li qismida esa vertikal zonallik qonuniyati
bo’yicha tarqalgan. O’rta Osiyoning tekislik qismi uchun quyidagi tuproq tiplari xosdir;
Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar – Ustyurt platosi, Markaziy Qizilqumdagi qoldiq tog’larning
tog’ oldi tekisliklarida, Nurota cho’li, Malik cho’l, Qarshi cho’llarida hamda Qarnab
cho’lining g’arbiy qismida tarqalib, asosan bo’r, paleogen, neogen davrlarining
qumtosh, gil, margel, ohaktosh va qadimiy prolyuvial, elyuvial yotqiziqlardan tashkil
topgan. Bu tuproqlar platolarning tipik tuproqlaridir, ular tarkibida shag’al-toshlar ko’p.
Tuproq hosil qiluvchi ona jinsi uncha qalin emas (1-2m), tuproq tagida shag‗al
qatlamlar joylashgan. Cho’lda iqlimning ancha quruq va ancha issiq bo’lishi hamda
o’simliklarning kam va siyrak bo’lishi tufayli tuproqdagi biologik jarayonlar sust
kechadi, shuning uchun ham sur tusli qo’ng’ir tuproqlarda chirindi oz, tuproqlarning
yuza qatlamida 0,2-0,3% ni tashkil etadi. Umuman, chirindi qatlamining qalinligi 20-25
sm, tuproqda azot kam, ammo fosfor ko’p, karbonat 5-7% gacha boradi. U bu tipdagi
tuproqning qo’ng’ir rangli strukturalari gorizontida (V) ko’p to’planadi. Uning ostida
esa gips ko’p to’plangan gorizont (S) joylashgan. Bu tuproqlar odatda 20-30 sm
chuqurlikdan boshlab sulfat va xlorid tuzlari bilan sho’rlangan. Sho’rlanish darajasi esa
ustki qatlamda kuchsiz bo’lsa ham pastki tomon kuchaya boradi. Sug’oriladigan sur-
qo’ng’ir tusli tuproqlar Malik va Qarshi cho’lida, Amudaryoning o’rta va quyi oqimlari
hamda Turkistonning janubiy – g’arbiy qismidagi tog’ etaklarida va boshqa joylarda
uchraydi. Sur tusli qo’ng’ir tuproqlarda chirindi miqdori juda kam, ko’p hollarda
tuproqning ustki qismida kalsiy karbonat, pastki qismida gips to’planadi. Masalan
Qarnab cho’lidagi sur tusli qo’ng’ir tuproqlarning 20-30 sm chuqurlik qismidan gips
gorizonti boshlanadi. Qumli cho’l tuproqlar, qum massivlari orasida tarqalgan. Asosiy
keng tarqalgan rayonlar Qizilqum va Qoraqum cho’llaridir. Bu tuproqlarning yuza
qismi 8-10 sm gacha sochilma qumlardan iborat bo’lib o’simlik ildizlari bu yerda
shoxlanmaydi. Strukturali gorizont 8-12 sm da joylashgan bo’lib, unda o’simlik ildizlari
shoxlanmaydi va sur rangdagi dog’lar uchraydi. Qumli cho’l tuproqlarda chirindi va
ozuqa moddalar kam. Chirindi miqdori 0,3-0,6% ni tashkil etadi. Bunday tuproqlarda
dehqonchilikka tegishli agrotexnika tadbirlarini qo’llash orqali uning unumdorligini
oshirib foydalanish mumkin. Qumli cho’l tuproqlarida chirindiga aylanadigan bir yillik
o’simlik qoldiqlari 372 g/m 2
ni tashkil etishiga qaramasdan chirindi kam, chunki bu
20

tuproqlarda biologik jarayonlar juda tezlik bilan o’tadi. O’simlik qoldiqlarining chirishi
faqat bahor oylarida (mart-aprel) namlik va issiqlik munosabati yetarli bo’lgan vaqtda
sodir bo’ladi. Boshqa vaqtlarda harorat juda yuqori bo’lishi tufayli, namlik yetishmaydi.
Taqir tuproqlar. O’rta Osiyoning tog’ oldi tekisliklarida, daryo vodiylari va deltalarida,
shuningdek qum oralig’idagi pasttekislik maydonlarida, qadimgi allyuvial tekisliklarda
taqir tuproqlar uchraydi. Taqir tuproqlarning kata maydonlari Amudaryo, Qashqadaryo
deltalarida, Murg’ob va Tejan havzalarida, Sirdaryoning o’rta qismida va Kopettog’
tog’ oldi qiya tekisliklarida joylashgan. Tuproq ona jinsi turli xildagi yotqiziqlar bo’lib,
ko’pchiligini loyli qumloqli harakterdagi yotqiziqlar tashkil etadi. Bu tuproq tipining
o’simlik qoplami qariyib yo’q, shuning uchun unda chimli gorizontlar hosil bo’lmaydi.
Chirindiga aylanadigan bir yillik o’simlik qoplamlari 1082 g/m2 ni tashkil etadi. Taqirli
tuproqlar paydo bo’lish sharoitiga qarab, o’tloqli – taqirli, qoldiq chirindili, tipik taqirli,
shuningdek sho’rlanish darajasiga qarab sho’rlanmagan, sho’rxoksimon va
sho’rtobsimon taqir tuproqlarga bo’linadi. Taqir tuproqlarda chirindi qatlamining
umumiy qalinligi 20-30 sm ga boradi, chirindi 0,5-1,0% ni tashkil etadi, ayrim allyuvial
– o’tloqli – taqir tuproqlarda 1,2-1,5% gacha boradi, azot 0,02-0,07%, fosfor 0,15% va
kaliy 2% gacha bo’ladi. Sho’rlangan taqir tuproqlarda sho’rlanish darajasi 0,3-2,0%
orasida bo’ladi. Taqir tuproqlarda sug’orib dehqonchilik qilish mumkin, bunda taqir
kabi qalin qotqoloq paydo bo’lmaydi, unumdorligini oshirish uchun bir qator agrotexnik
choralarni amalga oshirish lozim. Jumladan tuproq tarkibini vujudga keltirish,
qotqoloqni yo’qotishga qarshi ishlov berish, sho’rlangan yerlarni yuvish va qayta
sho’rlanishni oldini olish, nam to’plash uchun yaxob berish va boshqa chora-tadbirlar.
Taqirlar – O’rta Osiyo tekislik qismining yer usti yuzasining o’ziga xos qoplamlaridan
biri bo’lib, tabiiy jarayonlarning noyob mahsuli – tabiiy hodisasidir. Taqirlarning yuza
qismi turli yo’nalishlardagi yoriqlar (darzlar) bilan qoplanib, zich metindek qattiq
yalang suvsiz sozli tekisliklar bo’lib, qadimgi allyuvial tekisliklarda, Amudaryo,
Sirdaryo, Murg’ob daryolari etaklarida qumliklar orasidagi mayin sozli pastliklarda
dellyuviy bilan qoplangan pastlik yerlarda katta maydonlarni egallab yotadi.
Sho’rxoklar – O’rta Osiyoning tekislik qismida, Turon pasttekisligida juda katta
maydonda uchraydi. Tuproq tarkibida tuzlar miqdori 3% dan oshsa, sho’rxoklar
vujudga keladi, oqibatda tuproq yuzasi oppoq va yupqa tuz qatlamlari bilan qoplanadi.
Sho’rxoklar Turon pasttekisligida grunt suvlari yer yuzasiga yaqin (0-3m) hamda
yog’inga nisbatan mumkin bo’lgan bug’lanish birnecha hissa ko’p joylarda vujudga
keladi. Negaki, grunt suvi yer betiga yaqin bo’lgan joylarda bug’lanish tufayli suv
bug’ga aylanib ketib, tuzlar esa tuproq yuzasida to’planaveradi, natijada sho’rxoklar
paydo bo’ladi. Sho’rxok tuproqlar tarkibida suvda tez eriydigan xlorli, sulfatli va
natriyli tuzlar ko’p bo’lib, uning kimyoviy xususiyatini yomonlashtiradi. Odatda
sho’rxoklar daryo vodiylarining quyi qismida, uning deltalarida, kichik berk botiqlarda,
tog’ oldi qiya tekisliklarida, Qizilqum cho’lidagi tog’lar oralig’ida uchraydi.
21

