O’rta Osiyodagi noyob va Qizil kitobga kiritilgan o’simliklar

Информация о документе

Цена	24000UZS
Размер	896.3KB
Покупки	1
Дата загрузки	12 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Ботаника

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

O’rta Osiyodagi noyob va Qizil kitobga kiritilgan o’simliklar

Купить

KIRISH
O‘rta Osiyo o‘zining boy tabiiy resurslari, xilma-xil iqlim sharoiti va o‘ziga xos
ekotizimlari bilan ajralib turadi. Ushbu mintaqa Osiyo materigining markaziy qismida
joylashgan bo‘lib, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va
Turkmaniston kabi davlatlarni o‘z ichiga oladi. Hududning tabiiy sharoiti juda
murakkab bo‘lib, cho‘llar, tog‘ tizmalari, dashtlar, o‘rmonzorlar va daryo vodiylari
kabi turli landshaftlarga ega. Bunday xilma-xillik o‘simliklarning ko‘plab noyob
turlari yashashi uchun qulay shart-sharoit yaratadi. Lekin so‘nggi yillarda inson
faoliyati natijasida mintaqadagi o‘simliklarning kamayishi, ayrim turlarning yo‘qolib
ketish xavfi ostida qolishi katta ekologik muammoga aylanib bormoqda. Shu sababli
O‘rta Osiyoning noyob va yo‘qolib borayotgan o‘simlik turlarini o‘rganish, ularni
muhofaza qilish va ko‘paytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish dolzarb
masala hisoblanadi.
O‘simliklarning kamayishiga olib kelayotgan asosiy omillar qatoriga qishloq
xo‘jaligi yerlari kengayishi, yaylovlarning ortiqcha ekspluatatsiyasi, o‘rmonlarning
kesilishi, sanoat rivojlanishi, tabiiy resurslarning noto‘g‘ri ishlatilishi va iqlim
o‘zgarishi kiradi. Ayniqsa, ayrim dorivor va bezakbop o‘simliklarning nazoratsiz
yig‘ib olinishi ularning tabiiy yashash hududining qisqarishiga olib kelmoqda.
2

Shuning uchun ko‘plab noyob o‘simlik turlari xalqaro va milliy darajadagi Qizil
kitoblarga kiritilgan.
Mavzuning dolzarbligi: O‘rta Osiyodagi noyob va Qizil kitobga kiritilgan
o‘simliklarni o‘rganish va ularni muhofaza qilish masalasi bugungi kunda muhim
ekologik va ilmiy muammolardan biri hisoblanadi. Insoniyatning tabiiy resurslardan
haddan tashqari foydalanishi natijasida mintaqaning biologik xilma-xilligi sezilarli
darajada kamayib bormoqda. O‘rmonlarning kesilishi, yaylovlarning noto‘g‘ri
ekspluatatsiyasi, yerlarning degradatsiyasi va iqlim o‘zgarishi kabi omillar tufayli
noyob o‘simlik turlari yo‘qolish xavfi ostida qolmoqda.
Mintaqada uchraydigan ko‘plab o‘simliklar nafaqat ekologik ahamiyatga ega,
balki iqtisodiy va dorivor jihatdan ham katta qimmatga ega. Masalan, pista daraxti
(Pistacia vera) va Regel bodomi (Amygdalus regeli) kabi o‘simliklar oziq-ovqat
sanoatida muhim ahamiyat kasb etsa, Turkiston tog‘ lolaqizg‘ishi (Tulipa greigii)
bezakbop o‘simlik sifatida baholanadi. Bundan tashqari, ferula (Ferula foetida) kabi
dorivor o‘simliklar qadimdan tibbiyot va farmatsevtikada qo‘llanilgan. Lekin ularning
tabiiy yashash muhitining buzilishi ularni yo‘qolib ketish xavfi ostida qoldirmoqda.
Shu boisdan, O‘rta Osiyoning noyob o‘simliklarini o‘rganish, ularning ekologik
holatini baholash va muhofaza qilish choralarini ishlab chiqish dolzarb vazifalardan
biri hisoblanadi. Mazkur mavzuning ahamiyati nafaqat ekologik muhofaza choralarini
ishlab chiqish bilan cheklanmay, balki barqaror rivojlanish va atrof-muhitni muhofaza
qilish bo‘yicha ilmiy hamda amaliy tadqiqotlarni olib borishni ham talab qiladi.
Kurs ishi maqsadi va vazifalari
3

Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi O‘rta Osiyodagi noyob va yo‘qolib
borayotgan o‘simlik turlarini o‘rganish, ularning tabiiy yashash sharoitlarini tahlil
qilish hamda ularni muhofaza qilishning ilmiy va amaliy chora-tadbirlarini ishlab
chiqishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
1. O‘rta Osiyo florasining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish va mintaqadagi
noyob o‘simliklar haqida umumiy ma’lumot berish.
2. Qizil kitobga kiritilgan o‘simliklar turlarini o‘rganish, ularning tarqalish areali
va ekologik sharoitlarini tahlil qilish.
3. O‘simliklarning kamayishiga sabab bo‘layotgan asosiy antropogen va tabiiy
omillarni aniqlash.
4. Tabiiy muhitni tiklash va o‘simliklarni muhofaza qilish bo‘yicha xalqaro va
milliy darajada amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni o‘rganish.
5. O‘simliklarni muhofaza qilish va ko‘paytirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar
ishlab chiqish.
Ushbu kurs ishining tadqiqot predmeti O‘rta Osiyoning Qizil kitobga kiritilgan
noyob o‘simliklari, ularning biologik va ekologik xususiyatlari hamda ularni
muhofaza qilish usullari hisoblanadi.
Tadqiqot obyekti esa O‘rta Osiyo mintaqasidagi noyob o‘simliklar, ularning
tabiiy yashash sharoitlari, antropogen ta’sir omillari va muhofaza qilish bo‘yicha
amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar tashkil etadi.
O‘rta Osiyoning noyob va yo‘qolib borayotgan o‘simliklarini o‘rganish va ularni
muhofaza qilish bugungi kunda global va mintaqaviy miqyosda muhim ekologik
4

muammolardan biri hisoblanadi. Hududdagi tabiiy ekotizimlarning degradatsiyasi,
inson omillari va iqlim o‘zgarishi natijasida ko‘plab o‘simlik turlari yo‘qolish xavfi
ostida qolmoqda. Shu sababli, ushbu mavzuni o‘rganish nafaqat ilmiy ahamiyatga,
balki amaliy muhofaza tadbirlarini ishlab chiqish uchun ham katta ahamiyatga ega.
Ushbu kurs ishida O‘rta Osiyo florasining o‘ziga xos xususiyatlari, noyob
o‘simliklarning ekologik ahamiyati, ularga tahdid solayotgan omillar va muhofaza
qilish usullari o‘rganiladi. Natijada, O‘rta Osiyo ekologik barqarorligini ta’minlash va
biologik xilma-xillikni saqlash bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqilishi
ko‘zda tutilgan.
5

I-BOB O ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIZIL KITOBIGAʻ
KIRITILGANDORIVOR NOYOB O’SIMLIKLARNING INSON
HAYOTIDAGI AHAMIYATI
1.1 Qizil kitobga kiritilgan dorivor o'simliklar va ularning tibbiyotda
qo'llanilishi (Farg’ona vodiysi misolida)
O'zbekiston florasi juda boy bolib, guli osimliklarning 4500 turi malum, ularning
577 taga yaqini dorivor o'simlilardir. Shulardan 120 tasidan hozirgi kunda tibbiyotda
keng qo'llanilib kelinmqda. O'zbekistonda tarqalgan o'simliklarning 10-12%
muhofaza qilishga muhtoj o'simlilar xisoblanadi. So'ngi yillarda bu o'simliklardan
nato'g'ri foydalanish va ayovsiz yig'ib olinishi va qarovsiz qolganligi sababli turlar
soni kamayib, yo'qolib ketish arafasiga kelib qolgan. Bunday o'simliklarni himoyalash
maqsadida O'zbekiston Respublikasi qizil kitobi tasis etilgan bo'lib,bu kitobga 4ta
kategorya bo'yicha o'simlilar kiritiladi. O'zbekiston Respublikasi Qizil kitobi 1984-
yilgi birinchi nashrida 163 tur o'simlik kiritilgan bo'lsa, 1998-yildagi nashrida bu
o'simliklar soni 301taga yetdi. So'ngi 2019-yildagi yangi nashirda bu raqamlar 314
taga yetdi. Bundan ko'rinib turibdiki, so'ngi yillarda hududimizdagi o'simliklarning
maydonlari va turlari kamayib bormoqda. So'ngi o'n yillik natijalar shuni ko'rsatdiki
O'zbekiston hududida muhofazaga muhtoj yana 138 o'simlik turlari aniqlandi.
O'zbekiston respublikasi fanlar akademyasining izlanishlari natijasida O'zbekistonda
uchraydigon chiroyli gullari bilan dunyoga mashxur lola va sallagullarning piyozlari
bilan ayovsiz o'rib olinishi natijasida turlar soni keskin kamayib ketganligi aniqlandi.
Xalq tabobatida va tibbiyotda keng qo'llaniladigon qimmatbaxo dorivor
o'simliklar xisoblangan yetmak, buzulbang, kovrak, shirinmiya, kovul kabi o'simlar
6

soni ham homashyo bazasi ham sezilarli kamaydi. Bundan tashqari Buxoro
otostegiyasi, yirik giliostrovskiya, Minkivits teziumi kabi relikt turlar yo'qolib ketish
arafasiga kelib qoldi. Ma'lumki, Farg'ona vodiysimning qulay tabiati va mo'tadil iqlim
sharoiti bu yerlarda boy va xilma-xil o'simliklar, hayvonot olami namunalarini
tarqalishini taqozo etadi. Lekin regionda tez sur'atlarda rivojlanib borayotgan
texnogen, ijtimoiy urbanizatsiya, demografik jarayonlar tabiiy muhitga o'z ta'sirini
ko'rsatmoqda. Buning obyektiv va subyektiv sabablari mavjud. Farg’ona vodiysining
geografik o'rni chuqurlikda joylashib, atrofini baland tog'lar bilan o'ralganligi
atmosfera havosi sirkulyatsiyasiga salbiy tasir etadi. Vodiy hududlaridagi kimyoviy,
avtomobilsozlik, yog'- ekstraksiya, mebelsozlik, paxta tozalash va boshqa zavodlar
tomonidan atrof-muhitga chiqindilar chiqarilmoqda. Boshqa joylardagi kabi transport
vositalari sonining uzluksiz oshib borishi va ulardan chiqayotgan gazlar, kimyoviy
birikmalar tufayli atmosfera ifloslanib bormoqda. Shuningdek, suv va tuproq holatida
ham salbiy jihatlar sezilmoqda Dorivor o'simliklardan olinadigon moddalar hozirgi
payitgacha suniy ravishda sintezlanmagan bo'lib, faqat tabiiy usulda o'simliklardan
ajratib olish mumkin. Bunday o'simliklarning sonining kamayishi esa farmakalogiya
homashyo bazasida kamchiliklarni keltirib chiqaradi. Insonlarning o'simliklardan
nato'g'ri foydalanishi natijasida esa bunday o'simliklar tobora kamayib bormoqda.
Qizil kitobning yangi nashrida 20 dan ortiq dorivor o'simliklar turlari kiritilgan
bo'lib, ularning hammasi ham tarkibi jihatdan juda foydali hisoblanadi. Ularning
taribida efir moylari, alkaloidlar, karotinlar flavanoidlar, kumarinlar va bacha turdagi
vitaminlar mavjud. Kovrak-Ferula o'simligi ziradoshlar oilasiga mansub, ko'p yillik
o'simlik.Yer yuzida bu o'simlikning 160dan ziyod turi tarqalgan. Bo'yi 1 metrga
7

yetadigon, poyasi tik, yog'on, ichi kovak, yuqori qismi shoxlangan. Ildizoldi bargali
bandli, 3 bo'lakli, poyadagilari maydaroq, poyada ketma-ket joylashgan. Gullari
soyabon to'pgulda joylashgan. Kovrak monokarp o'simlik bo'lib, 7-8 yilda bir
marotaba gullab, urug' beradi. Kovrak ildizi tarkibida havoda qotib qoladigon
asafetida va efir moylari saqlaydi. Asfetidaning tarkibidan ferfulat kislata, qatron
spirtlar, kumarinlar ajratib olingan. Efir moyidan esa sulfidlar, kumarin va boshqa
moddalar borligi aniqlangan. Ildiz tarkibida kraxmal ham bor. Kovrak ildizidan
olingan yelimdan asab sistemasi kasalliklarida o'pkadagi shamollash astma, ko'k
yo'tal, sil, zaxm kasalliklarida foydalaniladi. Kovrakdan tayyorlangan galen
pereparatlari esa arterial bosimni pasaytiradi, kapillyar qon tomirlari mo'rtligini
bartaraf etadi. Ildizidan tayyorlangan damlama har qanday og'riqni qoldirish
xususiyatiga ega. Hozirgi kunda kovrakning ildizi bilan ayovsiz o'rib olinishi
natijasida, kovrakning tabiiy tarqalgan xududlari keskin kamayib ketdi. Chunki
kovrakning ildizi bilan sug'urib olingan joydan boshqa kovrak unib chiqmaydi bu esa,
kovrak o'simligining soni kamayishiga yana bir sabab xisoblanadi. Farg'ona
vodiysining mashxur Shoximardon tog'larida O'zbekiston Respublikasi "Qizil Kitobi"
ga kiritilgan va noyob hisoblangan muhim alkaloidlar,glikozidlarga boy bo'lgan
sug'uro'ti va hiyol o'simliklari cheklangan maydonlarda uchraydi. Shularni hisobga
olgan holda ular tarqalgan formatsiyalarda melioratsiya ishlarini olib borish va
ularning yo'qolib ketishini oldini olish kerak. Ushbu o'simliklarni muhim dorivorligini
hisobga olib, ularni madaniylashtirish ishlarini olib borish kerak. Bulardan tashqari
vodiyning tog li hududlarida parpi, arelquyruq, dalachoy, bozulbang, mingbarg,
o'lmas o'ti kabi foydali o'simliklarning areallari ham kamayib ketmoqda.
8

