Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 78.4KB
Покупки 1
Дата загрузки 21 Ноябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Ботаника

Продавец

ALLAMBERGANOVA HULKAR

Дата регистрации 01 Ноябрь 2024

15 Продаж

O'simliklarning nafas olishi

Купить
                                                              REJA.
KIRISH.
I.BOB. Adabiyotlar taxlili
II.BOB. Asosiy qism
2. 1. O’simliklarning nafas olishi.  
2 .2 . Nafas olish koefitsienti  va Aerob va  Anaerob nafas olish .  
2.3.  Nafas olishning glioksilat va pentozafosfat si kli.
Xulosa.
Foydalangan adabiyotlar .
                                                                                         KIRISH.
                          O’simliklar   fiziologiyasi   o’simliklar   tanasida   sodir   bo’ladigan   hayotiy
jarayonlar,   murakkab   qonuniyatlar   va   hodisalar   zanjirini   o’rganuvchi   fandir.
Fotosintez,   nafas   olish,   suv   rejimi   va   tiriklik   asosini   tashqil   etuvchi   boshqa   hayotiy
kechinmalarni   o’rganish,   taxlil   qilish   va   ularni   odam   uchun   foydali   tomonga
o’zgartirish,   ya’ni   yukori   va   sifatli   hosil   olish   mazkur   fanning   asosiy   vazifasi
hisoblanadi.   Shu   ma’noda   o’simliklar   fiziologiyasi   agronomiya   fanlarining   nazariy
asosini tashqil etadi.
           Mavzuning dolzarbligi . O‘simliklarning nafas olish jarayoni nafaqat biologiya
fanining   asosiy   tushunchalaridan   biri,   balki   tabiatning   barqarorligini   ta’minlashda
muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   O‘simliklar   nafas   olish   jarayonida   organik   moddalarni
parchalab,   energiya   hosil   qiladi,   bu   esa   ularning   o‘sishi,   rivojlanishi   va   tashqi
muhitga   moslashishi   uchun   zarurdir.   Ayniqsa,   bugungi   kunda   global   iqlim
o‘zgarishlari, ekologik muammolar va qishloq xo‘jaligining samaradorligini oshirish
masalalari   dolzarb   bo‘lib,   o‘simliklarning   nafas   olish   jarayonlarini   chuqurroq
o‘rganish   zaruriyatini   yuzaga   keltirmoqda.   Bundan   tashqari,   respirator
pigmentlarning o‘simlik fiziologiyasidagi roli, nafas olish jarayonining samaradorligi
va atrof-muhit omillarining ushbu jarayonga ta’siri kabi masalalarni o‘rganish nafaqat
nazariy   jihatdan,   balki   amaliyotda   ham   ahamiyatlidir.   Ushbu   mavzuni   chuqur
o‘rganish   o‘simliklarning   barqaror   rivojlanishini   ta’minlashda   muhim   bo‘lib,
insoniyat   uchun   oziq-ovqat   xavfsizligini   oshirishga   va   ekologik   muammolarni   hal
qilishga hissa qo‘shishi mumkin.
                       Mavzuning   maqsadi . Ushbu kurs ishining maqsadi o‘simliklarning nafas
olish   jarayonini   chuqur   o‘rganish,   bu   jarayonning   biologik   mohiyatini   tushuntirish
hamda   respirator   pigmentlarning   nafas   olishdagi   rolini   aniqlashdir.   Shu   bilan   birga,
nafas   olish   jarayoniga   ta’sir   qiluvchi   atrof-muhit   omillarini   tahlil   qilish   va   ularning
o‘simliklar hayotidagi ahamiyatini yoritish maqsad qilingan.
2 Mavzuning vazifalari.  Ushbu kurs ishining vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1.   O‘simliklarning   nafas   olish   jarayonining   asosiy   bosqichlarini   o‘rganish   (glikoliz,
Krebs tsikli, oksidlanish fosforlanishi).
2. Nafas olish jarayonida respirator pigmentlarning biologik ahamiyatini o‘rganish va
ular qanday vazifalarni bajarishini aniqlash.
3.   Atrof-muhit   omillarining   (harorat,   namlik,   yorug‘lik)   o‘simliklarning   nafas   olish
jarayoniga ko‘rsatadigan ta’sirini tahlil qilish.
4. Turli o‘simlik turlarining nafas olish jarayonidagi xususiyatlarni solishtirish.
5.   O‘simliklarning   nafas   olish   jarayonini   o‘rganishning   qishloq   xo‘jaligidagi   va
ekologik ahamiyatini yoritish.
 
                          
3   I-BOB.  Adabiyotlar tahlili.
O’simliklar   fiziologiyasi   XVII   -XVIII   asrlarda   va   XIX   asrning   boshlarida
mustaQil   fan   sifatida   shakllandi.   Dastlab   italiyalik   olim   M.Malpigi   (1675),   ingliz
R.Guk   (1665)   o’simliklarning   mikroskopik   tuzilishi   xaqidagi   ta’limotni   yaratdilar.
1727 yilda ingliz botanigi S.Geyls o’zining "O’simliklar statikasi" asarida bir қancha
fiziologik   tajribalarning   natijalarini   yakunlab,   o’simliklarda   ikki   xil   ok,imning
mavjudligini, ya’ni suv va ozuka modtsalarning pastdan yukrriga va yukrridan pastga
karab   oko’ishini   tasdikladi.   O’simliklarda   suvni   harakatga   keltiruvchi   kuch   ildiz
bosimi va transpiratsiya ekanligini isbotladi,
Ingliz   D.Pristli   (1771),   gollandiyalikYa.Ingenxauz   (1779),   shvetsariyalik
olimlar   J.Senebe   (1782)   va   T.Sossyur   (1804)   bir-birlarining   ishlarini   to’ldirish
natijasida   o’simliklarda   fotosintez   jarayonining   mavjudligini   ochdilar.   Ya’ni
yorug’likda yashil o’simliklar karbonat angidritni o’zlashtirib, uglerodli birikmalarni
to’plash xususiyatiga ega ekanligi aniqlandi.
O’simliklar fiziologiyasi tarixida 1800 yil burilish yili hisoblanadi. Chunki shu
yili   J.Senebening   besh   tomlik   "O’simliklar   fiziologiyasi"   kitobi   chop   etildi   va   u
o’simliklar   fiziologiyasining   mustaqil   fan   sifatida   tug’ilishi   va   kelajakdagi
rivojlanishiga   asos   soldi.   J.Senebe   "O’simliklar   fiziologiyasi"   atamasini   taklif   etish
bilan chegaralanib qolmasdan, bu fanning asosiy  vazifalarini, predmeti va usullarini
aniqlab berdi.
Rossiyada   o’simliklar   fiziologiyasi   XIX   asrning   ikkinchi   yarmidan   rivojlana
boshladi.   UngaA.S.Famintsin   (1835-1918)   va   KATimiryazev   (1848-1920)   asos
soldilar.   A.S.Famintsin   (1867)   Peterburg   universitetida   musgaqil   o’simliklar
fiziologiyasi   kafedrasini   tashqil   etdi   va   1887   yilda   o’simliklar   fiziologiyasidan
birinchi   o’quv   kitobini   yozdi.   Uning   asosiy   ilmiy   izlanishlari   fotosintez   va
o’simliklardagi   modda   almashinuv   jarayonlarini   aniqlashga   qaratilgan   edi.