Sho’rxoklarda chirindi deyarli bo’lmaydi, faqat o’tloq va botqoq sho’rxoklardagina
gumusli qatlam vujudga kelib, ajiriq va qiyoq o’sadi. O’rta Osiyoda katta – katta
sho’rxoklar Mingbuloq, Qoraxotin, Oyoqog’itma va boshqa cho’kmalarni egallab
yotibdi. Allyuvial botqoq va allyuvial o’tloq tuproqlar asosan keng daryo vodiylarida
tarqalgan. Allyuvial botqoq tuproqlar Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va boshqa
daryolarning birinchi terrassasida, yer osti suvi yer betiga yaqin joylashgan
maydonlarda tarqalgan. Masalan, Zarafshon daryosining qayir va qayir usti birinchi
terrassalarida, yer osti suvlari yer yuzasidan 1-2 metr chuqurlikda yotadi. Ana shu
massivlar asosan botqoq tuproqlar bilan qoplangan. Botqoq tuproqlar uncha qalin
bo’lmasdan, bevosita allyuvial yotqiziqlar ustida yotadi. Bu tuproqning eng ustki
chirindi gorizontida gumus miqdori 3-4% ga yetadi. Allyuvial o’tloq tuproqlar – daryo
vodiylarida, odatda ikkinchi va uchinchi terrassalarida tarqalgan. Allyuvial o’tloq
tuproqlar botqoq tuproqlardan farq qilib, allyuvial o’tloq tuproqlarning ona jinsi –
allyuvial yotqiziqlar 2-3 metrdan 8-10 metrgacha bo’lgan chuqurlikda yotadi. Allyuvial
o’tloq tuproqlarning ona jinsi faqat allyuvial shag’al toshlardan iborat bo’lmasdan,
glinali, lyossimon tog’ jinslardan ham iborat bo’ladi, allyuvial o’tloq tuproqlarning
chimli gorizontida gumus miqdori 2-3% dan oshmaydi. Shuni aytish kerakki, daryo
vodiylarining juda katta maydonlarida allyuvial o’tloq tuproqlar o’zlashtirilib, madaniy
sug’oriladigan tuproqlarga aylangan. Chunki kishilarning ming yillab tuproqni sug’orib,
har xil o’g’itlar solib, ishlov berishi uning tabiiy xususiyatlarini o’zgartirib yuborgan.
Bunday tuproq turlariga voha-o’tloq tuproqlari kiradi. «Voha» tuproqlari ko’p asrlik
sug’orish, har xil o’g’itlar solish natijasida kuchli o’zgarib ketgan. Masalan, Zarafshon
daryosining o’rta qismidagi sug’oriladigan maydonlarga daryo suvi har yili 1 mm
qalinlikda yotqiziqlar olib keladi. Natijada ikki ming yildan buyon sug’oriladigan
dalalarga keltirilgan yotqiziqlarning qalinligi 2 metrga yetadi. Shunday qilib, voha
tuproqlarida yangi agroirrigatsion gorizontlar paydo bo’lgan. Bu agroirrigatsion
gorizontlarning qalinligi, sug’oriladigan yerlarning sug’orish «yoshiga» qarab har xil
bo’ladi, ya‘ni bir necha 10 sm dan 2-2,5 metr gacha yetadi. Shunday qilib
sug’oriladigan tuproqlar inson xo’jalik faoliyati orqali kuchli o’zgarib ketgan. Bo’z
tuproq. O’rta Osiyoning tog’ va tog’ oldi tekisliklarida asosan bo’z tuproqlar tarqalgan.
Bu tuproq tipi tog’ etaklari bo’ylab cho’zilib ketgan lyossli tekisliklarda juda yaxshi
rivojlangan bo’lib, tog’li o’lkalarning tuproqlaridan hisoblanadi va tog’ yon-
bag’irlaridagi eng quyi tuproq mintaqasini tashkil etadi. Bu mintaqada pastdan yuqoriga
tomon iqlim sharoitning o’zgarishiga ko’ra eng past yerlarda och tusli bo’z tuproq,
undan balandlikda tipik bo’z tuproq, yuqori chegarasida esa to’q tusli bo’z tuproqlar
tarqalgan. Umuman bo’z tuproqlar 300-500 metrdan 1200-1400 metrgacha
balandliklarda uchraydi, ular karbonatli tuproq bo’lib, uning hamma qatlamida ozmi-
ko‗pmi karbonat uchraydi, lekin eng ko’pi 100-140 sm chuqurlik orasida bo’ladi. Bu
hol tuproq unumdorligini oshiradi. Bo’z tuproqlarda chirindi tuproqning ustki qatlamida
22

to’planadi va bu qatlamning qalinligi 15-18 sm ga boradi. Gurunt suvi chuqurda
yotganligi uchun tipik va to’q tusli bu tuproqlar deyarli sho’rlanmagan bo’ladi. Och
tusli bo’z tuproqlar gurunt suvi yuzaga yaqin bo’lgan yerlarda darhol sho’rlanib,
sho’rxoksimon bo’z tuproqlarga, ba‘zan esa sho’rxoklarga aylanadi. Bo’z tuproqlar
mineral tarkibining asosiy qismini lyoss jinslar tashkil etadi. Och tusli bo’z tuproq,
O’rta Osiyoning chekka tog’ tizmalarining tog oldi tekisliklarida 300-500 metr bo’lgan
balandliklarda uchraydi. Tuproq qatlami ko’pincha lyossimon qumoqlardan tarkib
topgan, chimli ustki qatlami och bo’z tusda bo’lib, chirindi miqdori 10-15 sm
chuqurgacha, 1-1,5% gacha bo’ladi, keyin juda kamaygan holda 30-40 sm gacha boradi.
Och tusli bo’z tuproqlar orasida turli darajada sho’rlangan tuproq turlari ham uchraydi.
Tipik bo’z tuproqlar tog’ chala cho’l mintaqalarida 500-600 metrdan 800-900
metrgacha mutlaq balandlikda uchraydi. Bu tuproq asosan tog’ yonbag’irga yaqin
bo’lgan tog’ oldi tekisliklarini ishg’ol qilib, och tusli tuproqqa nisbatan chirindi ko’proq
1,5%-2,5% bo’lib, quyi qatlamda chirindi kam bo’lsada 60-80 sm chuqurlikkacha
tarqalgan bo’ladi, tuzli va gipsli qatlam ancha chuqurda yotadi. To’q tusli bo’z tuproqlar
tog’ yonbag’irlarining pastki qismida 500-600 m dan 1200-1400 metrgacha bo’lgan
mutlaq balandliklarda uchraydi. To’q tusli bo’z tuproqlarning tarqalishi ko’pincha tog’
tizmalarining orografik tuzilishiga ham bog’liq. Tog’tizmalari yon- bag’irlarning
chekka yoki tashqari qismida to’q tusli bo’z tuproqlarning tarqalishi 1400 m
balandlikkacha ko’tariladi, tog’ massivlarining ichki qismlarida esa ularning tarqalishi
1200 metrgacha pastga tushadi. To’q tusli bo’z tuproqning yuqori qatlamida chirindi
ko’proq (3-4%) bo’lganidan ancha to’q tusdadir va chirindi tarqalgan qatlam 80-120 sm
ga qadar boradi. O’rta Osiyoning ko’pgina tog’ oldi tekisliklarida tipik bo’z tuproqlar
o’zlashtirib lalmi va sug’orishda foydalaniladi, ular ko’proq tog’ yonbag‗irlari uchun
xos bo’lib, yuqori balandliklarda joylashgani uchun to’q tusli bo’z tuproqlar asosan
lalmikor ekinlar ekishda foydalaniladi. Tog’ quruq dasht mintaqasida, ya‘ni, o’rtacha
balandlikdagi tog’larda jigar rang va qo’ng’ir tog’ -o’rmon tuproqlari keng tarqalgan.
Bu mintaqa 1000-1200 metrdan boshlanib 2000-2200 metrgacha, Hisor va Pomir
tog’larida esa 3000-3500 metr mutlaq balandliklarda tarqalgan. Jigar rang tuproq o’tloq
dasht tuprog’i bo’lib siyrak archazorlar va butalar o’sgan yerlarda hosil bo’ladi. Tuproq
hosil qiluvchi jinslar delyuvial sarg’ish – qo’ng’ir tusdagi gil va qumoqlardan, ba‘zi
joylarda lyossimon, chag’ir tosh shag’allardan iborat. Jigar rang tuproqning yuqori
qatlamida chirindi ko’p bo’lganidan u qo’ng’ir – jigar rang yoki to’q tusli bo’ladi,
chirindi miqdori 15 sm chuqurlikkacha o’rta hisobda 4-5% bo’lib, ayrim paytda 8-10%
gacha boradi. 1m chuqurlikdan pastda esa 0,5% gacha tushib qoladi. Tog’
yonbag’irlarining qaysi tomonga (ekspozitsiya) qaraganligi va tikligiga bog’liq holda,
jigar rang tuproqlarning xususiyatlari: qalinligi, karbonatning ko’pligi yoki ozligi va
boshqalar o’zgarib turadi. Qo’ng’ir tusli o’rmon tuproqlari tog’ quruq dashtlar
mintaqasining ancha sernam, keng bargli o’rmon o’sadigan birmuncha balandroq
23