Etmak - Acanthophyllum chinniguldoshlar oilasiga mansub, ko'p yillik o'simlik.
O'zbekistonga bu turkumga mansub 2 ta tur o'simlik tarqalgan. Tog' va adir yon
bag'irlarida Etmakdan tabobatda balg'am ko'chiruvchi vosita sifatida va imuninetni
ko'tarish uchun foydalaniladi. Adonis-herba adonidis renunculacae oilasiga mansub
ko'p yillik o'simlik. Uzunligi 5-20sm ga yetadi. Ildizi qisqa jigarrang tusda bo'ladi.
Barglari tuxumsimon, palmasimon, 5 bo'lakka bo'lingan, tuksiz bo'ladi. Gullari
poyaning tepasida yakka yaka joylashadi, yirik sariq rangli bo'ladi. Mevasi yong'oq.
Aprel may-oylarida gullaydi, mevalari iyun-iyulda pishadi. Adonis tarkibida yurak
glikozidlari mavjud. Pishmagan mevalari va barglari ularga eng boy hisoblanadi.
O'simlikning yer ustki qismida K-strofantin, simarin moddalari bor. Ildiz qimida esa
K-sprofantin mavjud. Glikozidlardan tashqari bu o'simlikda o'sadi. Bo'yi 50 - 80 sm
ildizi 2 m churlikkacha boradi buralgan, barglari qaram-qarshi,qalami yoki
nashtarsimon. Barg bandi va poyasi tuksiz yoki mayda mayin tuklar bilan qoplangan
bo'ladi. Gullari mayda bo'lib, shoxlarining uchki qismida 2tadan bo'lib joylashadi.
Gultoji barglari pushti 5ta, changchisi esa 10ta, urug'chisi 1ta. Mevasi bir urugli
meva. Etmak - Acanthophyllum Etmakning dorivorlik xususiyati ildizida bo'lib,ildizi
tarkibida 10-30% saponin moddasi,aglikonogipsogen, 3 malekula ksiloza va 1
malekula glyukuran kislata galaktoza, ramnoza, furoza, arabinoza moddalari borligi
aniqlangan va adenin spirit Adonis-herba adonidis
• 2,6-dimetoksixinon
• Fitosterollar
• Flavanoidlar
• Sterpid saponinlar
9

• Organik kislatalar
• Karetenoidlar
• Xolin,kumarin mavjud.
Adonisdan yurak aksalliklarida keng foydalaniladi. Yurak tezligini
sekinlashtirish, sistolni oshirish, diastolni uzaytirish, yurak urish hajmini oshirshda
keng foydalaniladi Anzur yoki suvarov piyozi piyozdoshlar oilasiga mansub
piyozboshli o'simlik xisoblanadi. Bu o'simlikni Oltoy Tyanshan, Osiyo tog'larida
uchratish mumkin. O'imliknng barglari keng 35-40 sm, uchlari pastga qaragan bo'ladi.
O'simlikning balandligi 130sm gacha yetadi, to'pgullari yarim shar yoki sharsimon
shaklda bo'ladi. To'pgulining diametiri 10-12 smga yetadi. Gullari pushtibinafsha
rangda bo'ladi. Tarkibida boshqa piyozli o'simliklarga nisbata bir-necha marta ko'p C
vitamini, barglarida esa B va E vitaminlari, steroidlar, alkaloidlar, saponinlar
aniqlangan. Bu o'simlik chiroyli bo'lishi bilan birga foydali ham xisoblanadi.
Imunitetni oshirish va qon aylanishini yaxshilash xususiyatiga ega. Bozulbang-
Lagochilus inebrians Lamiaceae oilsiga mansub yarim buta hisoblanadi. Balandligi
24-60smo'q ildizli, oddiy yoki shoxlangan tukli poyalardan iborat.barglari qarama
qarshi, keng tuxumsimon, 3-5ga bo'lingan. Gullari 4-6 tadan barglar qoltig'idan
chiqqan yarim halqali boshoqsimon to'pgulda joylashgan, gultojibarglari 5 bo'lakli,
ikki labli, pushti. Mevasi senobiy meva, uzunligi 3-4 mm silliq sarg'ish-kulrang
yong'oqchadan iborat. May-iyulda gullaydi, mevasi esa avgust-sentyabr oylarida
pishib yetiladi. Vodiyda xilma-xil o' simliklar quyidagi daryolar havzalarida
tarqalgan: Isfara daryosi havzasida 1429, Xodja-Bakirgan daryosi havzasida 1463 tur
va Shoximardonsoy havzalarida 1353 tur. Taxminlarga ko'ra Qizilungur, Qoraungur
10

daryolari havzasida (Farg'ona tog'i) hamda Oloy vodiysida ham 1400-1500 lar
atrofida o'simliklar uchraydi. Hisob-kitoblarga ko'ravodiy hududlarida 500 tur
atrofida chorva mollari uchun ozuqa bo'ladigan, 400 tur atrofida dorivor, 300 turdan
ortiq alkaloidli, 200 turlar atrofida efirmoyli va 500 turdan ortiq asal-shirali va boshqa
xomashyobop o'simliklar tarqalgan. Shoximardon va yordon qishloqlari atrofidlarida
O'zbekistonning "Qizil Kitob"iga kiritilgan noyob va kamyob hisoblangan sug'ur o'ti
(Adonis chrysocyathus), hiyol(Physochlaina alaica), Turkiston shotarchasi(Fumariola
turkestanica), Margarita marmaragi( Salvia margaritae) hamda kam tarqalgan Paulsen
va tukli bozulbanglar (Lagochilus paulsenii L. pubescens), Olga sorbariyasi (Sorbaria
olgae) uchraydi. Vodiyda cheklangan maydonlarda Markaziy Farg'ona choli saqlanib
qolgan, bu joylarda ham 120 ming gektar qumliklar, 80000 gektar sho'rxok joylar
shuningdek, toqayzorlar saqlanib qolgan. Bu yerlarda hamda Sirdaryo vohasida
talaygina turang'ilzorlar, jiydazorlar va yulgunzorlar saqlanib qolgan. Qumli va
barxanli substratlar oq va qora saksavul, cherkez, qandim, qumuzum va quyonsuyak
kabi daraxt va butazorlarni uchratamiz. Vodiyning barcha ekosistemalari kabi chol
ekosistemasi ham antropogen omillarning salbiy tasiriga uchragan. Hozir bu yerlarda
Marg'ilon va Farg'ona ekologik muammolar o'zining mavqei hatarliligi jihatdan
birinchi o'rinda turadi. Atrof-muhit tirik organizmlarining yashashi uchun normal
ekologik parametrlarga ega bo'lgan chegaralar miqyosida ya'ni biosfera chegaralari
o'rganiladi. Insonlarning tabiatga ko'rsatayotgan ta'sirlari aytarli katta bo'lmagan
taqdirda ushbu muammo iqtisodiy muammolarga kiritilmas edi. Ya'ni tabiat har doim
bizga cheksiz xizmat ko'rsatadi deb tushunilar edi. Lekin bugungi kundagi axvol
shuni isbotlab turibdiki, tabiat insolarni o'ylamay, haddan tashqari ko'p ko'rsatadigan
11

ta'sirlariga bardosh bera olmas ekan, ya'ni u o'z-o'zini qaytadan tiklab ulgura
olmayapti. Farg'ona vodiysida 2000 dan ortiq gulli o'simliklar tarqalgan bo'lib, ular
orasida shifobaxsh o'simliklar alohida o'rin egallaydi. Rang-barang flora va o'simliklar
qoplamining mavjudligi turlarga boy bo'lgan dorivor o'simliklar o'sishini taqozo etadi.
Vodiy hududlarida 276 turdorivor o'simliklar tarqalganbo'lib, ular 309 turkum va 74
oilaga mansub. Farg'ona vodiysi dorivor o'simliklarining 422 turi (89%) xalq
tabobatida va 54 turi(11%) ilmiy tibbiyotda qo'llaniladi. Farg'ona vodiysining tabiiy
o'simliklar qoplamiga tushayotgan antropogen ta'sirotlar miqyosining oshib borishi
tufayli bir qancha shifobaxsh turlarning areallari qisqarib, zaxiralari keskin kamayib
bormoqda. Ularning ayrimlari muhofazaga va madaniylashtirishga muhtoj bo'lib
qolmoqda. Tog'rayhon, qashqarbeda, limon o'ti, arslonquyruq kabi turlarning
autekologiyasi o'rganildi.
1.2 Jizzax viloyatidagi qizil kitobga kiritilgan burchoqdoshlar yoki
dukkakdoshlar (fabaceae) oilasi vakillarining biologiyasi va ekologiyasi
Tirik organizmlarning klassifikatsiyasini shakllantirishda olimlar tarixiy
taraqqiyot davomida o‘simliklar va hayvonlarning juda ko‘p turlari qirilib ketganligini
aniqlashgan. Inson tomonidan ularning qirib tashlanishi, yashash joylarining buzib
tashlanishi shunga olib keldiki, natijada ularning ko‘pchiligi kamyob va muhofazaga
muhtoj bo‘lib qoldi. TMQHI tashabbusiga ko‘ra ilk bor 1966-yilda muhofaza qilinishi
kerak bo‘lgan turlarni o‘z ichiga olgan xalqaro “Qizil kitob” nashr etildi.
O‘zbekistonning noyob va kamayib borayotgan o‘simlik, hayvonlari haqidagi
dastlabki ma’lumotlar 1979-yil ta’sis etilgan "Qizil kitob"da o‘z aksini topgan.
12

O‘zbekiston “Qizil kitob”ining o‘simliklar olamiga bag‘ishlangan qismi 1984-yil
nashr qilingan va unga 163 tur o‘simlik kiritilgan. “Qizil kitob” davriy nashr
hisoblanadi. Unga kiritilgan o‘simliklar va hayvon turlariga Tabiatni muhofaza qilish
Xalqaro Ittifoqi taklif etgan tasnifga binoan kamyobligiga ko‘ra 4 maqom (status)
berildi:
 0. yo‘qolgan va yo‘qolish arafasida turgan (jiddiy muhofaza talab etuvchi)
turlar;
 1. yo‘qolib borayotgan (areali va soni kun sayin kamayib borayotgan, maxsus
muhofazaga muhtoj) turlar:  2. kamyob, bevosita yo‘qolish xavfi bo‘lmasada, kichik
maydonlarda kamdan kam uchraydigan (muhofazaga muhtoj) turlar;
 3. muayyan vaqt davomida soni va tarqalgan maydonlari tabiiy sabablarga ko‘ra
yoki inson ta’sirida qisqarib borayotgan (sonini nazorat qilib turish talab qilinadigan)
turlar;
“Qizil kitob” ga kiritiladigan tirik organizmlar bo‘yicha taklifni ilmiy tekshirish
muassasalari, davlat va jamoat tashkilotlari, ayrim olimlar tavsiya qilishi mumkin.
Muhofaza qilinishi natijasida o‘z arealini tiklagan va yo‘qolib ketish xavfi
tug‘ilmaydigan o‘simlik va hayvonlar “Qizil kitob” dan chiqariladi. Qizil kitobda har
bir turning o‘zbekcha, ruscha, lotincha nomlari va ularning qaysi oilaga mansubligi
ko‘rsatilgan. Shuningdek, turlarning qisqacha tavsifi (hayotiy shakli, bo‘yi, shox-
shabbasi, bargi, guli, mevasi va fenologiyasi), tarqalishi va chizma xaritada
uchraydigan joylari keltirilgan. Tabiiy sharoitda o‘stirish usullariga ham to‘xtalib
o‘tilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Botanika instituti faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
13