AS.Famintsin   tajribalar   natijasida   sun’iy   yorug’likda   ham   karbonat   angidrid
o’zlashtirilib, kraxmal hosil bo’lishini ko’rsatdi.
4 A.S.Famintsin   o’sha   davrda   chor   Rossiyasi   Fanlar   akademiyasi   tizimidagi
yagona   o’simliklar   anatomiyasi   va   fiziologiyasi   laboratoriyasining   rahbari   edi.   Shu
laboratoriyada   1892   yilda   D.I.   Ivanovskiy   viruslarni   kashf   etdi.   1903   yilda   esa
M.S.Tsvet   o’simlik   pigmentlari   va   ularga   yaqin   bo’lgan   tabiiy   birikmalarni   ajratish
uchun  xromotofafiya   usulini   ishlab   chiqdi.  Bu   usul   yordamida   u   xlorofillni   birinchi
bo’lib xlorofill "a" va xlorofill "b" ga  ajratdi.
O’simliklar   ekologik   fiziologiyasiga   asos   solgan   olimlardan   biri
N.A.Maksimovdir   (1880-1952).   U   uzining   shogirdlari   (I.I.Tumanov,   F.D.Skazkin,
V.I.Razumov,   B.S.Mashkov,   L.I.Djaparidze,   V.GAleksandrov,   I.V.Krasovskaya   va
boshқalar)   bilan   birgalikda   o’simliklarning   qishning   noqulay   omillari   ta’siriga,
qurg’oqchilik   chidamlilik   fiziologiyasi,   o’sish   va   rivojlanish,   sun’iy   yorug’likda
o’sish kabi jarayonlarning nazariy asoslarini ishlab chikdi. 
O’zbekiston   sharoitida   fitofiziologlar   (A.V.Blagoveshenskiy,   N.D.   Leonov,
V.A.Novikov,   V.S’Hardakov,   N.A.Todorov,   M.X.Ibragimov,   N.N.Nazirov,
S.S.Abaeva,   M.A.Belousov,   X.X.Yenileev,   A,Imomaliev   va   boshqalar)   birinchi
navbatda, ruza va boshqa o’simliklarning hayotiy jarayonlarini keng o’rganib, nazariy
va   amaliy   xulosalar   chiqardilar.   Xozirgi   vaqtda   O’zbekiston   FA   tizimidagi   ilmiy
tekshirish   institutlari   (eksperimental   biologiya,   botanika),   Qishloq   Xo’jalik
Akademiyasi   va   boshqa   ilm   dargoxlarida   akademik-   professorlar   tinmay   izlanish
ishlarini   olib   bormoqdalar.   Umuman,   respublikamizda   o’simliklar   fiziologiyasi   fani
keng   ko’lamda   rivojlanib   bormoqda.   O’zbekiston   fitofiziologlari   birlashmasining
ta’sis  etilishi  (1989) va 1991 yilda Toshkentda  O’zbekiston fiziologlarining birinchi
s’ezdi o’tkazilishi bunga yaqqol dalil bo’ladi.
II-BOB. Asosiy qism
2.1 O'simliklarning nafas olishi.
5 Fotosintez   jarayonida   hosil   bo’lgan   shakarlar   va   boshqa   organik   moddalar
o’simlik   hujayralarining   asosiy   oziqa   moddalari   hisoblanadi.   Bu   organik   moddalar
tarkibida  ko’p  miqdorda   kimyoviy  energiya  to’planib,  nafas  olish   jarayonida   ajralib
chiqadi   va   hujayradagi   barcha   sintetik   reaktsiyalarni   energiya   bilan   ta‘minlaydi.
O’simliklar   hujayralarida   boradigan   oksidativ   reaktsiyalar   organik   moddalarning
kislorod ishtiro-kida anorganik moddalarga (CO
2  va H
2 O) parchalanishi va kimyoviy
energiya   ajralib   chiqish   jarayoni   nafas   olish   deyiladi.   Bu   jarayonning   shakliy
tenglamasini quyidagicha ko’rsatish mumkin:
                  C
6 H
12 O
6 + 6O
2   →   6CO
2  + 6H
2 O + energiya ( 2875kDJ mol).
            Nafas   olish   muhim   fiziologik   jarayon   bo’lib,   barcha   tirik   organizmlarga   xos
xususiyatdir.   Bunda   uglevodlar   muxim   ahamiyatga   ega.   Biroq,   uglevodlarning   tirik
organizmlarda   bajaradigan   vazifasi   faqat   ularga   energiya   yetkazib   berish   bilan
yakunlanmaydi. Ularning parchalanishida bir qator oraliq birikmalar hosil bo’ladi. Bu
birikmalar   o’simliklar   tanasida   uchraydigan   boshqa   organik   moddalarning   (yog’lar,
aminokislotalar   va   boshqalar)   asosini   tashkil   etadi.   Demak,   o’simlik   tanasidagi
organik moddalarning turli xilligida nafas olishning ahamiyati katta. 1
              Lekin o’simliklarning (hayvon va odamlarnikiga o’xshash)  maxsus nafas olish
a‘zolari   bo’lmaydi.   Ularning   barcha   hujayralari   va   to’qimalari   mustaqil   nafas   olish
xususiyatiga  ega. Barcha  tirik hujayralarning organoidi  sanaladigan  mitoxondriyalar
nafas   olish   a‘zosi   hisoblanadi.   Ana   shu   mitoxondriyalarda   murakkab   organik
birikmalar   (asosan   uglevodlar)   fermentlar   tizimi   ishtirokida   kislorod   yordamida
oksidlanib,   suv   va   C0
2   ga   parchalanadi.   Bu   reaktsiyalar   tizimi   biologik   oksidlanish
deyiladi.
         Tirik organizmlarda boradigan nafas olish jarayonida kislorodning rolini dastlab
XVIII   asrning   oxirlarida   fransuz   olimi   A.L   Lavuaze   ilmiy   asoslab   bergan   edi.   U
o’zining   1773-1783   yillarda   o’tkazgan   bir   qator   tajribalarida   nafas   olish   va   yonish
jarayonlarining   o’xshashligini   isbotlab   berdi.   U   nafas   olishda   ham   xuddi
1
  Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y.
6 yonishdagidek   atmosferadan   kislorod   yutiladi   va   atmosferaga   karbonat   angidrid
ajralib chiqadi, deb ta‘kidlaydi.
                    A.L Lavuaze o’z kuzatishlariga asoslanib, nafas olish bu kislorod yordamida
organik   moddalarning   juda   ham   sekinlik   bilan   yonishidir,   degan   xulosaga   keldi.
Taxminan   shu   vaqtlarda   (1777)   Sheele   urug’lar   bilan   o’tkazgan   tajribalari   asosida
unayotgan   urug’   solingan   yopiq   idishda   kislorodning   miqdori   kamayib,   CO
2   ning
miqdori ko’payganini aniqladi.
                  1778-1780   yillarda   Ya.Ingenxauz   yashil   o’simliklar   qorong’ida   kislorodni
yutib,   karbonat   angidrid   chiqaradi   va   bu   jixatdan   hayvonlarga   o’xshaydi,
o’simliklarning   yashil   bo’lmagan   qismlari   esa   yorug’likda   ham   kislorod   yutishi
mumkin, degan xulosaga keldi.