yerlarda tarkib topgan. Bu tuproqda chirindi 12% gacha boradi, kimyoviy va morfologik
xususiyatlari jihatidan jigar rang tuproqlardan farq qilmaydi. Baland tog’-o’tloq dashtlar
mintaqasi tuproqlari. Bu mintaqada harorat past bo’lib, subalp mintaqasiga to’g’ri
keladi, Zaili Olatovida 1500-1600 m dan, G’arbiy-Tyanshanda va Farg’ona tog’
tizmasida 2500-2600 metrdan, Oloy vodiysida esa 3100-3500m mutlaq balandliklardan
boshlanadi. Qalin o’tloqlar ostida och tusli qo’ng’ir, karbonatsiz tuproq hosil bo’lgan.
Chirindi miqdori uning yuqori qatlamida o’rtacha 4% ni tashkil etadi. Bu mintaqada
vegetatsiya davri qisqa bo’lgani tufayli dexqonchilik qilish murakkab, lekin yozgi
yaylov sifatida foydalanish uchun sharoit qulay. Alp mintaqasi tuproqlari. Bu mintaqada
3000-3500 metr mutlaq balandlikdagi siyrak daraxt va butazorlarning yuqori
chegarasidan tog’ning tepasiga qarab chiqib boradi. Bu mintaqaning Alp tipidagi
maysazorlari yaxshi yozgi yaylovdir. Alp o’tloqlari tagida chirindi va torfli
ishqorlangan tog’-o’tloq tuproqlari hosil bo’lgan. Ular juda yupqa va hamma yerda bir
xilda tarqalgan emas. Bu mintaqada tuproq hosil bo’lish jarayoni uchun sharoit juda
noqulay. Bunga haroratning pastligi, vegetatsiya davrida sovuqlarning bo’lib turishi va
shu tufayli o’simlik kamligi va siyrakligi sabab bo’ladi. Shunday qilib, O’rta Osiyo
tog’li qismining tuproq qoplami o’ziga xos sharoitda rivojlanib, o’ziga xos
xususiyatlarga ega. Tuproq qoplamining bu xususiyatlari tog’ning geologic tuzilishi,
relefi, tog’yon-bag’irlarining qaysi tomonga qaraganligiga, yonbag’irlarning tikligiga va
boshqa omillarga bog’liq. Professor A.A.Xonazarovning ma‘lumoti bo’yicha, O’rta
Osiyo tog’li qismi tuproq qoplamining 81% i eroziyaga uchragan. Buning asosiy
sabablari inson xo’jalik faoliyatining ta‘siri bo’lib, tog’dagi o’rmonlarni va butazorlarni
yo’q qilib yuborishdir. Tog’ yon-bag’irlaridagi o’simliklarni yo’q qilish esa, tuproq
eroziyasining kuchayib ketishiga olib kelgan. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, O’rta
Osiyoning nafaqat tog’li qismining, balki tekislik qismining tuproq qatlami ham inson
ta‘sirida kuchli o’zgarib ketgan, ya‘ni suv va shamol eroziyasi, katta maydonlardagi
tuproqlarni o’zgartirib yuborgan. Ayniqsa, 1960 yillardan keyin sug’orish,
melioratsiyaning avj olishi, sug’oriladigan maydonlarning ilmiy asoslanmagan holda
kengaytirilishi, tuproq qatlamida har xil jarayonlarning sodir bo’lishiga olib keldi. O’rta
Osiyoda sug’oriladigan yerlar maydoni 7,8 mln.ga, shundan 50% dan ko’prog’i har xil
darajada sho’rlangan. O’zbekistonda sug’orishda foydalanadigan yerlar 4,2 mln gektarni
tashkil etadi, noto’g’ri sug’orish natijasida shundan 2,2 mln. gektari har xil darajada
sho’rlangan. Tuproqning sho’rlanishi esa nafaqat hosildorlikning pasayishiga, balki
boshqa salbiy oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. O’rta Osiyoning o’simlik dunyosi
O’rta Osiyo o’simlik dunyosining shakllanishiga ko’p omillar ta‘sir qilgan. Tarixiy-
geologik davrlarda o’simlik qoplamining shakllanishi so’zsiz tabiiy sharoitning
o’zgarishi bilan birga boradi. Bu yerda albatta qadimgi dengizlarni bostirib kelishi va
chekinishi, tabiiy muhitning tektonik harakatlar ta‘sirida (tog’larning ko’tarilishi,
atrofdagi tekisliklarga ham ta‘sir qildi) farqlanishi (diffeensiyatsiyalashuvi) bevosita
24

o’simlik turlarining transformatsiyasiga ta‘sir ko’rsatdi. O’rta Osiyoning tekislik va
tog’li qismining o’simlik qoplamining paydo bo’lishi, ayniqsa, ayrim o’simlik
turlarining paydo bo’lishida va rivojlanishida to’rtlamchi davrdagi tektonik harkatlar va
to’rtlamchi davrdagi tog’ muzliklari muhim rol o’ynadi. O’simlik qoplamining
shakllanishiga va holatiga keyingi asrlarda inson xo’jalik faoliyati juda katta ta‘sir
ko’rsatmoqda. Hozirgi vaqtda O’rta Osiyo hududida o’simliklarning 9 mingdan ortiq
turi aniqlangan. Shundan 90% o’simlik turlari asosan tog’li rayonlar uchun xosdir.
Tabiiy-geografik sharoitga bog’liq holda o’simlik qoplamining tarqalishi belgilanadi.
O’rta Osiyoda o’simliklarning yashayotgan sharotiga ko’ra bir necha o’simlik zonalari
mavjud. Odatda ular tekislik qismi zonalariga, tog’li qism mintaqalarga bo’lingan.
Tekislik qismining o’simliklari. Cho’l (sahro) o’simliklari. Cho’l o’simliklari dunyosi
xilma-xil sharoitlariga va o’ziga xos xususiyatlariga ega. Cho’l o’simliklarining hayoti,
asosan, iqlim sharoitiga, xususan, namlik (suv) bilan ta‘minlanish darajasiga bog’liq.
Cho’l zonasi o’simlik o’sishi uchun qanchalik noqulay bo’lmasin, u yerda o’sadigan
o’simlik turlari xilma-xil guruh vakillaridan tashkil topgan. Bular asosan, kserofitlar,
efemerlar va mezokserofitlar kabi ekologik gruppalardir. O’rta Osiyo cho’llarida bir
yillik o’simliklarning 150 ga yaqin turi bo’lib, ular efemerlar gruppasini tashkil etadi.
Bu gruppa o’simliklari jazirama issiqlar boshlanguncha o’z hayot jarayonlarini to’liq
o’tib tugalaydi (lolaqizg’aldoq, chitir, qorabosh va boshqalar). Efemeroid o’simliklar
guruhiga yozgi jazirama issiqlar boshlanguncha vegetatsiyasini davom ettiruvchi ko’p
yillik o’simliklar kiradi. Iloq, lola, boychechak, qo’ng’irbosh misol bo’la oladi.
Mezokserofit o’simliklar gruppasiga yozgi jazirama issiqlar boshlanganda o’z hayotini
anabioz holda, ya‘ni majburiy tinim holatida o’tkazishga moslashgan o’simliklar kiradi.
O’rta Osiyoning shimoliy qismlarida, ayniqsa, Ustyurt platosida va kuchli yemirilgan
tog’ etagidagi tekisliklarida asosan shuvoqli-burganli cho’llar keng tarqalgan. Shuvoqli
cho’llar tuprog’i sho’rlanmagan loy tuproq bo’lib, o’simliklardan asosan oq shuvoq,
izen, juda siyrak holda chalov va boshqa efemerlar uchraydi. Bular oq shuvoq
assotsiatsiyasini tashkil etadi. Haqiqiy oq shuvoqlar Orol bo’yi tekisliklarida va Chu
vodiysida uchraydi. Burganli cho’llar tuprog’i sho’rlangan yoki gipsli bo’lib, burgan va
toshburgan kabilar uchrab, ular burgan – toshburgan assotsiasini tashkil etadi. Shunday
qilib, qumli cho’llarda juzg’un yoki qandim, quyonsuyak, iloq, selin, cherkez, saksovul
kabi o’simlik turlari o’sadi. Juzg’un (qandim) buta o’simligi bo’lib, ko’chib yuruvchi
qumlarda, kichik marzasimon qumliklarda o’sadi. Juzg’unning ellikka yaqin turi
mavjud bo’lib, buyi ikki metrga yetib, doirasimon bo’lib o’sadi. Uning ildizi har
tomonga ko’ndalang holda tarqalib, uzunligi 20 m ga yetadi va qumni mustahkamlaydi.
Ko’chib yuruvchi qumlarni mustahkamlashda endemic hisoblangan selinning ahamiyati
katta. U ko’p yillik o’t bo’lib, dastlab barxan qumlarida vujudga keladi. Selinning bo’yi
1 metrga yetib, yon ildizlari uzun bo’lib, 10 metrdan oshadi. Lyossli va lyossimon tog’
jinslari keng tarqalgan toqqa yaqin joylarda asosan efemer va efemeroidlar va boshqa
25