to‘g‘risida” 2018-yil 17-iyuldagi PQ-3861-son qarori ijrosini ta’minlash, kamyob va
yo‘qolib ketish xavfi ostidagi yovvoyi hayvonlar va yovvoyi tarzda o‘suvchi
o‘simliklarning turlari (kichik turlari)ni saqlab qolish va qayta ko‘paytirishni
ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: O‘zbekiston Respublikasi
Qizil kitobini tayyorlash, nashr etish va yuritish tartibi to‘g‘risidagi nizomga muvofiq;
1.Kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostidagi hayvonlar va o‘simliklarni saqlab qolish
bo‘yicha idoralararo komissiya tarkibiga muvofiq tasdiqlansin. 2. O‘zbekiston
Respublikasi Hukumatining ayrim qarorlari o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin. 3.
O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat
qo‘mitasi manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda o‘zlari qabul qilgan
normativ-huquqiy hujjatlarni ushbu qarorga muvofiqlashtirsin. 4. Mazkur qarorning
bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining birinchi
o‘rinbosari — “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ boshqaruvi raisi A.J. Ramatov,
O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari — O‘zbekiston Respublikasi
Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi raisi S.R. Xolmuradov hamda O‘zbekiston
Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi raisi B.T.
Qo‘chqorov zimmasiga yuklansin. Jizzax viloyati O‘rta Osiyoning markaziy qismida,
Turon tabiiy -geografik kichik o‘lkasining tog‘oldi va tog‘ oralig‘i tekisliklari
hududida joylashgan. O‘zbekiston miqyosida viloyat mamlakatimizning deyarli
markazida joylashgan bo‘lib, Mirzacho‘l, Qizilqum va Zarafshon tabiiy geografik
o‘lkalarining ma’lum bir qismlarini o‘z ichiga oladi. Viloyatning umumiy maydoni
21,2 ming kv km, aholisi 1,4 mln kishidan ortiq. Viloyat hududi sharqdan g‘arbga
182,5 km, shimoldan janubga 175 km gacha davom etadi. Jizzax viloyati florasining
14

flora va yuksak o‘simliklarini o‘rganish masalasi dolzarb hisoblanadi. Molguzar tog‘
tizmasining shimoliy qiyaliklari, hozirgi kunda butunlay sug‘orish yerlariga
o‘zlashtirilgan, qo‘riq yerlariga qaratilgan. Kuchli bo‘linmalar, relefning
murakkabligi, balandligi, iqlim sharoiti Jizzax viloyati florasining xilma-xilligidan
dalolat beradi. Bu yerda O‘rta Osiyoning barcha tog‘ va tog‘ oldi turlari keng
tarqalgan. Lekin Jizzax viloyati O‘zbekistonning aholisi quyuq bo‘lgan va
o‘zlashtirilgan yerlar ko‘p bo‘lgan areal hisoblanadi. Bu yerda uy hayvonlarini
ortiqcha boqilishi, boshoqli o‘simliklarni ekilishi mazkur hududning florasining
o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Natijada, o‘simliklarning nihoyatda kamayishi va
yer eroziyasi kuchayib bormoqda. Molguzar tog‘ tizmasining florasining asosiy
qismini “Qizil kitob” ga kiritilgan turlari tashkil qiladi. Jizzax viloyatida
o‘simliklarning 52 turi O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan. Ulardan 0
kategoriyasining 1 turi (ehtimol yo‘q bo‘lib ketishi mumkin), 1 toifadagi 14 turdagi
(yo‘qolib ketish xavfi ostida), 2 toifadagi 29 ta (kam uchraydigan) va 3-toifadagi 8 ta
tur (kamayib ketgan), Qizil kitobga kiradigan 52 turidan 46 tasi qo‘riqxonalar va
milliy bog‘larda va 6 tasida muhofaza qilingan hududlarda himoya bilan
ta’minlangan. Jizzax viloyatida Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan (IUCNRedList)
o‘simliklarning 9 turi mavjud, ulardan faqat bittasi O‘zbekiston Qizil kitobiga
kiritilgan - IUCNRedList.
Burchoqdoshlar – Fabaceae oilasi Burchoqdoshlar – Fabaceae oilasi eng kata
oilalardan biri bo‘lib, 650 turkumga mansub 18 000 turni o‘z ichiga oladi. Bu oilasi
vakillari yer sharining hamma quruqliklarida uchraydi. O‘zbekistonda esa 35
turkumga mansub 422 turi o‘sadi. Bu oilaga o‘tlar, chala butalar, butalar, lianalar,
15

ba’zan daraxtlar ham kiradi. Ularning barglari murakkab patsimon, panjasimon, uch
bo‘lakchali, goho oddiy bo‘ladi. Gullari ikki jinsli noto‘g‘ri bo‘lib, gulyon barglari
bor. Gulkosachabarg 4-5 ta, gultojisi ham 4-5 ta, changchisi 10 ta, shundan 9 tasi
qo‘shilib o‘sgan, bittasi alohida. Bu oila 3ta oilachaga bo‘linadi:
1. Sezalpindoshlar - Caesalpinaceae.
2. Mimozadoshlar - Mimosaceae.
3. Burchoqdoshlar – Fabaceae.
Burchoqdoshlar oilasi beda (Medicago L.), qashqarbeda (Melilotus L.), sebarga
(Trifolium L.), esparset (Onobrichus L.), no‘xat (Cicer L.), burchoq (Lathyrus L.),
yasmiq (Lens L.), boqila (Vicia L.), miya (Glycyrrhiza L.), yantoq (Alhagy L.),
afsonak (Thermopsis L.), ko‘k no‘xot (Pisum L.), astragal (AstragalusL.) kabilar
kiradi. Oilaning eng yirik turkumi astragal (Astragalus L.) bo‘lib, unga 3300 ga yaqin
tur kiradi.
Xulosa qilib aytganda, vatanimiz hududida xususan Jizzax viloyati hududidagi
Qizil kitobga kiritilgan burchoqdoshlar oilasi vakillarini chuqur o‘rganish, ularning
hayot faoliyati o‘rganish natijasida ularning foydali xususiyatlarini yaxshiroq ochib
berishga imkon yaratadi hamda ularning Qizil kitobga kiritilgan vakillarining sonini
oshirishga yo‘l ochadi.
Tur, oila Hudud Kate
goriya Jizzax viloyatida mahalliy
aholining joylashishi
1 . Astragalus belolipovii
KamelinexF.O. Khass.
etN. Sulejm ., астрагал Zomin davlat
qo‘riqxonasi 1 Turkiston tizmasi (Kussoy)
16

Белолипова, Белолипов
астрагали ( Fabaceae )
Astragalus kelleri Popov,
астрагал Келлера,
Келлер астрагали
(Fabaceae) Zomin davlat
qo‘riqxonasi 2 Nuratau (Hayatsay, Asrafsay,
Uchmasoyning quyi oqimi).
Koytash (Amandaryoning quyi
oqimi, Ustaxonsoy, Piyazli
shahri). Malguzar (Jizzax
yaqinida)
. Astragalus
knorringianusBoriss.,
астрагал Кнорринг,
Кнорринг астрагали
(Fabaceae) Zomin davlat
qo‘riqxonasi Zomin davlat
qo‘riqxonasi 2 Nuratau (Yangi qishloq yaqinida,
Deristan qishlog‘i, Saurbel tor
ko‘chasi).Koytash (Jizzaxli
qishlog‘i yaqinida). Malguzar
(Jitiny-Kutan qishlog‘i
yaqinida, Tamerlan darvozasi
darasi). Turkiston (quyi
Guralashsoy)
1.3 O`zbekistonda respublikasi noyob o‘simliklarni saqlash va himoya qilish
choralari
O’simliklar dunyosini va hayvonot dunyosini kadastr qilish vazirligi
Mahkamasining 2000-yil 5- sentabrdagi 343-son bilan tasdiqlangan O‘zbekiston
Respublikasi o‘simlik dunyosi obyektlarining davlat kadastrini yuritish tartibi
17

to‘g‘risidagi nizom hamda O‘zbekiston Respublikasi hayvonot dunyosining davlat
kadastrini yuritish tartibi to‘g‘risidagi nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Mazkur
Nizom O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil -martdagi 109-
sonli “O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobi” to‘g‘risidagi qaroriga asosan
“O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobi”ning (bundan buyon matnda Qizil kitob
deb yuritiladi) tuzilishi hamda uni yuritish tartibini belgilaydi. Hayvonlar va
o‘simliklar holatining davlat monitoringi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 3-
apreldagi 111-son qarori bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasida atrof tabiiy
O zbekiston Respublikasi hududida hozirda 4400 ga yaqin oliy yovvoyi o simlik vaʻ ʻ
2000 dan ziyod zamburug turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj
ʻ
ko plab kamyob endemik va turlar ham bor. Bunday turlarning soni 300 dan ortiq
ʻ
bo lib, ular O zbekiston florasining 10-12 foizini tashkil etadi. Respublika
ʻ ʻ
qo riqxonalarida muhofaza qilinayotgan o simliklarning umumiy holati nisbatan
ʻ ʻ
yaxshi bo lishiga qaramay, ko plab yovvoyi turlarining tabiiy zaxiralari keskin
ʻ ʻ
kamayib ketmoqda. Dunyoga dong i ketgan lola va sallagullar, qimmatbaho o simlik-
ʻ ʻ
yetmak, dorivor o simlik bozulbang kabilar keyingi yillarda keskin kamayib ketdi. Bir
ʻ
qancha turlar yo qolib ketish holatiga kelib qoldi. Aholining tabiatga noto g ri
ʻ ʻ ʻ
munosabati ham o simliklarning kamayib ketishiga sabab bo lmoqda. Ayniqsa shahar
ʻ ʻ
va qishloqlar atrofida qizil lola, sallagul, shirach va shunga o xshash nafis gulli
ʻ
o simliklar juda kamayib ketgan. Tabiatga, o simliklar dunyosiga nisbatan bepisand
ʻ ʻ
munosabatda bo lishiga chek qo yish, tabiat boyliklarini muhofaza qilish va
ʻ ʻ
ko paytirish hammamizning asosiy burchimiz. Qizil kitob — yo qolib borayotgan
ʻ ʻ
yoki yo qolish xavfida bo lgan noyob o simlik va hayvon turlarini qayd qiluvchi
ʻ ʻ ʻ
18

davlat hujjati. Qizil kitobda o simlik va hayvon turlari sonining kamayishi,ʻ
areallarining qisqarib borishi sabablari yoritiladi; ularni saqlab qolish uchun tavsiyalar
berib boriladi. 1948 yilda uncha katta bo‘lmagan Fontenblo shahrida (Parij yaqinida)
o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada tabiatni va tabiiy resurslarni asrash xalqaro ittifoqi
(TRAI) tashkil etildi. TRAI oldiga qo‘yilgan asosiy vazifalardan biri yo‘qolib ketish
arafasida bo‘lgan, inson yordamiga muhtoj va qutqarib qolish choralarini ko‘rish shart
bo‘lgan o‘simlik va hayvonot turini aniqlash bo‘lgan. Shu maqsadda 1949 yilda
doimiy qutqarish qo‘mitasi xizmati tashkil etildi. Unga turli mamlakatlarning taniqli
zoologlari kiritildi. Bu qo‘mitaga tabiatni asrash bo‘yicha eng obro‘li
mutaxassislardan biri - angliyalik Piter Skott rahbarlik qildi. Qo‘mita ulkan ishlarni
amalga oshirdi. Uning maqsadi dunyodagi noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida
turgan hayvonot turlari ro‘yxatini tuzish ( bilan) va nima sababdan bunday holat
yuzaga kelganini tushuntirish edi. Eng kamyob o simliklardan sanalgan Minkvis
ʻ
teziumi turlarining soni 7 tadan 17 tagacha ortdi. Qurama tizmasida kamyob
o simliklardan hisoblangan Korovin shirachi o simligining mavjudligi aniqlandi.
ʻ ʻ
Ayni vaqtda ayrim o simlik turlarining soni keskin qisqarib ketdi. Omonqara
ʻ
o simligi, Pskom piyozi, Margarita marmaragi kabilar shular jumlasidandir. Keyingi
ʻ
yillarda olib borilgan izlanishlar o lkamiz florasiga mansub yana 138 turdagi
ʻ
o simlikni Qizil kitobga kiritish lozimligini ko rsatmoqda. 1998-yil ma lumotlariga
ʻ ʻ ʼ
ko ra, O zbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan o simlik turlarining soni
ʻ ʻ ʻ
301 tani tashkil etgan bo lsa, yangi nashrdan 48 oilaga mansub 313 tur o simlik o rin
ʻ ʻ ʻ
oladi. Bugungi kunda dorivor o‘simliklarga bo‘lgan qiziqish tobora ortib bormoqda,
butun dunyo pandemiyasida insonlar sog‘lig‘iga alohida e tibor berishi, salomatlik
ʼ
19