          O’simliklarning nafas olishini N.T.Sossyur asoslab berdi. U 1797-1804 yillarda
birinchi marta miqdoriy taxlillar o’tkazdi va qorong’ida o’simliklar qancha O
2  yutsa,
shuncha   CO
2   ajratib   chiqishini   isbotladi.   Ya‘ni   yutilgan   kislorod   bilan   ajralib
chiqayotgan karbonat angidridning nisbati birga teng deb ko’rsatdi. Bundan tashqari
karbonat   angidrid   bilan   bir   qatorda   suv   va   energiya   ham   hosil   bo’lishini   isbotladi.
Ammo   N.T.Sossyurning   bu   muxim   fikrlari   boshqa   olimlar   tomonidan   uzoq,
muddatgacha   e‘tiborga   olinmadi.   Ajralib   chiqayotgan   CO
2   fotosintezda   ishlatilmay
qolgan   CO
2   bo’lib,   u   qayta   chiqadi,   uning   nafas   olishga   aloqasi   yo’q,   deb
tushuntirildi. Shu olimlar   q atorida tani q li nemis fiziologi YuLibix ( 1842 ) ham  bor
edi.
Nafas   olish .     Nafas   olishning   shakliy   tenglamasi   bu   murakkab   fiziologik
jarayonni   to’la   tavsiflay   olmaydi.   Chunki   bunda   juda   ko’p   oraliq   reaksiyalar   sodir
bo’ladi.   Natijada   kimyoviy   energiya   oz-ozdan   ajralib   chiqadi   va   o’zlashtiriladi,
o’zlashtirilmay qolgani esa issiqlik energiyasiga aylanadi va tarqaladi.
                  A. N . B axning   peroksid   nazariy a si .   1897   yilda   A.N.Bax   biologik
oksidlanishning   peroksid   nazariyasini   ishlab   chiqdi.   Unga   ko’ra,   atmosferadagi
7 molekulyar   kislorod   inert   xolatda   bo’lib,   organik   moddalarni   oksidlay   olmaydi'.
Buning   uchun   uning   tarkibidagi   qo’sh     bog’ning     bittasi   uzilishi   va   faol   holatga
o’tishi zarur:                                O
2     
→       -  O – O -
inert              faol
kislorod kislorod.
                    A.N.   Bax   kislorodni   faollovchi   moddalarni   oksigenazalar   deb   atadi.   Biroq
keyingi izlanishlar shuni ko'rsatdiki Bax nazariyasining nafas olish jarayoniga deyarli
aloqasi   yo'q,   ammo   nafas   olish   jarayonining   mexanizmini   ochib   berishga   yordam
beradi.   Chunki,   bunda   kislorodni   faollashishini   tushuntiruvchi   mexanizm   ishlab
chiqilgan.   Olmon   biokimyogari   O.G.Barburg   (1921)   va   angliyalik   biokimyogar
D.Keylinlar   (1925)   fikricha   hujayralarda   O
2   yutilishiga   yordam   beruvchi
sitoxromoksidaza   fermenti   va   sitoxromlar   mavjuddir.   Nafas   olishning   yakunlovchi
bosqichida   esa   kislorodga   elektronlar   va   protonlar   tashiluvi   natijasida   H
2 O   va   H
2 O
2
hosil bo'ladi.
              V. I . P alladinning vodorodni     faollashtirish     nazariy a si.   Biologik oksidlanish
jarayonining   mexanizmini   o’rganishda   V.I.Palladinning   (1912)   ishlari   muhim
axamiyatga ega bo’ldi. Uning nazariyasiga ko’ra, o’simlik xromogenlari substratdagi
vodorodni   o’ziga   biriktirib   oladi   va   keyinchalik   ularni   kislorodga   o’tkazadi.   Bu
nazariya bo’yicha nafas olish ikki bosqichdan iborat:
  1)   anaerob;   2)   aerob:   Organik   birikmalar   ulardan   vodorod   tortib   olinishi   natijasida
ham   oksidlanishi   mumkin.   O'simliklardagi   xromogenlar   substratdan   vodorodni   olib
kislorodga o'tkazadi. Nafas olish ikki bosqichda o'tadi, ya'ni anaerob va aerob:
1) C
6 H
12 O
4 + 6H
2 O + 12R → 6CO
2 + 12RH
2
                                 2)   12RH
2  + 6O
2 →12R+12H
2 O
R-rangli nafas olish pigment
8 RH-rangsiz xromogen.
         Ushbu reaksiyada kislorod RH
2  birikmasidan elektron va protonlarni tortib oladi
va   suv   hosil   bo’ladi.   Umuman   olganda,   nafas   olish   va   bijg'ish   o'zaro   bog'liq
jarayonlardir.      Birinchi reaksiya nafas olish jarayonining anaerob, ikkinchi reaksiya
aerob   bosqichini   ifodalaydi.   Birinchi   reaksiyada   reduktaza   fermenti   yordamida
substratdan vodorod atomlari qabul qilinib, nafas olish pigmentiga (R) o’tkaziladi va
nafas olish xromogeni (RH
2 ) hosil bo’ladi. Hamma CO
2   ham shu anaerob jarayonda
ajralib chiqadi. Ikkinchi reaksiyada molekulyar kislorod ishtirok etib, xromogenlarni
RH
2   nafas   olish   pigmentlarigacha   oksidlaydi   va   ular   yana   vodorodning   aktseptori
vazifasini  bajaradi. Keyingi  izlanishlarda V.I.Palladii  nazariyasi, ya‘ni  nafas olishda
anaerob   va   aerob   bosqichlarning   mavjudligi   hamda   bunda   suv   ishtirok   etishi   to’la
tasdiqlandi. 2
                    Nafas olish va bijg’ishning o’zaro aloqasi. S.P.Kostichev  (1910)  ko’rsatishi
bo’yicha,   nafas   olish   va   bijg’ishlar   bir   xil   jarayonlar   bilan   shakarlarning
parchalanishidan   boshlanadi.   Keyinchalik   nafas   olish   CO
2   va   suvning,   bijg ’ ish   esa
CO
2   va   spirtning   hosil   bo’lishi   bilan   yakunlanadi.   Keyingi   yillarda   nemis
biokimyogari   Neyberg,   S.P.Kostichev   va   boshqalarning   ilmiy   izlanishlari   asosida
aniqlanishicha,   nafas   olish   va   bijg’ish   jarayonlari   bir-biri   bilan   oraliq   maxsulot
pirouzum kislota orqali bog’liqdir.
2
  Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y.
9 2.1.1rasm. O’simliklarda nafas olish va fotosintezning bir-biridan asosiy farqlari.
        
10 2. 2  Nafas olish koefitsienti  va Aerob va Anaerob nafas olish.
              O’simliklarning   nafas   olish   jarayonida   ajralib   chiqqan   karbonat   angidridning
yutilgan   kislorodga   bo’lgan   nisbatiga   nafas   olish   koeffitsienti   deyiladi   (NOK)
Biologik   oksidlanish   jarayonida   uglevodlardan   tashqari   boshqa   organik   moddalar
(yog’lar, yog’ kislotalari, Oqsillar va boshqalar) ham ishtirok etishi mumkin. Shuning
uchun nafas olish jarayonida ishtirok etadigan organik modda turiga qarab nafas olish
koeffitsientining   darajasi   ham   har   xil   bo’ladi.Nafas   olish   jarayonida   uglevodlar
ishlatilsa, koeffitsient birga teng bo’ladi:
C  
6  H  
12   O
6  + 6O
2  ---------  6 C O
2  + 6 H
2 O + energiya
      CHunki   bir   molekula   glyukozaning   oksidlanishi   uchun   olti   molekula   kislorod
yutiladi   va   olti   molekula   karbonat   angidrid   ajralib   chikadi.   Tеnglamadan       ko’rinib
turibdiki   nafas   оlish   kоeffitsiеnti (NОK) birga tеng:
6CO
2
NОK=   ------------ = 1
6O
2
       Agar nafas оlish matеriali mоy kislоtalari bo’lsa,  u hоlda nafas оlish kоeffitsiеnti
1 dan kichik bo’ladi.