o’tlar o’sadi. Lyossli cho’llarda seryomg’ir bahor faslida avval efemerlar va
efemeriodlar zich o’sadi, cho’lda chiroyli boychechak, binafsha, lolaqizg’aldoq barq
urib o’sib, cho’l yashil-qizg’ish tusga kiradi. Bundan tashqari, yana sassiq-quvray, lola,
piyoz ildizlilar, mingbosh, chalov, shuvoq kabilar uchraydi. Galofit o’simliklar tipi.
O’rta Osiyoning sho’rxok cho’llarida asosiy o’rin tutadi. Sho’rxok cho’llarga
Mingbuloq, Sariqqamish, Aydar va boshqa ko’pgina joylar kiradi. Yuqorida
aytganimizdek sho’rxoklar odatda grunt suvlar yer betiga yaqin bo’lgan botiqlarda, eski
daryo qayirlarida vujudga kelib, o’simlik juda kam o’sadi. Sho’rxoklarda o’sadigan
o’simliklar formatsiyasini galofitlar deb, ular go’shtdor, tanasida oppoq tuzi bo’lgan
o’simliklardir. Taqirlar tarqalgan yerlarda o’simlik deyarli o’smaydi. Faqat taqir
yoriqlarida va atrofida siyrak holda sho’ra o’simliklari uchraydi. O’rta Osiyoning
tekislik qismidagi daryo vodiylarida to’qay o’simliklari o’sadi. Ularning eng muhimlari
qizilmiya, chuchukmiya, ajiriq, jiyda, daraxt va butalarga chirmashib o’suvchi
ilonpechak, qo’ypechaklardir. O’rta Osiyo tog‗lari balandlik mintaqalari o’simliklari.
Dengiz sathidan yuqoriga ko’tarilgan sari iqlimning o’zgarishi tog’larda o’simliklarni
balandlik bo’yicha mintaqalanishiga olib keladi, chunki iqlim o’simliklarning
tarqalishiga, joylashishiga va hayot jarayonlariga ta‘sir etadi. Ko’pgina olimlar
(Ye.P.Korovin, M.P.Popov, O.Ye.Agaxanyans, Q.Z.Zokirov va boshqalar) tomonidan
O’rta Osiyo o’simliklarining tarqalishi va joylashishiga doir klassifikatsiyalar taklif
etilgan. Bular asosida o’simliklarning mintaqalar bo’yicha taqsimlanish qonuniyati
yotadi. Yuqoridagi olimlar tomonidan taklif etilgan tasniflar ichida akademik
Q.Z.Zokirov tizimi o’zining qulayligi va oddiyligi bilan boshqalardan farq qiladi.
Q.Z.Zokirov taklif etgan tasnifga muvofiq, O’rta Osiyo o’simliklarini to’rtta mintaqa –
cho’l, adir, tog’, yaylovga bo’lib o’rganish mumkin deb hisoblaydi. Biz yuqorida cho’l
o’simliklari bilan tanishdik. Endi tog’ o’simliklarini adir, tog’, yaylov kabi balandlik
mintaqalari bo’yicha ko’rib chiqamiz. Adir balandlik mintaqasi dengiz sathidan 600-
700 m ba‘zi joylarda esa 1200-1600 m bo’lgan tog’ oldi tekisliklarini o’z ichiga oladi.
Relefning balandlashuvi tufayli yog’in miqdori ortadi. Yozgi harorat esa cho’lga
nisbatan pastroq bo’lib, tipik va to’q tusli bo’z tuproqlar keng tarqalgan. Bular o’z
navbatida adirda har xil o’tlarni qalin va baland bo’lib o’sishiga sababchi bo’ladi. Adir
mintaqasida cho’lga nisbatan o’simlik turlari ko’p bo’lib, qalin o’sadi. 1 km.kv
maydonda 15-20 turga mansub bo’lgan 30 ming alohida tur uchraydi. Adir
o’simliklarining asosini efemer va eferoidlar, ko’p yillik har xil o’tlar, butalar tashkil
etadi. Adirda efemer va efemeroid o’simliklardan rang, qo’ng’irbosh, yaltirbosh,
no’xotak, lola, oqquray, sasir kabilar o’sib, iyul oyigacha vegetatsiyasini davom ettiradi.
Bulardan tashqari yana shuvoq, yovvoyi bug’doy (ismaloq), taktak (yovvoyi arpa),
jasmin, qo’ziquloq, karrak, qiltiq, shirach kabi o’simliklar o’sadi. Tog’ mintaqasi dengiz
sathidan 1200-1700 m dan 2000-3800 metrgacha bo’lgan balandliklarni ishg’ol etadi.
Tog’ mintaqasi asosan tog’ dashtlari, tog’ o’rmonlari, keng bargli tog’ o’rmonlari, igna
26