sirlaridan xabardorligi ortishi, qarigan va surunkali kasalliklarga chalingan insonlar
immun tizimini faollashtirish uchun tabiiy vositalarni afzal ko‘rishi, tabiiy
vositalarning mutloq zararsizligi va foydasi ushbu sohada ilmiy tadqiqotlarga
investitsiyalar hajmining va xalqaro bozorlardagi dorivor o‘simliklarga bo‘lgan
talabning keskin ortishiga sabab bo‘ldi Jumladan, 2020-yilda dunyo mamlakatlarida
dorivor o‘simliklar asosidagi vositalar aylanmasi 100,9 mlrd dollarni tashkil etgan
bo‘lsa, yillik o‘sish 7,2 % dan iborat bo‘lgan. O‘zbekiston tabiiy va geografik jihatdan
dorivor o‘simliklarga boy hudud hisoblanib, respublikada tabiiy holda mavjud 4500
turga yaqin yuksak o‘simliklarning 1200 ga yaqini dorivorlik xususiyatiga ega.
Mamlakatimizda so‘nggi yillarda dorivor va ziravor o‘simliklarni rivojlantirishga,
xususan tabiiy boyliklardan samarali va unumli foydalanishga katta ahamiyat
berilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 10-
apreldagi “Yovvoyi holda o‘suvchi dorivori o‘simliklarni muxofaza qilish, madaniy
holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4670-son qarori sohani tubdan rivojlanishining huquqiy
asoslarini yaratib berdi. Ushbu qarordagi vazifalarni amalga oshirish natijasida
dorivor o‘simliklarni nafaqat tabiatda yovvoyi holda terib olish, balki madaniy holda
plantatsiya usulida ko‘paytirish va qayta ishlashni tashkil etish bilan shug‘ullanuvchi
fermerlar va tadbirkorlar soni ham sezilarli darajada ortib bormoqda. O‘tgan davr
mobaynida 9 ta dorivor o‘simliklar yetishtirish klasterlari tashkil etilib, ular
tomonidan moychechak, kovrak, limono‘t, qalampir yalpiz, qizilmiya, za faron vaʼ
boshqa dorivor o‘simliklar yetishtirilmoqda. Ularning faoliyati natijasida o‘tgan 2021-
yilda 4 ta xorijiy davlatga 1,7 mln AQSH dollar qiymatidagi dorivor o‘simliklar xom
20

ashyosi va qayta ishlangan mahsulotlari eksport qilindi Bugun sohaga e tiborningʼ
ortishi hamda mavjud imkoniyatlardan oqilona foydalanish natijasida respublikada
100 dan ortiq turdagi dorivor o‘simliklarga rasmiy tibbiyotda foydalanishga ruxsat
berilgan bo‘lib, ushbu dorivor o‘simliklarning asosiy qismi tabiiy holda o‘suvchi
o‘simliklar tashkil etadi. Ushbu tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklarning
xomashyo zahirasi chegaralangan bo‘lib, ularni muhofaza qilish, bioekologik
xususiyatlarini o‘rganish, xomashyo zahirasidan to‘g‘ri foydalanish va
ko‘paytirishning ilmiy asoslangan usullarini ishlab chiqish dolzarb muammolardan
biridir. Shuning uchun, O‘zbekistonda farmatsevtika sanoatining ehtiyojlarini dorivor
o‘simliklar xomashyosi bilan ta minlash, mahalliy florani yangi introdutsent o‘simlik
ʼ
turlari bilan boyitish va ularni yetishtirish texnologiyalarini ishlab chiqishni taqozo
etmoqda. Xususan, 2020-yil boshida respublikaning barcha hududlarida jami 11,5
ming ga yer maydonida 27 turdagi dorivor o‘simliklar plantatsiyalari mavjud bo‘lgan
bo‘lsa, 2021-yil davomida dorivor o‘simliklar plantatsiyalari 162 ta subyektlar
tomonidan 15,8 ming ga yetkazilib, ichki va tashqi bozorlarda xaridorgir bo‘lgan 45
turdagi dorivor va ziravor o‘simliklarning 17,3 ming tonna xomashyosi yetishtirildi.
Dorivor o‘simliklar madaniy plantatsiyalarining kengayib borishi va ishlab chiqarish
hajmlarining ortishi bilan birgalikda sohaning eksport salohiyati kuchaytirilmoqda.
2020-yil yakunida 29 ta xorijiy davlatga 16,0 ming tonnadan ortiq 50,0 mln AQSH
dollari qiymatidagi dorivor o‘simliklar xomashyosi va qayta ishlangan mahsulotlari
eksport qilingan bo‘lsa, 2021-yil yakuni bilan bu ko‘rsatkichda o‘sish kuzatilib,
dunyoning 37 ta davlatlariga 55 mln dollar qiymatidagi mahsulotlar eksporti amalga
oshirildi. Eksport geografiyasining AQSH va Yevropa davlatlari hisobiga ortib
21

borishi sohaning imkoniyati katta ekanligidan dalolatdir. Shunigdek, faol
qo‘llaniladigan dorivor o‘simliklar madaniy plantatsiyalarini yaratish uchun birlamchi
urug‘chilikni yo‘lga qo‘yish va onalik ko‘chatzorlarini tashkil etish sohaning tub
ildizi bo‘lib, bugungi kunda 16 ta subyektlar tomonidan 22 turdagi dorivor va ziravor
o‘simliklar urug‘ va ko‘chatlari yetishtirilmoqda. Aytish joizki, sohaning rivojlanib
borishi barobarida aholining tabiiy dori vositalariga qiziqishi va iste moli ko‘payib,ʼ
xabardorligi ortib bormoqda. Bu boradagi ishlarni yana-da kuchaytirib, aholining
nafaqat iste mol madaniyatini oshirish, balki o‘z tomorqalarida dorivor o‘simliklar
ʼ
yetishtirishga jalb etish, “bir mahalla – bir mahsulot” tamoyili asosida klasterlar va
eksport qiluvchilar hamkorligida dorivor o‘simliklarni ekish, birlamchi qayta ishlab,
ichki va tashqi bozorlarga yo‘naltirish orqali o‘zo‘zini band qilish, aholi daromadini
ko‘paytirish lozim. Shunday o‘simliklardan biri ham dorivor, ham ziravor bo‘lgan
oziq-ovqat, farmatsevtika va parfyumeriya sanoati uchun qimmatbaho xomashyo
hisoblangan “ziravorlar sultoni” nomi bilan mashhur bo‘lgan o‘simlik – za faron
ʼ
bugungi kunda dunyodagi eng qimmat o‘simlik hisoblanadi. Za faron O‘rta yer
ʼ
dengizi, Yaqin Sharq, Markaziy va Janubiy Osiyo davlatlarida, jumladan Eron,
Hindiston, Turkiya, Gretsiya, Italiya, Pokiston, AQSH, Ozarbayjon, Rossiya,
shuningdek, bugungi kunda O‘zbekiston hududlarida ham katta plantatsiyalarda
yetishtirilmoqda. Ushbu o‘simlik balandligi 10-30 sm ga yetadigan ko‘p yillik o‘t
o‘simlik bo‘lib, ildizi 2-3 sm, barglari tik, bigizsimon ko‘rinishda, gullari zich
to‘plamda joylashadi. O‘simlikda to‘p barglar gullash davridan 10-15 kun oldin paydo
bo‘ladi. Za faronning gullari yirik, pushti rangda bo‘lib, oktyabr oyining oxiri va
ʼ
noyabr oyining birinchi yarmida gullaydi. Gul barglarining ichida changchilar – qizil,
22

urug‘chilar – to‘q sariq rangda bo‘ladi. Urug‘ hosil qilmasligi sababli vegetativ usul
bilan (piyozboshchalar orqali) ko‘paytiriladi. Za faron o‘simligi ekilgandan birinchiʼ
yili gektaridan 2 kg, ikkinchi yilda 4 kg, uchinchi yildan boshlab 6-8 kg gacha
za faron guli xomashyosi terib olish mumkin. Bir kilogramm quritilgan za faron guli
ʼ ʼ
xomashyosini tayyorlash uchun 150 mingdan ortiq gullari terib olinishi kerak. 1 dona
za faron gulidan o‘rtacha 7 mg quritilgan ziravor olinadi. O‘zbekiston Respublikasi
ʼ
Prezidentining tashabbusi bilan za faron o‘simligining respublikada keng
ʼ
maydonlarda joriy etish, o‘simlik plantatsiyalarini ko‘paytirish, yetishtirish, sohaga
chet el investitsiyasini jalb etish va eksport salohiyatini oshirish hamda xotin-qizlarni
ish bilan ta minlash maqsadida Jizzax viloyatining Baxmal tumanida Italiya davlati
ʼ
bilan hamkorlikda “BMB Opera Zafferano” MCHJ qo‘shma korxonasi tashkil etildi.
Yevropa davlatlariga za faron xom ashyosidan tayyor mahsulotni eksportga chiqarish
ʼ
maqsadida Italiya davlatidan 21 mln donadan ortiq piyoz tuganaklari olib kelinib,
bugungi kunda Baxmal tumanida jami 205 gektar maydonda za faron plantatsiyasi
ʼ
barpo etildi. Ushbu amalga oshirilgan ishlar natijasida, 2021-yilda 773 ming AQSH
dollari miqdoridagi za faron mahsulotlari Italiya davlatiga eksporti amalga oshirildi.
ʼ
Qizil kitobga kiritilgan o simlik turlariga Tabiatni muhofaza qilish xalqaro uyushmasi
ʻ
tomonidan ishlab chiqilgan tasnifga binoan kamyoblik darajasiga ko ra 4 ta maqom
ʻ
(status) beriladi. 1. Yo qolgan yoki yo qolib ketganligi ehtimoldan yiroq emas. Bir
ʻ ʻ
necha yillar davomida tabiatda uchratilmagan, lekin yig ib olish qiyin bo lgan ayrim
ʻ ʻ
joylardagina yoki madaniy sharoitda saqlab qolish ehtimoli mavjud bo lgan turlar.2.
ʻ
Yo qolib ketish arafasida turgan. Yo qolib ketish xavfi ostida qolgan, saqlab qolinishi
ʻ ʻ
uchun maxsus muhofazani talab etadigan turlar.3. Kamyob. Ma lum kichik
ʼ
23

maydonlardagina o ziga xos sharoitlarda saqlab qolingan, ammo tez yo qolib ketishiʻ ʻ
mumkin bo lgan va jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar.4.Son jihatdan kamayib
ʻ
borayotgan. Soni va tarqalgan maydonlari ma lum vaqt ichida tabiiy sabablarga ko ra
ʼ ʻ
yoki inson omili ta siri ostida kamayib ketayotgan turlar. Ayni vaqtda, bunday
ʼ
o simliklarni har tomonlama nazoratga olish talab etiladi Qizil kitobning mazkur
ʻ
yangi nashri mutaxassislar, davlat idoralari hamda jamoat tashkilotlari oldiga
qo riqxonalar va buyurtmaxonalarni kengaytirish, yovvoyi o simliklar sotishni
ʻ ʻ
taqiqlash, xomashyo uchun yig iladigan o simliklarni terish uchun litsenziyalar joriy
ʻ ʻ
etish kabi bir qancha dolzarb masalalarni qo yadi. O simliklar dunyosini muhofaza
ʻ ʻ
qilish bu jarayonda keng jamoatchilik ishtirok etgan taqdirdagina ijobiy samara
beradi. Barcha yakdillik bilan harakat qilsagina, nabotot olamining bebaho
boyliklarini saqlab qolishga, ularni asrab-avaylab, munosib ravishda kelgusi
avlodlarga qoldirishga erisha olamiz. Mamalakatimiz tabiati biologik xilma-xillikka
boy bo'lib, hozirgi kunda umumiy holda 12772 turdagi o'simlik dunyosi ob'ektlari
bor.SHundan 4374 dan ortiq yuksak o'simliklar, 2102 dan ziyod zamburug' turlari va
2548 turdan ortiq suv o'tlari, 500 lishayniklar, 2000 turdagi bakteriyalar, 822
tsianobakteriyalar va 300 ta mavjud. Respublikamiz hayvonot dunyosining taxminiy
soni 16000 ga yaqin turni tashkil etadi. Jumladan, sut emizuvchilar - 97, yirtqichlar -
37, tuyoqlilar - 24, qushlar - 424, reptiliyalar - 59, ilonlar - 18 (shundan, zaxarlilar -
5), baliqlar - 83, umurtqasizlar - 12670 turni tashkil etadi.SHundan, O'zbekiston Qizil
kitobiga kirgan turlar 184 turni tashkil etadi.
24