C
18   H
36   O
2 +26O
2 → 18 CO
2 + 18H
2 O
                                    st е arin kisl о ta
18CO
2
N О K =------------ =0,69
26O
2
     Mab о d о , nafas   о lish mat е riali sifatida tri о l е nat kisl о tasi bo’lsa, u h о lda ham nafas
о lish k о effitsi е nti 1 dan kichik bo’ladi.
11 C
57 +80 O
2 →57 CO
2 +  52H
2 O
57 C O
2
N О K=   -----------   =0,71
80 O
2
        Agar   nafas   о lish   mat е riali   о rganiq   kisl о talar   bo’lsa,   u   paytda   nafas   о lish
k о effitsi е nti birdan katta bo’ladi.                    '
2CH
3 C О C ОО H + 5O
2    →  6CO
2  +4H
2 O
                                              pir о uzum kisl о tasi
                                                             6 C О
2
NOK = −−−− = 1,2
5 O
2
      Mab о d о , nafas  о lish mat е riali sifatida  о qsalat kisl о tasi bo’lsa, u h о lda nafas  о lish
k о effitsi е nti yana kattar о q bo’ladi.
2 C 
2 H
2 O
4  +  O
2 →  CO
2  +2 H
2 O
4 CO 
2
N О K = ------------ = 4
O
2
            Nafas   olish   koeffitsienti   darajasining   nafas   olish   mahsulotiga   bog’liq l igi   faqat
kislorod   miqdori   yetarli   sharoitda   sodir   bo’ladi.   Lekin   oksidlanish   kislorodsiz
(anaerob) muhitda borganda nafas olish koeffitsientining darajasi o’zgarishi mumkin.
Masalan, urug’lar kislorod kam yoki anaerob sharoitda nafas olganda (suvga botirilib
saqlansa)   xavodan   O
2   yutilmaydi,   lekin   CO
2 ,   ajralib   chiqadi.   Bunda   nafas   olish
koeffitsienti birdan yuqori bo’ladi.
12            Nafas olish va bijg'ishning o'zaro aloqadorligi.  Bu jarayonlar uglevodlarning
parchalanishidan   boshlanadi   va   quyidagi   sxema   bo'yicha   o’tadi.   Birinchi   anaerob
nafas   olishda   qand   pirouzum   kislotasiga   aylanadi.   Ikkinchi   aerob   nafas   olishda
piruvatning parchalanishidan CO
2  va H
2 O hosil bo’ladi. Bunda fermentlar tizimi ham
ishtirok   etadi.   Nafas   olish   jarayonida   substratlarning   oksidlanishi   fermentlar
ishtirokida   boradi.   Fermentlar   neorganik   katalizatorlardan   farqli   o'laroq   yuksak
faollikga,   aniq   bir   substratni   parchalash   xususiyatiga   va   ularga   turli   muhitlarda
ishlashga   yordam   beruvclii   yuqori   o'zgaruvchanlikka   ega.Oksidoreduktazalar   uch
guruhga bo’linadi:
1.       Anaerob   de gidrogenazalar- elektronni       kislorodga   va   oraliq   akseptorlarga
uzatadi.       Bular   ikki       komponentli       fermentlardir.   Masalan,   NADH
2   oksidlanib
qaytarilgan NADH
2  holatga o'tadi.
2 .   Aerob   degidrogenazalar- elektronlarni   har   xil   oraliq   akseptorlar   va   kislorodga
uzatadi.             Bular           ikki             komponentli             fermentdir   (flavoprotein)
Kofermentlari           ikki           xil           (FAD,           FMN).           FMN   dimetilizoalloksazin
fermentini   tarkibiga kiradi.  FAD  esa suksenaldegidrogenaza  tarkibida uchraydi.
3.   Oksitdazalar- elektronlarni   faqat   kislorodga   beradi.   Bunda   uch   xil   birikma   hosil
bo'ladi.  H
2 O
2    va O
2  hujayra uchun zaharli. Shuning uchun ushbu birikmalar maxsus
fermentlar yordamida neytrallanadi:
                                                   
 superoksiddismutaza
                                     2O
2 + 2H +
 ------------- O
2  + H
2 O
2
                                                                                            katalaza
                                           2H
2 O
2 -----------O
2 +2H
2 O
          Molekulyar kislorodni elektronlar akseptori sifatida ishlatuvchi fermentlarning
yana   bir   turkumi   bu   oksigenazalardir.   Oksigenazalar   ham   oksidazalar   bilan   bir
qatorda turadi. Ular kislorodni faol holatga o'tkazib, organik moddalarga birlashtiradi.
13 Substrat   molekulasiga   ikki   atom   kislorodni   biriktiruvchi   oksigenazalarni
dioksigenazalar deyiladi. Agar bir atom kislorodni biriktirsa monooksigenazalar yoki
gidroksilazalar deyiladi. Oksigenazalar elektronlar donori sifatida NAD(P)H, FADH
2
va boshqalardan foydalanishadi. 3
                Ok sigenazalar   barcha   hujayralarda   uchraydi.   Ular   ko'pchilik   endogen
birikmalarni,   xususan.   aminokislotalar,   fenollar,   stearinlar   va   boshqalarni
gidroksillashda   va   hujayra   uchun   begona   moddalar,   masalan,   ksenobiotiklarni
detoksikatsiyalash   (chiqarish)   jaravonini   amalga   oshirishda   qatnashadi.   Yuqorida
ko'rsatib o’tilgan nafas olish fermentlari hujayra mitoxondriyalarida joylashgandir.
      Aerob nafas olish (Krebs sikli) . Biz yuqorida ko'rib o'tdikki, glikolizning oxirgi
mahsuloti   pirouzum   kislotasidir.   Bu   bosqichning   asosiy   mohiyati   shundaki,   usbbu
jarayon   kislorodli   muhitda   ro'y   berib,   piruvatdan   bir   qator   ikki   va   uch   karbon
kislotalar,   va   oxirgi   mahsulot   sifatida   CO
2   va   H
2 O   hosil   bo'ladi.   Ushbu   jarayonni
birinchi   bor   ingliz   biokinyogari   G.   Krebs   (1937)   hayvonlar   organizmi   misolida
ko'rsatganligi uchun ko'pchilik hollarda Krebs sikli deb ham yuritiladi
O’simliklarda   ham   ushbu   jarayonning   mavjudligini   ingliz   tadqiqotchisi
A.Shibnell   (1939)   aniqlagan.   Shuni   aytib   o’tish   lozimki   o’simliklarda   ushbu
jarayonda   qatnashuvchi   barcha   kislotalar   va   ularning   metabolik   o'zgarishida
qatnashuvchi   fermentlar   aniqlangan.   Ko’rsatilganki,   suksinatdegidrogenaza
fermentining   ingibitori   bo’lgan   malonat   piruvatning   oksidlanishini   to'xtatadi   va
o'simliklarning nafas olish jarayoni uchun zarur bo'lgan O
2  gazining yutilishini keskin
kamaytiradi. Krebs siklining ko'pchilik fermentlari mitoxondriyalarda joylashgandir.