bargli tog’ o’rmonlar kabi tiplarga bo’linadi. Tog’-balandlik mintaqasida joyning
umumiy tabiiy sharoitiga bog’liq holda o’simliklarning bir necha turlari mavjud.
Tog’larning nisbatan nam shimoliy va shimoli-g’arbiy yon-bag’irlarida mezofit,
aksincha, janubiy nisbatan quruq yon- bag’irlarida kserofit o’simliklar uchrasa, zaxkash
botiqlarda, yog’in ko’proq tushadigan tog’yon-bag’irlarida bargli o’rmonlar va har xil
butalar o’sadi. Tog’-balandlik mintaqasining quyi qismida ko’proq o’tloq o’simliklar,
xususan, bug’doyiq, kovrak, shirach-efemurs, oqsuqta, ko’kcho’p (isfarak), gulxayri,
lolalar, anzur, arslonqo’yruq, binafsha, ismaloq, chatir va boshqa o’simliklar o’sadi.
Tog‗-balandlik mintaqasida daraxtlardan archazorlar katta maydonda tarqalgan.
Archazorlar asosan 3000 metr balandlikkacha bo’lgan joylarda ko’proq uchraydi. Oloy-
Turkiston va Zarafshon-Hisor tizmalarida uch turi – Zarafshon (o’rik) archasi, yarim
sharsimon (saur archasi) va Turkiston (qora archa) archasi o’sadi. Zarafshonarchasi
ko’proq 1200-2200 m balandliklarda, Turkiston archasi 1800-2700 metr gacha
balandlikda o’sadi. Archazorlar ko’proq nisbatan qurg’oqchil va toshloq yerlarda
uchraydi va asta-sekin o’sib, bo’yi 20 metrgacha yetib ming yilda ortiq yashaydi.
Archazorlar tagida esa har xil o’tlar va butalar uchraydi. Ular O’rta Osiyoning
namgarchilik ko’p bo’lgan tog’larida, jumladan, Farg’ona tizmasining g’arbiy
yonbag’rida, qoramtir tuproqlar ustida o’sadi. Bargli o’rmonlar ichida eng ko’p
tarqalgan paleogen davridan qolgan relikt (noyob) o’simliklar-yong’oqlardir.
Yong’oqlar bilan birga zarang, yovvoyi olma, bodom, o’rik, tog’olcha, do’lana,
Turkiston qayini tog’larda (ayniqsa Bobotog’, Boysun, Badxiz tog’larida) pistazorlar,
Hisor va Artek tog’larida esa, yovvoyi anor kabilar o’sadi. Tog’ balandlik mintaqasida
uchqat, na‘matak, irg’iy, zirk, maymunjon, yovvoyi uzum, qatran va boshqalar, anjir
kabi quruq subtropik o’simliklar tarqalgan. Tog’ balandlik mintaqasida tog’ piyozi,
anzur piyoz, zira, ravoch, taran, tuyayaproq, kiyik o’ti, tog’saqichi (tarkibida kauchik
moddasi bor) kabi dorivor o’simliklar ham uchraydi. Yaylov (baland tog’) mintaqasi
2700-2800 m balandliklardan boshlanadi va abadiy qorliklar zonasigacha davom etadi.
U ikki kichik mintaqa; quyi yaylov (subalp) va yuqori yaylov (alp) ga bolinadi. Subalp
o’tloqlari o’simliklari tog’ mintaqasi o’tloqlaridan bo’yi birmuncha pastligi bilan
farqlanadi. Subalp o’tloqlari nisbatan tuproq yaxshi rivojlangan, namgarchilik joylarda
vujudga kelib, qo’ng’irbosh, mushukquyruq, yovvoyi arpa, yovvoyi suli, oq momiq,
taran, pushti, biroz qurg’oqchil joylarda chayir betaga, tikanli astragal butasi o’sadi.
Yaylov balandlik mintaqasining yuqori qismida (3 500 yuqorida) alp o’tloqlari
uchraydi. Alp o’tloqlari subalp o’tloqlaridan past bo’lib, yer bag’irlab o’sishi bilan
farqlanadi. Namgarchilik bo’lgan yerlarda to’ng’izsirt (kobreziya) o’tining bir necha
turlari, binafsha, qoqio’t, yulduz o’t, sariqayiqtovon, yovvoyi ko’knori kabilar o’sadi.
Qurg’ochil toshloq yerlarda qaziltikan, toshyorar, astragal o’simliklari uchraydi. Alp
o’tloqlari yuqori qismida doimiy qor va muz (nival) zonaga borib tutashadi.
27

Qo’shimcha sifatida
Zarafshon vodiysining to’qayzorlarida jiyda, turanga, tol, tog’ terak, do’lana,
na‘matak, lomonos chekanda, jing’il va boshqa daraxtlar hamda butalar zich
changalzorlarni hosil qilar edi. Nisbatan balandroq quruq uchastkalar ochiq,
doimo suv bosgan ko’lmaklarda esa chiy, qamish va boshqa gigrofit o’simliklar
o’sib yotar edi. Albatta, eramizdan oldingi kishilarning tabiatga ta‘siri juda ham
kam bo’lgan, lekin shu paytlarda ham Zarafshon vodiysida dehqonchilik
rivojlangan bo’lib, sug’orishga qulay joylar o’zlashtirilgan, ayrim joylarda to’qay
o’rmonlar qirqilib, turli ekinlar ekilgan. Arrianning yozishicha, Aleksandr
Makedonskiy bosib olganda Zarafshon vodiysida sug’oriladigan vohalar,
qishloqlar, shaharlar va mustahkamlangan istehkomlarni uchratib, qattiq
qarshilikka duch keladi. Lekin daryo vodiysining o’zlashtirilishiga va aholi turar
joylarining joylashishiga qaramasdan, uning katta maydonlari hali juda qalin
to’qay o’rmonlar bilan band edi, vodiyni o’rab turgan tog’ yon-bag’irlarini
o’rmon va butazorlar qoplab yotar edi.
28

III BOB. O’RTA OSIYO DORIVOR O’SIMLIKLARI
3.1 O’zbekistonda tarqalgan dorvor o’simliklar
Hozirgi kunda ilmiy tibbiyotda ishlatiladigan dori preparatlarning 60% o’simliklardan
ajratib olinmoqda. Shuni ta‘kidlash joyizki, sintez yo’li bilan yaratilgan dorilarni 25%
dorivor o’simliklar moddalari bilan bog’liqdir. Keyingi yillarda shifobaxsh
o’simliklarga bo’lgan qiziqish yana ortmoqda, chunki ular xom ashyosi asosida
tayyorlangan dorivor vositalar – vitaminlar, biologik faol birikmalar va mineral
moddalar inson organizmiga juda samarali ta‘sir etadi. 1981 yildan tibbiyot amaliyotiga
tatbiq etilgan 847 ta oddiy molekulyar dorivor preparatlarning 43 tasi tabiiy birikmalar,
232 tasi tabiiy birikmalarning hosilalari hisoblanadi. Qolgan 572 yangi dorivor
preparatlarning 262 tasi ham tabiiy birikmalarga bog’liq holda yaratilgan. Ma‘lumki,
dunyo miqyosida farmatsevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining
yarmidan ko’prog’i dorivor o’simliklar xom-ashyosidan tayyorlanmoqda. Ayniqsa
yurak-qon tomir kasaliklarining davolashda va profilaktikasi uchun foydalaniladigan
dorivor preparatlarning 77%, jigar va oshqozonichak kasalliklarini profilaktikasi va
davolashda foydalaniladigan dorivor preparatlarning 74%, balg’am ko’chiruvchi
dorilarning 73%, qon to’xtatuvchi dorilarning 60% dorivor o’simliklar xom-ashyosi
asosida ishlab chiqarilmoqda .
Hozirgi paytda Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi bo’yicha xalqaro tashkilotning (FAO)
ma‘lumotlariga qaraganda butun dunyoda 50000 dan oshiq dorivor o’simliklar
tibbiyotda davolash maqsadlarida foydalaniladi. Davolash maqsadlarida mahalliy flora
vakillaridan foydalanish janubiy-sharqiy Osiyo mamlakatlarida yuqori, Hindistonda bu
ko’rsatkich 20% ni, Xitoyda 19% ni tashkil etadi. Yaponiya, Germaniya va boshqa
Yevropa davlatlari farmakopeyalarida dorivor o’simliklar xomashyosi asosida ishlab
chiqarilgan preparatlar keng o’rinni egallaydilar. O’zbekistonda 138 ta oila, 1028
turkum, 4390 tur uchrab, 79 oilaga mansub 492 tur madaniy o’simliklar mavjud.
Ulardan dorivor o’simliklar 1157 turni tashkil etadi (Xojimatov, 2021). Umumiy
floraning 10-12 % (450) kamyob, endem o’simliklar tashkil qilib, ulardan faqat
O’zbekiston hududida uchraydigan turlar 130 tani tashkil etadi. Respublikamizda eng
ko’p tur tarkibiga ega bo’lgan o’simliklar oilalari Asteraceae, Fabaceae, Poaceae,
Lamiaceae, Brassicaceae, Apiaceae, Chenopodiaceae, Liliaceae, Caryophyllaceae,
Rosaceae hisoblanadi. Respublikamiz relefining murakkabligi floramiz turlarining
xilma - xilligiga sabab bo’ladi. O’zbekiston florasida uchraydigan foydali o’simliklarni
bugungi kunda qandaydir maqsadda qo’llanilishiga qarab quyidagicha taqsimlash
mumkin: oziq ovqat o’simliklari 350 turni, yem-hashak o’simliklar 989 turni, dorivor
o’simliklar 1157 turni, alkaloid saqlovchi o’simliklar 200 turni, saponin saqlovchi
o’simliklar 1009 turni, efir moyli o’simliklar 650 turni, bo’yoqbop o’simliklar 150 turni,
29