Dracula simia , shuningdek, maymunga o'xshash Drakula sifatida ham tanilgan ,
epifitik orkide dastlab Masdevallia jinsining bir qismi sifatida tasvirlangan , lekin
keyinchalik Dracula jinsining bir qismi sifatida qayta tasniflangan.Ustun , gulbarglar
va labning joylashishi maymunning yuziga o'xshaydi.O'simlik har qanday mavsumda
ketma-ket ochiladigan to'pgulda bir nechta gullar bilan gullaydi.Gullar pishgan
apelsin hidi bilan xushbo'y. Maymun orxideyasining vatani Ekvador, Peru va
Kolumbiyaning bulutli o rmonlarida joylashgan. Garchi u birinchi marta Ekvadordaʻ
hujjatlashtirilgan bo'lsa-da, uning tabiiy yashash joyi ushbu uch mamlakat bo'ylab
tarqaladi. Hozirgi vaqtda bu orkide yashash joylarini yo'q qilish va ortiqcha yig'ish
tufayli yo'q bo'lib ketish xavfi ostida. orxideya , (Orchidaceae oilasi), dunyo bo'ylab,
ayniqsa nam tropiklarda tarqalgan 1000 ga yaqin avlod va 25 000 dan ortiq jozibali
25

gulli o'simliklarning har qanday turi . Orchidaceae - qushqo'nmas va iris oilalarini o'z
ichiga olgan bir pallali gulli o'simliklar qatoriga kiruvchi Asparagales a'zosi . Orkide
so'zi yunoncha so'zdan ( orchis ) moyak so'zidan olingan , chunki Orchis jinsining
ba'zi turlarida ildiz ildizlari shakli . Bu yog'ochsiz ko'p yillik o'simliklar odatda
quruqlik yoki epifitik o'tlardir (ya'ni, tuproqda ildiz otgan emas, balki boshqa
o'simliklarda o'sadi ). Boshqa o'simliklar bilan bog'langan o'simliklar ko'pincha
toksimon bo'lib, atrofdagi havodan suvni so'rib oladigan velamen deb ataladigan
süngersi ildiz qoplamasiga ega . Aksariyat turlar o'zlari oziq-ovqat ishlab
chiqaradilar , ammo ba'zilari o'lik organik moddalar ( saprotrofik ) bilan yashaydilar
yoki ularning ildizlarida yashovchi qo'ziqorin tomonidan oziqlanishga yordam
beradi .
Za'faron - Crocus sativus gulidan olingan ziravor bo'lib , odatda "za'fran krokus"
deb nomlanadi. Iplar deb ataladigan yorqin qip-qizil stigma va uslublar , asosan, oziq-
ovqatda ziravorlar va rang beruvchi vosita sifatida foydalanish uchun yig'iladi va
quritiladi . Za'faron krokusi asta-sekin Evroosiyoning ko'p qismida tarqaldi va
keyinchalik Shimoliy Afrika, Shimoliy Amerika va Okeaniyaning ba'zi qismlariga
keltirildi. Za'faronning ta'mi va yodoform yoki pichanga o'xshash hidi pikrokrotsin va
26

safranal fitokimyoviy moddalaridan kelib chiqadi . U shuningdek, idish-tovoq va
matolarga boy oltin-sariq rang beradigan karotenoid pigmenti krosinni o'z ichiga
oladi. Uning qayd etilgan tarixi miloddan avvalgi 7-asrda Ossuriya botanika risolasida
tasdiqlangan va u minglab yillar davomida sotilgan va ishlatilgan . 2018 yil holatiga
ko'ra, Eron jahon za'faronining qariyb 88 foizini ishlab chiqargan. Bir kilogrammi
5000 AQSh dollari yoki undan yuqori bo'lgan za'faron uzoq vaqtdan beri vazni
bo'yicha dunyodagi eng qimmat ziravor bo'lib kelgan.
Lola (Tulipa) – loladoshlar oilasiga mansub ko p yillik o simliklar turkumi,ʻ ʻ
manzarali ekma gul. Yer yuzida uning 1400 ga yaqin, jumladan, Yevrosiyoda 100 dan
ortiq, O rta Osiyoda 64 turi tarqalgan. Lolalar piyozli bahoriy o simlik hisoblanadi,
ʻ ʻ
gulchilikda muhim ahamiyat kasb etadi. Ko pgina mamlakatlar qatorida
ʻ
Niderlandiyada va O rta Osiyoda lola ko proq yetishtiriladi. O zbekistonning adir va
ʻ ʻ ʻ
27

tog larida lolaning yovvoyi 25 turi o sadi. Lolaning qizil L (T. greigii) va targil lolaʻ ʻ
(T. fosteriana) xili gullarining yirik va nafisligi bilan boshqa lolalardan farq qiladi.
Seleksionerlar yaratgan navlar soni hozirgi vaqtda bir necha mingdan ortiq Qizil rang
lolaning turli tuslilari: och qizildan, qora qizilgacha, shuningdek, sariq, targ il,
ʻ
binafsha va boshqa xillari uchraydi. Piyozi tuxumsimon, rombsimon, sharsimon,
diametri 2,5—4 sm, Poyasi 20— 30, ba zan 50 sm gacha. Barglari 2—3 ta, cho ziq.
ʼ ʻ
Tojbarglarining uzunligi 8 sm. Mevasi ko sakcha, eni 1,5—2 sm, uz. 3— 6 sm. Lola,
ʻ
asosan, adirlar, toshli va chag ir toshli qiyaliklarda yaxshi o sadi. Urug i hamda
ʻ ʻ ʻ
piyozidan ko paytiriladi (piyozidan ko paytirilganda erta gul beradi). May – iyunda
ʻ ʻ
gullaydi. Iyun – iyul oyining oxirlarida piyozi qazib olinib, 22—25° haroratda quritib
saqlanadi, so ngra harorat 12—13° ga pasaytiriladi. Sentabr-oktabr oylarida piyozi 8
ʻ
—15 sm chuqurlik qazilib ekiladi. O rta Osiyoda tabiiy lolalar Qoraqum va Qizilqum
ʻ
cho llaridan to Pomir-Olay hamda Tyanshan tog lari mintaqalardagi turli iqlim va
ʻ ʻ
tuproq sharoitida o sadi. Dunyoga mashhur eng nafis madaniy lolalarning (Gollandiya
ʻ
lolalari) aksariyat qismi O rta Osiyo lolalari zaminida yaratilgan. O zbekiston FA
ʻ ʻ
Botanika bog ida lola o stirish hamda yovvoyi va madaniy turlaridan yangi navlar
ʻ ʻ
yetishtirish bo yicha ilmiy izlanishlar olib boriladi. Xulosa va tahlil Bugungi kunda
ʻ
dunyoni “Qizil kitob”siz tasavvur qilish qiyin .Yuzlab turlar yo qolib ketayotgan bir
ʻ
vaqtda “Qizil kitob”ni qadri bilinishi muqarrar.Garchi inson faktorining tabiatga tasiri
tobora ortib borayotgan bo lsa-da Qizil kitob hayvonot va o simliklar turlarini
ʻ ʻ
saqlashda katta o rin tutishini ham inkor etmaslik zarur . Tabiatga ,o simliklar
ʻ ʻ
dunyosiga nisbatan bepisand munosabatda bo lishga chek qo yish tabiat boyliklarini
ʻ ʻ
muhofaza qilish va asrab ularni ko paytirish hammamizning burchimiz va
ʻ
28

majburiyatimiz.O simlik ,hayvonlarga bo lgan munosabatni ularga ziyonʻ ʻ
yetkazmaslikni avvalo maktab yoshidan bolalar ongiga singdirib borish maqsadga
muvofiq hisoblanadi.Bu kabi usullarni qo llash tabiatimizga bo lgan etiborni
ʻ ʻ
kuchaytirishga yordam beradi deb o ylayman.
ʻ
29

II-BOB. O‘RTA OSIYO FLORASI VA UNING TABIIY XILMA-XILLIGI
2.1. O‘rta Osiyoning tabiiy-geografik sharoiti va o‘simliklar olami
O‘rta Osiyo tabiiy-geografik jihatdan Markaziy Osiyoning bir qismi bo‘lib,
O‘zbekiston, Qozog‘istonning janubiy qismi, Turkmaniston, Tojikiston va
Qirg‘iziston hududlarini qamrab oladi. Bu mintaqa o‘ziga xos tabiiy-geografik
sharoitga ega bo‘lib, uning relyefi, iqlimi, suv resurslari va o‘simlik dunyosi
murakkab hamda xilma-xildir. Mintaqaning tabiati va o‘simliklar olami bu yerning
joylashuvi va iqlim sharoitiga bog‘liq holda shakllangan.
O‘rta Osiyoning relyefi turlicha bo‘lib, bu yerda yirik tog‘ tizmalari, keng
tekisliklar, cho‘llar va vodiylar uchraydi. Mintaqaning sharqiy qismi asosan
tog‘lardan iborat bo‘lib, Pomir, Tyanshan va G‘arbiy Tyan-Shan tog‘ tizmalari bu
hududda joylashgan. Tog‘lar asosan Tojikiston, Qirg‘iziston va Qozog‘istonning
janubiy qismida joylashgan bo‘lib, ular O‘rta Osiyo iqlimi va suv ta’minotida muhim
rol o‘ynaydi. Tog‘ etaklarida esa serunum vodiylar va tekisliklar mavjud bo‘lib, bu
hududlar dehqonchilik uchun qulay hisoblanadi.
Mintaqaning markaziy va g‘arbiy qismlari asosan cho‘l va yarim cho‘llardan
iborat. Qizilqum, Qoraqum, Ustyurt platosi va boshqa katta hududlarni egallagan
cho‘llar bu yerning tabiiy landshaftini belgilaydi. Ushbu hududlarda yil davomida
yog‘ingarchilik miqdori kam bo‘lib, iqlim quruq va issiq bo‘ladi. Shuning uchun bu
yerlarda asosan qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar o‘sadi.
O‘rta Osiyoning iqlimi keskin kontinental bo‘lib, yoz juda issiq va quruq, qish
esa nisbatan sovuq kechadi. Bu hududda yog‘ingarchilik miqdori kam, ayniqsa, cho‘l
va yarim cho‘l zonalarida bu ko‘rsatkich juda past bo‘ladi. Tog‘li hududlarda esa
30

yog‘ingarchilik ko‘proq bo‘lib, bu yerlarda doimiy qor va muzliklar mavjud. Iqlim
sharoitiga ko‘ra, O‘rta Osiyo o‘simliklar olami bir-biridan keskin farq qiluvchi tabiiy
zonalarga bo‘linadi.
Mintaqada daryolar va ko‘llar asosiy suv manbalari hisoblanadi. Amudaryo,
Sirdaryo, Zarafshon va boshqa daryolar mintaqaning hayotiy resurslaridan biri bo‘lib,
ulardan sug‘orish va ichimlik suvi manbai sifatida foydalaniladi. Aral dengizi,
Issiqko‘l va Balxash kabi yirik suv havzalari ham O‘rta Osiyoning tabiiy
geografiyasida katta ahamiyatga ega.
O‘rta Osiyoning o‘simlik dunyosi turlicha bo‘lib, asosan iqlim va tuproq
sharoitlariga bog‘liq holda shakllangan. Cho‘l va yarim cho‘l hududlarida saksovul,
boyalich, cherkez, sho‘ra kabi qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar uchraydi. Bu
o‘simliklar qum va toshloq yerlarga moslashgan bo‘lib, ular asosan chorvachilik
uchun ozuqa manbai hisoblanadi.
Vodiylar va tog‘ etaklarida esa serunum tuproqlar mavjud bo‘lib, bu yerlarda
dehqonchilik keng rivojlangan. Paxta, bug‘doy, uzum, mevali daraxtlar va boshqa
qishloq xo‘jalik ekinlari yetishtiriladi. Ayniqsa, O‘zbekiston va Tojikiston
hududlarida bog‘dorchilik va uzumchilik keng rivojlangan.
Tog‘li hududlarda esa o‘rmonlar va alp o‘tloqlari uchraydi. Bu yerlarda archa,
yong‘oq, bodom, terak va boshqa daraxt turlari o‘sadi. Tog‘ yonbag‘irlarida esa turli
xil dorivor o‘simliklar va gullar uchraydi. Qirg‘iziston va Tojikistonning baland tog‘li
hududlarida yaylovlar mavjud bo‘lib, bu yerlarda chorvachilik uchun qulay sharoitlar
mavjud.
31