Ayrim fermentlar, masalan, akonitaza va suksinatdegidrogenaza mitoxondriyalarning
ichki membranasida joylashgandir. 4
Krebs   siklining   ketma-ketligi,   organik   kislotalarning   nafas   olish   jarayonida
qatnashishi   haqidagi   fikr   avvaldan   bir   qancha   olimlarning   diqqatini   o'ziga   tortib
3
  Xo’jaev J. X.  O’simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004     
4
  Xo’jaev J. X.  O’simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004     
14 kelgan.   Masalan,   shved   kimyogari   T.Tunberg   (1910)   hayvon   to'qimalarida   ayrim
organik   kislotalardan   (qahrabo,   olma,   limon)   vodorodni   tortib   oluvchi   fermentlar
mavjudligim   aniqlagan.   Keyinchalik   venger   olimi   A.Sent-Derde   muskul
to’qimalarining    gomogenatiga   oz    miqdorda    qahrabo,    olma    va shavelsirka
kislotasining       qo'shilishi       to'qimalar   tomonidan     kislorod   yutilishini   keskin
ko'paytirishini kuzatgan.
Yuqoridagilardan kelib chiqib G.A. Krebs (1937) migratsiyalanuvchi kaptarlar
muskuli   misolida   ikki   va   uch   karbon   kislotalarining   oksidlanib   CO
2   moddasigacha
aylanishi   jarayonlarining  ketma ketligini   va ushbu  jarayonning  limon  kislotasi  hosil
bo'lishi   bilan   borishi   hamda   uning   vodorodni   tortib   olinishi   natijasida   bo'lishini
ko'rsatgan. Uahbu siklda piruvat bevosita oksidlanmaydi, ya'ni  u   kislorodli sharoitda,
faol   modda,   Atsetil-CoA   birikmasiga   aylanganidan   so'ngina   uning   oksidlanishi
boshlanadi.
Dastlab   atsetil-CoA   oksoloatsetat   kislotasi   bilan   reaksiyaga   kirishib   sitrat-
sintetaza   fermenti   ishtirokida   sitrat   kislotasini   hosil   qiladi.   Sitrat   kislotasi   akonitaza
ishtirokida   degidrirlanadi   va   sisakonitni   hosil   qiladi.   U   esa   bir   mol.   suv   biriktirib
izositrat   kislotasini   hosil   qiladi.   Izositrat   degidrirlanib   oksolosuksenat   kislotaga
aylanadi.   Shuning   bilan   birgalikda   bu   reaksiyada   NADFH   hosil   bo'ladi.
Oksolosuksenat   kislota   dekarboksillanib   a-ketoglutarat   kislotaga   aylanadi.   U   ham
yana   dekarboksillanib,   NADH   va   sukaenil   CoA   hosil   bo'ladi.   Energiyaga   boy
suksenil-KoA birikmasidan suksenat kistota va ATF hosil bo'ladi.
     Suksenat kislota SDG fermenti ishtirokida fumarat kislotasiga aylanadi.  Fermentni
kofermenti   FAD   bo'lib,   u   jarayon   mobaynida   FADH
2   hosil   qiladi.   Fumarat   kislota
fumaraza ishtirokida 1 mol suvni biriktirib, olma kislotasiga aylanadi. Olma kislotasi
malatdegidrogenaza (MDG) fermenti ishtirokida oksidlanib oksoloatsetat  kislotasiga
aylanadi   va  qaytarilgan   NA DH   hosil   qiladi.   Oksoloatsetat   kislota   yangi   atsetil   CoA
bilan reaksiyaga  kirishib,  yangi  siklni  boshlaydi.  Demak,  ushbu  siklda  piruvatdan  3
mol.   C0
2   ajralib   3   mol.H
2 O   birikadi   hamda   besh   juft   vodorod   ajraladi.   Nafas   olish
15 zanjirinning ma'lum joylarida elektron energiyasi ajralib fosforirlanishga sarf bo'ladi
va ATF sintezlanadi. Bunda nafas olish zanjiridan o'tgan bir juft elektron hisobiga 3
molekula ATF sintezlanadi.
Mitoxondriyalardagi   ATF   molekulasi   sintezlanishi   jarayonini   oksidlanishli
fosforirlanish deyiladi. Krebs   siklining  energetikasi   va  uning   azot   almashinuvi
bilan   bog'liqligi.     Yuqorida   keltirilgan     ma'iumotlardan   ko'rinib   turibdiki,   Krebs
siklining reaksiyalarida 3 mol. NADH, NADFH, FADH   va substratli  fosforirlanish
hisobiga 1 mol. ATF hosil bo'ladi.Har  bir  qaytarilgan NADFH hisobiga 3mol. ATF
hosil   bo’ladi.   Ushbu   holda   esa   12   mol   ATF   sintezlanadi.   Bir   molekula   FADH
2
hisobiga 2 mol. ATF sintezlanadi. Demak, hammasi bo'lib bir molekula piruvatning
oksidlanishidan   15   mol.   ATF   hosil   bo'ladi.   Demak,   ushbu   jarayonda   ikki   molekula
piruvat   ishtirok   etishini   hisobga   olsak,   ushbu   jarayonda   jami   30mol   ATF   hosil
bo’lishini   ko’rishimiz   mumkin.   Agarda   glikoliz   jarayonida   hosil   bo'luvchi   8   mol.
ATF   ham   inobatga   olinsa,   bir   molekula   glukoza   to'la   oksidlanganda   36   mol   ATF
hosil bo'lar ekan.
2.2.2-rasm. Nafas olish va fotosintez bir biriga qarama-qarshi jarayon.
16 2.3.Nafas olishning glioksilat va pentozofosfat  sikli.
Glioksilat   sikli.   Nafas   olishning   glioksilat   yo'lini   Krebs   siklining
modifikatsiyalashgani deb qarash mumkin. Ushbu sikl G.L. Karnberg va G.A. Krebs
(1957)   tomonidan   tuban   organizmlar,   ya'ni   bakteriyalar   va   zamburug'lar   misolida
kashf etilgan. Keyinchalik ushbu jarayonning ko'pgina moyli o'simliklarning unuvchi
urug'lari   va   boshqa   o'simliklar,   ya'ni   zaxira   yog'larning   uglevodlarga   aylanishi
xarakterli   (glikogenez)   o'simliklar   uchun   xosligi   isbotlangan.   Glioksilat   sikli   Krebs
sikliga   o'xshab   mitoxondriyalarda   emas,   balki   hujayraning   maxsus
mikrotanachalarda-glioksisomalarda ketadi.
Nafas   olishning   glioksilat   yo'lida   shavelsirka   kislotasi   va   atsetil-CoA
birikmasidan   limon   kislotasi   sintezlanadi   va   Krebs   sikliga   o'xshash   sisokonit   va
izolimon  (izotsitrat)   kislotasi   hosil   bo'ladi.  So'ngra  izolimon  kislotasi   izotsitrat-liaza
fermenti   ta'sirida   glioksilat   va   qahrabo   kislotalariga   aylanadi.   Glioksilat
malatsintetaza ishtirokida ikkinchi atsetil-CoA birikmasi bilan reaksiyaga kirishadi va
buning   natijasida   olma   kislotasi   sintezlanadi.   Olma   kisiotasining   oksidlanishi
natijasida shavelsirka (ShSK) kislotasi hosil bo'ladi. 5
Demak,   nafas   olishning   glioksilat   siklida   Krebs   siklidan   farqli   o'laroq   har   bir
aylanishda   bir   molekula   emas,   balki   ikki   molekula   atselil-CoA   qatnashadi.