sellyuloza qog’ozbop o’simliklar 14 turni, yog’och beruvchi o’simliklar 30 turni, ziynat
(bezak) uchun foydalaniladigan o’simliklar 130 turni, asal shira beruvchi o’simliklar
1000 dan ortiq turni , tola beruvchi o’simmlik turlari 6 tani tashkil etadi. O’zbekiston
florasining olti jildlik nashrida (1941–1962) jami 4148 tur, shu jumladan 3663 ta
mahalliy va 485 ta mahalliy bo’lmagan turlar (o’zga hududlarda madaniylashtirilgan
o’simlik turlari) berilgan. Ushbu fundamental asar nashr etilgandan beri ko’plab botanik
topilmalar amalga oshirildi, ko’plab yangi o’simlik turlari va hatto turkumlar
tavsiflandi. Hozirgi vaqtda O’zbekiston florasida 4385 dan ortiq tur mavjud (Li va
boshqalar, 2020). Antropogen ta‘sirning kuchayishi natijasida mamlakatning turli
hududlarida yangi begona turlarning intensiv tarqalishi qayd etilmoqda. Bular orasida
dorivor invaziv turlar ham mavjud. Shuning uchun O’zbekiston florasidagi dorivor
o’simliklar ro’yhatini har yili yangilab borish talab etiladi va soni bo’yicha keltirilgan
ma‘lumotlar turg’un hisoblanmaydi. O’zbekiston Respublikasi o’simliklar dunyosini
yoritishda 4 ta tik mintaqa (cho’l, adir, tog’ va yaylov) asos qilib olingan (O’zbekiston
Miliy ensiklopediyasi, 2006). Cho’l mintaqasi dengiz sathidan 550-600 m
balandlikkacha bo’lgan tekisliklardan iboratdir. Adir mintaqasi dengiz sathidan 600-
1200 m balandlikda joylashgan tog’ oldi tekisliklari va adirlarini egallaydi. Adir
mintaqasi o’simliklarga juda boy bo’lib, unda qo’ng’irbosh, qo’ziquloq, karrak, kakra,
astragal, qatron, shirach kabi ko’p yillik o’tlar va bir yillik efimerlar uchraydi. Tog’
mintaqasi 1200-2800 m dengiz sathidan balandlikdagi hududlarni qamrab, tabiiy holda
o’sadigan daraxtlar boyligi bilan ajralib turadi. Tog’ mintaqasida archa, yong’oq,
do’lana, bodom, olcha, zirk, na‘matak, chiya, qizilcha kabi qator o’simliklar ko’plab
uchraydi. Yaylov mintaqasi 2800 m yuqori bo’lgan hududlarni egallaydi va baland
bo’yli daraxtlarning o’smasligi, qoyalar va baland tekisliklardan iborat ekanligi, ularda
toron, betaga, yorongul, shuvoq, sutlama, isfaraklar hamda yostiqsimon ko’rinishdagi
kirpio’t va zirako’tlar uchrashi bilan tavsiflanadi.
Bo’yoqli ro’yan- Rubia tinctorum L.– Marena krasilnaya.
O„simlikning tavsifi. Rubiaceae oilasiga mansub ko’p yillik o’t o’simlik, balandligi 2 m
gacha. Asosiy ildizi kuchli rivojlangan. Undan qalin o’rmalab o’suvchi ildizpoyalar
tarqaladi. Ildizlar va ildizpoyalar qizg’ish jigarrang qatlam bo’lib ko’chadigan po’stloq
bilan qoplangan. Poyasi ingichka, chirmashib o’suvchi, kuchli shoxlangan, to’rt qirrali,
tikanli dag’alsimon. Barglari och yashil rangli, teskari tuxumsimon, zich, ostki qismi
dag’al tikanli, qaramaqarshi, uzunligi 9 sm gacha, eni 3 sm gacha, 4-6 dan halqalarda
to’plangan. Gullari mayda, sarg’ish-yashil, diametri 1,5 sm gacha, poyalar va novdalar
uchlarida kam gulli yarim soyabonlarda to’plangan. Mevasi uzunligi 5 mm gacha
bo’lgan suvli qora danak, uning sharbati deyarli o’chmaydigan to’q qizil dog’larni
qoldiradi. Urug’lari va vegetativ ravishda ko’payadi. Iyun oyida gullaydi, mevalari iyul-
30

avgust oylarida etiladi O’simlikning ekologiyasi. Ariq yoqalarida, dalalar, bog’lar O’rta
tog’ mintqalarida toshli joylarda uchraydi.
3.1-rasm. Rubia tinctorum ning mevalash fazasidagi ko’rinishi
(T.X. Maxkamov surati)
O’simlikning tarqalishi. Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Andijon, Surxondaryo
viloyatlarida o’sadi. Umumiy tarqalishi: O’rta Osiyo, MDH ning Yevropa qismi, Kichik
Osiyo, Eron, Afg’oniston.
Tibbiyotda qo’llanilishi va kimyoviy tarkibi. O’simlikning dorivor xususiyatlari
qadim zamonlardan beri ma‘lum. Ro’yan ildizidan tayyorlangan qaynatmani Abu Ali
ibn Sino falaj, to’qimalarning sezuvchanligini yo’qotganda tavsiya etgan. Mevalariga
uksus va asal qo‗shilgan, suvda tayyorlangan qaynatmasi - taloq shishi va boshqa
kasalliklarda ishlatilgan. O’simlik ildizlari ekstrakt, kukun va boshqa preparatlar holatda
buyrak, siydik yo’llari, o’t pufagi va o’t yo’llaridagi toshlarni tushirish uchun hamda
siydik haydovchi dori sifatida qo’llaniladi. Ilmiy tibbiyotda quruq ekstrakti – siydik
yo’llaridagi toshlarni tushirish uchun spazmolitik, diuretik vositadir. «Sistenal»
kompleks preparati tarkibiga kiradi. Kukuni gomeopatiyada, damlamasi kamqonlikda
ishlatiladi. Tibet tibbiyotida angina va difteriyada, koreys tibbiyotida esa yurak
kasalliklarida qo’llaniladi. Xalq tabobatida kukuni, qaynatmasi, ekstrakti buyrak, siydik
yo’llari, jigar, taloq, nafas olish organlari, ichak va suyak sili, raxit, osteomielit
kamqonlik, astsit, dizenteriya, skrofulez, podagra, oshqozon yarasi, dermatomikozda,
pigmentli yaralarda, teri rakida foydalaniladi. Sistenal (Cystenal) – kompleks preparati
qandli diabetda davolashda qo’llaniladi. O’simlik quruq ekstrakti veterinariyada siydik
31

yo’llaridagi toshlarni tushirish uchun foydalaniladi. O’simlik ildizpoyasi tarkibida
organik (limon, olma, vino) kislotalar bor. Shuningdek, triterpenoidlar, vitamin C,
antraxinon 2,7%, alizarin, rubiadin, purpurin, lutsidin, psevdopurpurin,
iridoidlar,asperulozid va boshqalar uchraydi. Yer ustki qismida uglevodlar, pektin,
kumarinlar, flavanoidlardan esa rutin bor.
Xom-ashyo tayyorlanishi va uning sifati. Dorivor maqsadlarda o’simlikning ildizi va
ildizpoyasi ishlatiladi. Xomashyosi erta bahorda, mart-aprel boshlarida yoki
vegetatsiyasining oxiri – avgust boshlaridan sovuq tushguncha tayyorlanadi. Belkurak
yordamida kovlab olinib, tuprog’i qoqiladi, kesiladi va o’simlikning yer ustki qismi
ajratiladi. Keyin yuvilmagan ildizi va ildizpoyasi so’ldirish uchun yoyib qo’yiladi.
Soyada ayvon tagida yoki 45 0
C haroratda qurigichlarda quritiladi. Xomashyoni saqlash
muddati 2 yil. Tabiiy maydonlarda o’simlikning qayta o’rimi 3 yildan kam bo’lmasligi
tavsiya etiladi.
3.2 Qozog’istonda tarqalgan dorivor o’simliklar
Qozog’iston florasida daraxtlarning 266 turi, buta va yarim butalarning 433 turi,
o’tlarning esa 2598 turi uchraydi. Shundan bir yillik o’tlar 849 turni tashkil qiladi.
Qozog’istonda jami 13 mingdan ortiq tur o’simlik urlari bo’lib, shundan 515 tasi
endemic tur hisoblanadi. Shuningdek yashil suv o’tlarining 178 turkumga mansub 700
turi o’sadi.
Qozog’iston Respublikasi to’rtinchi Milliy hisobotiga ko’ra Qozog’iston florasida 5754
tur o’simlk dorivor hisoblanadi. Umumiy o’simliklarning qariyb 14% endrmik tur.
Doimiy olib borilayotgan ilmiy izlanishlar va intraduksiya ishlari tufayli Qozog’iston
florasi qattiq iqlim sharoiti tufayli ilgari bu yerda tasavvur qilib bo’lmaydigan yangi
turlar bilan to’ldirilib boriladi. Ba’zi o’simliklar o’sadigan joylarning uzoqligi va imkon
yo’qligi sababli noma’lum bo’lib qolmoqda. Bazi turlar afsonalar bilan shunchalik
chambarchas bog’liqki ular bu yerda ba’zan xatto shahardan unchalik uzoqda ham
o’sishi mumlinligiga ishonish qiyin.
32