O‘rta Osiyoning tabiiy-geografik sharoiti va o‘simliklar olami uzoq asrlar
davomida inson faoliyati ta’sirida o‘zgarib kelgan. Sug‘oriladigan yerlar kengayishi,
cho‘llanish jarayoni va Aral dengizining qurishi kabi ekologik muammolar
mintaqaning tabiiy muhitiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Shunga qaramay, bu hududning
tabiati va o‘simlik dunyosi o‘zining o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.
2.2. Mintaqadagi o‘simliklarning ekologik guruhlari
O‘rta Osiyo o‘simliklar olami juda xilma-xil bo‘lib, bu hududning iqlimi, tuproq
sharoiti va relyefiga qarab turlicha shakllangan. Mintaqaning qurg‘oqchil iqlimi,
tog‘li hududlari va cho‘l zonalarida o‘suvchi o‘simliklar ekologik guruhlarga
bo‘linadi. O‘simliklarning ekologik guruhlarini ularning suvga bo‘lgan ehtiyoji,
tuproq sharoitlariga moslashuvi va yashash muhitiga qarab ajratish mumkin.
O‘rta Osiyoning tabiiy sharoitlari turlicha bo‘lgani uchun bu yerda gidrofitlar,
mezofitlar, kserofitlar va halofitlar kabi o‘simliklar ekologik guruhlari shakllangan.
Har bir guruhning o‘ziga xos xususiyatlari, yashash joylari va moslashuv
mexanizmlari mavjud.
Gidrofitlar suvli muhitga moslashgan o‘simliklar bo‘lib, ular daryolar, ko‘llar,
botqoqliklar va buloqlar atrofida o‘sadi. Bu guruhga kiruvchi o‘simliklarning asosiy
xususiyati shundaki, ular doimiy ravishda nam muhitda o‘sadi va suvdan oziq
moddalar oladi. O‘rta Osiyoda gidrofit o‘simliklarga nilufar, qamish, chuchukmiya va
suv yantoqlari kiradi. Ular ko‘llar, daryo sohillari va botqoqlik joylarda uchraydi.
Gidrofitlar ekologik muvozanatni saqlashda muhim rol o‘ynaydi, chunki ular suv
32

havzalarining filtratsiyasini ta’minlaydi, shuningdek, baliqlar va boshqa suv
hayvonlari uchun yashash muhitini yaratadi.
Mezofitlar mo‘tadil namlik talab qiladigan o‘simliklar bo‘lib, ular suv
tanqisligiga nisbatan unchalik chidamli emas. Bu turdagi o‘simliklar vodiylar, tog‘
etaklari va sug‘oriladigan yerlarda keng tarqalgan. Mezofitlarga bug‘doy, arpa,
jo‘xori, paxta, uzum, mevali daraxtlar va boshqa ekinlar kiradi. Shuningdek, tog‘
yonbag‘irlarida yovvoyi yong‘oq, bodom, terak, olma, nok, jiyda kabi daraxtlar ham
mezofitlar guruhiga mansub. Bu o‘simliklar asosan unumdor tuproqlarda yaxshi
o‘sadi va dehqonchilikda muhim ahamiyatga ega.
Kserofitlar qurg‘oqchil muhitga moslashgan o‘simliklar bo‘lib, ular cho‘l va
yarim cho‘l hududlarida keng tarqalgan. O‘rta Osiyo cho‘llarida saksovul, cherkez,
boyalich, sho‘ra kabi o‘simliklar ko‘p uchraydi. Kserofitlar suv tanqisligiga chidamli
bo‘lib, suvni saqlab qolish uchun maxsus moslashuvlarga ega: ba’zilarining ildiz
tizimi chuqur o‘sib, yer osti suvlarini shimib oladi, boshqalari esa qalin kutikulali
barglar orqali suv yo‘qotishni kamaytiradi. Saksovul kabi o‘simliklar sho‘r va qumli
tuproqlarda ham o‘sishga moslashgan bo‘lib, ular tuproq eroziyasini oldini olishda
muhim rol o‘ynaydi.
Halofitlar sho‘r tuproqlarda o‘sadigan o‘simliklar bo‘lib, ular sho‘r yerlarning
ekologik tizimlarida muhim o‘rin tutadi. O‘rta Osiyoda sho‘r yerlarda sho‘ra, yantoq,
sarsazan kabi o‘simliklar uchraydi. Halofitlarning asosiy xususiyati shundaki, ular
tuproqdagi ortiqcha tuzlarni o‘ziga shimib, muhitga moslashadi. Bu o‘simliklar sho‘r
yerlarni barqarorlashtirish va tuproq tarkibini yaxshilashda ahamiyatlidir.
33

Bundan tashqari, O‘rta Osiyoning tog‘li hududlarida alpin va subalpin o‘tloqlari
mavjud bo‘lib, bu yerlarda xilma-xil o‘simliklar, jumladan, dorivor giyohlar o‘sadi.
Tog‘ yonbag‘irlarida archa, yong‘oq, pista va boshqa daraxtlar uchraydi. Bu hududlar
yog‘ingarchilik miqdori yuqori bo‘lgani uchun bu yerlarda nisbatan sernam muhitga
moslashgan o‘simliklar rivojlangan.
O‘rta Osiyoning o‘simliklar olami uzoq yillar davomida inson faoliyati ta’sirida
o‘zgarib kelgan. Sug‘oriladigan yerlarning kengayishi, cho‘llanish jarayoni va
ekologik muammolar sababli ayrim tabiiy o‘simlik turlari kamayib bormoqda. Biroq,
mintaqadagi o‘simliklarning ekologik guruhlarini chuqur o‘rganish va ulardan oqilona
foydalanish, shuningdek, ularning tabiiy muhitini asrash ekologik muvozanatni
saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
2.3. O‘simliklarning antropogen omillar ta’sirida kamayishi
O‘simliklarning antropogen omillar ta’sirida kamayishi hozirgi kunda butun
dunyo bo‘ylab dolzarb ekologik muammolardan biri bo‘lib, ayniqsa, O‘rta Osiyo
mintaqasida bu jarayon juda tez sur’atda kechmoqda. Antropogen omillar deganda
inson faoliyatining atrof-muhitga ta’siri tushuniladi. Inson tomonidan amalga
oshirilayotgan xo‘jalik faoliyati, urbanizatsiya, sanoat rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi
va boshqa omillar natijasida tabiiy ekotizimlar buzilmoqda, o‘simliklarning yashash
muhiti o‘zgarib, ularning turlari kamayib bormoqda.
O‘simliklarning kamayishiga olib kelayotgan asosiy antropogen omillardan biri
qishloq xo‘jaligi faoliyatining kengayishidir. O‘rta Osiyoda qishloq xo‘jaligi asosiy
iqtisodiy tarmoqlardan biri bo‘lib, katta maydonlar dehqonchilik uchun ajratilgan.
34

Sug‘oriladigan yerlarda paxta, bug‘doy, sabzavot va mevali daraxtlar yetishtiriladi.
Biroq sug‘orish tizimlarining noto‘g‘ri yuritilishi, yerlarning sho‘rlanishi va
degradatsiyasi natijasida tabiiy o‘simlik qoplamasi kamayib bormoqda. Xususan,
cho‘l va yarim cho‘l hududlarida sug‘orish tizimlarining noto‘g‘ri ishlatilishi
natijasida tuproq eroziyasi kuchaymoqda va tabiiy o‘simliklarning rivojlanishiga
salbiy ta’sir ko‘rsatilmoqda.
Bundan tashqari, yaylovlarning ortiqcha foydalanilishi ham o‘simliklarning
kamayishiga sabab bo‘layotgan omillardan biridir. O‘rta Osiyo davlatlarida
chorvachilik muhim tarmoq hisoblanadi, ammo yaylovlarning haddan tashqari
ekspluatatsiya qilinishi natijasida o‘tloq va yaylov o‘simliklari kamaymoqda.
Ayniqsa, cho‘l hududlarida saksovul, boyalich, cherkez kabi o‘simliklar chorva
tomonidan kesib tashlanmoqda yoki poyasigacha yeb yuborilmoqda. Natijada tuproq
eroziyasi kuchayib, ekotizimning tabiiy muvozanati buzilmoqda.
O‘rmonlarning kesilishi ham o‘simliklarning kamayishiga katta ta’sir
ko‘rsatmoqda. O‘rta Osiyoning tog‘li hududlarida archa, yong‘oq, bodom, pista, terak
kabi daraxtlar kesilib, ularning soni tobora kamayib bormoqda. O‘rmonlar insonlar
tomonidan turar-joy qurilishi, yo‘llar barpo etilishi va qishloq xo‘jaligi yerlari
kengayishi natijasida yo‘qolmoqda. Shuningdek, o‘rmonlarning kesilishi natijasida
eroziya jarayonlari kuchayib, tog‘ yonbag‘irlarida tuproqning mustahkamligi
pasaymoqda, bu esa ko‘chkilar va boshqa tabiiy ofatlarning yuzaga kelishiga sabab
bo‘lmoqda.
Sanoat va urbanizatsiya jarayonlari ham o‘simliklarning kamayishiga sabab
bo‘layotgan asosiy omillardan biridir. Yirik sanoat korxonalari faoliyati natijasida
35

havo va tuproqning ifloslanishi, kimyoviy moddalar va chiqindilarning atrof-muhitga
tushishi natijasida o‘simliklar zarar ko‘rmoqda. Xususan, Toshkent, Samarqand,
Olmaliq, Chirchiq, Navoiy va boshqa yirik sanoat markazlari atrofida ekologik
muammolar sezilarli darajada kuzatilmoqda. Havo tarkibida ortib borayotgan og‘ir
metallar, zaharli gazlar va kimyoviy moddalar o‘simliklarning o‘sishiga salbiy ta’sir
qiladi, tuproqning degradatsiyasiga olib keladi va natijada tabiiy vegetatsiya
kamayadi.
Shuningdek, transport infratuzilmasining kengayishi natijasida ham o‘simliklar
qoplamasi yo‘q qilinmoqda. Yangi yo‘llar, ko‘priklar va boshqa infratuzilmalar
qurilishi natijasida tabiiy o‘simliklarni tashkil etuvchi landshaftlar o‘zgarib, o‘simlik
turlari kamayib ketmoqda. Ayniqsa, avtomobil yo‘llari atrofida havo ifloslanishi
yuqori bo‘lgani sababli bu yerlarda tabiiy vegetatsiya yomon rivojlanadi yoki
butunlay yo‘q bo‘lib ketadi.
Iqlim o‘zgarishi va global isish ham o‘simliklarning kamayishiga sabab
bo‘layotgan muhim omillardan biridir. O‘rta Osiyoning iqlimi allaqachon keskin
kontinental hisoblanadi, ammo oxirgi yillarda havo haroratining ortishi,
yog‘ingarchilikning kamayishi va qurg‘oqchilikning kuchayishi natijasida tabiiy
o‘simliklar yo‘qolib bormoqda. Xususan, cho‘l va yarim cho‘l hududlarida o‘suvchi
saksovul, boyalich, sho‘ra kabi o‘simliklar iqlim o‘zgarishlari sababli kamaymoqda.
Bunday o‘simliklar atrof-muhitni barqarorlashtirishda muhim ahamiyatga ega
bo‘lgani uchun ularning kamayishi ekologik muvozanat buzilishiga olib keladi.
O‘simliklarning kamayishiga olib kelayotgan yana bir omil – biologik xilma-
xillikning pasayishi va invaziv (begona) turlarning tarqalishidir. Ayrim hududlarga
36

odamlar tomonidan yangi o‘simlik turlari olib kirilishi natijasida mahalliy o‘simliklar
raqobatga bardosh bera olmay, yo‘qolib bormoqda. Masalan, ayrim begona
o‘simliklar mahalliy flora bilan raqobatlashib, tabiiy vegetatsiyani siqib chiqaradi.
Ekologik muammolarning oldini olish va o‘simliklarning kamayishini to‘xtatish
uchun bir qator choralar ko‘rish zarur. Eng avvalo, o‘simliklarni muhofaza qilish va
ularning tabiiy yashash muhitini saqlash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish kerak.
Sug‘orish tizimlarini modernizatsiya qilish, suvdan oqilona foydalanish, yer
degradatsiyasining oldini olish va cho‘llanish jarayoniga qarshi kurashish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Yaylovlardan foydalanish tartibini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish ham muhimdir.
Chorvachilikda ekstensiv usullardan intensiv usullarga o‘tish, yaylovlarni tiklash va
chorva boqishning ekologik jihatdan samarali usullarini joriy etish zarur. Shuningdek,
o‘rmonlarni muhofaza qilish va tiklash bo‘yicha davlat dasturlarini kengaytirish,
noqonuniy daraxt kesishning oldini olish choralari ko‘rilishi lozim.
Sanoat va urbanizatsiya jarayonlarini ekologik me’yorlarga mos ravishda amalga
oshirish ham o‘simliklarni asrashga yordam beradi. Xususan, sanoat chiqindilarini
kamaytirish, ekologik toza texnologiyalarni joriy etish va chiqindilarni qayta ishlash
tizimini yaxshilash orqali o‘simliklarga yetkazilayotgan zarar kamaytirilishi mumkin.
Tabiiy muhitni tiklash va o‘simliklarni saqlash maqsadida milliy bog‘lar,
qo‘riqxona va biosfera rezervatlarini kengaytirish ham muhim ahamiyatga ega.
O‘simlik turlarini sun’iy ko‘paytirish, bog‘ va yashil hududlarni kengaytirish orqali
ularning kamayishini oldini olish mumkin.
37