Faollashgan atsetil oksidlanish uchun emas balki qahrabo kislotasining sintezi uchun
foydalaniladi.   So'ngra   qahrabo   kislotasi   gliksisomadan   chiqib   ShSK   birikmasiga
aylanadi   va   u   glukoneogenez   hamda   biosintezning   boshqa   jarayonlari   uchun
foydalaniladi.Binobarin   glioksilat   sikli   zaxira   yog'larning   parchalanib   atsetil-CoA
molekulalari hosil bo'lishini ta'minlaydi. Bundan tashqari ikki mol atsetil-CoA, 1 mol
NADFH   birikmasining   qaytarilishiga   olib   keladi.   U   mitoxondriyaning   nafas   olish
zanjirida   3   mol   ATF   sinteziga   sababchi   bo'ladi.   Glioksilat   kislota   glikogol   amino
5
  Timiryazev K.A. O’simliklar hayoti. T. 1967 y .
17 kislotasi   biosintezi   uchun   manba   hisoblanadi.   Glioksilat   siklining   asosiy   mohiyati
zaxira yog'larning sarflanishi ya'ni yog'larning parchalanishidan oraliq modda-atsetil
CoA   hosil   bo'lishidan   iboratdir.   Nafas   olishning   pentozofosfat   yo`li
O.Varburg   va   V.Engelgardt   (1935-1938)   hamda   keyinchalik   F.Lipman   tomonidan
yaxshi   o'rganilgan.   Bu   jarayon   glukoza-6-fosfatning   oksidlanishidan   boshlanadi   va
CO
2   ajralib   5   uglerodli   birikma   hosil   bo'ladi.   Shuning   uchun   u   bu   yo'lni   apotomik
parchalanish   ham   deb   ataladi.Pentozofosfat   nafas   olish   yo'lining   energetikasi   va
uning   moddalar   almashinuvidagi   o'rni.   Shuni   aytib   o'tish   lozimki,   nafas   olishning
elektron   tashuvchi   zanjirida   vodorodning   universal   donori   bo'lib   NADH   xizmat
qiladi.   O'simlik   to'qimalarida   ushbu   birikmaning   miqdori   NADFH   birikmasiga
nisbatan doimo yuqori bo'ladi. Muqobil sharoitda o'simlik to'qimalari hujayralaridagi
NADF +
,   NADFH   birikmasining   qaytarilgan   holatida   bo'ladi.   Ammo   NAD +
oksidlangan   holatda   bo'ladi.   Izlanishlarda   tasdiqlanishicha   NADH   birikmasiga
nisbatan   NADFH   sekin   oksidlanadi.   Agarda   substratlarning   oksidlanishi   natijasida,
masalan,   glukoza-6-fosfatning   apotomik   oksidlanishidagi   kabi,   to   vodorod   atomlari
elektron   tashuvchi   zanjirga   kirishidan   oldin   transgidrogenaza   reaksiyasidagi   kabi
NAD   birikmasiga   berilishi   lozim.   Agarda   glukoza-6-fosfatning   nafas   olishining
penfozofosfat yo'lidagi kabi barcha 12 juft elektron NADFH molekulasidan elektron
tashuvchi zanjirda kislorodga uzatilganda, nafas olish zanjirida NADFH oksidlanib 3
mol   ATF   hosil   qilishi   sababli,   yuqoridagi   jarayonda   36   mol   ATF   hosil   bo'ladi   {3
ATF   x   12   q   36   ATF).   Buning   energiyasi   41,868   kJ   x   36   q   1507   kJ/mol   demakdir.
Amaliy jihatdan ushbu ko'rsatkich glukozaning nafas olisli jarayonida  dixotomik yo'l
(glukoliz   va   Krebs   sikli)   bilan   oksidlangandagi   energiyasiga   tengdir   (38   mol.
ATF=l591     kJ/mol).   Biroq   nafas   olishning   pentozofosfat   yo'lining   asosiy   mohiyati
uning   hujayra   energetik   almashinuvda   qatnashish   emas   balki   hujayralardagi   plastik
almashinuvda qatnashishidir.
         Nafas   olish  ekologiyasi.  Nafas olish o'siraliklarning turiga, yoshiga va yashash 
muhitiga bog`liqdir. Yosh organizmlarda nafas olish kuchli bo'ladi. Ontogenezning 
18 oxirida esa nafas olish jadalligi pasayib boradi. Tinim holaldagi urug'larda nafas olish
jadalligi juda past bo'ladi.    6
                
Kislorodning   ta'siri.   Ma'lumki,   atmosfera   havosida   21%   O
2   bor.   Ushbu
miqdor   nafas   olish   jarayonining   juda   yaxshi   kelishi   uchun   bemalol   yetadi.   Chunki
uning miqdori ikki baravar kamayganda ham (-5%) nafas olish jadalligi pasaymaydi.
Ammo havodagi toza kislorodning miqdori 5% bo'Iganda yosh o'simliklarning nafas
olish   jadalligiga   ta'sir   qilishi   mumkin.   Ammo   CO
2   birikmasining   ajralishi
kamaymaydi.   Chunki   o'simliklarga   O
2   yutilishiga   ixtisoslashgan   sitoxromoksidaza
fermenti faolligi kislorod kam bo'lgan sharoltda ham pasaymaydi.   Bularning barchasi
o'simliklardagi   nafas   olish   jarayoni   evolutsiya   mobaynida   atmosfera   havosida
kislorod   kam   bo'lgan   sharoitda   vujudga   kelganligidan   dalolat   beradi   hamda
o'simliklar   hujayralari   energetik   darajasining   kislorod   kam   sharoitda   ham   yaxshi
ketishidan dalolat beradi.   Masalan, qandlavlagi barglari to'qimalaridagi kislorodning
miqdori   sutka   mobaynida  7,1%-17,4%   oralig'ida   o'zgarib   turishi   mumkin.  Bu   yerda
shuni   ham   aytib   o'tish   lozimki,   C   O
2   miqdori   0,9-5,1%   oralig'ida   o'zgarib   turishi
mumkin. Olma mevasining mag'zida 7,5%  C O
2   va   13,9%   O
2   bo'lsa limonda ushbu
ko'rsatkichlar   mos   ravishda   8,5%   va   H,5%   miqdonii   tashkil   qiladi.   O'simlikning
rivojlanishida   faqatgina   uning   yer   ostki   organlarida   birmuncha   O
2   yetishmasligi
sezilib   turadi.   Tuproqda   suv   ko'p   bo'lgan   holatlarda,   shuningdek,   qatqaloqli
sharoillarida   O
2   kam   bo'lganligi   tufayli   bijg'ish   jarayoni   ustunlik   qila   boshlaydi.
Buning   natijasida   hujayralarda   spirt   to'plana   boshlaydi.   Buning   natijasida   o'simlik
itdizlari   chiriydi   va   u   nobud   bo'ladi.   Doimiy   ravishda   kislorod   yelishmasligi
sharoitida   o'suvchi   o'simliklarda   ushbu   holga   nisbatan   birqancha   mosfanishlar
vujudga   kelgan.   Masalan,   ular   poyalari   va   tldizlarida   parenximalarning   mavjudligi,
nitratlar kisiorodidan foydaianish (nitratii nafas olish), achish mahsulotlarini (etanol,
sut   kislotasi)   chiqarilishi   va   ulardan   moddalar   almashinuvida   foydalanish
mexanizmlarining mavjudligi shular jumlasidandir.