Nelumbo caspica
O’zining go’zalligi bilan hayratlanarli lotus guli qadimgi davrlarda muqaddas
hisoblangan. U afsonalarda “ U loydan yaalgan va hech qachon iflos bo’lmaydi”
deyilgan. Kaspiy lotus o’simligining bir necha metrga yetadigan ildizpoyasi bor. Uning
barglarining diametric 50-7- sm ga yetadi. Gullari gullashning boshida och pushti
rangdan oq ranga kiradi, barglari to’kilishiga qadar gullab turadi. Birinchi kunda gullar
biroz ochlib, changlatuvchi hasharotlarni asosan qo’ng’izlarni chiqaradi, ikkinchi kuni
ular ancha kengroq ochiladi. Ichidagi harorat esa kechasi 36 0
C ga yetadi. Hatto atrof-
muhit ancha pastroq bo’lsa ham tadqiqotchilar bu qo’ng’izlarning tun davomida faol
bo’lishiga yordam beradi deb taxmin qilinadi. Bu o’simlik Qozog’iston Qizil kitobiga
kiritilgan. Lotus OlmaOta yaqinidagi suv havzasida va Atirau viloyatida, Kaspi
dengizga quyiladigan KIgach daryosining deltasida 2metrgacha chuqurlikdagi loy
tuproqli hududlarda o’sadi.
Qozog’istonda yana tropik arhideyaga qarindosh o’simliklarni uchratish mumkin.
Ulardan biri orchish militaris hisoblanadi. Qozog’istonda jami 10 ta turdagi orchish
uchratish mumin. Ular asosan Shimoliy, Sharqiy va Janubi-Sharqiy Qozog’istonda
o’sadi. Orchish militaris mamlakatning shimoli va sharqida nam tuproqlarda o’sadi.
O’simlik Qozog’iston qizil kitobiga kiritilgan.
33

Orchish militaris
3.3 Qirg’isiztonda tarqalgan dorivor o’simliklari
Qirg’isizton floristic tarkibi juda xilma-xildir. O’rta Osiyo cho’llarining florasi 600
turga ega no’lsa geografik joylashuvi bo’yicha cho’l zonasida joylashgan. Qirg’isizton
florasi 3.5mingdan ortiq turga ega.O’simliklar dunyosining bunday boyligi tog’
landshaftlarining xilma-xilligi va turlarning migratsiya yo’llari bo’yicha respublikaning
pozitsiyasi bilan izohlanadi. Tabiiy sharoitlarning xilma-xilligi o’simliklarning yashash
muhiti va yer yuzasi rivojlanish tarixining murakkabligi o’simliklarning xilma-xilligiga
olib keladi. Shunday qilib Qirg’isizton hududida cho’l va chala cho’llar, dasht va
o’tloqli dashtlar o’tloqlat va baland tog’lar vujudga kelgan. Qirg’isiztondagi cho’llar
Qozog’iston, O’zbekiston va Turkmanistondagi kabi keng hududlarni egallamoqda.
Cho’l va chala cho’llarning o’simliklar qoplami juda siyrak. Ko’p yillik qurg’oqchilikka
chidamli o’simliklar, asosan shuvoq, teresken, prutnyak, solyanka kabi buta va chala
butalar hosil qiladi. Respublikaning cho’llarida efedralar otquloq, qirg’iz karaganasi,
teresken, kapari, porfoliya, shuvoq kabilar o’sadi.
Quruq dashtlarda butalar ko’pincha o’tloq-dashtlarda ko’p. Ular issiqko’l va Norin
havzalarida kata maydonlarni, shuningdek, Qirg’iz va Talas Olatou tizmalarining yon
bag’irlarida, Farg’ona vodiysi bilan chegaradosh tizmalar yon bag’irlari bo’ylari
hududlarini butalar egallaydi. Dashtlari asosan mayda tusli o’tlardan iborat: fescue,
qo’ytikan, tonkogo, blugrass. Bulardan tashqari pastki dasht hududlarida bug’doy o’ti,
zig’ir kabilarni uchratish mumkin. O’tloqli dashtlarning o’simlik qoplami quruq
dashtlarga qaraganda zichroq bo’ladi.
Qirg’isizton dorivor o’simliklari xilma-xildir. Tog’ va tog’ oldi hududlarida koltsfoot,
qichitqi o’t, oregano, timyan, dorivor mavrak, efedra(qizilcha), yalpiz kabi o’tlarni
uchratish mumkin.
34

Yalpiz — labguldoshlar oilasiga mansub ko p yillik o tsimon o simliklar turkumi,ʻ ʻ ʻ
dorivor va efirmoyli o simlik. Shimoliy yarim sharning iliq iqlimli mintaqalarida 20-25
ʻ
turi tarqalgan. Yevropa mamlakatlari, AQSH, Ukraina, Belarus va Shimoliy Kavkazda
yalpizning taxir (achchiq) yalpiz va jingalak yalpiz, Xitoy, Hindiston, Braziliya va
boshqalar mamlakatlarda dala yoki suv yalpiz turlari ekiladi. Qirg’isiztonda 4 turi: suv
yalpiz, osiyo yalpizi, taxir (achchiq) yalpiz va jingalak yalpiz yovvoyi holda o sadi,
ʻ
Poyasi tik shoxlangan, bo yi 25–100 sm gacha, barglari qarama-qarshi joylashgan,
ʻ
rombsimon, nashtarsimon yoki tuxumsimon, gullari chala soyabonsimon to pgulga
ʻ
yig ilgan, binafsharang.
ʻ

May–oktabrda gullaydi. Yalpiz yorug sevar, namsevar o simlik. Barglarida 2,5— 3 %,
ʻ ʻ
gullarida 4—6 %, poyasida 0,3 % mentol (validolning tarkibiy qismi)ga boy bo lgan
ʻ
efir moyi, shuningdek, flavonoidlar, vitaminlar, oshlovchi moddalar bor. Tibbiyotda
yalpiz bargidan tayyorlangan tindirma (nastoyka) va damlamasidan ko ngil ayniganda
ʻ
hamda o t haydovchi vosita sifatida foydalaniladi. Barglari va poyasidan olingan yalpiz
ʻ
moyi parfyumeriya, oziq-ovqat sanoatida va tibbiyotda, bahorda yangi chiqqan barglari
oshko k sifatida ishlatiladi. Vegetativ (bahorda ildizini bo lib ekish) yo li bilan
ʻ ʻ ʻ
ko paytiriladi. Qirg’isiztonning ko’p viloyatlarida nam yerlarda, ariq va daryo
ʻ
bo ylarida o sadi
ʻ ʻ
3.4 Tojikistonda tarqalgan dorivor o’simliklar
Tojikistonning mahalliy o’simliklariga saksovul, pista, archa, shuvoq va solyanka bilan
bi qatorda O’rta dengiz o’simliklari pont do’lanasi, yong’oq, anjir, chinorlar kiradi.
Tojikiston javdar va bug’doy kabi yatishtiriladigan boshoqli donlarning dastlabki
tarqalish markazlaridan biri hisoblanadi. Respublikaning umumiy florasi 5000 turni o’z
ichiga oladi. Aynan shu yerda eng muhim don va dukkakli ekinlar, masalan; yumshoq
navli bug’doy, no’xot, yasmiq va boshqalarning vatani hisoblanadi. Tojikistonning
tog’oldi va tog’li hududlari kelib chiqish markazlaridan biri ekanligini e’tirof etilgan
35