Xulosa qilib aytganda, o‘simliklarning antropogen omillar ta’sirida kamayishi
O‘rta Osiyo va butun dunyo uchun jiddiy ekologik muammo hisoblanadi. Ushbu
muammoni hal qilish uchun inson faoliyatini muvozanatlash, ekologik qonunlarni
kuchaytirish va atrof-muhitni muhofaza qilishga e’tibor qaratish zarur. Faqat
shundagina tabiiy ekotizimlarni tiklash va kelajak avlodlar uchun barqaror muhit
yaratish mumkin bo‘ladi.
III-BOB. O‘RTA OSIYONING NOYOB VA YO‘QOLIB KETISH XAVFI
OSTIDAGI O‘SIMLIKLARI
3.1. Qizil kitobga kiritilgan o‘simliklarning tasnifi
O‘rta Osiyo o‘zining boy va xilma-xil florasi bilan ajralib turadi. Biroq, so‘nggi
yillarda turli tabiiy va antropogen omillar natijasida ayrim noyob o‘simliklar yo‘qolib
ketish xavfi ostida qoldi. Ularning aksariyati Qizil kitob ga kiritilgan bo‘lib, davlat va
xalqaro tashkilotlar tomonidan muhofazaga olingan.
1. Noyob o‘simliklarning tasnifi
O‘rta Osiyoning yo‘qolib ketish xavfi ostidagi o‘simliklari turli xil ekologik
sharoitlarda o‘sadigan turkumlarga bo‘linadi:
38

?????? Endemik o‘simliklar – faqat O‘rta Osiyo hududida uchraydi.
?????? Relikt o‘simliklar – qadimiy geologik davrlardan beri saqlanib qolgan.
?????? Dorivor va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan o‘simliklar – odamlar
tomonidan haddan tashqari ko‘p yig‘ilishi sabab kamayib ketgan.
2. Qizil kitobga kiritilgan noyob o‘simliklar
O‘rta Osiyo hududida 200 dan ortiq o‘simlik turi Qizil kitobga kiritilgan.
Quyida ularning ayrim muhim vakillari keltirilgan:
Cho‘l va yarim cho‘l hududlarining noyob o‘simliklari
✅ Saksovul (Haloxylon spp.) – cho‘llarda o‘suvchi, eroziyaga qarshi himoya
vazifasini bajaruvchi muhim daraxtsimon o‘simlik.
✅ Yantoq (Alhagi pseudalhagi) – dorivor ahamiyatga ega bo‘lib, haddan
tashqari yig‘ilish natijasida kamayib ketgan.
✅ Qandim (Calligonum spp.) – qumli hududlarda o‘suvchi o‘simlik, qum
barxanlarini mustahkamlashga yordam beradi.
Dasht hududlarining noyob o‘simliklari
✅ Greyg lola (Tulipa greigii) – dunyodagi eng chiroyli lolalardan biri, asosan
Farg‘ona vodiysi va Qizilqum cho‘llari atrofida uchraydi.
✅ Kaufman lola (Tulipa kaufmanniana) – yovvoyi holda O‘zbekistonning
tog‘oldi hududlarida uchraydi, noyobligi sababli muhofaza qilinmoqda.
✅ Shuvoq (Artemisia spp.) – dashtlarda keng tarqalgan bo‘lsa-da, ayrim
turlari kamayib bormoqda.
Tog‘ hududlarining noyob o‘simliklari
39

✅ Archa (Juniperus spp.) – O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston
tog‘larida uchraydi, asosan noqonuniy kesilish tufayli kamaymoqda.
✅ Yovvoyi pista (Pistacia vera) – Turkiston tog‘ tizmasida uchraydi,
yong‘og‘ining iqtisodiy ahamiyati tufayli kesilib ketmoqda.
✅ Zira (Bunium persicum) – dorivor va ziravorlik ahamiyatga ega,
cheklangan hududlarda o‘sadi.
✅ Tog‘ qizg‘aldoqlari (Eremurus spp.) – bahorda gullaydi, dorivor
xususiyatlari bor.
Daryo vodiylari va o‘rmonlarning noyob o‘simliklari
✅ Chinor (Platanus orientalis) – daryo bo‘ylarida o‘suvchi ulkan daraxt,
yog‘ochi uchun noqonuniy kesilishi tufayli kamaymoqda.
✅ Jiyda (Elaeagnus angustifolia) – sho‘rlangan yerlarga moslashgan,
ekologik ahamiyati yuqori.
✅ Yong‘oq (Juglans regia) – asosan tog‘ o‘rmonlarida uchraydi, mevalari
uchun kesilish xavfi ostida.
✅ Tol (Salix spp.) – daryo bo‘ylarida tuproqni mustahkamlashda muhim
ahamiyatga ega.
3. Noyob o‘simliklarning yo‘qolib ketishiga sabab bo‘luvchi omillar
O‘rta Osiyoning noyob o‘simliklari quyidagi asosiy sabablarga ko‘ra yo‘qolish
xavfi ostida qolmoqda:
?????? Tabiiy omillar :
 Iqlim o‘zgarishi va yog‘ingarchilikning kamayishi.
40

 Cho‘llanish jarayonlarining jadallashishi.
 Tuproq degradatsiyasi va eroziya.
?????? Antropogen omillar :
 Qishloq xo‘jaligi uchun yerlardan haddan tashqari foydalanish.
 Yaylovlarning haddan tashqari yemirilishi va chorvachilikning o‘sishi.
 O‘simliklarning noqonuniy yig‘ilishi va kesilishi.
 Shaharlashuv va infratuzilmaning kengayishi.
4. Yo‘qolib ketish xavfi ostidagi o‘simliklarni muhofaza qilish choralari
O‘rta Osiyoning noyob o‘simliklarini asrash uchun quyidagi choralar
ko‘rilmoqda:
✅ Xalqaro va milliy darajadagi muhofaza choralari
 Qizil kitobga kiritish – noyob turlarni rasman muhofazaga olish.
 Qo‘riqxonalar va milliy bog‘lar tashkil etish – tabiiy yashash muhitini
saqlash.
 BMT, WWF, IUCN kabi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish.
✅ O‘simliklarni sun’iy ko‘paytirish va reintroduksiya qilish
 Botanik bog‘larda noyob turlarni sun’iy ravishda ko‘paytirish.
 Xavf ostidagi o‘simliklarni tabiiy hududlariga qaytarish.
✅ Jamiyat va ilm-fanning roli
 Aholini ekologik muhofazaga jalb qilish.
 O‘simliklar to‘g‘risida ilmiy tadqiqotlarni kuchaytirish.
41

O‘rta Osiyo mintaqasidagi noyob va Qizil kitobga kiritilgan o‘simliklarning
saqlanib qolishi ekotizimning barqarorligi va tabiiy muhitning himoyasi bilan
bevosita bog‘liq. Ushbu o‘simliklarni yo‘qolib ketishdan saqlash uchun davlat
siyosati, ilmiy tadqiqotlar va jamiyatning faol ishtiroki muhim ahamiyatga ega. Agar
bugundan ehtiyot choralarini ko‘rmasak, kelajak avlod bu noyob o‘simliklarni faqat
kitoblardan o‘qib bilishi mumkin.
3.2. Noyob o‘simliklarning biologik xususiyatlari
O‘rta Osiyoning noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostidagi o‘simliklari turli
ekologik sharoitlarga moslashgan bo‘lib, ularning biologik xususiyatlari turlicha.
Ushbu o‘simliklar qurg‘oqchilikka chidamliligi, urug‘ bilan ko‘payishi, vegetativ
usulda tarqalishi va himoya mexanizmlariga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Quyida
ayrim asosiy biologik xususiyatlar ko‘rib chiqiladi.
1. Moslashuvchanlik va yashash muhitiga moslashish
Noyob o‘simliklar yashash muhitiga qarab turli moslashuv xususiyatlarini
rivojlantirgan:
Cho‘l o‘simliklari (masalan, saksovul, qandim, yantoq) chuqur ildiz tizimiga ega
bo‘lib, yer osti suvlaridan foydalanadi va suvsizlikka chidamli bo‘ladi.
Dasht va tog‘ o‘simliklari (masalan, lola, archa, zira) qattiq qish sharoitlariga
moslashgan, ba’zilari sovuqqa bardoshli yoki qalin barg qoplamiga ega.
Daryo bo‘yi o‘simliklari (masalan, chinor, jiyda, tol) nam muhitni afzal ko‘radi,
ildizlari suvni yaxshi shimadi va tuproq eroziyasining oldini oladi.
2. Ildiz tizimi va oziqlanish xususiyatlari
42

Noyob o‘simliklar yashash sharoitiga qarab turli xil ildiz tizimlariga ega:
Chuqur ildiz tizimi – Saksovul va archa kabi o‘simliklar suvni 10-15 metr
chuqurlikdan olishi mumkin.
Yuzaki ildiz tizimi – Lolalar va boychechaklar ildizpoyalari tuproqning yuza
qismida rivojlanadi.
Yumaloq yoki tugunak ildizlar – Zira va tog‘ qizg‘aldoqlari kabi o‘simliklar
qishda omon qolish uchun ildizlarida oziq moddalar to‘playdi.
3. Ko‘payish usullari
Noyob o‘simliklar urug‘ va vegetativ yo‘l bilan ko‘payadi:
?????? Urug‘ orqali ko‘payish – Lolalar, shuvoq, yovvoyi pista kabi o‘simliklar
urug‘lar yordamida tabiiy muhitda tarqaladi. Ba’zilari shamol, ba’zilari esa qushlar
yoki hayvonlar orqali tarqaladi.
?????? Vegetativ ko‘payish – Ayrim daraxt va butalar (masalan, jiyda, tol) ildiz
bo‘g‘inlari yoki poyalar orqali ko‘payadi. Bu ularga tezroq tarqalish va yashash
muhitida omon qolish imkonini beradi.
4. Himoya mexanizmlari va chidamlilik
Tabiatda tirik qolish uchun noyob o‘simliklar turli xil himoya mexanizmlarini
rivojlantirgan:
✅ Qalin barg va kutikula qatlami – Cho‘l o‘simliklarining barglari qalin va
mum qatlami bilan qoplangan bo‘lib, bu suv yo‘qotilishini oldini oladi (masalan,
yantoq).
43

✅ Tikan va qattiq barglar – Ayrim dasht va cho‘l o‘simliklari hayvonlar
yeyishidan himoyalanish uchun tikanlarga ega (masalan, qoraqand, qandim).
✅ Kimyoviy himoya – Ba’zi o‘simliklar o‘zida zaharli moddalar saqlaydi, bu
ularni hayvonlar va hasharotlar yeyishidan saqlaydi (masalan, zira, shuvoq).
✅ Sovuq va qurg‘oqchilikka chidamlilik – Archa va boshqa tog‘ o‘simliklari
qattiq qish sharoitlariga bardosh bera oladi.
5. Hayot sikli va rivojlanish bosqichlari
Noyob o‘simliklarning hayot sikli ularning yashash muhitiga mos keladi:
?????? Bir yillik o‘simliklar – Lolalar va boychechaklar kabi o‘simliklar tez o‘sib,
qisqa vaqt ichida gullaydi va urug‘ hosil qiladi.
?????? Ko‘p yillik daraxt va butalar – Chinor, archa, jiyda kabi o‘simliklar uzoq umr
ko‘radi va sekin o‘sadi.
❄ Vegetatsiya davriga moslashish – Ba’zi o‘simliklar (masalan, lola va zira)
faqat bahorda o‘sadi, yozning issig‘ida esa qurib qolib, keyingi yil yana unib chiqadi.
O‘rta Osiyoning noyob o‘simliklari qiyin ekologik sharoitlarga moslashgan
bo‘lib, ularda chuqur ildiz tizimi, qalin barglar, tikanlar, urug‘ va vegetativ ko‘payish
xususiyatlari hamda iqlimga chidamlilik kabi biologik xususiyatlar rivojlangan.
Ularning tabiiy yashash joylarini muhofaza qilish va inson omilidan himoyalash bu
o‘simliklarning kelajak avlodlarga yetib borishida muhim ahamiyatga ega.

3.3. Yo‘qolib ketish xavfi ostidagi o‘simliklarning asosiy sabablari
Yo‘qolib ketish xavfi ostidagi o‘simliklarning asosiy sabablari
44

O‘rta Osiyoning noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostidagi o‘simliklari tabiiy va
antropogen (inson faoliyati bilan bog‘liq) omillar ta’sirida kamayib bormoqda.
Quyida ushbu o‘simliklarning yo‘qolishiga olib kelayotgan asosiy sabablar batafsil
bayon etiladi.
1. Tabiiy omillar
1.1. Iqlim o‘zgarishi
✅ Global iqlim o‘zgarishi natijasida haroratning ko‘tarilishi va
yog‘ingarchilikning kamayishi tuproq namligini pasaytirib, o‘simliklarning o‘sishiga
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
✅ Issiqlikning ortishi bilan cho‘llanish jarayoni tezlashib, o‘simliklarning tabiiy
yashash joylari torayib bormoqda.
1.2. Cho‘llanish va eroziya
✅ Qurg‘oqchilik va shamol eroziyasi natijasida tuproq unumdorligi pasayib,
ayrim o‘simlik turlari o‘sish uchun yetarli sharoit topolmaydi.
✅ Daryo suvlari kamayib borayotganligi sababli namlikni talab qiluvchi o‘simliklar
(masalan, chinor, jiyda) yashash joylaridan mahrum bo‘lmoqda.
1.3. Kasalliklar va zararkunandalar
✅ Ayrim o‘simliklar turli zamburug‘li kasalliklar va hasharotlar (masalan,
chigirtkalar) tomonidan zararlanishi natijasida kamayib ketmoqda.
2. Antropogen (inson faoliyati bilan bog‘liq) omillar
2.1. Qishloq xo‘jaligining kengayishi
45

✅ O‘rmonlar va tabiiy yaylovlar ekin maydonlari va chorvachilik uchun
ochilmoqda, bu esa o‘simliklarning yashash joylarini yo‘q qilishga olib keladi.
✅ Kimyoviy o‘g‘it va pestitsidlarning ko‘p qo‘llanilishi tabiiy ekotizimlarga zarar
yetkazadi.
2.2. Chorvachilikning haddan tashqari rivojlanishi
✅ Ko‘plab o‘simliklar, ayniqsa, dasht va cho‘l hududlaridagi noyob o‘simliklar
(yantoq, qandim, shuvoq) chorvachilik natijasida yo‘qolib bormoqda.
✅ Chorvachilik yaylovlarining haddan tashqari yemirilishi tuproqning
degradatsiyasiga olib keladi.
2.3. O‘simliklarning noqonuniy yig‘ilishi va kesilishi
✅ Dorivor o‘simliklar (zira, tog‘ qizg‘aldoqlari, shuvoq) odamlar tomonidan
haddan tashqari ko‘p yig‘ilishi natijasida kamaymoqda.
✅ Archa va chinor kabi daraxtlar yog‘ochi uchun noqonuniy ravishda kesilmoqda.
✅ Yovvoyi lolalar va boshqa bezakli o‘simliklar gul yig‘uvchilar tomonidan yo‘q
qilinmoqda.
2.4. Shaharlar va infratuzilma rivojlanishi
✅ Yangi shaharlar, yo‘llar va sanoat hududlari qurilishi natijasida tabiiy
yashash joylari qisqarib bormoqda.
✅ Konchilik va tog‘-kon sanoati hududlarda biologik xilma-xillikni
kamaytiradi.
2.5. Turizm va ekologik madaniyatning pastligi
46

✅ Turistik hududlarda o‘simliklar yo‘q qilinishi (masalan, yovvoyi lolalarni
terish yoki o‘rmonlarda yong‘in chiqish xavfi).
✅ Ekologik ta’lim va muhofaza choralari yetarlicha rivojlanmaganligi sababli
ba’zi odamlar tabiatga ehtiyotsiz munosabatda bo‘lmoqda.
3. Ekotizimlar muvozanatining buzilishi
?????? Biror o‘simlik turining yo‘qolishi butun ekotizimga ta’sir qiladi. Masalan:
✅ Changlatuvchi hasharotlar sonining kamayishi – gullaydigan o‘simliklarning
kamayishiga olib keladi.
✅ O‘simliklarning kamayishi – o‘z navbatida yovvoyi hayvonlarning oziq-
ovqat zanjiriga ta’sir qiladi.
Yaylovlarning degradatsiyasi – hayvonlarning oziqlanishi va qishloq xo‘jaligiga
zarar yetkazadi.
Yo‘qolib ketish xavfi ostidagi o‘simliklarning kamayishi asosan tabiiy va
antropogen omillar natijasida yuz bermoqda. Iqlim o‘zgarishi, cho‘llanish, qishloq
xo‘jaligi, chorvachilik, noqonuniy o‘rmon kesish va turizmning noto‘g‘ri
boshqarilishi bu jarayonni tezlashtirmoqda. Ushbu muammolarni hal qilish uchun
muhofaza hududlarini kengaytirish, ekologik ta’limni rivojlantirish va xalqaro
hamkorlikni kuchaytirish muhimdir.
47

XULOSA
O‘rta Osiyo mintaqasi o‘zining noyob va endemik o‘simlik turlari bilan ajralib
turadi. Lekin inson faoliyati, iqlim o‘zgarishi va tabiiy ekotizimlarning buzilishi
natijasida ko‘plab o‘simlik turlari yo‘qolib ketish xavfi ostida qolmoqda. Shu sababli,
qimmatli va kamyob o‘simliklarni muhofaza qilish maqsadida ularning ayrimlari
Xalqaro Qizil kitobga hamda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Tojikiston, Turkmaniston va
Qirg‘izistonning milliy Qizil kitoblariga kiritilgan.
O‘rta Osiyoning Qizil kitobga kiritilgan o‘simliklari asosan tog‘li hududlarda,
cho‘l va dasht mintaqalarida o‘suvchi kamyob va endemik turlardir. Ularning soni
kamayishiga asosiy sabablar yaylovlarning haddan tashqari ekspluatatsiya qilinishi,
qishloq xo‘jaligi uchun yerlarning o‘zlashtirilishi, noqonuniy o‘simlik yig‘im-terimi
va sanoat rivojlanishidir. Ayrim dorivor o‘simliklar haddan tashqari ko‘p terilgani
sababli ularning tabiiy populyatsiyasi qisqarib bormoqda.
48

Mintaqadagi eng noyob o‘simliklardan biri Zarafshon archa daraxtidir (Juniperus
seravschanica). Bu o‘simlik asosan O‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘iziston tog‘larida
uchraydi. Archa daraxti ekologik barqarorlikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi, chunki
u tuproqni eroziyadan himoya qiladi va iqlimni mo‘tadillashtiradi. Ammo noqonuniy
kesish va yaylovlarning kengayishi natijasida bu daraxt turlari kamayib bormoqda.
Qizil kitobga kiritilgan yana bir muhim o‘simlik Turkiston tog‘ lolaqizg‘ishi
(Tulipa greigii) hisoblanadi. Bu gul asosan O‘zbekiston, Qozog‘iston va Tojikiston
hududlarida o‘sadi. Uning noyobligi va bezakbopligi sababli ko‘plab odamlar uni
noqonuniy ravishda terib, bozorga chiqaradi. Bu esa uning sonining kamayishiga olib
kelmoqda. Shu sababli, Turkiston tog‘ lolaqizg‘ishi davlat muhofazasiga olingan.
Mintaqadagi yana bir kamyob o‘simlik – Regel bodomi (Amygdalus regeli)
bo‘lib, u asosan tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadi. Bu o‘simlikning yo‘qolish xavfi ostida
qolishiga sabab uning tabiiy yashash muhitining buzilishi va o‘rmonlarning
kesilishidir. Regel bodomi tuproqni mustahkamlash va eroziyaga qarshi kurashishda
muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, Komarov zanjori (Eremurus komarovii) ham O‘rta Osiyoning
noyob o‘simliklari qatoriga kiradi. Ushbu gul kamyobligi va go‘zalligi tufayli
noqonuniy ravishda yig‘ilib, chet elga eksport qilinmoqda. Natijada uning soni keskin
kamaygan va hozirda muhofaza ostiga olingan.
O‘rta Osiyoning yana bir muhim noyob o‘simliklaridan biri Buxoro pista daraxti
(Pistacia vera) hisoblanadi. Pista daraxti iqtisodiy jihatdan ham qimmatbaho bo‘lib,
uning mevasi oziq-ovqat mahsuloti sifatida foydalaniladi. Biroq pista daraxtlari
noqonuniy kesilishi natijasida bu tur yo‘qolish xavfi ostida qolmoqda.
49

Mintaqadagi yana bir noyob tur Sirdaryo yantoqi (Calligonum sirdariense)
bo‘lib, u asosan cho‘l hududlarida uchraydi. Bu o‘simlik cho‘l ekotizimida tuproqni
mustahkamlash va shamol eroziyasining oldini olish uchun muhim ahamiyatga ega.
Ammo yaylovlarning haddan tashqari ekspluatatsiya qilinishi natijasida bu o‘simlik
soni kamayib bormoqda.
Dorivor o‘simliklar orasida yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan turlar ham bor.
Masalan, Ferula foetida (yovvoyi ferula) qadimdan xalq tabobatida ishlatilgan bo‘lsa-
da, hozirda uning haddan tashqari ko‘p yig‘ib olinishi natijasida tabiiy yashash
hududlari qisqarib ketgan.
Xulosa qilib aytganda, O‘rta Osiyodagi noyob va Qizil kitobga kiritilgan
o‘simliklarni asrash muhim ekologik vazifalardan biridir. Ushbu o‘simliklarning
kamayishiga olib kelayotgan asosiy muammolar qatoriga inson faoliyati, noqonuniy
daraxt kesish, qishloq xo‘jaligi hududlarining kengayishi, yaylovlarning ortiqcha
ekspluatatsiyasi va iqlim o‘zgarishi kiradi. Bunday muammolarni hal qilish uchun
tabiatni muhofaza qilish choralarini kuchaytirish, qo‘riqxonalar sonini oshirish,
ekologik qonunlarni qat’iy qo‘llash va mahalliy aholining ekologik savodxonligini
oshirish kerak. Faqat shundagina O‘rta Osiyoning noyob o‘simlik turlarini saqlab
qolish va kelajak avlodlarga yetkazish mumkin bo‘ladi.
50

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1 O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2018 yil 12-13 iyun
kunlari Farg'ona viloyatiga tashrifi davomida bergan topshiriqlari va Oltiariq
tumanida kengaytirilgan tarzda o'tkazilgan majlis bayoni (PD - 187).
2. Baratov P. "Tabiatni muhofaza qilish." "O'qituvchi" 1991
3. Madrahimov A. S "Ibn Sino shifobaxsh o'simliklar haqida". Toshkent. Mehnat,
1990.
4. Keldiyorova, G. S., Qurbonova, N. N., Fatxullaxodjaev, M. Z., & Rixsiyeva, L. A.
(2022). Didactic Functions and types of Role-Playing Games that Contribute to the
Development of Communicative Foreign Language Speech Skills. Specialusis
Ugdymas, 1(43), 10577-10582.
5.Xamidov G', Qoratoyeva Ch Farg'ona vodiysining shifobaxsh o'simliklari va
ulardan samarali foydalanishga doir. " Farg'ona vodiysining o'simlik, hayvonot
dunyosi va ulardan oqilona foydalanish muammolari", konf. materiallari Andijon.
1999
6.A.G‘afurov, A.Abdukarimov, J.Tolipova, O.Ishankulov, M.Umaraliyeva,
I.Abduraxmonova. Biologiya 11-sinf darslik. Toshkent-2018.
7. F.O‘.Xasanov “O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobi. 1-tom Toshkent-2016
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Botanika instituti faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” 2018-yil 17-iyuldagi PQ-3861-son qarori.
9. M.H.Axrorova “Jizzax viloyati florasidagi Qizil kitobga kiritilgan turlarining
biologiyasi, ekologiyasi, o‘qitish metodikasi”. Jizzax-2020.
51

10. G.S.Tursunboyeva, Sh.H.Komilova “Botanika asoslari” qo‘llanma. Toshkent-
2009.
11. O‘.Pratov, A.S.To‘xtayev, F.O‘. Azimova, I.Z.Saparboyev, M.T.Umaraliyeva.
Botanika 6-sinf darslik. Toshkent-“O‘zbekiston”-2017
12. S.X.Mardiyeva “Jizzax viloyatidagi Qizil Kitobga kiritilgan Qoqio‘tdoshlar
(Asteraceae) oilasi biologiyasi va ekologiyasi” 2023.
13. A.A.Matkarimova “Botanika” o‘quv qo‘llanma. Toshkent-2018.
52

O’rta osiyodagi noyob va Qizil kitobga kiritilgan o’simliklar

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………....3

I-BOB OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI QIZIL KITOBIGA KIRITILGANDORIVOR NOYOB O’SIMLIKLARNING INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI

1.1 Qizil kitobga kiritilgan dorivor o'simliklar va ularning tibbiyotda qo'llanilishi (Farg’ona vodiysi misolida)………………………………………………………..6

1.2 Jizzax viloyatidagi qizil kitobga kiritilgan burchoqdoshlar yoki dukkakdoshlar (fabaceae) oilasi vakillarining biologiyasi va ekologiyasi………………………..11

1.3 O`zbekistonda respublikasi noyob o‘simliklarni saqlash va himoya qilish choralari…………………………………………………………………………...15

II-BOB. O‘RTA OSIYO FLORASI VA UNING TABIIY XILMA-XILLIGI

2.1. O‘rta Osiyoning tabiiy-geografik sharoiti va o‘simliklar olami……………..25
2.2. Mintaqadagi o‘simliklarning ekologik guruhlari……………………………26
2.3. O‘simliklarning antropogen omillar ta’sirida kamayishi……………………28

III-BOB. O‘RTA OSIYONING NOYOB VA YO‘QOLIB KETISH XAVFI OSTIDAGI O‘SIMLIKLARI

3.1. Qizil kitobga kiritilgan o‘simliklarning tasnifi……………………………...32
3.2. Noyob o‘simliklarning biologik xususiyatlari……………………………....35
3.3. Yo‘qolib ketish xavfi ostidagi o‘simliklarning asosiy sabablari…………....37

XULOSA………………………………………………………………………..40

ADABIYOTLAR RO`YXATI…………………………………………….......42

Купить

Информация о документе

Продавец

O’rta Osiyodagi noyob va Qizil kitobga kiritilgan o’simliklar

Похожие документы