6
  Timiryazev K.A. O’simliklar hayoti. T. 1967 y.
19 Qishloq xo'jaligi amaliyotida o'simiiklar ildizlariga kislorod yetishmasligining
oldini   olish   uchun   doimiy   ravishda   tuproqlarni yumshatish tadbirlari o'tkazilib
turilishi lozim va bu tadbir yuqori hamda sifatli olishning asosiy garoviaridan biridir.
C O
2  gazining ta'siri. O'simlik hujayralarida oxirgj mahsulot sifatida C O
2  miqdorining
ko'payib   kelishi   nafas   olish   jadalligini   pasayliradi.   Chunki   hujayralarda   C O
2
miqdorining ko'payib ketishi dekarboksillanish jarayoni to'xtaydi, NOK kamayadi va
C O
2   gazining ajratishi kamayib, suksinatdegidrogenaza fermenti faoiligi ham keskin
pasayib   ketadi.   Shuningdek,   C O
2   yog'larda   yaxshi   eriganligi   uchun   uning
hujayralarda   ko'payib   ketishi   membranalar   o'tkazuvchanligiga   salbiy   ta'sir   qilishi
mumkin. O'simliklarga ushbu gazning narkotik ta'siri ham bo'lishi mumkin. Anaerob
sharoitda   o'simliklar   metabolizm   C O
2   tufayli   boshqariladi   degan   fikrlar   ham   yo'q
emas.   Barglardagi   C O
2   gazining   yuqori   miqdori   uning   og'izchalarining   yopilishiga
olib kelib nafas olish jarayoniga ham ta'sir qilishi mumkin.
Haroratning   ta'siri.   Nafas   olishga   bevosita   ta'sir   etuvchi   omillardan   biri   bu
haroratdir. Nafas olish  jadalligida  haroratning uch chegarasi  mavjud, ya'ni  minimal,
maksimal va optimal. Ammo bu holat har bir tur o'simlik uchun turlichadir. Masalan,
minimal   haroral   archa   va   qarag`ayda   -25   C   bo'Isa,   issiqsevar   o'simliklarda   bu
ko'rsaikich   0°C   atrofida   Haroratning   ma`lum   darajasigacha   nafas   ohsh   jadnlligi
kimyoviy   reakyiyalarning   borishiga   nisbatan   yaratilgan   Vant   Goff   qoidasiga
bo'ysunadi   ya'ni   haroratning   har   10°C   oshishi   jarayon   jadalligining   ikki   marotaba
ortishiga olib keladi. Masalan, haroratning 0° 20X ortishi nafas olish jadalligini ikki-
uch   baravar   oshiradi   (Q   =   2-3).   Ammo   bu   holning   ham   chegarasi   mavjud,   ya'ni
harorat   0°-20°C   ko'rsatkichdan   yuqori   bo'lganda   Q
10   ham   pasayadi.   Ko`pchilik
o'simliklarda haroraining   50°C - 55°C darajasi nafas olish jadalligining pasayishiga
va   o'simlikning   qattiq   zararlanishiga   olib   keiadi.   Buning   sabablaridan   biri   yuqori
haroratlarda   kislorodning   suyuqliklarda   yaxshi   erimasligi   bo'lishi   mumkin.
Shuningdek,   nafas   olishga   haroraining   ta'siri   boshqa   ta'sirlar,   masalan,   atmosfera
havosida kislorodning kamayishi yoki karbonat angidrid gazining ortishi bilan bortshi
mumkin.   Har   bir   tur   o'simlik   uchun   haroratning   yuqori   pastki   chegaralari   mayjud.
20 Masalan,   sovuq   iqlim   o'simliklari   (ignalilar.   yel,   qarag'ay)   uchun   ushbu.
ko'rsatkichning   pastki   chegarasi     -25°C.   Haroraining   yuqori   chegarasi   fotosinlez
jarayoniga   nisbatan   5-10°C   yuqori   boiadi   va   ko'pchilik   hollarda   45-55 o  
C   atrofida
bo'ladi.
              Suv   rejimi.   O'simlik   to'qimalarida   suv   balansining   o'zgarishi   nafas
olishjadalligiga ta'sirqiluvchi asosiy omillardan biridir. O'simliklarning  birlamchi suv
tanqisligida to'qimaiarda nafas olish tezlashadi, keyinchalik esa pasayadi. O'simliklar
maysalariga   to'satdan   suv   yetishmaganda   nafas   olish   jadaltigi   qisman   oshishi
mumkin.To’qimalardagi   suv   miqdorirring   nafas   otish   jadalligiga   ta'sirini   urug'lar
misolida   yaqqol   ko'rish   mumkin.   Masalan,   quruq   unig'larning   (10-11%   H
2 O)   nafas
olishi  deyarli sezilarli  emas. Pishmagan urug'larda suv ko'p bo’lishligi  sababli  nafas
olish   kuchli   bo'ladi.   Pishgan   urug'larda   suv   miqdori   -10%   bo'ladi.   Shuning   uchun
ham ushbu sharoitda nafas olish jadalligi pasayib, urug' uzoq vaqt o'z unuvchaniigini
yo'qolmasdan saqlanadi. Ivitilgan urug'larda esa aksincha nafas olish jadalligi oshadi
va unish boshlanadi. 
Yorug'likning   ta'siri.   Yorug'likning   yashil   barglar   nafas   olish   jadalligiga
ta'siri   kam  o'rganilgandir. Chunki   yorug'likda nafas  olish  bilan  birgalikda  fotosintez
jarayoni   ham   ketadi.   Nafas   olish   jarayonida   o'simlik   tomonidan   chiqarilgan   CO
2
miqdorining   fotosizttez   jarayonrda   yutilgan   O
2   miqdoriga   teng   bo'lgan   holatidagi
yorug'lik   miqdori   uning   kompensatsion   punkti   deyiladi.   Yorug'lik   fotosinlez
jarayonini  tezlashtirgani  kabi  haroratni  oshirishi  ham  mumkinligi  tufeyli  nafas  olish
jarayonini   ham   jadallashtiradi.   Yorug'lik   nafas   olish   jarayoniga   fizblogik   jarayonlar
orqali   ta'sir   etadi.   Yashil   bo'lmagan   o'simliklarda   yorug'lik   to'g'ridan-to'g'ri   ta'sir
etishi   kuzatilgan.Etiollangan   barglarda,   yorug'lik   ta'sirida   nafas   olish   ikki   marotaba
jadallashishi   mumkin.   Mineral   moddalarniag   ta'siri.   O'simliklarnmg   nafas   olish
jadalligiga   mineral   moddalarning   ta'siri   hozircha   yaxshi   o'rganilmagan   hisoblanadi.
Masalan,   o'simlilar   o'sayotgan   muhitga   tuz   sepish   ularning   ildizlarida   nafas   olish
jadalligini kuchaytiradi va u  sho'rli nafas olish   nomini olgan.
21                                                   Xulosa.
                            Xulosa  qilib shuni  aytish  kerakki,   n afas  olish  muhim   fiziologik  jarayon
bo’lib,   barcha   tirik   organizmlarga   xos   xususiyatdir.   Bunda   uglevodlar   muxim
ahamiyatga ega. Biroq, uglevodlarning tirik organizmlarda bajaradigan vazifasi faqat
ularga   energiya   yetkazib   berish   bilan   yakunlanmaydi.   Ularning   parchalanishida   bir
qator oraliq birikmalar hosil bo’ladi. Bu birikmalar o’simliklar tanasida uchraydigan
boshqa organik moddalarning (yog’lar, aminokislotalar va boshqalar) asosini  tashkil
etadi. Demak, o’simlik tanasidagi organik moddalarning turli xilligida nafas olishning
ahamiyati katta.