yong’oq (juglans regia), jujube(ziziphora sativa ciarin), pista(pistacia vera), nok (pyrus
communis), bodom(amugdalus communis) va uzum kabi madaniy o’simliklari mavjud.
Tojikiston dorivor o’simliklaridan urtica dioica, equisetum arvensis,tymus
seravshanicus, ziziphora, bunium, hypericum, Melissa, Artemisia,axillae, glycyrrhiza
glabralar uchraydi.
Glycyrrhiza glabra Qozog’iston, Turkmaniston va Ozarboyjon Respublikalarida buyan
nomi bilan yuritiladi, grekchadan tarjima qilinganda «shirin ildiz» degan ma’noni
anglatadi. (Glycyrrhiza) turkumiga yer shari bo’yicha 13 dan ziyod tur kiradi
(Kruganova, 1966).
Turkumdagi 13 tur o’simliklardan 5 turi tarkibida glitsirrizin moddasi saqlanadi. Bu
turlar haqiqiy miyalar deb yuritiladi. Qolgan 8 turi esa boshqa biologyk faol moddalar
tuplaydi, ular yolg’on (psevdo) miyalar deb nomlanadi. Haqiyqiy miyalardan
O’zbekistonda 2 tur: siliq shirinmiya (Glycyrrhiza glabra) va achchits miya
(Glycyrrhiza aspera) keng tarqalgandir. Miyalar turkumi turlaridan eng katga
a^amiyatga ega bulgani siliq shirinmiya va ural shirinmiyasi (Glycyrrhiza uralensis) dir.
Ammo, ikkinchi tur O’zbekistonda tabiiy holda uchramaydi va ekib ham o’stirilmaydi.
Hozirgi kunda faqatgina kollektsiya va tajriba uchastkalarida mavjud
3.5 Turkmanistonda tarqalgan dorivor o’simliklar

36

Ko’p jildli bu kitob nafaqat xalqaro tibbiyot doirasida yuqori akademik qiziqish
uyg’otmoqda balki keng kitobxonlar doiasida ham kata shuhrat qozongan. Ushbu kitob
o’simliklar dunyosi va xalq tabobatiga oid noyob ensklapediyalar millionlab insonlar
ucun xizmat qilib kelmoqda. Qadim zamonlardan beri odamlar o’simlikning shifobaxsh
kucini kashf etib, turli kasalliklarni davolashda foydalanishgan. Bugungi kunda
zamonaviy tibbiyot va xalq tabobatida qo’llash uchun Berdimuhammedovning
ensklapediyasi xizmat qilib kelmoqda.
Turkmaniston Kaspiy mintaqasining butun qirg’og’I quyidagi o’simliklarga boy:
sarsazan, achchiq shuvoq, turkman astragali, yandak, oddiy harmala.
Voha yerlarini butunlay madaniy o’simliklar (paxta, g’alla, sabzavot meva asosan
uzumzorlar) egallagan.
Achchiq shuvoq: Shuvoqning faol moddalari og'iz bo'shlig'idagi ta'm nervlarining
oxiriga ta'sir qilib, oshqozon-ichak traktining sekretor funksiyasini refleksli ravishda
kuchaytiradi. Asosiy ahamiyat absintinga berilgan bo'lib, bu modda safro, pankreatik
va me'da shirasining sekresiyasini oshiradi. Eksperimentda seskviterpenoidlarning
miqdori immun reaktsiyalarini barqarorlashtirishga yordam berishi isbotlangan. Undan
ajratib olingan lakton, absintin va polisaxaridlar yig'indisi yallig'lanishga qarshi ta'sirga
ega bo'lib, shilliq pardalardagi nuqsonlar sohasida proliferativ hodisalarni
faollashtiradi, nospesifik immunitet omillarini rag'batlantiradi.

-rasm Achchiq shuvoq
37

$O'simlikdan tayyorlangan preparatlar ishtaha ochuvchi va ovqat hazm qilishga yordam beruvchi dori sifatida, jigar, o't pufagi yallig'lanishi va gastrit kasalliklarida ishlatiladi. Tarkibida achchiq moddalar saqlagani bois antimikrob ta'sirga ega. Tojikiston davlat universiteti biologiya fakulteti odam va hayvonlar fiziologiyasi kafedrasi negizida shuvoq o'tining biologik faol moddalari terapevtik xossalarini umumiy farmakologik tekshirishdan o'tkazilgan . Tadqiqotlar natijasida eksperimental hayvonlarda (oq kalamushlar, oq sichqonlar, quyonlar) achchiq shuvoqning quyidagi farmakologik xususiyatlar aniqlangan: yallig'lanishga qarshi, gepatoprotektiv, diabetga qarshi, antioksidant, termal himoya. Shuvoqdan olingan preparatlarning yallig'lanishga qarshi ta'siri oq kalamushlar oyoqlaridagi shishni kuzatish jarayonida o'rganilgan. Kalamushning oshqozoniga tarkibida gistamin (0,1% gistamin eritmasi) va serotonin (0.01% serotonin eritmasi) bo'lgan o'simlik damlamasi (2 va 5 ml\kg) yuborilganda oq kalamushlar oyoqlarida shishlar rivojlanishi mos ravishda 66,0% va 13,0% atrofida kamaygan. Ekspremental tadqiqotlar davomida shuvoqning biologik faol moddalari gepatoprotektor ta'sirga ega bo'lib, jigarning antitoksik va sekretor funktsiyalarining tiklanishga yordam berishi aniqlangan. 38$

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Karshibaev X. K, Maxkamov T.X. “Dorivor o’simliklar biologiyasi va ekologiyasi”
Guliston-2022
2. Berdiyev E. T, Axmedov E.T “Tabiiy dorivor o’simliklar” Toshkent-2018
3. Alibekov A. L “O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi” fanidan ma’ruzalar matni
Samarqand-2019
4. Berdiyev E. T, Axmedov E.T “Dorivor o’simliklani yetishtirish texnologiyasi”
Toshkent-2017
5. Vaxobov. X, Abdulqosimov.A.A, Alimkulov.N.R “Materiklar va okeanlar tabiiy
geografiyasi” Toshkent-2020
6. Rasulovа. F “Dorivor o’simliklarda ilmiy izlanish asoslari” O’quv-uslubiy qo’llanma
Andijon-2020
7. Ayupov R.X , Afzalov Z.Sh “ Dorivor o’simliklar va ulardan foydalanish”
Toshkent-2015
8. M.T.Isag‘aliyev, S.Meliboyev, Z.J.Isomiddinov, M.V.Obidov. “Dorivor o‘simliklar
biologiyasi va ekologiyasi” Classic-2021
9. Agrobank 100 kitob to’plam “Dorivor o’simliklarni o’stirish va yetishtirish” 41-kitob
10. Ahmedovna O’, Ergashev A, Abzalov A, Yulchiyeva M, Mustafakulov D “Dorivor
o‘simliklarni yetishtirish texnologiyasi va ekologiyasi” Toshkent-2018
Internet saytlari:
11. www. plantarium.ru
12. www. theplantlist.org
13. www. wikipedia.org
14. http://www.ru.wikipedia.org/proisxojdeniya_kulturnyx_rasteniy
15. http://www.school.xvatit.com/index/kulturnyx_rasteniy.ppt
39

kurs ishi

Купить

Похожие документы
O'simliklarning nafas olishi
Gazanda - vitaminlar zahirasi
Evkalipt turlari- subtropiklarning qimmatbaho dorivor o’simliklari
Efir moylarini kimyoviy tahlil qilish
Dorivor mahsulotlarga me’yoriy hujjatlar

Информация о документе

Продавец

O’rta Osiyoda tarqalgan ayrim dorivor o’simliklar biologiyasi va ekologiyasi

Похожие документы