              Lekin o’simliklarning (hayvon va odamlarnikiga o’xshash)  maxsus nafas olish
a‘zolari   bo’lmaydi.   Ularning   barcha   hujayralari   va   to’qimalari   mustaqil   nafas   olish
xususiyatiga  ega. Barcha  tirik hujayralarning organoidi  sanaladigan  mitoxondriyalar
nafas   olish   a‘zosi   hisoblanadi.   Ana   shu   mitoxondriyalarda   murakkab   organik
birikmalar   (asosan   uglevodlar)   fermentlar   tizimi   ishtirokida   kislorod   yordamida
oksidlanib,   suv   va   C0
2   ga   parchalanadi.   Nafas   olish   ikki   bosqichda   o'tadi,   ya'ni
anaerob va aerob. Nafas olish jarayonini ko’plab olimlar o’rganishgan va xulosalariga
asoslangan   holda   turli   xil   nazariyalarni   yaratishgan.   Yashil   o’simliklarning   har   bir
tirik   hujayrasi   nafas   oladi.   Natijada   havodan  kislorod   yutib,  karbonat   angidrid   gazi,
suv va issiqlik ajratadi. 
22  FOYDALANILGAN ASOSIY ADABIYOTLAR.
1. Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y.
2. Xo’jaev J. X.  O’simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004     
3. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. Maskva 1976.
4. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. Maskva 1980.
5 . A. Imomaliev va A. Zikiryoev. O’simliklar bioximiyasi. T.1978 y.
6 . Timiryazev K.A. O’simliklar hayoti. T. 1967 y.
7 . To’raqulov Yo.H. Bioximiya. T. 1970 y.
8.   A.A.Matkarimova,   Sh.A.Tursunova,   X.Ya.Azizov,   R.PRustomova,     “Botanika,
o’simliklar fiziologiyasi va biokimyosi o’quv qo’llanma “ Toshkent – 2024
9.   R.A.Abdullayev,   D.K.Asomov,   B.O.Beknazarov,   K.S.Safarov,   “O”simliklar
fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar , Toshkent, “Universitut”, 2004,
10. B.O.Beknazarov. “O’simliklar fiziologiyasi” Toshkent – “Aloqachi” – 2009. 
                                         INTERNET SAYTLARI:
       1. www.ziyonet.uz
       2. www.ref.uz
  3.  www.arxiv.uz
                                                            
23                                                     MUNDARIJA.
KIRISH………………………………………………………………………….…..3
I.BOB. Adabiyotlar taxlili………………………………………………………….5
II.BOB. Asosiy qism…………………………………………………………….…..7
2. 1. O’simliklarning nafas olishi ..................................................................................7
2 .2 . Nafas olish koefitsienti  va Aerob va  Anaerob nafas olish ....................................12  
2.3.  Nafas olishning glioksilat va pentozafosfat si kli ………………………………..18
Xulosa……………………………………………………………………………….23
Foydalangan adabiyotlar ………..………………………………………………… 24
24 Urganch davlat universiteti Tabiiy fanlar va qishloq xo’jaligi fakulteti
“Biologiya” kafedrasi 222-guruh talabasi  Xasanova Nazokatning
``O`simliklarning nafas olishi ``mavzusidagi kurs  ishiga
Ichki TAQRIZ
           Mazkur kurs ishi mavzusi – "O‘simliklarning nafas olishi" – biologiya fanining
dolzarb   muammolaridan   birini   yoritadi.   Kurs   ishi   mazmuni   o‘simliklarning   nafas
olish   jarayonining   asosiy   bosqichlarini,   respirator   pigmentlarning   rolini   va   atrof-
muhit sharoitlarining ushbu jarayonga ta’sirini keng qamrab olgan.
              Ishda   ilmiy   manbalardan   foydalanilganligi   va   ma’lumotlarning   zamonaviyligi
e’tiborga   molik.   Kurs   ishining   asosiy   qismlari   reja   asosida   mantiqiy   tartibda
yoritilgan,   maqsad   va   vazifalar   aniq   belgilangan.   Xulosa   qismida   tadqiqot   natijalari
umumlashtirilgan va mavzuning amaliy ahamiyati ko‘rsatilgan.
          Kurs   ishi   aniq   maqsad   va   vazifalarga   ega   bo‘lib,   ilmiy   metodlarga   asoslangan.
Ishning tuzilishi mantiqiy tartibda tuzilgan: kirish qismida mavzuning dolzarbligi va
asosiy maqsadlari yoritilgan; asosiy qismda mavzuning nazariy jihatlari chuqur tahlil
qilingan;   xulosada   esa   tadqiqot   natijalari   umumlashtirilib,   muhim   amaliy   tavsiyalar
berilgan.
Taqrizchi:
UrDU Tabiiy va qishloq xo’jaligi fanlar 
 fakulteti ``Biologiya`` kafedrasi o`qituvchisi:
25 Urganch davlat universiteti Tabiiy fanlar va qishloq xo’jaligi fakulteti
“Biologiya” kafedrasi 222-guruh talabasi  Xasanova Nazokatning
``O`simliklarning nafas olishi ``mavzusidagi kurs  ishiga
Tashqi TAQRIZ
           O‘simliklarning nafas olish jarayoniga bag‘ishlangan ushbu kurs ishi dolzarb va
ilmiy   qimmatga   ega   mavzuni   qamrab   oladi.   Ishda   nafas   olish   jarayonining   nazariy
asoslari,   respirator   pigmentlarning   roli,   va   ushbu   jarayonga   ta’sir   qiluvchi   omillar
keng ko‘lamda yoritilgan.
         Tahlil  qilingan  ma’lumotlar  mantiqiy  izchillikda  bayon  etilgan va  kurs  ishining
maqsad   va   vazifalariga   to‘liq   mos   keladi.   O‘rganilgan   mavzu   qishloq   xo‘jaligi,
ekologiya va biologiya fanlari uchun amaliy ahamiyat kasb etadi. Talabaning mavzu
yuzasidan mustaqil tahliliy yondashuvini qayd etish lozim.
        Ishning   ba’zi   qismlarida   mavzuning   chuqurroq   yoritilishi   uchun   qo‘shimcha
ma’lumot kiritish mumkin bo‘lsa-da, bu uning umumiy sifatiga jiddiy ta’sir qilmaydi.
Kurs   ishi   yuqori   sifatda   tayyorlangan   va   talab   qilingan   ilmiy-me’yoriy   talablarga
to‘liq javob beradi.
Taqrizchi:
UrDU Tabiiy va qishloq xo’jaligi fanlar 
 fakulteti ``Biologiya`` kafedrasi o`qituvchisi:
26

O'simliklarning nafas olishi

Купить
  • Похожие документы

  • Volvoksnamolar - volvocales va uning asosiy vakillari. Tuzilishi va koʻpayishi
  • Chin va soxta mevalarning tuzilishi, xilma-xilligi va klassifikatsiyasi
  • Murakkabguldoshlar oilasi vakillarining bio-ekologiyasi
  • O’rta Osiyodagi noyob va Qizil kitobga kiritilgan o’simliklar
  • Bir urug' pallali va ikki urug' pallali o'simliklar va ularning tuzilishi, farqlari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha