• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 100000UZS
Размер 310.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Сентябрь 2024
Расширение doc
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

16 Продаж

O’yinda bolalarni aqliy tarbiyasi

tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan о‘sishida xotira katta ahamiyatga ega. Bola tug‘ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq darajasiga kо‘tarilib biror bir foydali ish qismi uchun kо‘pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi kо‘pincha beixtiyor tarzda bо‘ladi. Shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol о‘ynaydi. Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Bolaning hayoli u syujetli о‘yinlar uynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, о‘sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bо‘ladi. Ammo boladagi xayol kо‘proq konkret vaziyatga bog‘liq bо‘ladi. (Masalan: qо‘g‘irchok kо‘rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bо‘lsa biror narsani tashiydi va h.k.}. Katta bog‘cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib, faoliyati murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli о‘zgarish yuz beradi. Makt abgacha tar bi ya pedagogi kasi yosh avl odni aqli y tarbiyalash vazifalarini jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish mohiyati va tabiatiga asoslanib shilab chiqadi. Aqliy tarbiyaning a sosiy vazifalari: 1. Bolalarda tabiat va jamiyat tо‘g‘risidagi bilimlar sistemasini, ilmiy duiyoqarashni shakllantirish. 2. Aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma - xil usullarini rivojlantirish. 3. Mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish. 4. Aqliy bilim , kо‘ni k ma va malakalarini rivojlantirish . 45 adabiyoti musiqa, ashula, tasviriy va amaliy san’at o’yinchoq va o’yin materiallari; oilaviy axborot vositalari, oynaijahon va radio, kino va diofilmlar, diorozitlar va boshqalar bolalarning aqliy tarbiyasiga katta ta’sir ko’rsatadi. Bu hamma vositalarda keng ravishda, ma’lum izchillik va sistemalilik bilan foydalanilganda bolalarning aqliy tarbiyasiga samarali ta’sir etish mumkin. Masalan kichik yoshli bolalar aqliy tasavvur va bilimlarni faqat o’yin mashg’ulotlaridan yaxshi o’zlashtirib oladilar. Shunday qilib bolalarning aqliy tasavvur va tushunchalarni egallab olib, uni kundalik odotga aylantirishlari uchun bolalarning kattalar rahbarligidagi qizg’in faoliyati tashkil etilishi lozim. Tarbiyachi bola shaxsda aqliy his tuyg’ularni tarbiyalash uchun hamma vosita va usullarni qo’llaydi. Chunki u shunday qilgandagina yaxshi xulq na’munalarini o’rgatish mumkin.Bizning ushbu malakaviy bitiruv ishining asosiy mazmuni ham bolalar bog’chasida aqliy tarbiyani shakllantirishda va uni har tomonlama yosh avlodga yetkazib berishdir. Zero Abdulla Avloniy bobomiz ta’kidlaganidek: “Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bo’lsada ikkisi bir –biridan ayrilmaydurgan birining vujudi biriga boylangan jon ila tan kabidir”. Hozirgi davrda aqliy tarbiya muhum ahamiyat kasb etmoqda. Chunki siyosiy ijtimoiy, iqtisodiy masalalarni hal etish ko’p jihatdan jamiyatning undagi har bir shaxsning aqliy darajasiga bog’liqdir.Pedagogika va ruhiyatga oid juda ko’p tadqiqotlar natijalarining ko’rsatishicha maktabgacha tarbiya davri bolaning ma’naviy shakllanishda eng muhum bosqichdir. Xuddi mana shu davrda ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim tarbiya asosida shaxsning aqliy va aqliy sifatlari shakllana boshlaydi. 6-7 yoshga borganda esa ijobiy xulq normalarining ancha barqaror shakli yuzaga kelib bola tevarak atrofdagilar bilan bo’ladigan munosabatda ana shu egallab olgan ahloq qoida va normalari nuqtai nazardan ish tutadigan bo’lib qoladi. Shuning uchun bolalarga ilk yoshdan boshlab aqliy tarbiya borish muhum ahamiyat kasb etadi. 11 Sharq mutafakkirlaridan Aba Abdullo Rudakiy, Abu Shukur balxiylar ham xalqni ilm olishga chaqirganlar, jumladan Rudakiy ilmning buyuk kuchini shunday ta’riflagan. Odamlar aqlining charog’i ilm, Balodan saqlanish yarog’i bilim Abu Shukur balxiy esa bilim egallashning zarurligini quyidagi she’riy misra bilan shunday ta’riflaydi: Hayotdan o’rganib saboq, O’stod ham, shogird ham hyech bilmas no’choq. To’qish –yigirish ham bilim birladir, Dunyoni topish ham bilim birladir. O’z zamonasining bilimdon kishilaridan bo’lgan Sandrasul Aziziy buun kuch g’ayratini yoshlarga dunyoviy bilimlar berishga bag’ishladi. U o’zining “Ustozi avval” (darslik tarzida tuzilgan) asarida yoshlarni ilm egallashga, odob, axloq egasi bo’lishga, mehnatga chaqiruvchi ko’plab hikoyalar, maqol, matallarni keltirib o’tadi. Kitobdagi hikoyalar, maqol, matal va she’rlarning ko’pchiligini Aziziy o’zi yaratadi, ularyoshlarni ilm olishga chaqiradi. Kitobga kiritilgan “Ko’p bil, oz so’zda”, “Ilmsiz aql, yengsiz kiyim”, “Xat yozmoq –yarim ilm” kabi maqollar shular jumlasidandir. O’z davrining yirik ma’rifatchilaridan hisoblangan Abdulla Avloniy ham yoshlarni ilmli bo’lishga chaqiradi. U aql va ilmni ulug’laydi hamda “Aql insonlarning piri komili, murshidan yagonasidur. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir..” deb yozadi. Muallif o’z fikrini yanada aniqroq va ravshanroq anglatish uchun shunday muhoyasa keltiradi. “Hayvonlar o’zlariga bo’laklar tarafidan qiladurg’on zulm va jabrlarni shox, tish, tumshuq va tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inosn..aql va idroki soyasida o’ziga keladurg’on zarar va zulmlardan saqlanur. Yer yuzidagi hayvonlarni bergan insonlarning aqlidur”, “Hukamolardan biri: “har narsa ko’paysa, arzon bo’lur, aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko’paysa, shuncha qimmatbaho bo’lur”, - demish. 51 chiqadi. Yaxshi nazariyotchi bo’lish uchun deydi, - Abu Nasr Forobiy, -qaysi fan bilan shug’ullanishidan qat'iy nazar quyidagi uchta shartga amal qilish kerak: - fan asosida yotuvchi barcha tamoyillarni yaxshi bilishi; - ushbu tamoyil va ma'lumotlar asosida zarur xulosani chiqarishi, ya'ni, mulohaza yuritish qoidalarini bilishi kerak; - xato nazariyalarni isbotlab berish va boshqa mualliflar fikrlarini tahlil qilishni, shuningdek, haqiqatni yolg’ondan ajratish va xatoni tuzatishni bilishi zarur. Abu Rayhon Beruniy, bilishni uzluksiz, to’xtovsiz davom etadigan jarayon sifatida tushunadi. Allomaning fikricha, insoniyat borliqning haqiqiy mohiyati, hozircha noma'lum bo’lgan jihatlarini k е lajakda bilib oladi. Abu Ali ibn Sinoning, bilish nazariyasida sabab haqidagi ta'limot alohida o’rin oladi. U sabablarni aniq, sezish asosida anglanadigan va yashirin, tashqi holatlarini tahlil etish asosida tushuniladigan sabablarga ajratadi va hodisaning mohiyati uning yuzaga k е lish sabablarini aniqlash yo’li bilan anglanishi mumkin, deb hisoblaydi. Alloma ushbu gnoseologik qoidani o’zining tabiblik amaliyoti, kasalliklarni ularning simptomlari bo’yicha va dorilar ta'sirini kuzatish asosida aniqlagan. Sharqdagi Uyg’onish davrida (9-11 asrlar) arab, musulmon madaniyatining Yaqin va Markaziy Osiyo xalqlarining moddiy va ma'naviy madaniyati bilan birlashishi asosida alohida sinkretik (yunoncha sinkretismos - birlashish, yaxlitlik,qo’shilish) madaniyat birlashgan turi yuzaga k е lgan. Allomalar Muhammad al-Xorazmiy (787-850 yillar), Abu Nasr Forobiy (870-950 yillar), Al-Kindiy (800-870 yillar), Abu Rayhon Beruniy (973-1050 yillar), Abu Ali ibn Sino (980-1037 yillar) va boshqalar uning asoschilari sifatida mashhur bo’ldilar. Bu madaniyatning asosiy markazlari Suriya, Eron, Markaziy Osiyo hududlarida joylashgan. Sharq mutafakkirlari o’z asarlarida ta'lim usullari, qoidalari, tamoyillari, metodlari va shakllari asosida ta'lim amaliyotining mohiyatini ifoda etadilar. Biroq ta'lim masalalari bilan ular maxsus va izchil shuqullanmaganliklari bois maxsus didaktik nazariya yaratilmadi. Ta'limni ular fan sifatida emas, boshqa fanlarga o’rgatish san'ati, hunarmandchilik sifatida tushundilar. Sharq allomalari tomonidan ilgari surilgan qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham qo’llanilmoqda. 64 o’rganishi lozim bulgan hamma narsaga o’rganish lozim deydi. Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarga ya`ni biz ta`lim-tarbiya beradigan bolalarga har tomonlama bilim, ko’nikma va malakalarni singdirishimiz mumkin. U 19 bo’limdan iborat maktabgacha ta`lim dasturini tuzdi. YA.A.Komenskiy «Onalar maktabi» kitobida kichik bolalarni ta`lim-tarbiyasiga, o’qish metodikasiga katta e`tibor bergan. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolani faol fikrlash faoliyatini rivojlantirishga kattalarning ma`lum maqsad bilan ta`sir etishidir. U bolalarga tevarak- atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg’otishni, aqliy malaka ko’nikmalarini tarkib toptirishni, bilish qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi. Bolalarni 6-7 yoshdan boshlab maktabda o’qishga o’tishi munosabati bilan ularni, maktab ta`limiga tayyorlash uchun aqliy rivojlanish etarli darajada bo’lishini ta`minlash tarbiyachilarning javobgarligini yanada oshiradi. Aqliy kamolot – bu yoshning o’sib tajribaning boyib borishi munosabati bilan tarbiyaviy ishlar ta`sirida bolaning aqliy faoliyatida ro’y beradigan miqdor va sifat o’zgarishlarining majmuasidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim tez sur`atlar bilan boyib boradi, nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi. Xullas, bola eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishini ta`minlash ularni kelajakdagi butun faoliyati uchun katta ahamiyatga ega. Bola ijtimoiy muhit ta`sirida aqliy tomondan rivojlanib boradi. Atrofdagi kishilar bilan muomala kilish jarayonida u tilni va u bilan tarkib topgan tushunchalar sistemasini o’zlashtiradi. Natijada maktabgacha ta`lim yoshdagi bola tilini shunchalik egallab oladiki, unda muomala vositasi sifatida erkin foydalanadigan bo’lib qoladi. Aqliy rivojlanish fikrning tengligida vokealarni har xil bog’lanishlarida, munosabatlarda ko’ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy rivojlanishi dastlab muomalada bo’lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida keyin esa o’quv mehnat, samarali faoliyatlar jarayonida (rasm chizish, loy) amalga oshirib boriladi. Hozirgi zamon pedagogika fani bilimlar sistemasini uzlashtirib olish, ularni jamg’arish, ijodiy tafakkurni rivojlantirish hamda yangi bilimlar hosil kilish uchun zarur bo’lgan bilish 8 ham shakllanib boradi. Bola san’atning har xil turlari to‘g‘risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab oladi. Bilim insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. Aqliy faoliyatni rivojlantirish bilim hajmi va xususiyatiga bog‘liq. Aqliy faoliyatni ivojlantirish esa psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur va nutqni shakllantirishni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g‘oyat samaradorligini ta’minlaydigan his-tuyg‘ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning sobitqadamligi va to‘laqonli, esda qolishning mustahkamligi hamda ongligi, tafakkur mantiqi va uning moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillikka xos bo‘lishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o‘zlariga tushunarli bo‘lgan ijtimoiy voqea va hodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan ba’zi xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg‘otish, Vatanga muhabbat tuyg‘usi va baynalmilalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi. Aqliy ta’lim — maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog‘chasi dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar tizimi bilan qurollantirish, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya berishda ta’lim etakchi rol o‘ynaydi. CHunki ta’lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va tizimlashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida bolalarda o‘quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Hayot ta’limning ikki xil yo‘l bilan amalga oshirilishini taqozo etmokda. Birinchi yo‘l — bolalarning bilim, malaka ko‘nikmalarini kattalar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lish orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu yo‘l bilan egallagan bilim va malakalar bolaga hayotning turli sohalarida mustaqil qatnashish uchun imkoniyat yaratmaydi. Ta’limning ikkinchi yo‘li — maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus o‘quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka va ko‘nikmalar bilan rejali ravishda qurollantirib borishidir. Bunday yo‘l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarish, jamiyatning ijtimoiy- 33 Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi. Zero, oradan to’qqiz-o’n asr vaqt o’tgach, inson nafaqat osmonga ucha oldi, balki koinotni ham zabt etishga muvaffaq bo’ldi. Bahovuddin Naqshbandiy tariqatida avliyolik kuch-quvvatini ezgulikka, ilm- ma'rifatni rivojlantirishga yo’naltirish yetakchi o’rin tutadi. Binobarin, ilm-ma'rifat zulm va bid'atdan forig’ bo’lish yo’lidir. Alloma tomonidan ilgari surilgan «Xilvat dar anjuman», «Safar dar vatan»g’oyalari mavjud bilimlarni suhbat hamda amaliyot yordamida o’zlashtirish maqsadga muvofiqligiga ishoradir. Zero, bahs-munozaralarda, doimiy izlanishlarda xosil bo’lgan ilm puxta va mustahkam bo’ladi. Alisher Navoiy bilimlarni izchil, uzluksiz o’zlashtirish zarurligini uqtiradi. Shuningdek, ilm o’rganish mashaqqatli yumush bo’lib, uni o’rganishda ayrim qiyinchiliklarni yengib o’tishga to’g’ri k е lishi, bu yo’lda chidamli,qanoatli, bardoshli bo’lish orqaligina mukammal bilimga ega bo’lish mumkinligini ta'kidlaydi. Abdulla Avloniy esa inson aqliy kamoloti xususida to’xtalar ekan,quyidagilarni bayon etadi: «Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun g’oyat muqaddas bir fazilatdur, zeroki, ilm bizga o’z axvolimizni, harakatimizni oyna kabi ko’rsatur, zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o’tkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidur» 8 . Alloma bilim insonni jaholatdan qutqarishning eng samarali vositasi ekanligiga ham urg’u beradi: «Ilm bizni jaholat qorong’usidan qutqarur, madaniyat, ma'rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe'llardan, buzuq ishlardan qaytarur, yaxshi xulq, odob sohibi qilur. Bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz, g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog’liqdur» 9 . Erkka intilish, ozod yashashga bo’lgan ehtiyoj insonga xos bo’lgan tuyg’udir. Inson o’z vatanidagina ozod va erkin yashay oladi. Shu bois vatan ozodligi uchun kurashish masalasi qadim-qadimdan allomalarning asarlari hamda ezgu g’oyalarni ifoda etuvchi ta'limotlarning bosh mavzusi bo’lib k е lgan. Chunonchi, Hadisi Sharifda Vatanni sevish iymondan ekanligi ta'kidlanadi. Alisher Navoiy quyidagi misralarda Vatandan ayrilish inson uchun og’ir judolik ekanligiga urg’u beradi: 8 A.Avloniy. Odob bo’stoni va axloq gulistoni. – Toshkent, O’qituvchi, 1994, -10-bet 9 A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. 22-23-betlar 68 topgan tushunchalar sistmeasini o’zlashtiradi. Natijada maktabgacha tarbiya yoshidayoq bola tilni shunchalik egallab oladiki, undan muomala vositasi sifatida erkin foydalana oladigan bo’lib qoladi. Aqliy rivojlanish fikrning kengligida voqyealarni har xil bog’lanishlarda, munosabatlarda ko’ra bilish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa o’quv, mehnat, samarali faoliyatlar (rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikasiya, qurish yasash) jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishiga ta’lim va tarbiya samaraliroq ta’sir etadi. Hozirgi zamon pedagogika fani bilimlar sistemasini o’zlashtirib olish, ularni jamg’arish, ijodiy tafakkurni rivojlantirish hamda yangi bilimlarni hosil qilish uchun zarurbo’lgan bilish faoliyati usullarini egallab olishni aqliy rivojlanishning asosiy ko’rsatkichlari deb hisoblaydi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to’g’ri tashkil etish uchun ularning aqliy rifojlanish qonuniyatlarni va imkoniyatlarini bilish kerak. Aqliy tarbiyaning vazifasi uinng mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal etish (bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi tomondan, bola organizmning umumiy charchashiga sabab bo’lishi mumkin bo’lgan ortiqcha nargruzka bo’lmasligi) yo’llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Olimlar aqliy rivojlanish va aqliy tarbiyaga oid ko’ngil masalalarni tadqiq qilmoqdalarki, bu maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar aqliy tarbiyachining asosi bo’lgan sensor tarbiyaning mazmuni va metodini ishlab chiqish uchun zarurdir, bolalarning ko’rgazmali –harakatli, ko’rgazmali –obrazli va tushunchali –mantiqiy tafakkurini shakllantirish tadqiq etilmoqda, ularning bilish qobiliyatlarini shakllantirishning o’ziga xos tomonlari aniqlanmoqda. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik –pedagogika tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko’rsatadi. Bularning hammasi maktabgachatarbiya 37 ulug’laydi. Uning fikricha, insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi, uquvi, hunarga egaligidadir. Adib o’quv va bilimni farqlaydi: o’quv tug’ma ravishda inson ruhiyatida mavjuddir, bilim esa o’qish-o’rganish va mehnat tufayli egallanadi. Agar ularning har ikkisi o’zaro birlashsa, insonning qadri ortadi: Zakovat qayerda bo’lsa, ulug’lik bo’ladi, Bilim kimda bo’lsa, buyuklik bo’ladi. Zakovatli uqadi, bilimli biladi, Bilimli, zakovatli tilakka yetadi. Yusuf Xos Hojib ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liq holda bo’lishini tavsiya etadi, o’g’il bolalarning bir necha san’at turlarini va hunarlarni tugal o’rganmog’i lozimligini ta’kidlaydi. Bu, ularning kelajak hayotlari, jamiyat rivoji uchun zarurligini aytadi. P е dagogikaning fan sifatida shakllanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash, ular tarbiyasini samarali amalga oshirish ehtiyojidan k е lib chiqadi. Bu ehtiyoj tarbiya borasida orttirilgan tajribalar to’plangandan k е yin o’sha tajribalarni umumlashtirish, yoshlar tarbiyasi haqida qonun-qoidalarni ishlab chiqish zaruratini taqozo etadi. Avvalo p е dagogikaning nazariy kurtaklari falsafa n е gizida paydo bo’ladi. Ta'lim- tarbiya masalalari hamisha mutafakkir, yozuvchi, olimlar xayolini band qilib k е lgan. Ular o’zlarini bola tarbiyasi, ularni barkamol inson qilib tarbiyalash haqidagi yorqin mulohazalari bilan p е dagogik fikrlar ravnaqiga ulush qo’shganlar. Masalan: Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Ahmad Yugnakiyning «Hibatul-Haqoyiq», Alish е r Navoiyning «Mahbub - ul qulub», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarlari b е vosita odob, axloqqa daxldordir. Bu asarlarda insonparvarlik, halol mehnat, do’stlik, chin muhabbat, sadoqat kabi yuksak axloqiy fazilatlar o’z aksini topgan. Yosh avlodlarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamma davrlarda millatning ilg’or kishilari diqqat markazida bo’lib k е lgan. Kaykovusning «Qobusnoma», IV asrda yashab o’tgan hind faylasufi B е ydaboning «Kalila va Dimna» asarlari, «Ramayana», «Mahobxorat» dostonlari, Sa'diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Bahoriston», Ahmad Donishning 56 1.2.Aqliy tarbiya va ta’lim tushunchasining mazmuni va ahamiyati Aql keng ma’noda sezish va idrok etishidan boshlab to tafakkur va hayolni o’z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig’indisidir. Aqliy faoliyat diqqatning har doim ma’lum maqsadga qaratilgan bo’lishini talab etadi. Kishining aqli uning asosiy faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati bilan belgilanadi (masalan, kattalarda mehnat faoliyati, bolalarda o’yin, o’quv faoliyati). Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning faol fikrlash faoliyatini rivojlantirishga kattalarning ma’lum maqsad bilan ta’sir etishidir. U bolalarga tevarak –atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg’otishni, aqliy malaka va ko’nimklarni tarkib toptirishni, bilish qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi. Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli ayniqsa kattadir. Bilimlar zahirasini egallash, aqliy faoliyatni va mustaqillikni rivojlantirish, aqliy malaka va ko’nikmalarni tarkib toptirish maktabda muvaffaqiyatli o’qish va bo’lg’usi mehnat faoliyatiga tayyorlanishning muhim shartlaridir. Bolalarning 6 yoshdan boshlab maktabda o’qishga o’tishi munosabati bilan ularni maktab ta’limiga tayyorlash uchun aqliy rivojlanishi yetarli darajada bo’lishini ta’minlash tarbiyachilarning javobgarligini yanada oshiradi. Aqliy kamolot –bu yoshning o’sib, tajribaning boyib borishi munosabati bilan tarbiyaviy ishlar ta’sirida bolaning aqliy faoliyatida ro’y beradigan miqdor va sifat o’zgarishlarining majmuasidir. Maktabgacha tarbiya yoshida bilim tez sur’atlar bilan boyib boradi, nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi, bola eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishini ta’minlash ularning kelajakdagi butun faoliyati uchun katta ahamiyatga ega bo’ladi. Bola ijtimoiy muhit ta’sirida aqliy tomondan rivojlanib boradi. Tevarak atrofdagi kishilar bilan muomala qilish jarayonida u tilni va u bilan birga tarkib 36 Bunda asosan maktabgacha ta’lim muassasasi hamda oilaning faolityaini uyg’unlikda olib borish halqimiz ta’kidlagandek “Bir bolaga yetti mahalla ota –ona” iborasidek mahalla, qo’ni – qo’shnilar yordamida bolani yetuk barkamol inson qilib tarbiyalashga o’zining beminnat xizmatini qo’shish lozim. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda shakllangan dastlabki mafkuraviy ong, his –tuyg’u va ahloq butun bolalik faoliyatida o’zaro, hamda kattalar bilan bo’ladigan munosabatda u yoki bu tarzda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham bolalikning ilk yoshidan boshlab mafkuraviy tushunchalarni singdirishda maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning yoshi yashash muhiti, shaxsiy xususiyatlari va ruhiy holatlari ham ular faoliyat, ya’ni o’yin, mehnat va turli mashg’ulotlar hisobga olinadi. Bu bosqichda tarbiya aniq maqsadga yo’naltirilgan bo’lib, bolalarning ijobiy ruhiy kechinmalari his –tuyg’ularni uyg’unlashtirish asosida insonparvarlik, mehr –sohavot, o’zaro yordam o’z faoliyatinimustaqil ravishda idrok etish kattalar topshirig’ini bajarish, jamoa manfaati bilan o’z manafaatini uyg’un qo’yish kabi his –tuyg’ularni tarkib toptirish hisobiga olinadi. Bolalarga jamiyatda o’zlarini namunali tutishlari o’zga kishilarga samimiy munosabatda bo’lish kerakligi o’rgatiladi. Bolalar tarbiyasida tarihiy, an’anaviy aqliy qoidalar, muomila madaniyati non va suvga extiyotkorona munosabatda bo’lib kerakligi o’rgatiladi. Bolalar tarbiyasida tarkibiy an’anaviy aqliy qoidalar, muomala madaniyati milliy xususiyatlar inobatga olinib ularning butun hayoti kattalar g’amxo’rligi nazorati asosida tashkil etiladi. Ular katta yoshlarni hurmat qilish kichiklarga izzatda bo’lish, atrofdagi kishilarga xayrxohlik bilan munosabatda bo’lish kabi aqliy sifatlarni shakllantirish uchun barcha sharoitlarni yaratish muhum. Bolalarni milliy mafkura ruhida tarbiyalashda aqliy his – tuyg’ular, tasavvurlar hatti –harakatlar, xulq madaniyati salbiy jihatlarni barhamtoptirish g’oyaviy va tarbiyaviy ishning maqsadiga ko’ra tashkil etish uni, hayot va zamon talabi bilan bog’lab olib borish, buyuk mutafakkirlarimiz meroslaridan 4 siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashish uchun zarur bo‘lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. Barcha olimu fozillar, shoiru yozuvchilar o‘z davrining nufuzli ta’lim maskanlarida o‘qish bilan hurmat- e’tibor topganlar. Abu Nasr Forobiy, Mahmud Qoshg‘ariy, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rudakiy, Abu Saidrasul Aziziy, Muhammad SHarif So‘fizoda, Abdulqodir SHokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish tizimi pedagogikada ilk bor chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592—1670) tomonidan yaratilgan. Ya.A. Komenskiy 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish mumkinligini ko‘rsatib berdi. YA.A. Komenskiy 19 bo‘limdan iborat maktabgacha ta’lim dasturini tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, er, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh, o‘t, qum va boshqalar haqida bilim berish lozimligini, astrnomiya, geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi. Bolalar bog‘chasida beriladigan ta’lim bolalarning maktabda oladigan bilimlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi kerakligini ta’kidladi. U o‘zining «Onalar maktabi» kitobida kichik bolalarni tarbiyalash va o‘qitish dasturi hamda metodikasini juda sinchiklab ishlab chiqqan. Shu bilan Ya.A. Komenskiy maktabgacha tarbiya pedagogikasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos soddi. SHveysar pedagogi I.G. Pestalotssi (1746— 1827) maktabgacha tarbiya didaktikasini tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning rivojlantirish masalasiga katga e’tibor beradi. G. Pestalotssi tomonidan ishlab chiqilgan ta’limning asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishda va bolalarga keyinchalik makgabda sistemali ta’lim berishda asosiy dastur bo‘lib xizmat qildi. Hozirgi zamon maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratishda A.P.Usovaning xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi. Demak, kattalar mehnati va tabiatni kuzatish bolalarda estetik qislarni, shakllantirishga yordamlashadi, ijodiy faoliyat uchun material beradi. Katta yoshdagi bog‘cha bolalariga har bir bayram va tantananing ahamiyatini ularning yoshlariga mos holda tushuntirishadi. Bu o‘rinda tarbiyachining vazifasi — bolalarning hissiyotlarga ta’sir etib, ularda o‘z xalqidan hamda uning qadriyatlaridan g‘ururlanish hissini shakllantirishdan iboratdir. SHunday 34 Komenskiy, K.D.Ushinskiy, J.J.Russo va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar yaratganlar. Tarixan ta`lim-tarbiya maxsus inson faoliyati sifatida shakllanib borish barobarida, ta`lim-tarbiya yakunida tarbiyalanuvchining sifatlari, yani ta`limiy maqsadlar ham aniqlanib bordi. Xitoyning Samarqanddagi elchisi Vey Tszining hisobotlarida: «Samarqand aholisi mohir savdogarlardir. O’g’il bola besh yoshga to’lar ekan, unga savod o’rgata boshlaydilar», - deb qayd qilingan. Zardushtlik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ham ta`lim-tarbiya masalalariga katta ahamiyat berilgan. Unda «Tarbiya hayotning eng muhim tirgagi, tayanchi bo’lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash lozimki, u avvalo yaxshi o’qishni keyin esa yozishni o’rganishi bilan eng yuksak pog’onaga ko’tarilsin» deyilgan. Farobiy ta`lim-tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida inson takomilida ta`lim- tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e`tibor berish zarurligi, ta`lim-tarbiya usul va uslublari haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv to’g’risida», «Aql ma`nolari to’g’risida», «Ilmlarning kelib chiqishi» kabi maorifiy asarlarida olimning ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan. Farobiy ta`limning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan etuk insonni etishtirishdan iborat deb biladi. Beruniyning bilimlarni egallash yo’llari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O’quvchilarga bilim berishda ularni zeriktirmaslik; uzviylik, izchillik, yangi mavzularni qiziqarli, asosan ko’rgazmali bayon etish va hokazolarga e`tibor berish kerakligini uqtiradi. Olim bilim oluvchilarga qalbni yomon o’zi sezishi mumkin bo’lmagan holatlardan, behuda raqobatdan, shon-shuhratdan saqlanish zarurligini aytdi. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta`kidlaydi. Bu irsiyat, muhit, tarbiyadir. Ibn Sino insonlarni kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan bilim egallashga da`vat etadi. Bilimsiz kishilar johil bo’ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, ular etuk bo’lmagan kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o’qitish zarur deb biladi. U ta`limda quyidagi talablarga rioya etish zarurligini ta`kidlaydi: bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilmaslik, ta`limda engildan og’iriga 6 - berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi; - bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish; - har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishish. 4 Alisher Navoiy o’z davrining ayrim maktabdorlari ega bo’lgan sifatlar, xususan, qattiqqo’llik, ta'magirlik va johilliklarni qoralar ekan, o’qituvchining ma'naviy qiyofasiga nisbatan jiddiy talablarni qo’yadi. Xususan, «mudarris kerakki, g’arazi mansab bo’lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa, manmanlik uchun dars berishga havas ko’rgazmasa va olg’irlik uchun gap-so’z va qavqo yurgizmasa, nodonlikdan sallasi katta va pechi uzun bo’lmasa, gerdayish uchun madrasa ayvoni boshi unga o’rin bo’lmasa. ... Yaramasliklardan qo’rqsa va nopoklikdan qochsa, nainki, o’zini olim bilib, necha nodonga turli xil fisq ishlarni mumkin, balki halol qilsa, qilmas ishlarni qilmoq uchun sodir bo’lsa va qilar ishlarni qilmaslik unga qoida va odat bo’lib qolsa. Bu mudarris emasdir, yomon odatni tarqatuvchidir». 5 Ayni o’rinda o’qituvchi mehnatining mashaqqatli ekanligini ta'kidlab o’tadi: «Uning ishi odam qo’lidan k е lmas, odam emas, balki dev ham qila bilmas. Bir kuchli kishi bir yosh bolani saqlashga ojizlik qilardi, u esa bir to’da bolaga ilm va adab o’rgatadi, ko’rkim bunga nima yetsin. Shunisi ham borki, u to’dada fahm-farosati ozlar bo’ladi, unday kishiga yuzlarcha mashaqqat kelsa qanday bo’ladi. har qanday bo’lsa ham, yosh bolalarga uning haqqi ko’pdir. Agar shogird podshohlikka erishsa ham unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi. Haq yo’lida kim senga bir harf o’qitmish ranj ila, Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila. Mashhur pedagog Abdulla Avloniy ham o’z asarlarida o’qituvchi shaxsi va uning faoliyati borasidagi qarashlarni ifodalashga alohida o’rin beradi. Allomaning qayd etishicha, bolaning sog’lom bo’lib o’sishida ota-onalar o’ziga xos rol o’ynasalar, uning fikriy jihatdan taraqqiy etishida o’qituvchining o’rni beqiyos ekanligini ta'kidlaydi. Xususan, bolalarning aqliy qobiliyatlarini shakllantirish muallimlarning 4 Rahimov S. Abu Ali Ibn Sino. Ta’lim va tarbiya haqida. – Toshkent, O’qituvchi, 1967. – 75 bet 5 A.Navoiy Maxbub ul-qulub. Asarlar. O’n besh tomlik. 13tom, - Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966. – 189-190-betlar 62 bayon etadi. U dehqon, hunarmand va chorvadorlarni jamiyatning moddiy boyliklarini yaratuvchi sifatida ta'riflaydi. Dehqonlar mehnatini ulug’lash bilan birga, hunarmandlar haqida ham «juda zarur kishilardir ... temirchi, tikuvchi, etikdo’z, suvchi, egarchi, toshchi, o’qchi, kamonchilarning foydasi katta. Ularni sanay berib ko’zim uzayib ketdi. ... Bu dunyoga ular yaxshilik k е ltiradilar, Ular juda ko’p ajoyib narsalarni ishlaydilar», - deb o’zining xayrixohligini bayon etadi va hukmron doiralarga mehnatkashlar bilan munosabatda bo’lish shartlari xususida o’z tavsiyalarini bayon qiladi. Dehqonlarga nisbatan: Bularga qatilqil,harilqil o’zun Tilin yo’qshi sozla, achuq tut yuzun. (O’zing bular bilan aralashgin,qo’shilgin, Tilda yaxshi so’zla, yuzingni ochiq tut). Hunarmandlarga nisbatan: Keraklik kishilar е ma bu sena, Yo’qo’n tut bularo’q tosulqay tona. (Bular ham senga kerakli kishilardir, Bularni yaqin tut, foydasi t е gadi (ey) baqodir) 11 . Yusuf Xos Hojibning mehnat ahli haqidagi bu fikrlari haqiqatan ham ularga nisbatan hurmat va ehtiromni anglatadi. Yusuf xos Hojibning mehnat tarbiyasiga oid progressiv qarashlari tarbiyaviy jihatdan diqqatga sazovordir. 16-asrning yirik mutafakkiri Alisher Navoiyning mehnatkash insonni ulug’lovchi, mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlari «Hayratul abror», «Farxod va Shirin», «Mahbub-ulqulub» asarlari ham mavjud. Alisher Navoiyning xaqiqiy inson uchun eng yaxshi fazilatlardan biri mehnatsevarlik deb ko’rsatadi. U «Hayratul abror»ning beshinchi maqolatida kishilarning saxovatiga ko’z tikishdan ko’ra o’z qo’li bilan hayot kechirish ulug’roq va oliyjanobroq ekanligini «Hotam Toyi» hikoyatida k е ltiradi. 11 Yu.X.Hojib. Qutadg’u bilig (Saodatga yo’llovchi bilim) – Toshkent, Fan, 1971.659-bet 71 Bi l i m n i t as av vu r l ar va t u sh un ch al ar , qo i d al ar , qonuniyatlar, sistemalar shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashk il etadi Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda voqea va hodisalarni tо‘la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar sistemasini shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Demak, b ola tevarak - atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati, va xossalari (sinadi, pachoq bо‘ladi, yirtiladi, tо‘kiladi) haqida, kaysi materialdan tayyorlanganligi tо‘grisida aniq tasavvurga ega bо‘ladi. U tabiat hodisalari, ularning о‘zaro bog‘liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining о‘ziga xos belgilari, ular о‘rtasidagi bog‘lanishlar, hayvonlar, ularniig hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va x.k.) ni bilib oladilar. Jonsiz tabiat, о‘simliklar, hashar ot va hayvonl ar ni kuzat ishi jar ayonida t arbiyachi bolalarda borliq tug‘risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shpxsi x am shakllanib boradi. Bola san’tning har xil turlari tо‘g‘risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab oladi. Bilim insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. Aqliy faoliyatni rivojlantirish bilim hajmi va xususiyatiga bog‘liq. Aqliy faoliyatni rivojlantirish esa psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur va nutqni shakllantirishni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g‘oyat samaradorligini ta’minlaydigan his - tuyg‘ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning sobitqadamligi va tulaqonli, esda qolishning mustahkamligi va ongligi, tafakkur mantiqi va uning moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillik xos bо‘lishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar о‘zlariga tushunarli bо‘lgan ijtimoiy voqea va hodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan ba’zi xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg‘otish, Vatanga muhabbat tuygusi va baynalminalchilik asoslarini sha kllantirishga yordam beradi. Aqliy ta’lim - maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog‘chasi dasturida 46 (pragmatik va madaniy) kishilik jamiyatining turli bosqichlarida ta'lim mazmuni yo’nalishlarni b е lgilab k е ladi. O’zbek pedagogi Abdulla Avloniy (1878-1934 yillar) o’zining «Turkiy guliston yoqud axloq» nomli asarida «... bilim bizning aqlimizni va bizninng xotiramizni qilich kabi o’tkir qiladi. Bilim, fanni egallash taraqqiyot yo’lida bizning ilgari qadam tashlashimiz shartidir.... Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o’xshaydi» - deb yozadi. Shu bilan bir vaqtda A.Avloniy fanni o’zlashtirishga faqatgina hayoliy amaliyoti uchun utilitar (foydali) yaroqliligi nuqtai nazaridan yondoshish mumkin emas deb hisoblaydi. U hayot bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmagan bilimlar ham bor va ular amaliy bilimlardan kam bo’lmagan ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Misol uchun qadimgi tarixdan amaliy faoliyatda foydalanib bo’lmaydi, lekin uni o’rganish kerak va foydalidir: uni (tarixni) bilish o’quvchilarning bilimlarini kengaytiradi, dunyoqarashni shakllantiradi. Sharq mutafakkirlari va G’arb pedagoglari jamiyatda pedagoglik kasbining tutgan o’rni haqida. Jamiyat tomonidan o’qituvchi shaxsiga qo’yilayotgan talablar o’z davrida Sharq mutafakirlari hamda G’arb ma'rifatparvarlarining asarlarida o’z aksini topgan. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy hamda Abu Rayhon Beruniylar o’qituvchining ma'naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo’lishlariga alohida ahamiyat qaratadilar. Ularning fikrlaricha, yaxshi o’qituvchi boshqalardan bir jihati bilan farq qiladi, ya'ni, u o’zi ega bo’lgan bilimlarni yoshlarga beminnat o’rgatadi, har bir ishda ularga namuna bo’la oladi. Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida, o’qituvchi bolalarga ta'lim berishdek mas'uliyatli burchni bajarishi zarurligini uqtirar ekan, ularga faoliyatda muvoffaqiyatga erishish garovi bo’lgan quyidagi tavsiyalarni beradi: - bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish; - berilayotgan bilimning talabalar tomonidan o’zlashtirilishiga e'tiborni qaratish; - ta'limda turli shakl va metodlardan foydalanish; - talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi; - fanga qiziqtira olishi; 61 G’urbatda harib shodmon bo’lmas emish, El anga shafiqu mehribon bo’lmas emish, Oltin qafas ichra gar qizil gul butsa, Bulbulga tikondek oshiyon bo’lmas emish. Allomaning fikrlarini rivojlantirgan holda vatandan judo bo’lish og’ir judolikkina emas, balki «yuzi qaroliq» ekanligini Zaqiriddin Muhammad Bobur quyidagicha ifodalagan edi: Tole yo’qi jonimga baloliq bo’ldi, Har ishniki, ayladim - xatoliq bo’ldi. O’z yerni qo’yib hind sori yuzlandim, Yo rab, netayin, ne yuz qaroliq bo’ldi. Abdulla Avloniy o’z asarlarida «Vatan» tushunchasiga ta'rif berib, uning ravnaqi uchun kurashish vatanparvar insonga xos xususiyat ekanligi quyidagicha qayd etadi: «Har bir kishining tug’ulub o’sgan shahar va mamlakatini shul kishining vatani deyilur. har kim tug’ilgan, o’sqon yerini jonidan ortiq suyar. xatto bu vatan hissi – tuyg’usi hayvonlarda ham bor. Agar bir hayvon o’z vatanidan - uyuridan ayrilsa, o’z yeridagi kabi rohatda yashamas. ...Biz turkustonliklar va vatanimizni jonimizdan ortiq suyganimiz kabi, arablar Arabistonlarini, qumlik, issiq cho’llarini, eskumular shamol taraflarini, eng sovuq va muzlik yerlarini boshqa yerlardan ziyod suyarlar. Agar suymasalar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson yerlarga o’z vatanlarini tashlab xijrat qilur edi» 10 . Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta'lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og’zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo’lib yetishishi, kasb-hunar o’rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug’lash masalalariga alohida e'tibor berilganligiga guvoh bo’lamiz. 10 A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. 230-bet 69 Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak-atrof to‘g‘risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo‘ladilar, asosiy fikrlash jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina to‘laqonli aqliy rivojlanish ro‘y beradi, shuning uchun o‘qituvchi va tarbiyachilarning asosiy vazifasi — bolaga muayyan maqsadni ko‘zlab tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish uchun kerakli sharoit yaratishdir. Bola har doim buyumlar hamda hodisalar orasida bo‘ladi. Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko‘radi, hidlaydi, tortib ko‘radi, nimagadir quloq soladi. SHu tariqa asta-sekin dunyoni bilib boradi. Tevarak-atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari — analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini: sovuq- issiq, gadir-budur, silliq-yaltiroq, xushbo‘y va h.k. ni bilim olishga yordam beradi. Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina tevarak-atrofdagi narsalar to‘g‘risida bilim, tajriba to‘plab boradi. Idrok esa ancha murakkab jarayon bo‘lib, sezgilar asosida hosil bo‘ladi. Bola olmani qo‘lida ushlab ko‘rib, qarab chiqib va eb ko‘rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbo‘y, mazali va h.k. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator: ko‘rish, sezish va hid bilish analizatorlaridan foydalanadi. Analizatorlar bir vaqtning o‘zida birdaniga ishlashi buyumning xossasi va belgilarini aniqroq hamda to‘laroq bilish imkonini beradi. SHuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog‘idan boshlaboq aqliy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalash maqsadida buyumlarni ko‘proq analizatorlar yordamida idrok qilishga imkon tug‘dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni bolaning sensor madaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak. Bolada nutq paydo bo‘lishidan ancha oldin (bola bir yoshga to‘la boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini kata yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi. Bola 3 yoshga to‘lganda uning so‘z zaxirasi 1200—1500 taga etadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katga yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan o‘sishida xotira katga ahamiyatga ega. Bola tug‘ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq darajasiga ko‘tarilib biror bir foydali ish uchun ko‘pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak. Maktabgacha 31 2.Jismoniy rivojlanish 3.Mashg’ulotlar jadvali (haftalik, oylik, 1-yarim, 2-yarim yillik va jami ) 4.Ijtimoiy-hissiy rivojlanish 5.Nutq, o’qish va savodga tayyorgarlik 6.Bilish jarayoni: atrof olam to’g’risidagi bilimga ega bo’lish va uni anglash Ushbu dasturning muqaddima qismida ta’lim-tarbiya maqsad, vazifalariga mos bola shaxsini jismoniy rivojlantirish, nutq va tafakkurini o’stirish, ma’naviy shakllantirish va ularni maktabga tayyorlash maqsadlari yoritilgan. Yangi takomillashtirilgan dasturning maqsad, vazifasi bugungi Davlat va jamiyat boshqaruvining erkinlashuvi sharoitida, fuqarolik jamiyatining bo’lg’usi shaxslarini barkamol qilib kamolga yetkazishga bo’lgan talab va ehtiyojini qondirish, amaldagi “Uchinchi mingyillikning bolasi” tayanch dasturining samarali mazmun-mohiyatini saqlab qolgan holda, maktabgacha yoshdagi bolalarni yangi Davlat talablari asosida tarbiyalashga qaratilgan. Dastur mazmuni bolalarda ilk bora milliy o’zlikni anglash tuyg’usini shakllantirish, milliy urf-odatlar, milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat- ehtiromni kuchaytirish maqsadini ko’zda tutadi. Ushbu dastur O’zbekiston Xalq ta’limi vazirligi YuNISEF xalqaro tashkiloti bilan hamkorlikda o’tkazgan uch bosqichlik tajriba- validasiya sinovlaridan samarali o’tgan. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim sohasining barcha yo’nalishlari ushbu me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlanganligi va ular XTVning elektron saytlarida yoritilganligi bois, yangi tayyorlangan takomillashtirilgan nashrga ushbu hujjatlar kiritilmadi. Amaldagi dastur me’yoriy hujjatlar bilan birgalikda bosma taboq hajmda nashr etilgan. Yangi tayanch dastur yaxlit holatda, to’ldirish va qo’shimchalar bilan 26 ajratib ko’rsatish, boshqa predmetlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib toptirish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko’nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo’lib, bolaning bilimlarni muvaffaqiyatli egallab olishiga yordam beradi. Masalan, o’simliklar yoki hayvonlar bilan tanishtirish bo’yicha sistemali mashg’ulotlar olib borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o’simliklar yoki hayvonlar to’g’risida ma’lum bir tasavvurga ega bo’ladilar. So’ngra bolalardagi aqliy ko’nikma va malakalarni rivojlantirish maqsadida tarbiyachi bolalar bilan quyidagi mashg’ulotlarni o’tkazishni rejalashtirishi mumkin: masalan, “paxta o’simliini momoqaymaq o’simligi bilan solishtirish”, “Qafasdagi ikki xil qushni bir –biriga soltishtirish”, “Qo’yni echki bilan solishtirish” yoki “Tasviriga qarab top” didaktik o’yini va shunga o’xshash tadbirlar o’tkazish. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal etishda foydalanishga o’rgatishi zarur. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning faol fikrlash faoliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.Aqliy tarbiya kattalarning ma’lum maqsad bilan ta’sir etishidir. U bolalarga tevarak –atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg’otishni, aqliy malaka va ko’nimklarni tarkib toptirishni, bilish qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi. Yosh avlodni har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash jamiyat ehtiyojlaridan kelib chikadigan obyektiv zaruratdir. Aqliy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning eng muhim jihatlaridan biri. Aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yosh avlodga muntazam va maqsad asosida pedagogik ta’sir kо‘rsatishdir. Demak, aql keng ma’noda sezish va idrok etishdan boshlab to tafakkur va xayolni о‘z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig‘indisi bо‘lib, u yosh avlodning insoniyat tо‘plagan bilimlar, kо‘nikma va malakalar, meyorlar, qoidalar va boshqalarda rо‘y beradi. Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta’minlovchi xilma - xil vositalar, metodlarni, kerakli shart - sharoitlarni yaratishni о‘z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash 42 tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi ko‘pincha beixtiyor tarzda bo‘ladi. SHuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol o‘ynaydi. Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Bolaning xayoli u syujetli o‘yinlar o‘ynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, o‘sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bo‘ladi. Ammo boladagi xayol ko‘proq aniq vaziyatga bog‘liq bo‘ladi (masalan, qo‘g‘irchoq ko‘rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bo‘lsa, biror narsani tashiydi va h.k.). Katta bog‘cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib, faoliyati murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli o‘zgarish yuz beradi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash vazifalarini jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish mohiyati va tabiatiga asoslanib ishlab chiqadi. Aqliy tarbiyaning asosiy vazifalari: 1. Bolalarda tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlar tizimini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. 2. Aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma-xil usullarini rivojlantirish. 3. Mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnat mada niyatini rivojlantirish. 4. Aqliy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish Bilimni tasavvurlar va tushunchalar, qoidalar, qonuniyatlar, sistemalar shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashkil etadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda voqea va hodisalarni to‘la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Demak, bola tevarak-atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati va xossalari (sinadi, pachoq bo‘ladi, yirtiladi, to‘kiladi) haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligi to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘ladi. U tabiat hodisalari, ularning o‘zaro bog‘liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining o‘ziga xos belgilari, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar, hayvonlar, ularning hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va h.k.) ni bilib oladilar. Jonsiz tabiat, o‘simliklar, hasharot va hayvonlarni kuzatishi jarayonida tarbiyachi bolalarda borliq to‘g‘risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi 32 yaratmaydi. Ta’limning ikkinchi yo’li –maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus o’quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka, ko’nikmalardan rejali ravishda xabardor qilib borishidir. Bunday yo’l bilan ta’lim berishdan maqsad yoshavlodni zamonaviy ishlab chiqarishda, jamiyatning ijtimoiy –siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashtirish uchun zarur bo’lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. Olloh taolo oyati karimasida: “Bilgil, Olloh yakkayu yagonadir”, -degan so’znni “bil” degan so’z bilan boshlagan. Muhammad payg’ambar o’z hadislarida “ Ilmga ilm olmoq yo’li bilan jrishilgaydir. Ilmu hunarni Xitoydan bo’lsa, ham o’rganinglar .. Ilm egalllang! –Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida –tayanch, yolg’iz damlarda –yo’ldosh, baxtiyor daqiqalarda –rahbar, qayg’uli oilalarda –madadkor, odamlar orasida –zebu ziynat, dushmanlarga qarshi kurashda –quroldir ”, deganlar. Qur’on karim oyatlaridan birida: “Yo rabbiy, ilmimni ziyoda qilgaysan, deb ayt!” –deyiladi. Insoniyat paydo bo’lgandan beri odamlar ichidan yetishib chiqqan barcha ulamoyu –fuzalolar, olimu fozillar, shoiru yozuvchilarning barchasi o’z davrining nufuzli, hurmatli, e’tiborli kishilari darajasiga mkammal ilm egallash orqali erishganlar. Abu Nasr Farobiy, Mahmud Qoshg’ariy, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdullo Rudakiy, Abu Shukur Balxiy, Is’hoqxon Ibrat, Siddiqiy ajziy, Saidrasul Aziziy, Muhammad Sharif So’fizoda, Abdulrashidov, Toshmuhammad Qori Niyoziy va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan bir qatorda boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar. O’zbek yozuvchisi, shoir, dramaturg Hamza Hakimzoda Niyoziy barchani ilm egallashga chaqiradi: Har murodu maqsadingg yetmoq istarsan murod, Ko’z ochib bedor bo’l, darkor ilm, darkor ilm. 50 - ma’naviy-ruhiy qadriyatlar; - ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar; - badiiy-nafis qadriyatlar; - diniy qadriyatlar tarzida o’z ifodasini topgan. Forobiy pedagogik qarashlarini, ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limotini o’rganishda inson xislatlari to’g’risidagi falsafiy fikrlari nihoyat muhim ahamiyat kasb etadi. Forobiy o’zining falsafiy qarashlarida odamning tuzilishini, ruhiyatini, madaniy va ma’naviy olamini o’rganishga ahamiyat beradi. Uning ta’limotida, inson barcha boshqa jismlarda bo’lmagan qobiliyat va kuchga, ruhiy quvvatga, aql va so’zlash qobiliyatiga egaligi bu kuch uni tabiatdagi boshqa jismlardan ajratib turishi va uning ustidan hokim bo’lish imkoniyatini berganligi namoyon bo’ladi. Forobiy bu dunyoqarashida narsa-hodisalarni bilish, inson aqlini bilim bilan boyitish uni ilmli, ma’rifatli qilish uchun xizmat qiluvchi ruhiy jarayonlarga alohida e’tibor beradi. U o’zining ”Baxt-saodatga erishuv haqida”, ”Fanlarning tasnifi”, ”Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risida”, ”Ilmlar va san’atlar fazilati” kabi koplab risolalarida insonning ma’naviy rivojlanishi ilm-ma’rifatga bog’liqligini ta’kidlaydi. Abu Rayhon Beruniy bilim umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishning kaliti ekanligini alohida ta’kidlaydi. Ilm-ma’rifatli odam jamiyat taqdiri, insonlar taqdiri uchun kurashuvchan, barcha yomonliklardan uzoqdir. ”Ilmning foydasi ochko’zlik bilan oltin-kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali inson uchun zarur narsalarga ega bo’lishdir” 3 Umuman, Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muxlisi sifatida mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashida, odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida deb bildi. Yaratgan asarlarida u ta’lim-tarbiyaga doir she’r va hikmatlardan misollar keltirib, ular orqali har bir inson o’z qalbining farmoyishiga ko’ra xayr-ezgulikka intilishi, sun’iy obro’, shuhrat qozonish uchun muruvvat va sharofat ko’rsatmasligi kerakligini ta’kidlaydi. Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig” asarida aqliy, axloqiy, mehnat, jismoniy va nafosat tarbiyasiga doir fikrlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. U insonni 3 Abu Rayhon Beruniy. O’ylar, hikmatlar, naqllar,she’rlar. Toshkent. Yosh gvardiya. 1973.44-bet 55 Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning (1394-1449 yillar) Samarqanddagi faoliyati 14-15 asrlarda madrasalarning fanlar rivojini ta'minlovchi markazlari vazifasini bajarganligini ko’rsatadi. Muhammad Tarag’ay Ulug’bek Samarqandning hukmdori bo’lishi bilan birga astronom, matematik va tarixchi sifatida mashhur bo’lgan. Shuningdek, allomaning mohir pedagog ham bo’lganligini tarixiy dalillar qayd etadi. Chunonchi, alloma ko’plab iste'dodli yoshlarni tarbiyalagan. U odamlar, ayniqsa yoshlarning ilmiy bilimlarni o’rganishlariga katta ahamiyat bergan. Alloma o’z davlatida ta'lim sohasidagi jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U madrasalarni davlat ta'minotiga o’tkazdi, mudarris (o’qituvchi)larga oylik ish xaqi b е lgilagan, shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan. Muhammad Tarag’ay Ulug’bek madrasa o’quv rejasiga quyidagi fanlar: arab tili, adabiyot, Qur'on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fikx (qonunchilik), metafizika, matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni kiritadi. Mutafakkir tomonidan barpo etilgan hamda o’zi bevosita ta'lim bergan madrasalarda o’qish quyidagi bosqichlardan iborat bo’lgan: 1. Anda (kichik) - o’qish muddati 2 yil. 2. Aust (o’rta) - o’qish muddati 3 yil. 3. A'lo (oliy) - o’qish muddati 3 yil. Bunday yondashuvda bugungi kun nuqtai nazaridan aytganda bakalavriat va magistratura ko’zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o’rta asr yevropa universitetlari uchun ham xos bo’lgan. Buyuk iste'dod egasi sifatida alloma o’z davridan bir necha asrlarga o’zib ketgan. Deyarli 600 yil avval Muhammad Tarag’ay Ulug’bek quyidagi aksiomani ilgari surgan: bilim olishga intilish davlat ravnaqiga yo’l demakdir. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning hozirgi tajribasi mazkur fikrni to’la tasdiqlaydi. XIX asrning ikkinchi yarmiga k е lib Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan bosib olindi. Bu davrda milliy ma'naviy m е rosga, madaniyatga past nazar bilan qarovchi shovinistik siyosat hukmron edi. Shunday bo’lsada, bu davrda Siddiqiy, Furqat, Muhimiy, Ahmad Donish, Avaz O’tar o’g’li, Hamza, Abdulla Avloniy, Ibrat, 58 Avloniy ilm insonlarning madori, hayoti, rahbari, najoti, deydi. Shu bilan birga u ana shu fazilatlarni shunchaki qayd etmaydi, uning aniq hayotiy, amaliy ahamiyati ustida ham to’xtalib o’tadi. Uning insonni kamolotga yetkaishda bosh Aba Shukur Balxiy bilimni yoshlikdan egallash zarurligini o’z she’riy misralarida shunday ifodalaydi. Yoshlik chog’ida o’rganish bilan Aql ham idrok topishing oson. Xohlagan tomonga egib qo’yadi. Niholligida daraxtni bog’bon. Qiyshigin hyech kim tug’rilay olmas, Nihol ulg’ayib bo’lganda yo’g’on. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish g’oyasi birinchi bo’lib chet el pedaggikasida chex pedaggi Yan Amos Komenskiy (1592 - 1670) tomonidan yaratilgan. Tabiatning oliy mahsuli, siymosi inson o’z aql-zakovati bilan o’zini himoya qiladigan mustaqil, erkin qilib yaratilgan. Shuning uchun tabiat hodisalari, jarayonlarini o’rganish ulardan yashash uchun oqilona foydalanish asosida insonlar sеkin-asta madaniylashuvi, ijtimoiylashuvi asosida ma'naviy qadriyatlar shakllana boshlagan, rivojlana boshlagan. Ilk davrlarda ta'lim yoshlarga, ota-onalarning yashash uchun tabiatdan foydalanishi, uy-ro’zqor yuritish, o’zaro va tabiatga munosabat axloqi, odobi sifatida shakllana boshlagan bo’lsa, bilimlar hajmi kеngaya boshlagach, maxsus tarbiyachilarga ehtiyoj tug’ila boshlangan. Ma'lum qabila, elat, millat miqyosidagi ta'lim-tarbiya qoidalari majmuasi konts е ptsiyalarida ko’p hollarda alohida kishilar tomonidan takomillashtirilgan. Shuning uchun ham ta'lim konts е ptsiyalarida ma'lum muallifning nomi bilan bog’lanmaydi. Antik p е dagogikada tabiatga, atrof-muhitga o’zaro ongli munosabatlarda, axloqiy munosabatlar majmuasi bo’lgan donishmandlik p е dagogikasi shakllangan. Bu vaqtlarda tarbiyaning bosh maqsadi ham yoshlarda donishmandlik sifatlarini shakllantirish bo’lgan. Donishmandlik p е dagogikasida yoshlarda mehnats е varlik 52 kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo’lgan savollarga o’z vaqtida javob berishga harakat qiladi, ularni fikrini mustaqil javob qidirishga yo’llab, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yul qo’ymaydi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. Bolalar bog’chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirsh vazifasi turibdi. Qobiliyatlar tegishli faoliyat jarayonida namoyon bo’ladi va rivojlanadi. Insonning aqliy qobiliyati aqlining ziyraklik – fahm farosatlilik, tanqidiy ko’z bilan qarash, sermulohazalik kabi sifatlari bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko’nikma va malakalarni rivojlantirish, ya`ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo’lmagan belgilarni ajratib ko’rsatish boshqa predmetlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib toptirish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko’nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo’lib, bolani bilimlarini muvaffaqiyatli egallab olishga yordam beradi. Masalan: o’simliklar va hayvonlar bilan tanishtirish bo’yicha sistemali mashg’ulotlar olib borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o’simliklar yoki hayvonlar to’g’risida ma`lum bir tasavvurga ega bo’ladilar. So’ngra bolalardagi aqliy-ko’nikma va malakalarni rivojlantirish maqsadida tarbiyachi bolalar bilan quyidagi mashg’ulotlarni o’tkazishni rejalashtirishi mumkin: «Paxta o’simligini, momaqaymoq o’simligi bilan solishtirish», «Qafasdagi ikki xil qushni bir-biriga solishtirish» didaktik o’yini va shunga o’xshash tadbirlar o’tkazish. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni xal etishda foydalanishga o’rgatish zarur. Ilk va bog’cha yoshi davrida bolalarda tevarak-atrofga bo’lgan qiziqish juda tez o’sadi. Qiziqish bolaning aqliy rivojlanishini harakatga keltiruvchi qudratli kuchdir. Kattalar bolaning qiziquvchanligini, bilishga bo’lgan har qanday hoxishini sezishlari va rag’batlantirib borishlari kerak. Avvalo bolalarni har –xil faoliyatlar vositasida kattalar mehnati bilan tanishtirish mashg’ulotlarda va mashg’ulotdan tashqari vaqtlarda ta’lim berish; kun davomida maishiy faoliyatda; mustaqil badiiy faoliyatda, kungil ochishlarda qatnashtirish orqali bo’lish hal etiladi. Har –xil bayramlar san’at vositalari ijtimoiy hayot voqyealari, bolalar badiiy 10 Yuqoridagi she’riy satrlardan ko’rib turibmizki. A.Navoiy inonparvarlik g’oyalarini nihoyatda ulug’lagan. Mutafakkirlarimizning asarlarida xalq so’ziga, maqolga aylanib ketgan hikmatli gaplarni ko’plab keltirishimiz mumkin. Koshifiyning “Yoog’onchiliksenixorlikkayetaklaydi, rostgo’ylikesabaxtsizlikdansaqlaydi” va “odob –oltindanqimmat” kabidurdonafikrlarishularjumlasidandir. ImomIsmoilAl –Buxoriyning “Al –adabAl –mufradot” (Adabdurdonlari) kitobiota –onanihurmatqilishgao’rgatishtshg’risidagiso’zlarbilanboshlanadi. Jumladan, kitobning 13 –sahifasidagishundaydeydi “Allohtaollohningroo’ibo’lishiavvaloonaningvayanaonannigkeyinesaotaningrozibo’lis higabog’liqdir. Donishmandlar aytadurlarki odobli inson barcha odamlarning yaxshisidir va barcha xalqlar uchun yoqimlidir. U mansabdor kishilardan go’zalroq va badavlat odamlardan hurmatliroqdir” Buyuk mutafakkir, fors –tojik adabiyotning namoyondalaridan abulqosim Foruxxiy adabning qimmatini shunday tariflaydi : Yaxshi xulq shohlik va katta mamlakatdan yaxshiroq. Sof tabiat tilla gavhar qonida ham yaxshiroq. Voiz Koshifiy insonlarda oq ko’pchilik bag’ri kenglik, mehnatsevarlik, sofdillik, rostgo’ylik, saxiylik, vijdoniylik, irodlilik qatiyatlilik kabi fazilatlar bo’lishi shart va bular insolnning barkamoligidan dalolat beradi, deydi. Abu Nasr Farobiy inson o’zining yaxshi xulqi bilan baxt – saodatga erishishi mumkin deydi. Zamonamizning erik ma’rifatparvarlaridan bo’lmish Abdulla avloniy inson barkamoligi uning ahliga, jismoniy sog’lomligida hamda odobli xushxuligida, deb biladi. “Abdulla Avloniy til va so’z odobi haqidagi umuminsoniy fikrlarni shunday ta’riflaydi:” ...so’z insonning darajada va kamolini, ilm va odobini o’lchab ko’rsatadigan tarozidiryu aql sohiblari kishining dildagi fikr va niyatini, ilm va odobini o’lchab ko’rsatadigan 21 faoliyati usullarini egallab olish avliy rivojlanishning asosiy ko’rsatkichlari deb hisoblanadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika-psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali xal etishda birinchidan bolaning imkoniyatlaridan to’g’ri foydalanish, ikkinchidan bola organizmining umumiy charchashiga sabab bo’lishi mumkin bo’lgan ortiqcha zo’riqish bo’lmasligi yo’llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonunlari va imkoniyatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko’rsatadi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko’nikmalarini yanada chuqurlashtirish, xajmini kengaytirish maqsadga muvofiq. Maktabgacha ta`lim yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to’g’risida kattagina xajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo’lib qoladilar, asosiy fikrlash jarayonini egallab oladilar, narsa va buyumlardagi voqealardagi muhim va muhim bo’lmagan tomonlarini ajrata oladigan ba`zi bir sabab natijali bog’lanishlarni bilib oladigan bo’lib qoladilar. Ular o’quv faoliyatining dastlabki ko’rsatkichlari shakllandi. SHuning uchun bog’cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega. Maktabgacha tarbiya yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta`limi bo’ladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy hayol tarkib topadi. Kichik maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun ko’rgazmali- harakatli, ko’rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so’z, mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik-sintetik tafakkur faoliyati tarkib toptiriladi bu hodisalarni, vokealarni, chuqur anglab olish, ularni muhim bo’lgan va muhim bo’lmagan tomonlarini ajratishga o’rgatish lozim. Qiziquvchanlik bolaga xos xususiyatdir. U bolani tevarak-atrofdagi voqea- xodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga, hamma narsani ushlab his kilib, diqqat bilan tomosha qilishni kuzatishda namoyon bo’ladi. Tarbiyachi 9 amalga oshirish natijalarini baholash mahorati kiradi. Aqliy mehnat madaniyati aqliy faoliyatning maxsus malakalari va ko`nikmalarini, kitob bilan ishlash ko`nikmalarini egallash darajasi, ilmiy bilish usullari va metodlarini, turli yordamchi vositalardan foydalanish bilan ham bog`liqdir. Aqliy tarbiya vazifalaridan har biri maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashni tashkil etishda hisobga olish lozim bo`lgan bir qancha vazifalarni o`z ichiga oladi. Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada rivojlanganligini bolaning aqliy ko`rsatkichining yuqoriligida ko`rish mumkin. 78 Barcha vazifalar bola shaxsini bevosita tarbiyalashga qaratilgan; Milliy ruh va ma’naviyatga alohida urg’u berilgan; Dastur ta’limiy o’yinlar majmui bilan boyitilgan; Bolaning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tasviriy faoliyat va musiqa bo’limlari keng yoritilgan; Dasturda umumiy o’rta ta’lim maktablarining boshlang’ich sinflari uchun joriy etilgan Davlat ta’lim standartlari o’rtasida uzviylik tamoyillariga alohida ahamiyat berilgan. Aqliy tarbiyaning vazifalari. Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyalashning rolli kattadir. Bolalarning bilimlarni egallab olishlari, ularning aqliy faolligini rivojlantirish, mustaqillik, aqliy malaka va ko’nikmalarni egallab olishlari ularning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi va bo’lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo’lib xizmat qiladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Bolalarda tabiat va jamiyat to’g’risidagi bilimlar sistemasini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. 2. Bilishga doir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish; sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, nutq. 3. Bilishga qiziqish va aqliy qobiliyatlarni, aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish. Aqliy malaka va ko’nikmalarni rivojlantirish. Ta’lim-tarbiya ishlarining takomillashib borishida SHarq va G‘arbning qomusiy olim va pedagoglarining o‘rni kattadir. Markaziy Osiyolik mashhur allomalar: Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, 28 Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada rivojlanganligini bolaning aqliy ko’rsatkichining yuqoriligida ko’rish mumkin. Ta`lim – maktabgacha yoshdagi bolaning bilish kobiliyatlarining muntazam – rejali ravishda rivojlantirib borish, MTMning talim- tarbiya dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga akliy tarbiya berishda ta`lim etakchi rol o’ynaydi. CHunki u ta`lim jarayonida akliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta`lim – bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta`lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqlning singchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta`lim jismoniy, estetik va mehnat tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ham zarurdir. MTMda 17Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari Bolalarda tabiat va jamiyat to’g’-risidagi bilimlar sitemasini ilmiy dunyoqarashini shakl-lantirish. Bola tevarak atrof-dagi narsalar ularning vazifa-si ba`zi sifatlari ba`zi hossa-lari haqida qaysi materialdan tayyorlanganligi to’g’risida aniq tassavvurga ega bo’lishi kerak. U tabiat hodisalari ularning o’zaro bog’liqligi va qonuniyat-larini bilib oladi. Jonsiz ta-biat o’simliklar hayvonlarni kuzatish jarayonida bolalarda borliq to’g’risidagi tasavvur- lar shakllanib boradi. Aqliy malaka va ko’nimalarni rivojlantirish. Aqliy ko’nikma va malakalarni rivojlantirish, ya`ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirishni ulardagi muhim va mu- him bo’lmagan belgilarni ajra-tib ko’rsatish, boshqa predmetlar bilan taqqoslash maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko’nikma - malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo’lib, bolaning bi-limlarini chuqur egallab olishga yordam beradi. Bilishga doir ruhiy jarayonlarni rivojlantirish: sezgi, idrok xotira, xayol tafakkur nutq. Bilishga doir ruxiy jarayonlarni rivojlantirish aqliy tarbiyaning muhim vazifasidir. Bilishga qiziqish va aqliy qobi-liyatlarni aqliy mehnat madaniya-tini rivojlantirish. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkov- ligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. Bolalar bog’chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish vazifasi turibdi. aynan bosma taboqni tashkil etadi. Dasturda ta’lim-tarbiya mazmuni 3 yo’nalish 6 bosqichda amaliyotga tavsiya etilgan: Bolalarni jismoniy rivojlantirish; Nutq va tafakkurni rivojlantirish; Ma’naviy-madaniy yetuklik. Yangi taomillashtirilgan tayanch dasturi maktabgacha yoshdagi bolalarga 4 yo’nalish 3 bosqichda ta’lim-tarbiya berish maqsadini ko’zda tutgan: 1.Jismoniy rivojlantirish, o’z-o’ziga xizmat va gigiyena; 2. Ijtimoiy-hissiy rivojlantirish; 3. Nutq, o’qish, savodga tayyorgarlik; 4. Bilish jarayoni, atrof-olam to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish va uni anglash Zamonaviy pedagogik-psixologik tadqiqotlar uch yoshgacha bo’lgan davr, uch yoshdan besh yoshgacha va besh yoshdan yetti yoshgacha bo’lgan bolalar psixik va yosh xususiyatiga ko’ra bir-biriga yaqinligini ilmiyasoslagan. Tahlillarga tayanib, yangi dasturda tug’ilgandan 24 oygacha bo’lgan rivojlanish davrlari (ilk yosh) oylar kesimida, I kichik (2-3 yosh), II kichik (3-4 yosh), o’rta (4-5 yosh), katta (5-6 yosh), maktabga tayyorlov (6- yosh) qilib belgilandi. Shunga e’tiboran bolalarni aqliy tarbiyalashda asosiy vosita bu mashg’ulotlar jarayonidir. Biz tadqiqotimizda nutq o’stirish, bilish jarayoni, atrof olam to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish va uni anglash to’g’risida tao’xtalamiz. Dastur to’g’risida g’uyoidagi xulosalarni bildiramiz: Yangi takomillashtirilgan dastur tuzilishi jihatidan tarbiyachiga kundalik ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirishda bir qator afzalliklar yaratadi (Matn lo’nda, aniq, alohida yo’nalishlar bo’yicha berilgan); Zamonaviy pedagogik-psixologik terminlardan foydalanilgan (M-n, “Ekspressiv” so’zi - lotincha “ifodalanganlik” ma’nosini anglatib, o’z his- tuyg’ularini nutq orqali ifodalash malakalariga ega bo’lish, “Impressiv” – o’zgalar nutqini eshitish va eshitilgan nutqni tushunish malakalariga ega bo’lishni bildiradi.) 27 tug’ilganda mavjud bo’lgan bo’lsa, aqliy bilimi, ma'naviyati, ruhiyati, intellektual va axloqiy sifatlari, xarakteri, dini, urf-odatlari, ma'lumoti tashqi olam, ijtimoiy muhit ta'sirida, odamlar bilan tashkil etayotgan munosabatlari jarayonida shakllanadi. Abu Nasr Forobiyning e'tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy jihatdan yuksalishining mahsulidir. Inson bilimlarni o’zlashtirar ekan, borliqda tirik mavjudotning yaratilish tarixigacha bo’lgan ma'lumotlarni o’zlashtira oladi, ularni yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi. Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda Abu Rayhon Beruniy quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat tashqi sifati hamda xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa va hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri bilan solishtirib ko’radi, o’z bilimlarining chinligini aniqlaydi». Mutafakkir, shuningdek, odamlar tomonidan bilimlarni o’zlashtirilib borishi yangi bilimlarning yaratilishiga olib k е lishini aytadi: «Ilmlar ko’pdir. Ular zamoni iqbolli bo’lib, turli fikr va xotiralar ularga qo’shilib borsa, ko’payadi. Odamlarning ilmlarga rag’bat qilishi, ilmlarni va ilm aqllilarini hurmatlashi o’sha iqbolning b е lgisidir. (Ayniqsa) hukmron kishilarning ilm aqllini hurmat qilishi turli ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi». Abu Ali ibn Sino o’z asarlarida bilim tushunchasiga sharh berish bilan birga bilimning chuqur o’zlashtirilishi donishmandlik ekanligini alohida qayd etadi: «Ilm narsalarning inson aqli yordami bilan o’rganilishidir. Bilim deb esa, narsalarni idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yo’ldan toymasdan turib unga erishishi kerak bo’ladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar ochiq-oydin bo’lsayu, isbotlar chinakamiga bo’lsa, u holda bunga xikmat - donishmanlik deyildi». Yusuf xos Hojibning «Qutadqu bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») asari ta'bir joiz bo’lsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, inson kamolotini ta'minlashdagi roli, yozuvliklarni bartaraf etuvchi vosita ekanligi tog’risidagi qomus sanaladi. Allomaning fikricha, bilimli bo’lish ezgu ishlar tantanasini ta'minlovchi garov bo’lib, uning yordamida xatto osmon sari yo’l ochiladi: Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur, Bilim tufayli, go’yo ko’kka yo’l topiladi. 67 malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdan iborat. Prezidentimiz I.A. Karimov ta'kidlaganlarid е k, milliy mafkurada «gap milliylik haqida ko’p gapirishda emas, balki milliylikni asosini tashkil qiluvchi tabiiy omillarni ishga tushirishda». Ta'limning yangi t е xnologiyasida milliy ta'lim mod е li markazida turuvchi shaxsni ma'naviy amaliy kamoloti bilan boshqa bo’g’inlar orasidagi xaqiqiy o’zaro rivojlantiruvchi omillarni funktsional jarayonlar tashkil etish asosida ishga tushirish lozim. Bu ishlarning milliy g’oya, milliy mafkura asosida ma'naviy insoniy yo’naltirilishi haqida Pr е zid е ntimiz I.A.Karimov 2000 yil iyun oyida «Fidokor» gaz е tasi muxbiri bilan «Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman» mavzusidagi muloqotlarida: «endigi eng dolzarb vazifamiz – bu jarayonlarning ilmiy – nazariy asoslarini, ularning yangi-yangi qirralarini mukammal ochib b е rish va ularni yangi hayot, zamon talablariga javob b е radigan jamiyat qurilishining faol – jo’shqin ishtirokchilariga aylantirishdan iborat» d е gan edilar. Bu ishni amalga oshirish uchun esa ta'lim mazmuni, uning tuzilishi, ta'lim jarayonini yanada takomillashtirish, talabalarning faoliyatlarida o’zgarishlar bo’lishi lozim. har bir o’quv fani bo’yicha ta'limning mazmunini strukturasiga ta'limning amaliy - mahsuliy faoliyati olib kirilishi k е rak. Bu mutlaqo mustaqil ish formasida emas, yoki boshqa adabiyotlardan o’rganish emas. Bu o’quv fani dasturidagi shunday bo’g’inki, uni amaliy ijodiy faoliyatida to’lg’azish mumkin. Bu bo’g’inni auditoriyada o’tish ham mumkin emas. Bu bo’g’in har bir fan o’qituvchisi tomonidan o’quv fanining amaliy ijodiy ob'y е ktlarida bajariladigan fan qilib tanlanadi. Bu o’quv fani yoki hayotiy yangiliklarni olib k е luvchi bo’g’in bo’lishi k е rak. Ta'limning tarixiy xususiyatlari. Ta'lim mazmuni tarixiy xususiyatga ega, chunki u jamiyat rivojining u yoki bu bosqichida ustuvor o’rin tutuvchi ijtimoiy maqsad va vazifalar bilan b е lgilanadi. Bu ta'lim mazmunining ijtimoiy hayot, ishlab chiharish va ilmiy bilimlarning rivojlanish darajasi talablari ta'siri ostida o’zgarib borishini anglatadi. Ta'lim ijtimoiy hodisa sifatida odamlarning bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan pragmatik (amaliy) ehtiyojlari negizida shakllangan va u odamlarga hayot faoliyatlarini yo’lga qo’yish uchun zarur. Bilimlarni to’plash va chuqurlashtirish, jamiyat madaniyatining o’sib borishi bilim tomonidan tashkil etiluvchi funktsiyalari ko’lamini oshishini ta'minlaydi. Mazkur yondashuvlar 60 yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko’nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligini ko’rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak –atrof to’g’risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo’lib qoladilar, asosiy fikrlash jarayonlarini egallab oladilar, narsa va buyumlardagi, voqyealardagi muhim va muhim bo’lmagan tomonlarni ajrata oladigan, ba’zi bir sabab –natijali bog’lanishlarni bilib oladigan bo’lib qoladilar, ularda o’quv faoliyatining daslabki kurtaklari shakllanadi. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina to’laqonli aqliy rivojlanish ro’y beradi, shu sababli pedagoglarning vazifasi – bolaga muayyan maqsadga ko’zlab tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish uchun kerakli sharoit yaratishdir. Maktabgacha tarbiya yoshi davrida bola har kuni o’zi uchun notanish bo’lgan narsa va hodisalarga duch keladi. L.N.Tolestoy maktabgacha tarbiya yoshi haqida shunday deb yozadi: “Men hozirda o’zimda bor bo’lgan hamma narsani o’sha yoshlik chog’imda egallab olganmanki, egallaganda ham sho’unchalik ko’p, shunda egallab olganmanki, egallaganda ham shunchalik ko’p, shunda egallab olganmanki, egallagan narsamning yuzdan birini ham egallaganim yo’q. Besh yoshli boladan mengacha atigi bir qadam. Yangi tug’ilgan chaqaloqdan besh yoshli bolagacha esa masofa juda uzoq”. “...Biroq tegishli rahbarlik bo’lmasa, bilim va tasavvurlar tartibsiz bir tarzda to’planib boradi: ular yuzaki, ko’pchilik holda xato ham bo’lishi mumkin. Bola “bulut – bu paxta”, “yulduzlar –elektr lampochkalari” deb o’ylaydi. Tevarak – atrofdagi hayotni kuzatib, u mustaqil xulosa chiqarishga harakat qiladi. K.N.Chukovchikiyning “Otadvux do pyati” “ikki yoshdan besh yoshgacha”) degan kitobida bolalar aytgan fikrlaridan misollar keltiriladi, bular bola zehnining sinchkovligidan dalolat beradi. “...”pedagogning vazifasi bolalardagi bilimlarni munatazam ravishda oshirib borish, ularni tartibga solish, aniqlashtirishdir. “Bola tevarak –atrofdagi narsalar, ularning vazifasi, ba’zi sifatlari (rangi, katta – kichikligi, shakli) va xossalarni (sinadi, pachoq bo’ladi, yirtiladi, to’kiladi va hokazo) 38 tarozidir. Aql sohiblari kishining dildagi fikr va niyatini, ilm va quvvati, qadr va qimmatini so’zlagan so’zidan bilurlar”4 U inson odobidagi hayo va ifatni yuqori baholaydi, hayo deganda ishda, so’zda adabda rioya qilmoqni tushunadi, uni insoniylikning muhum belgisi, bed biladi. Abdulla Avloniy axloq –bu xulqlar majmuasidir, ammo yaxshi xulq o’z –o’zidan paydo bo’lmaydi. Ularning shakllanishi uchun ma’lum bir sharoit –tarbiya kerakligini gapiradi. Avloniy tarbiyaning bola kamolotida tutgan o’rni to’g’risida shunday deydi. Temirchining bolasi tarbiya topsa bo’lur olim. Buzilsa xulqi, luqmon o’g’li bo’lsa bo’lg’usi zolim. Davrimizning taniqli allomalaridan biri professor Shoislom Shamohmudov odobli bo’lish fazilati to’g’risida shunday yozadi. Odamiylik debochasi odob ekan, Odob kishi hayotida aftob ekan. Kimda odob mayus bo’lsa, dili majrux. Baxtli ko’lsam saodati betab ekan. Odobli, yaxshi xulqli bo’lish to’g’risida dono xalqimiz tuqigan ko’plab maqol matallar asrlar ancha og’izdan –og’izga o’tib kelmoqda. Barcha ishdan xulqi xush yaxshi erur. Xulqi xush odamni el izzat qilur Odobning obro’ying. Odob –kishining zebu ziynati. Inson odobi bilan, osmon aftobi bilan va xakozo. Qayerda, qaysi davrda, qaysi jamiyatda yaxshi xulq qaror topsa, o’sha jamiyatdagi kishilarning hayoti farovon, turmushi tinch odamlari piru bodavlat bo’ladi. Bizga tiqishtirilgan sovet tuzimi davridagi xalqimiz o’z ajdodlarining, tilidan milliy –madaniy an’analaridan, tilidan milliy madaniy odatlaridan 22 harakat qiladi, ularni fikrini mustaqil javob qidirishga yo`llab, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yo`l qo`ymaydi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. Bolalar bog`chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish vazifasi turibdi. Qobiliyatlar tegishli faoliyat jarayonida namoyon bo`ladi va rivojlanadi. Insonning aqliy qobiliyati aqlining ziyraklik - fahm-farosatlilik, tanqidiy ko`z bilan qarash, sermulohazalik kabi sifatlari bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko`nikma va malakalarni rivojlantirish, ya’ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo`lmagan belgilarni ajratib ko`rsatish boshqa predmetlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib toptirish maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko`nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo`lib, bolaning bilimlarini muvaffaqiyatli egallab olishga yordam beradi. Masalan: o`simliklar va hayvonlar bilan tanishtirish bo`yicha sistemali mashg`ulotlar olib borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o`simliklar yoki hayvonlar to`g`risida ma’lum bir tasavvurga ega bo`ladilar. Ilk va bog`cha yoshi davrida bolalarda tevarak- atrofga bo`lgan qiziqish juda tez o`sadi. Qiziqish bolaning aqliy rivojlanishini harakatga keltiruvchi qudratli kuchdir. Kattalar bolaning qiziquvchanligini, bilishga bo`lgan har qanday xohishini sezishlari va rag`batlantirib borishlari kerak. Aqliy tarbiya vazifalari bolani maktab ta’limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir. Bolani bilimlarini egallab olishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va ko`nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvaffaqqiyatli o`qishlari uchun bo`lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo`lib xizmat qiladi. Odamning aqliy faoliyati - bu umumiy ham maxsus aqliy harakatlar xilma-xil sistemalarining katta miqdoridir. Ko`pgina vazifalarni hal etishda qo`llaniladigan keng ko`lamdagi aqliy harakatlarni shakllantirish ayniqsa, muhimdir. Bunday harakatlarga tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi. Ham umumiy, ham maxsus aqliy harakatlarni egallash aqliy faollik va mustaqillikning rivojlanishini ta’minlaydi. Aqliy faoliyatning moslashuvchanligi va jo`shqinligini, hodisalarni xilma-xil aloqalar va munosabatlarda ko`ra bilishni shakllantirishga yordam beradi. «Aqliy mehnat madaniyati» tushunchasiga aqliy faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va o`rtaga qo`yish, uni hal etish usullarini tanlash, ishlab chiqilgan harakat rejasini izchil 77 bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattlarning ma’lum maqsad asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak - atrofdagi olam xaqida bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqshni uyg‘otish, aqliy malaka va kо‘nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni о‘z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda, aqliy tarbiyaning roli ayniqsa kattadir. Chunki aql his - tuyg‘ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bо‘lgan jarayonlar yig‘indisidir. Aqliy rivojlanish fikrning kenglgida voqealarni har xil bog‘lanishlarda, munosabatlarda kо‘ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyen bо‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bо‘lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa о‘quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishiga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir kо‘rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni tо‘g‘ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika va psihologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi tomondan, bola organizmining umumiy charchashiga sabab bо‘lishi mumkin bо‘lgan ortiqcha toliqtirish bо‘lmasligi yо‘llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini о‘rganish bilan shug‘ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psihologik-pedogogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini kо‘rsatdi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va kо‘nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, xajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir. 43 Bolalarni aqliy tarbiyalashning turli vazifalarini hal etadigan turli xildagi adabiyotlarni o’rganish va ular orqali bolalarga samarali aqliy tarbiya berish bugungi kun talabi hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi dastlab muomalada bo`lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida keyin esa o`quv mehnat, samarali faoliyatlar jarayonida [rasm chizish, loy) amalga oshirib boriladi. Hozirgi zamon pedagogika fani bilimlar sistemasini o`zlashtirib olish, ularni jamg`arish, ijodiy tafakkurni rivojiantirish hamda yangi bilimlar hosil qilish uchun zarur bo`lgan bilish faoliyati usullarini egallab olish aqliy rivojlanishning asosiy ko`rsatkichlari hisoblanadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha ta’lim yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko`rsatadi. Bularning hammasi maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko`nikmalarini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq. Maktabgacha ta’im yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to`g`risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo`lib qoladilar, asosiy fikrlash jarayonini egallab oladilar, narsa va buyumlardagi voqealardagi muhim va muhim bo`lmagan tomonlarini ajrata oladigan ba’zi bir sabab natijali bog`lanishlarni bilib oladigan bo`lib qoladilar. Ularda o`quv faoliyatining dastlabki ko`rsatkichlari shakllanadi. Shuning uchun bog`cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega. Maktabgacha ta’lim yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta’limi bo`ladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy xayol tarkib topadi. Kichik maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun ko`rgazmaliharakatli, ko`rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so`z, mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik- sintetik tafakkur faoliyati tarkib toptiriladi bu hodisalarni, voqealarni, chuqur anglab olish, ularni muhim bo`lgan va muhim bo`lmagan tomonlarini ajratishga o`rgatish lozim. Qiziquvchanlik bolaga xos xususiyatdir. U bolani tevarak-atrofdagi voqeahodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga, hamma narsani ushlab his qilib, diqqat bilan tomosha qilishni ktizatishda namoyon bo`ladi. Tarbiyachi kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo`lgan savollarga o`z vaqtida javob berishga 76 Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Al-Kindiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Musliqiddin Sa'diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar ham ta'limning ilmiyligi, ongliligi, ko’rgazmaliligi, tushunarliligi, ketma- ketligi, muntazamligi, moslashuvchanligi va mustaqilligi, shuningdek, bolaning individual xususiyatlari, layoqati va qobiliyatlarini hisobga olish, ta'limni insonparvarlashtirish kabi qoida va tamoyillarini ifoda etib berganlar. Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda ham muhim ijtimoiy vazifa sifatida kun tartibiga qo’yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu fikr, ezgu so’z va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta'kidlansa, islom ta'limoti g’oyalariga ko’ra yetuklikning bosh mezoni - ilmlilik, bilimli bo’lishdir. Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni shakllantirish va fozil jamoa (yetuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun, yaxlit ikki yo’nalishi ekanligiga urg’u beradi. Allomaning fikricha, fozil jamiyat komil inson sa'yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni boshqaruvchi shaxs o’zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur, deb hisoblaydi. «Aql ma’nolari tog’risidagi» risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs qiyofasida namoyon bo’lishi lozim bo’lgan o’n ikki fazilatni k е ltirib o’tadi. Bizning fikrimizcha, mazkur fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda o’z aksini topa olishi kerak, zero, ular inson hayotini mo’'tadil kechishi hamda muayyan kasbiy faoliyatlarni tashkil etishda muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi. Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo’lishda deb hisoblaydi va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg’u beradi. Allomaning fikricha, axloqiylik, to’g’rilik, odillik, tadbirkorlik, o’zini vazmin tutish, kamtarlik, insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, adolatli va vijdonli bo’lish komil inson qiyofasida aks etishi zarur bo’lgan eng asosiy sifatlardir. Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning birinchi mezon sifatida bilimli bo’lishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli bo’lishi esa uning yanada yuksalishini ta'minlaydi, deya baholab alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy xotirjamlik)ning muhim ko’rsatkichi ekanligini uqtiradi. 65 KIRISH Mustaqillik sharofati bilan “Ta’lim to’g’risida” Qonun “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga tatbiq etish jarayonida maktabgacha ta’lim tarbiya sohasida ham tuyu islohatlar amalga oshirilmoqda. Farzandlarimiz sog’ –salomat bo’lib yetishlari uchun har tomonlanma bekomu ko’st yaslilar, bog’chalarda tarbiyalanishlari, xorijiy tillarni o’rganishlari kompyuterlar bilan ishlash uchun sharoitlar yaratildi. Mutafakkirimiz ta’kidlaganidek “Yoshlikda olgan bilim toshga o’yilgan naqshdir” zero tarbiya ishi qancha erta boshlasak uning ijobiy mevasi shuncha erta ko’zga tashlanadi. Shuning uchun tarbiyachi pedagoglarning vazifasi yosh avlodni aqlan yetuk, jismonan sog’lom, ahloqan pok mehnatsevar qilib, estetik barkamol qilib tarbiyalashdir. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’limini takomilashtirishda milliy o’quv –usulbiy qo’llanmalar yaratishni eng muhim vazifalardan biridir. Zero, maktabgacha ta’lim muassasasida birinchi bor o’quv – uslubiy majmui yuzaga keldi. Uning tarkibiga tayanch dasturi, o’quv qo’llanma “Bolangiz maktabga tayyormi? Nomli kitob kirgan, ushbu tayanch dasturi amalda qo’llanilib, respublikamizda qator ijobiy tajribalar turlandi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim tarbiyasiga qo’yilgan davlat talablarini amalga oshirishda erkin fikrlashga, fikr va mulohazalarni to’liq va ravon ifodalashga o’rgatishga yangipedagogik texnologiyani, mujassam mashg’ulotlarni viktorina, sayohat, quvnoq musobaqalar va test – mashg’ulotlarining ahamiyati o’ziga hosdir. Maktabgacha ta’lim muassasalarida “Bolajon” tayanch dasturini amalga oshirishda davlat talablarini to’laligicha amalga oshirishda yangi pedagogik texnologiyalarni o’rni beqiyosdir. Har qanday tarbiya asosan bolalarning murg’aklik davridan maktabgacha yoshdan boshlanadi. Ta’lim –tarbiyaning maqsadi ham ularni amaliy faoliyatga tarbiyalashdan iborat. 3 Koshifiyning asarlaridagi ta’lim –tarbiya axloq masalalari ko’pchilik chun andoza, namuna, odob normasi sifatida qisqa, asosli yakunda qilib yozilgan. Koshifiyning asarlaridagi ta’lim –tarbiya axloq masalalarini ko’pchilik uchun andoza hisoblanadi. Koshifiyning fikricha inson fazilati uning egallagan ta’lim –tarbiyasiga bog’liq. Shundagina u odobli hisoblanishi mumkin. “Odob –bu qalbim yomon so’zlardan va namunali xulqdan saqlay olish, o’zini va so’zlarni ham hurmat qila bilishdadir”1 deydi mutafakkir. Uning fikricha yaqin fikrni A.Navoiy ijodida ham ko’ramiz. Axloqning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar ekan: “Adab kichik yoshdagilarni ulug’lar duosiga sazovor etadi va u duo barokati bilan umrbod bahramand bo’ladi. Adab, kichkinalar mehrini ulug’lar ko’ngliga soladi va u muhabbat ko’nglda abadiy qoladi”2 degan edi buyuk shoir. Bu bilan u kishilarning insoniylik belgini uning odobli, axloqli ekanligi bilan o’lchanadi, deb ta’kidlaydi. A.Navoiyning “Mahbub ul qulub” asarida odob axloqga oid g’oyalar ilgari surilgan. Uning birdan –bir orzu –umidi, ideali insonga bo’lgan mehr muhabbat, samimiylik edi. Uning quyidagi misralari fikriimizning yaqqol dalilidir. Menga na yodu na oshiq havasdir. Garchi men odam o’lsam –ushbu basdir Yoki: Favron elining jismida ham jon bo’lg’in. Ham jonlariga malak darmon bo’lg’ir. Yoki: Nafing agar xalqqa beshik erur. Balki bu naf o’zingga kshproq erur. 20 haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lishi kerak. U tabiat hodisalari, ularning o’zaro bog’liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining o’ziga xos belgilari, ular o’rtasidagi bog’lanishlar, hayvonlar, ular hayoti va yashash tarzining tashqi ko’rinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va h.k.) ni bilib oladilar. Jonsiz tabiat, o’simliklar, hasharot va hayvonlarni kuzatish jarayonida tarbiyachi bolalarda borliq to’g’risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi ham shakllanib boradi. Bola san’atning har xil turlari (tasviriy faoliyat, musiqa, adabiyot va h.k.)to’g’risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab oladi. Mana shu real bilimlarni egallashi natijasida bolada tevarak –atrofni materillistik tushunishning tarkibiy qismlari shakllanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o’zlariga tushunarli bo’lgan ijtimoiy voqyea va hodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari bilan, respublikamizda yashaydigan ba’zi xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg’otishga, Vatanga muhabbat tuyg’ulari va baynalminalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi. Aqliy tarbiyaning ruhiy va fiziologik asoslari. Bola har doim buyumlar va hodisalar orasida bo’ladi, doimo biror bir narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko’radi, hidlaydi, totib ko’radi, nimagadir quloq soladi. Shu tariqa bola dunyoni bilib boradi. Tevarak –atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari (ko’z, quloq va hokazolar) analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim hossalarini: sovuq issiq, g’adur – budur, silliq –yaltiroq, xushbo’y va hokazolarni bilib olishda yordam beradi. Sezgi atrofidagi muhitni bilishning daslabki bosqichi hisoblanadi. Bola sezgi tufayligina tevarak –atrofdagi narsalar to’g’risida bilish tajribasini to’plab borishi mumkin.Idrok ancha murakkab ruhiy jarayon bo’lib, sezgilar asosida hosil bo’ladi. Bola olmani qo’lida ushlab ko’rib, qarab chiqib va yeb ko’rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbo’y, mazali va hokazo tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta 39 benasib qilib kelingan xalqimiz, ayniqsa yoshlarimiz orasida ilmsizlik, ma’naviy qoshoqlik illatlarini yuzaga keltiridiki, bu ko’p hollarda o’zining noxush achiq mevasini bermoqda, bu boy milliy tariximizdan kam xabar yoshlarimiz orasidagi ilmsizlik axloqsizlik, qo’pollik, qurchlik, ma’naviy qoshoqlik kabi illatlarning ildizi bevosita yuqoridagi holatlarga borib taqaladi. Shunday ekan, xozir jamiyatimiz mustaqillikka erishgach va o’z istiqlolini tiklayotgan bir vaqtda, jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy vazifalarni muvofaqqiyatli hal etish ko’p jihatdan biz yashab turgan jamiyatning va undagi har bir shaxsning axloq darajasiga bog’liq. Buning uchun dono xalqimiz mutaffkirlarimizning durdona fikrlariga rioya qilib, yoshlarimizga bolalikdan boshlab ajdodlarimiz tomonidan qo’llab kelingan eng xalqchil odob na’munalarini o’rgatib borishimiz zarur. Tarbiyani yoshlikdan boshlash zarurligini barcha mutafakkir olamlarimiz ta’kidlab kelishgan. Juladan, buyuk mutafakkir Abu Shukur Balxiy bola tarbiyachi yoshligidan boshlanashi kerakligini shunday ta’riflaydi: Yoshlik chog’ida o’rganish bilan Aql ham idrok topishing oson Hoxlagan tomonga egib qo’yadi. Nixolligida daraxatni bog’bon Qiyshig’ini hyech kim tug’irilay olmas. Nihol ulg’ayib, bo’lgan yug’on. Qadim –qadimdan ilmli kishilar jamiyatning eng obro’ kishilari hisoblanganlar shu bilan birga, limli bo’lish odob –axloq qoidalarini egallash bilan uzviy bog’liq holda amalga oshirib borilgan. Aksariyat odob har qanday bilimdon yuqori qo’yilgan va bu hal bola tarbiyasida, uning kelajak jamiyatga munosib kishi bo’lib yetishishda o’zining juda yaxshi samarasini bergan. Pedagogika fani ham bolani har tomonlama 23 «diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifa» ekanligini ta'kidlab, «fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog’liqdur», 6 - deydi. Ta'limning gnoseologik asoslari. O’quv jarayonini mantiqiy qurilishi ta'lim mazmunining xususiyatlari va gnoseologik jihatlariga bog’liq. Gnoseologiya (yunoncha - «gnosis» («gnoseos»)- bilim, ong, o’rganish, logiya -fan, ta'limot) - bilish, ilmiy bilimlarning shakllanishi, xususiyatlari, qonuniyatlari, uslublari, ilmiy tafakkur shakllari, shuningdek, insonga xos bo’lgan borliqni anglash qobiliyati haqidagi nazariya, ta'limot. Ijtimoiy taraqqiyot tarixida insonning atrof-muhitni bilishi umumiy tuzilishiga va bosqichlariga turlicha yondoshishlar ma'lum. Ana shu yondoshishlar o’quv jarayonini qurish va ta'lim mazmunini tushunish mantiqini b е lgilab beradi. Muhammad al-Xorazmiy (9 asr) bilish nazariyasi rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. U birinchi bo’lib koinot ob'yektlarining harakatlari hamda yerdagi nuqtalarining joylashishini jadval ko’rinishida aks ettirib, tajriba-kuzatish va tadqiqotlar metodlarini ilmiy jihatdan asoslab berdi, yagonalikning birligi tamoyili, shuningdek, alohida va umumiy, induktsiya va deduktsiyalarning mohiyatini aniqlashtirdi; matematik masalalarni echishning algoritmik metodini ishlab chiqdi. Bu metoddan bugungi kunda ham foydalanib k е linmoqda. Al-Kindiy (9 asr) ilmiy bilishning uch bosqichli kontseptsiyasini ilgari suradi. Alloma insonning bilishini: sezgiga oid va ratsional bilish tarzida ikkiga ajratadi. Sezib bilishning predmeti va ob'yekti barcha jism va moddiy narsalar hisoblanadi. Kindiyning fikricha, sezib bilish aql uchun muhim materialni beradi. Faqatgina aql tashqi dunyo haqida haqiqiy bilim va tushunchani ishlab chiqishga qodir, - deb hisoblaydi Kindiy. Abu Nasr Forobiy (X asr) Kindiy g’oyalarining mohiyatini aniqlashtiradi. Biror narsani bilishga intilgan inson avvalo uning ma'lum holatini o’rganadi, o’zlashtirganlarini o’zlashtirilishi zarur bo’lgan bilimlarga yo’naltiradi. Alloma fanlar klassifikatsiyasi, shuningdek, bilish faoliyatini tashkil etishga oid tavsiyalarni ishlab 6 A.Navoiy Maxbub ul-qulub. Asarlar. O’n besh tomlik. 13tom, - Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966. – 192-193-betlar 63 muhim davr bo‘lib, xuddi mana shu davrda bolaning jismoniy, axloqiy, mehnat, estetik rivojlanishiga poydevor bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni barkamol shaxs qilib tarbiyalashga qaratilgan, ta’lim-tarbiya borasida yaratilgan tajribalarga, nazariy va metodik manbalarga, O‘rta Osiyo va jahon tan olgan buyuk mutafakkir olimlarning asarlari va ta’lim-tarbiyaning umumiy qonuniyatlariga asoslanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattalarning ma’lum maqsad asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg‘otish, aqliy malaka va ko‘nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, ayniqsa, kattadir. Chunki aql his-tuyg‘ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bo‘lgan jarayonlar yig‘indisidir. Aqliy rivojlanish fikrning kengligida voqealarni har xil bog‘lanishlarda, munosabatlarda ko‘ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon buladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bo‘lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa o‘quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir ko‘rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to‘g‘ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi tomondan, bola organizmning umumiy charchashiga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lgan ortiqcha toliqtirish bo‘lmasligi yo‘llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik- pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatdi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim malaka va ko‘nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir. 30 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT VILOYATI PEDAGOGIKA VA IQTISODIYOT KASB-HUNAR KOLLEJI Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachisi yo’nalishi ____________________________ning ”O’YINDA BOLALARNI AQLIY TARBIYASI” mavzusidagi DIPLOM ISHI O’qituvchi: Tojiboyeva D 1 II.BOB SHARQ VA G’ARB MUTAFAKKIRLARINING QARASHLARIDA AQLIY TARBIYANING IFODALANISHI 2.1. Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi. Ta’lim –maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatlarini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog’chasi tarbiya dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol o’ynaydi, chunki ta’lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqlning sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jismoniy, estetik va mehnat tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ham zarurdir. Bog’chada bolalarga madniy –gigiyenik ko’nikmalar, asosiy harakatlar o’rgatiladi, ular madaniy axloq qoidalarini o’zlashtirib oladilar, ularda axloqiy sifatlar, mehnat, tasviriy, konstruktiv, musiqa faoliyatiga oid malaka va ko’nikmalar tarkib toptiriladi. Ta’lim jarayonida bolalarda o’quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, ularni maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun muhim shart –sharoitlar yaratiladi. Hayot ta’limning ikki xil yo’l bilan amalga oshirilishini taqozo etmoqda. Birinchi yo’l – bolalarning bilim, malakA, ko’nikmalarni kattalar bilan o’zaro munosabatda bo’lishi orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faolyaiti va shu kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu yo’l bilan egallangan bilim va malakalar bolalarning hayotining har xil sohalarida mustaqil qatnashga olishi uchun imkoniyat 49 Pedagog tarbiyachi bir vaqtning o’zida bolaning boshlang’ich aqliy normalarni anglab yetishni hisobga olgan holda maktabgacha yoshdagi bolaning his –tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishni, xulqning ijobiy shakllarini tashkil etishni ko’zda tutsa, aqliy tarbiya usullari samarali bo’ladi, maktabgacha yoshdagi bolalarda so’z va ish birligini shakllantirishga yordo’am beradi. Aqliy tarbiyaning usullarini qo’llaganda, mutafakkirlarimiz va chet el pedagoglarning asarlarini hayotga tatbiq etish katta samara beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berishda har xil metod va usullarni qo’llash muhum ahamiyatga ega bunda asosan namuna va aqliy normalarni anglab yetishni hisobga olgan holda maktabgacha yoshdagi bolaning his – tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishni, xulqning ijobiy shakllarini tashkil etishni ko’zda tutsa, aqliy tarbiya usullari samarali bo’ladi, maktabgacha yoshdagi bolalarda so’z va ish birligini shakllantirishga yordam beradi. Aqliy tarbiyaning usullarini qo’llaganda, mutafakkirlarimiz va chet el pedagoglarning asarlarini hayotga tatbiq etish katta samara beradi. Tafakkur, ixtiyoriy eslab qolish, aqliy –irodaviy rivojlanish sohasida sezilarli siljish ro’y beradi. Qiziquvchanlikni o’sib borishi farqlashning rivojlanishi va his tuyg’uning chuqurlashishi bolalarni mashg’ulotlarda muayan vaqt davomida ishlashga; faqat ko’rish emas, balki kuzatish, sezish, taqqoslash, tahlil qilishga o’rgatish imkonini beradi. Bitiruv malakaviy ishini asosiy maqsadi maktabgacha ta’lim muassasalarda ta’lim jarayonida Montessori metodikasidan foydalanishga erishish edi. Tadqiqot jarayonida shu maqsaddan kelib chiqib ish olib bordik va quyidagi metodikalarni tajribalarda qo’lladik: Mehnatni ixtiyoriy tashkil etish Bolalarni lug’at boyligini oshiruvchi metodikalar Diqqat va xotirani boyitish bunda badiiy adabiyot vositasida amalga oshirildi. 75 belgilangan e ng oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va kо‘nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol о‘ynaydi. Chunki talim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va sistemalashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida bolalarda о‘quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, ularning maktabda muvaffaqiyatli о‘qishi uchun muhim shart - sharoitlar yaratiladi. Hayot ta’limning ikki xil yо‘l bilan amalga oshirilishini taqozo etmokda. Birinchi yо‘l - bolalarning bilim, malaka kо‘nikmalarini kattalar bilan о‘zaro munosabatda bо‘lish orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu "yо‘l bilan egallagan bilim va malakalar bolaga hayotning turli sohalarida mustaqil katnashish uchun imkoniyat yaratmaydi. Ta’limning ikkinchi yо‘li - maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus о‘quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka va kо‘nikmalar bilan rejali ravishda qurollantirib borishidir. Bunday yо‘l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarish, jamiyatning ijtimoiy - siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashish uchun zarur bо‘lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. Barcha olimu fozillar, shoiru yozuvchilarning о‘z davrining nufuzli ta’lim maskanlarida о‘qish bilan hurmat - e’tibor topganlar. Abu Nasr Forobiy, Mahmud Qoshg‘ariy, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rо‘dakiy, Abu Sayidrasul Aziziy, Muhammad Sharif Sо‘fizoda, Abdulqodir Shokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar. M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish tizi mi el pedagogikada ilk bor chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670) tomonidan yaratilgan. 47 qilib, bog‘cha bolalarini tabiat, hozirgi davr voqealari bilan tanishtirish orqali ularning aqliy qobiliyati, axloqiy va estetik hislari shakllanib boradi. 35 ma'naviy - axloqiy sifatlar bilan uyg’un rivojlantirilishi maqsadga muvofiq ekanligi ilgari surilgan. Bu p е dagogik qarashlar mashhur «Av е sto» (er.av. VII asr) asarida va qadimgi Xitoyning Daos maktabi (er.av. III asr) tajribalarida aks etgan edi. Eramizdan avvalgi II asrlarga k е lib O’rta Osiyo, qadimgi Hindiston p е dagogikasida saxiylik, sofdillik, inson qalbi tushunchalari ilgari surilgan. 610 yillarga k е lib yaratilgan Islom dinining muqaddas kitobi «Qur'oni Karim»da inson mohiyati to’la ochib b е rilib, komil inson tarbiyasi bosh maqsad qilib qo’yilgan edi. «Qur'oni Karim»dagi ta'lim - tarbiyaga oid ulug’ xazina Al-Buxoriy hazratlarining Hadislarida b е riladi. Jumladan, (38-hadis) ”Farzandlaringizni izzat- ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangiz”: (626-hadis) ”Har bir go’dak Islom tabiatida tug’iladi, so’ng ota-onasi uni yo yahudiy qiladi, yo nasroniy qiladi, yo majusiy qiladi”: (136-hadis) ”Hech bir ota o’z farzandiga xulqu odobdan buyukroq meros berolmaydi”. Ta'lim – tarbiya, insoniy munosabatlarning falsafiy asoslari tasavvuf ilmida ochib b е riladi. Shu jumladan Islom olamining muqaddas kitobi «Qur'oni Karim»da ham komillikning b е shta tamoyili komillikka erishish uchun talab etiladi. 1. Mehnatim muhabbatim. 2. Ma'rifatim sarmoyam. 3. Dinim aqlim. 4. Ilmim qurolim. 5. Sabru qanoat libosim. IX-XV asrlar Markaziy Osiyo ma’naviy madaniyati rivojida muhim davr hisoblanadi. Shu bois faylasuf, tarixchi, pedagog, matematik olimlar bu davr madaniy- ma’rifiy merosi haqida qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar. Pedagog – olimlarning Sharq mutafakkirlari ijodida ta’lim-tarbiya, shaxs ma’naviy kamoloti masalalariga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlarning pedagogika fani rivojida muhim o’rni bor. Lekin ular allomalar merosida olg’a surilgan ta’lim-tarbiya masalalarini yoritishda milliylik tamoyilidan kelib chiqqan holda yondashmadilar. 53 18. Имомова Ш.М., Норова Ф.Ф. Работа с криптовалютой// UNIVERSUM : ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ. №10(91), 2021. С. 18-21. 19. «Barkamol avlod orzusi» T.: «Sharq» 1998y 20. «Bolalar bog`chalari uchun dasturlar» T.:1992 21. “Barkamol avlod yili” davlat dasturi to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori . O'zbekiston ovozi 28.01.2010 y 22. Yusuf xos Xojib. «Qutadg`u bilig» T.: «Yulduzcha» 1989y 23. Yusupov E., Ismoilov F. «Inson barkamolligi» T.: «O`qituvchi» 1989y 24. Yo`ldoshyev J. «Ta'limimiz istiqbolli yo`lida» T.: «Sharq» 1996y 25. «Oila pyedagogikasi» T.: «Aloqachi» 2007y 26. www.press-servis/ .uz. 27. www. Gov.uz. 28. www. Iscs.uz 29. www. Edu.uz. 30. www. Ziyo net. Uz 80 I BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALAR AQLIY TARBIYA 1.1.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar aqliy tarbiyasiga qo’yiladigan talablar Hozirgi davrda Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir” degan fikrini ko’p mushohada qilinmoqda.Buyuk ma’rifatparvarning bu so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda bu uchun ham shunchalik, balki undan ham ko’ra muhum va dolzarbdir. Chunki ta’lim tarbiya ong mahsuli lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan omildir. Binobarin, ta’lim – tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib ongni o’zgartirib bo’lmaydi. Ongni tafakkurni o’zgartirmasdan turib esa biz ko’zlagan oliy maqsad ozod va obod jamiyatni barpo etib bo’lmaydi”-:degan Prezidentimiz I.A.Karimov Hozirgi davrda aqliy tarbiya muhum ahamiyat kasb etmoqda. Chunki siyosiy iqtsodiy, ijtimoiy vazifalarni hal etish ko’p jihatdan jamiyatning va undagi har bir shaxsni aqliy darajasiga bog’liqdir. Aqliy tarbiya-shaxsni har tomonlama rivojlantirishning muhim tarkibiy qismidir. U bolalarga aqliy tasavvur va bilimlarni singdirish, ularga shaxsning aqliy his tuyg’u va sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan jarayondir.Aqliy tarbiya jarayonida bola aqliy jihatdan kamolga yetadi. Aqliy tasavvurlarning rivojlanish jarayonida eng avvalo ular o’zlarining boshqalar bilan bo’ladigan munosabatlarida ongli tushuna boshlaydilar; tengdoshlari va kattalar bilan bo’ladigan munosabatlarda ahloq sabablari rivojlana boradi. Tarbiya shunday tashkil etilishi kerakki aqliy talablar bolalar xulqi, ularning o’zaro munosabatlari uchun mo’ljal bo’lsin. Pedagogika fani bolaning aqliy rivojlanishda tarbiya va ta’limni muhum omil deb hisoblaydi. Pedagogika va ruhiyatga oid juda ko’p tadqiqotlar natijalarni ko’rsatishiga maktabgacha tarbiya davri bolaning ma’naviy shakllanishda eng muhim maqsadga qaratilgan ta’lim-tarbiya shakllana boshlaydi. 6-7 yoshga 14 81 borganda esa ijobiy xulq normalarining ancha barqaror shakli yuzaga kelib, bola tevarak –atrofdagilar bilan bo’ladigan munosabatda ana shu egallab olgan axloq qoida va normalari nuqtai nazaridan ish tutadigan bo’lib qoladi. Shuning uchun bolalarga ilk yoshdan boshlab aqliy tarbiyaga berib borish muhim ahamiyat kasb etadi. “Tarbiyaga shunday tashkil etilishi kerakki, aqliy talablar bolalar xulqi ularning o’zaro munosabatlari uchun mo’ljal bo’lib qolsin” Insonning aqliy rivojlanishda odamlarning birga yashashlari jarayonida shakllangan va rivojlangan boyigan holda avloddan- avlodga o’tadigan oddiy axloq normalarini egallash katta ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalashda yuzasidan olib boriladigan ishlar umumiy vazifalarga muvofiqrivishda taokmillashtirilishi lozim. Maktabgacha yoshda shakllanadigan aqliy his –tuyg’ular, xulq atvor odatlari va tasavvurlar butun bolalar faoliyatiga va ular o’rtasidagi bolalar bilan kattalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar kompleksiga hal etuvchi ta’sir ko’rsatadi. Ta’lim –tarbiyaviy ishlar mazmuni va shakllari bola imkoniyatlarini hisobga olgan holda aniqlashtiriladi. Pedagoglarning “Bolalar bog’chasida ta’lim -tarbiya dasturi”ga tayanib, maktabgacha yoshdagi bolalarda aqliy va mehnat faolligini rivojlantirish insoniy fazilatlar va jamoatchilik asoslarini, fuqarorlik his –tuyg’ularini rivojlantirish to’g’risida iloji boricha g’amxo’rlik qilishlari muhimdir. Shu maqsadda bolalarning qo’llaridan keladigan ishlarni bajarish, o’yin va mashg’ulotlardagi ta’lim, o’yin va mashg’ulotlardagi ta’lim, mazmunli muloqotdan foydalanladi. Bolani maktab ta`limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir. Bolani bilimlarini egallab olishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va ko’nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvofaqqiyatli o’kishlari uchun bo’lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo’lib xizmat qiladi. Odamning aqliy faoliyati – bu umumiy ham maxsus aqliy harakatlar xilma-xil sistemalarining katta miqdoridir. Ko’pgina vazifalarni hal etishda qo’llaniladigan keng 15 «O’g’illarga nasihat», bundan tashqari Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, «Chor darv е sh», «Ming bir k е cha» kitoblari ham qimmatbaqo ma'naviy-madaniy m е ros bo’lib, Sharqu g’arb xalqlari ming yillar mobaynida bulardan bahramand bo’lganlar va komillik tog’risida uning qirralarini yoritib b е rganlar. O’rta asrda Yaqin va O’rta Sharqda diniy o’quv muassasalari - madrasalar ta'lim va fan markazlari bo’lgan. O’zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o’quv muassasalari aynan Markaziy Osiyoda yuzaga k е lgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan. Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o’zida 20 ga yaqin madrasalar mavjud bo’lgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037) o’zining «Donishnoma» («Bilimlar kitobi») nomli asarida mazkur madrasalarda faqat musulmonchilikka oid bilimlar berilibgina qolmay, balki dunyoviy ilmlar ham o’rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar olib borilganligi, ularning negizida ilmiy maktablarning yuzaga kеlganligi qayd etib o’tiladi. O’z davrida madrasalarda o’qitilishi yo’lga qo’yilgan fanlarni Abu Ali Ibn Sino quyidagi tizimlar bo’yicha ajratadi: odob (xulq etikasi), astronomiya, tibbiyotshunoslik, til va uning grammatikasi, fikx (musulmon qonunchiligi). Alloma tomonidan taklif etilgan tarbiya turlar esa quyidagilardan iborat: 1) aqliy tarbiya; 2) jismoniy sog’lomlashtirish; 3) estеtik tarbiya; 4) ma'naviy tarbiya; 5) hunarga o’rgatish. Abu Ali Ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari Markaziy Osiyoda Uyg’onish davridagi ta'limning insonparvarlik va shaxsning barkamol rivojlanishi borasidagi g’oyalariga asoslangan edi, deyishiga imkon beradi. Sharqdagi Uyg’onish davri Sharq mutafakkirlari - Muhammad Muso al- Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar o’zlarining ta'limiy qarashlarida birinchi o’ringa inson shaxsini qo’yadilar hamda bolalarni har tomonlama, jismoniy va estеtik kamolotga erishishlari, shuningdek, tillarni bilishlarini zarur deb hisoblaydilar. Aqliy ta'limni tashkil etuvchi fanlar sirasiga matematika, astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik kabi tabiiy-ilmiy fanlarni kiritadilar. Allomalar bolaga hurmat bilan munosabatda bo’lish g’oyasini ilgari suradilar, sxolastik o’qitish va qat'iy intizomga qarshi chiqadilar. Ularning fikricha, o’qish bolada bilimlarga qizihishni uyg’otishi kerak. 57 bolalarga madaniy – gigienik ko’nikmalar, asosiy harakatlar o’rgatiladi, ular madaniy ahloqiy qoidalarini o’zlashtirib oladilar. Ta`lim jarayonida bolalarda o’quv faoliyatlari asoslari hosil qilinadi, ularni maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Ta`limni ikki yul bilan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: Bolalarga ta`lim berish jarayonida tarbiyachi har xil metodlardan, usullardan foydalanish: Ko’rgazmali Og’zaki Amaliy O’yin metodlari Kuzatish Tushunish Mashq Didaktik o’yinlar Ko’rsatish Hikoya kilish Mustaqil ish Harakatli o`inlar TV dan foydalanish So’zlab berish Oddiy tajriba Mashqli o`inlar O’qib berish Intsenirovkalar Suhbat Kundalik axborot Kuzatish metodi . Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish imkonini beradi. Bunda bolalar ko’rish, eshitish, sezish idroklari orqali bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu esa asosan yangi bilim berishda qo’llaniladi. Kuzatish – bolalarning narsa, voqealarning ma`lum maqsadi bilan rejali idrok etishidir. Kuzatish metodi ma`lum ob`ektlarni kuzatishda etakchi o’rinni egallaydi. 18Ta`limni amalga oshirish yo’llari: Birinchi yo’l Ikkinchi yo’l Bolalarni bilim, malaka, ko’nikmalarni kattalar bilan o’zaro munosabatda bo’lishi orqali egallab borishidir. Bu muomala mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi. Maxsus tayyorgarligi bor kishi- larning maxsus o’quv muassasa-larida bolalarni kerakli bilim, malaka, kunikmalardan rejali ravishda xabardor bo’lib borishidir. Bunday yo’l bilan ta`lim berishdan maqsad yosh av-lodni zamonaviy ishlab chiqa-rishda, jamiyatning ijtimoiy- siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashtirish uchun zarur bulgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. apalizator –ko’rish, sezish va hid bilish analizatorlaridan foydalanadi. Analizatorlarining bir vaqtining o’zida birdaniga ishlashi buyumning hossasi va belgilarini aniqroq hamda to’laroq bilish imkonini beradi. Shuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog’idan boshlaboq aqliy jihatdan to’g’ri tarbiyalash maqsadida buyumlarni ko’proq analizatorlar yordamida irok qilishga imkon tug’dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni bolaning sensor madaniyatiga aloxida extibor berishlari kerak. Tushunchalar, ilmiy g’oyalar, tevarak – atrof hayot va uning hamma boyligi, uning har xil ko’rinishidagi bilimlar, faktlar yosh avlod o’zlashtirib olish lozim bo’lgan bilimlar jumlasiga kiradi. Bolalarning bilim, malaka va ko’nikmalaridan o’zlarning har xil faoliyatida, mexnatida yaxshi foydalanish-bilishning haqiqiy yo’lidir. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda bilishning umumiy qonuniyatlari uning bilish faoliyatida borliqni bilib olishdan namoyon bo’ladi. Hozirgi zamon psixologiyasining erishgan natijalari shuni ko’rsatdiki, bolaning tafakkurini ko’rgazmali-xarakatli, ko’rgazmali-obrazli va so’z-mantiqiy yo’li bilan shakllantirish kerak. Bu degan so’z, bolalarni avvalo ko’ra oladigan, seza oladigan buyumlar bilan tanishtirib, keyinchilik tasavvur shakllariga o’tish mumkin ekan. Metod va usul tanlashda xam yuqoridagilarga rioya qilish zarur. Shuning uchun xam ilk va bog’cha yoshdagi sensor tarbiya aqliy tarbiyaning muhim bo’limi xisoblanadi. Bola nutq paydo bo’lishidan ancha oldin (bolalar bir yoshga to’la boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamoar va buyumlar dunyosini katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi. Ona bolasiga o’yinchoqni uzatar ekan: (“Mushukchani ol”,-deydi.).bola qo’lini cho’zib uni oladi. Bolaning ko’rib idrok qilishi (u o’yinchoqni ko’rib turibdi) eshitish bilan qo’shiladi (bola onasining o’yinchoqni nima deb aytganligini eshitadi), hissiy idrok bilan so’z o’rtasida o’zaro ta’sir sodir bo’ladi. Agar ona “mushukchani ber”, “mushukchani olib kel” deb bir necha marta takrorlasa, bola 40 2.2.Imom Ismoil al-Buxoriy, Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Navoiy va boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy m е rosi. Markaziy Osiyo allomalarining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarida ma’naviy qadriyatlarga bo’lgan e’tibor asosiy o’rinda turadiki, bu bevosita inson kamolotini shakllantirishga omil bo’la oladigan hodisadir. Sharq Renessansi deb nom olgan IX-XV asr Markaziy Osiyo ma’naviy madaniyatining eng yuksaklikka ko’tarilgan, boy davri bo’lib, bu davrda ilm-fanning ikki yo’nalishi (birinchisi) inson uchun tabiiy fanlardirki, u aql ko’zi bilan egallanadi, (ikkinchisi) bu fanlar inson tomonidan (boshqa) kishilardan taqlid qilib o’rganiladi, ular asosida shariat qonunlari yotadi. Bu fanlarning asosini Qur’onda va Sunnada bo’lga Alloh va uning elchisining oldindan belgilab bergan yo’l-yo’riqlari tashkil etadi. 1 Bu davrda Sharq madaniyatini umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarish markazi ”Ma’mun akademiyasi” (IX asr, Bag’dod, ”Baytul hikma”) tashkil etildi. Akademiya ilmiy ijodkorlari faoliyatida Yaqin va O’rta Sharq xalqlari moddiy va ma’naviy madaniyatining qo’shilishi asnosida hozirgi Markaziy Osiyo madaniyatining maxsus bir-biridan ajratilmagan ko’p qirrali qorishiq turi vujudga keldi. 2 Bunday ko’p qirrali ilmiy qadriyatlarning madonga kelishida vatandoshlarimiz Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (780-850), Ahmad al-Farg’oniy (247-861), Ahmad ibn Abdulloh al-Marvaziy (IX asr), Abu Nasr Forobiy (870-950), Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Abu Rayhon Beruniy (973-1050) va boshqalarning xizmatlari katta bo’lgan. Sharq mutafakkirlarining ma’naviy madaniyat sohasiga qo’shgan ulushlari nihoyatda boy bo’lib, mazmunan qadriyatlarning barcha yo’nalishlarini qamrab olganligi bilan xarakterlanadi. Ular: - aqliy madaniyatni shakllantirish bilan bog’langa qadriyatlar; 1 Izbranniye proizvedeniya misliteli stran Blijney I Srednogo Vostoka M.: Sotsgiz, 1961.C.622 2 Tillashev X.X.Obsheye pedagogicheskiye I didakticheskiye idei uchennix ensiklopedistov Blijnogo I Srednogo Vostoka epoxi srednovekovaya. Tashkent: Fan. 1989.C.10 54 sentyabrda XTV hay’at yig’ilishining 10/4 qarori bilan tasdiqlandi. Bu Davlat talablarini amaliyotga joriy etish zarurati “BOLAJON” tayanch dasturini ishlab chiqishga sabab bo’ldi. “Bolajon” dasturining maqsadi “Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari”ning bajarilishiga erishishdan, ya’ni maktabga jismonan sog’lom, aqlan va ma’nan yetuk, jamiyatning turli a’zolari bilan muloqotda bo’la oladigan, borliqni aniq idrok etadigan, hayotga ijtimoiy jihatdan moslashuvchi, umummilliy qadriyatlarimizni qadrlaydigan, shuningdek, mustaqil va ongli yashaydigan bolani tayyorlashdan iborat. Dasturning vazifasi Bolalarni jismoniy, aqliy hamda ijtimoiy-hissiy jihatdan kamol toptirish va ularning sog’lig’ini muhofaza qilish; bolalarning erkin fikrlash, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, ahloqiy va ma’naviy jihatdan barkamol, shuningdek, kelajakda mustaqil va ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. Dasturda bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash davri shartli ravishda quyidagi bosqichlarga bo’linadi: Go’daklik (1 yoshgacha) Ilk yosh (1-2 yosh) Ilk yosh (2-3 yosh) Kichik yosh (3-4 yosh) - O’rta yosh (4-5 yosh) Katta yosh (5-6 yosh) Maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh) Dasturning tuzilmasi 1.Bolalarning rivojlanish xususiyatlari 25 Aqliy tarbiyani shakllantirishda maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachisi zamon talablaridan kelib chiqqan holda mashg’ulotlarni tashkil etish, ilg’or pedagogik dasturdan foydalanish muhum ahamiyatga ega hisoblanadi. Shunday ekan, biz tanlagan ushbu ishning mavzusi ham dolzarb mavzulardan biri deya olamiz Tadqiqot maqsadi : Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashda M.Montessori metodikasi Tadqiqot vazifalari : 1.Sharq mutafakkirlarining aqliy tarbiya haqidagi fikrlarini o’rganish va tahlil qilish; 2.Maktabgacha yoshdagi bolalar aqliy tarbiyasiga qo’yilgan talablar; Mariya Montessori va uning metodikalaridan o’rganish; Mashg’ulotlar jarayonida Montessori metodikasidan foydalanishning ahamiyatini o’rganish. Tadqiqot obyekti : Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilari. Tadqiqot predmeti : Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy fazilatlarni shakllantirish jarayoni Tadqiqotning metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi; O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida” gi Qonun I.A.Karimovning ta’lim –tarbiyaga oid asarlari Mariya Montessori metodikasi sharq halqlarining milliy tarbiya mazmunini o’zida mujassam etgan halq pedagogikasi, diniy manbaalar sharq mutafakkirlarining asaralrida olg’a surilgan komil inson g’oyasi haqidagi qarashlari: rasmiy xujjatlar tarbiyalanuvchilarni aqliy jihatdan barkamol 12 Namoyish etish metodi . Bu metod tarbiyachi bolalarga narsani o’zini yoki tasvirini ko’rsatadi. Bu bevosita ko’rib bo’lmaydigan narsalar (boshqa tabiy zonadagi hayvonlar, o’simliklar, kishilar hayoti bilan) qo’llaniladi. Hikoya qilib berish - materialni aniq, obrazli, ta`sirchan bayon qilish. O’rta guruhdan boshlab badiiy asarlarni ifodali o’qib berish. Suhbat metodi. 3-4 yoshli bolalar bilan o’tkazilmaydi. 4-5 yoshli bolalar bilan ham qisqa suhbat o’tkaziladi. 6 yoshdani boshlab suhbat mustaqil mashg’ulot sifatida o’tkaziladi. Bolalar bilan rejali ravishda izchil ish olib borish ularning aqliy tasavvurlarini ham, real aqliy xulq –atvorlarni darajasini ham oshiradi: maktabgacha yoshdagi bolalarda ko’p narsani o’z qo’llari bilan qilish va qilingan ishlardan quvonish, kattalar mehnat natijalarni qadrlash ko’nikmalarni rivojlantiradi; umumiy foydasi uchun qilinadigan ishlarda o’zlari ishtirok etishga, birga o’ynash, shug’ullanish, umumiy maqsadlarni qo’yish va amalga oshirishga intilish vujudga keladi. Bularning barchasi bola shaxsining ijtimoiy yo’nalishini belgilaydi eng muhimi ancha keyin, maktab yoshid g’oyaviy siyosiy aqliy tarbiyani mufaqqiyatli amalga oshirish, dunyoqarashni mehnatga ijobiy munosabatni shakllantirish imkonini berali. Qadim –qadimdan o’zbek, sharq klassiklari ijodida axloq – odob masalasi markaziy o’rin egallab kelgan. Kaykovusning “Qobusnoma” sidan tortib Al –Xorazmiy, Abu Nosr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolarning nazmiy va nasriy asarlaridan Yusuf Xos Xojibning “Qutatg’u bilig” (Baxt keltiruvchi bilim) Axmad Yugnakiyning “Hibotul haqoyiq” (Haqiqat sovg’alari) imom Ismoil al Buxoriyning “Al –Adab al Mufradot” (Adab durdonalari) kabi jaxonga mashg’ur asarlarida, Alisher Navoiyning o’lmas she’riyatida, Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” ida, Kamoliddin Xusayin, Voiz Koshifiyning “Axloqi muhsimiy” kabi asarlarida axloq odob masalalari yoritilgan. 19 hunarga mehr qo’ygan, uni o’rganishni da'vat etgan kishining jahonda qadri baland bo’lajagini uqtiradi. Pedagog-shoir Hamza Hakimzoda Niyoziy esa maktab yoshlarni ilmli, odobli qilib tarbiyalashi va hunarga o’rgatishi kerak, - deb ta'kidlagan ekan, yoshlar ma'naviy fazilatlarining shakllanishida mehnatning rolini yuqori baholaydi. She'rlarida bolalarni ota-onalarining mehnati qadriga y е tishga undaydi. Hamza Hakimzoda Niyoziy yoshlikda ilm olishning ahamiyati haqida gapirar ekan, «O’qi», «Kitob», «Qalam» kabi she'rlarida ilmni mehnatsiz egallab bo’lmasligi tog’risidagi g’oyani ilgari suradi. U yoshlarga k е lajakda o’z orzulariga yetishish, ilm-fanni egallash uchun yoshlikdan mehnat qilish zarurligini ta'kidlaydi. Pedagogik masala: Bir kuni o’qituvchilar o’zining butun umrini maktabga, ta’lim-tarbiyaga bag`ishlagan kishilar «pedagogik faoliyatning natijasi nimadan iborat», deya bahslashib qolishdi. - Men sinfdan xursandman, sinfimda yomon o’qiydigan o’quvchining o’zi yo’q. Hammalari «men sendan zo’rman» deb o’qishadi. Oliy o’quv yurtlariga kiradiganlari xam ko’p, xali ko’rasizlar hammalari jamiyatda o’z o’rnilarini topadilar. - Siz aytmoqchi, bitirib ketgan mening o’quvchilarim juda kuchli sinf edi. Ko’pchiligi yirik mutaxassislar bo’lib yetishganligidan faxrlanaman, - deya qo’shib qo’ydi boshqasi. -Meni esa ular kelajakda qanday kishilar bo’lib yetishadi, keyingi faoliyatlari qanday bo’ladi, o’z farzandlarini qanday kishilar qilib tarbiyalab, voyaga yetkazadilar, degan savollar ko’proq tashvishlantiradi, - deya so’zini yakunladi uchinchi o’qituvchi. XULOSA 73 Hotam Toyi bir kuni qo’y-qo’zilar so’ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi. So’ng biroz dam olish uchun dalaga chiqadi. Unga yelkasida o’tin ko’tarib k е layotgan bir chol uchraydi. Hotam Toyi unga «Dashtda yurib bexabar qolgandirsan, tashla bu og’ir yukni, Hotam to’yiga borib ziyofaida izzat ko’rgil», - deydi. Shunda chol kulib: «Ey, oyog’iga xirs band solgan, g’ayrat vodiysiga qadam urmagan kishi, sen ham bu tikan mehnatini chekkin va Hotamning minnatidan qutulgin», - deb javob qiladi. Hotam Toyi cholning bu so’zlariga tan beradi va halol mehnat bilan kun kechirishi uning qimmatidan baland ekanligini anglaydi. Alisher Navoiy mehnatning insonni go’zallashtirishi, faqat mehnat tufayligina insonning kamol topishi mumkinligini ta'kidlaydi. Shu maqsadda u qator mehnatsevar badiiy obrazlarni yaratadi. Masalan, «Farxod va Shirin» dostonining asosiy qahramoni Farxod ana shunday qahramonlar jumlasidandir. Farxod Armaniston o’lkasiga qadam qo’yganda, o’z yurtida qorandan o’rgangan tosh yo’nish hunarini ishlatib, og’ir mehnatdan ezilgan xalqqa yordam beradi. O’z hunari, mehnati tufayli bir tomondan xalqning og’ir mehnatini yengillashtirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan sevgilisi Shirinning hurmatiga sazovor bo’ladi. Farxodning mehnatsevar va ijodkorligidan ilhomlangan Alisher Navoiy o’z dostonining ikkinchi nomini «Mehmonnoma» deb ataydi. Mehnatga muhabbat, ijodkorlik dostonning markaziy masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Navoiyning «Mahbub-ul qulub» asarida esa turli ijtimoiy guruhlarning hayotidagi o’rnini b е lgilaydi, fazilat va nuqsonlarini ko’rsatadi. Dehqonlar tog’risida fikr yuritar ekan, «Dehqonki dona sochar, yerni yormoq bila rizq yo’lin ochar. ... Olam ma'murliqi alardin va olam ahli masrurliqi alardin. harqayonki, qilsalar harakot, elga ham qut yetkurur, ham barakot» 12 , - deb dehqonlarni, ya'ni, mehnatkash insonni ulug’laydi. Shu bilan birga shoir bu asarida tekinxo’rlarni, nojo’ya ish tutuvchi kishilarni, ochko’z va ta'magirlarni, mehnat qilmay hayot kechiruvchi shaxslarni tanqid qiladi. Ma'rifatparvar shoir Furqat ham o’zining ma'rifiy she'rlarida ilm, hunar haqida fikr yuritar ekan, har bir sog’lom fikrlovchi insonni hunar egallashga da'vat etadi, 12 A.Navoiy, Asarlar. O’n besh tomlik. Uchinchi nashr. – Toshkent, G’.G’ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1977, 29-30-betlar 72 Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Ahmad Donish, Furqat, Abdulla Avloniy kabi jahon tan olgan mutafakkirlar o‘zlarining qator asarlarida ta’lim- tarbiyaga kata e’tibor bilan qaraganlar. Faylasuf olim Forobiy o‘zining «Fozil shahar kishilarining qarashlari» asarida tarbiya orqali' insonga beriladigan 12 fazilatni sharhlab beradi. Abdulla Avloniy esa tarbiya haqida g‘oyat ibratli fikrlarni bildiradi. «Pedagogika — Abdulla Avloniyning yozishicha, — bola tarbiyasining fani, demakdir ». «Dars ila tarbiya ikkisi jon ila tan kabidir», «Dars oluvchi—biluvchi, tarbiya oluvchi—amal qiluvchidir». Bu erda pedagogika faniga qisqa va lo‘nda ta’rif berib, ta’lim bilan tarbiyani esa jon bilan tanga o‘xshatib, ularni bir-biridan ajratib tushunish mumkin emasligini yorqin ifodalab bergan. Avloniyning ta’kidlashicha, tarbiyani yoshlikdan berish nihoyatda zarur. Bolaga avvalo, kichik yoshdan boshlab, ota-ona tarbiya beradi, keyin tarbiya bilan butun jamoatchilik shug‘ullanadi, chunki bunda inson taqdiri hal etiladi deydi. Bu sohada Sharq va G‘arb xalqlari yaratgan og‘zaki ijodiyot, buyuk mutafakkir, pedagog va olimlarning ta’lim-tarbiyaga doyr ilg‘or fikrlarini o‘rganib, tahlil qilib, barkamol insonni tarbiyalash jarayonini o‘rganish biz uchun juda qimmatlidir: — ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi qonun-qoida tamoyil, metod va usullarni bolalar bog‘chalari amaliy hayoti bilan bog‘lab, bo‘lajak tarbiyachi — o‘qituvchilarga o‘rgatish hamda xalq ta’limini boshqarish va rahbarlik masalalarini chuqur o‘rganib, bo‘lajak tarbiyachilarni qanday tayyorlash muammolarini hal qilish; — maktabgacha tarbiya muassasalarida oila bilan uzviy hamkorlikda bolalarni har tomonlama rivojlantirish ishini amalga oshirish. Bunday vazifalarda tadqiq etish: — birinchidan, bolalar sog‘lig‘ini saqlaydi va mustahkamlaydi, jismoniy rivojlanishini ta’minlaydi; — ikkinchidan, ilmga qiziqish va qobiliyatlarini rivojl antiradi; — uchinchidan, Vatanga, tabiatga, jonajon o‘lkaga muhabbat, kattalarga hurmatni, o‘rtoqlik va jamoatchilik, xayrixohlik, xulq madaniyati, mustaqillik, uyushqoqlik va intizom, mehnatsevarlik kabi ijobiy fazilatlarni tarbiyalaydi; — to‘rtinchidan, estetik tarbiyani amalga oshiradi. Demak, bilish jarayonida esa bolaning ongi, his-tuyg‘ulari shakllanadi. Eng muhimi ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan va ijtimoiy munosabatlarga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning, yosh va individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ularning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Maktabgacha tarbiya muassasalari ham bolalarni har tomonlama tarbiyalaydi. Bola hayotidagi ilk yosh eng 29 ko’lamdagi aqliy harakatlarni shakllantirish ayniqsa muhimdir. Bunday harakatlarga tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi. Ham umumiy, ham maxsus aqliy harakatlarni egallash aqliy faollik va mustaqillikning rivojlanishini ta`minlaydi. Aqliy faoliyatning moslashuvchanligi va jo’shqinligini, hodisalarni xilma-xil aloqalar va munosabatlarda ko’ra bilishni shakllantirishga yordam beradi. «Aqliy mehnat madaniyati» tushunchasiga aqliy faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va o’rtaga qo’yish, uni hal etish usullarini tanlash, ishlab chiqilgan harakat rejasini izchil amalga oshirish natijalarini baholash mahorati kiradi. Aqliy mehnat madaniyati aqliy faoliyatning maxsus malakalari va ko’nikmalarini, kitob bilan ishlash ko’nikmalarini egallash darajasi, ilmiy bilish usullari va metodlarini, turli yordamchi vositalardan foydalanish bilan ham bog’liqdir. Aqliy tarbiya vazifalaridan har biri maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashni tashkil etishda hisobga olish lozim bo’lgan bir qancha vazifalarni o’z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat. 16 Y . A Komenskiy 6 yoshgacha bо‘lgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish mumkinligini kо‘rsatib berdi. Y.A. Komenskiy 19 bо‘limdan iborat maktabgacha ta’lim dasturini tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, yer, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh, о‘t, qum va boshqalar haqida bilim berish lozimligini, astro nomiya, geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi. Volalar bog‘chasida beriladigan ta’lim bolalarning maktabda oladigan bilimlari bilan uzviy bog‘lik bо‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. U о‘zining «Onalar maktabi» kitobida kichik bolalarni tarbiyalash va о‘qitish dasturi hamda metodikasini juda sinchiklab ishlab chiqqan shu bilan YA A. Komenskiy maktabgacha tarbiya ped agogikasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos soldi. Shveysar pedagogi I.G. Pestalotssi (1746-1827) maktabgacha tarbiya didaktikasini tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning rivojlanishini e’tiborga olish masalasiga katta e ’tibor beradi. G. Pestalotssi tomonidan ishlab chiqilgan ta’limning asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishda va bolalarga keyinchalik maktabda sitemali ta’lim berishda asosiy dastur bо‘lib xizmat qildi. Hozirgi zamo n maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratishda A.P. Usovaning xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi. Olima rahbarligida 1950 yillarda ilmiy - tadkiqot ishlari olib borilib bolalar bog‘chasi har bir yoti guruhining ta’lim-tarbiya ishlari mazmuni, metod va usullari ishlab chiqildi. Bu о‘tkazilgan ishlar ta’limning tarbiyaviy ishdan farqini aniq belgilab berdi. Ta’limning nazariy jihatlari ishlanishi «Bolalar bog‘chasi tarbiya dasturi» da «Mashg‘ulot» bо‘limini ajratish imkonini berdi va dasturning keyingi nashrlarida bu bо‘lim takomillashtirilib borildi. 48 Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak atrof tо‘g‘risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bо‘ladilar, asosiy fikrlash jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina tо‘laqonli aqliy rivojlanish rо‘y beradi, shuning uchun о‘qituvchi va tarbiyachilarning asosiy vazifasi -bolaga muayyan maqsadni kо‘zlab tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatish uchun kerakli sharoit yaratishdir. Bola har doim buyumlar hamda hodisalar orasida bо‘ladi. Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab kо‘radi, hidlaydi, tortib kо‘radi, nimagadir quloq, soladi. Shu tariqa asta - sekin dunyoni bilib boradi. Tevarak atrofdagi buyumlar tabiat bolaning sezgi organlari - analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini sovuq - issiq, g‘adir - budur, silliq - yaltiroq, xushbuy va h.k. ni bilim olishda yordam beradi. Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina tevarak-atrofdagi narsalar tо‘g‘risida bilim, tajriba tо‘plab boradi. Idrok esa ancha murakkab jarayon bо‘lib, sezgilar asosida hosil bо‘ladi. Bola olmani qо‘lida ushlab kо‘rib, qarab chiqib va yeb kо‘rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbо‘y, mazali va h.k. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator kо‘rish, sezish va hid bilish a nalizatorlaridan foydalanadi. Analizatorlar bir vaqtning о‘zida birdaniga ishlashi buyumning xossasi va belgilarini aniqroq hamda tо‘laroq bilish imkonini beradi. Shuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog‘idan boshlaboq aqliy jihatdan tо‘g‘ri tirbiyalash maqsadida buyumlarni kо‘prok analizatorlar yordamida idrok qilishga imkon tug‘dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni bolpning sensor m adaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak. Bolada nutq paydo bо‘lmshidan ancha oldin (bola bir yoshga tо‘la boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi. Bola 3 yoshga tо‘lganda uning sо‘z zahirasi 1200-1500 taga yetadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katta yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi 44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch. –T.: Ma`naviyat, 2008. 2. Islom Karimov. «O`zbekistonnig o`z istiqlol va tar a qqiyot yo`li». T.: «O`zbekiston», 1994 yil. 3. Islom Karimov. «Ijobiy ishlarimizni oxiriga ye t kazaylik». T.: «O`zbekiston» 1994 yil. 4. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» . 5. Islom Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar – taraqiyot omili». T. «O`zbekiston» 1995 yil. 6. Islom Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiq l olining asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston». 7. Islom Karimov. «Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T. Sharq, 1997. 8. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. «O`zbekiston», 2000 yil. 9. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil. 10. A.Avloniy. «Turkiy guliston yoxud axloq», «O`qituvchi» nashriyoti., T. 1993 yil. 11. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil. 12. O’zbekiston Respublikasining «Ta`lim to’g’risida»gi Qonuni. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1997. 13. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo`yilgan Davlat talablari. T-2008 14. Abu Rayxon Beruniy. Ruhiyat va ta`lim-tarbiya haqida. –T., 1992. 15. R.Mavlonova, O.To’raeva, K.Xoliqberdiev. Pedagogika. –T.: O’qituvchi, 2001. 16. P.Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 1993. 17. Hasanboyeva O. va boshqalar. Oilada barkamol avlod tarbiyasi. - Т.: O`zbekiston, 2010. 79 Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta'limiy-axloqiy asarlar va xalq og’zaki ijodi namunalari topishmoq, xalq qo’shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o’zlashtirish muhim hayotiy zarur ekanligi ta'kidlanadi. Bundan tashqari «Avesto», Kaykovusning «Qobusnoma», Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon Beruniyning «Geodeziya», «Minerologiya», Maxmud Qoshg’ariyning «Devonu lug’atit-turk», Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig», Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ma'rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida muhim fikrlar bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og’zaki ijodi namunalaridagi xalq eposlari, ertak, maqol va topishmoqlardan boshlangan. Mana shunday ertaklardan biri «Aql va boylik» ertagidir. Bunda chol to’rt o’g’liga qarata «Kim aqlli va davlatmand bo’lsa, o’sha oila boshlig’i bo’lib qoladi», degan so’zlariga o’g’illaridan biri zumrad ko’zli oltin uzugi, ikkinchisi zarbof choponini, uchinchisi esa qimmatbaho kamarini ko’rsatadi. Kenja o’g’il esa otasining savoliga «Menda zumrad ko’zli uzuk ham, zarbof chopon ham, qimmatbaho kamar ham yo’q. Lekin mehnatkash qo’lim, botir yuragim, aqlli boshim bor», - deydi va otasi uni oila boshlig’i qilib, uy-ro’zg’orini meros qoldiradi. Ko’rinib turibdiki, xalq bu ertak vositasida yoshlarga insonni hayotda baxtli qila oladigan narsa mehnat d е gan g’oyani ilgari surgan. Faqat ertaklarda emas, xalq maqollarida ham mehnatsevarlik, mehnatda hamkorlik, mehnatning insonni baxtli-saodatli qilishi ifodalangan. Maslan: Daryo suvini bahor toshirar, Inson qadrini mehnat oshirar. Oltin o’tda bilinar, Odam mehnatda. Mehnatda do’st ortar, g’iybatdan dushman, kabi maqollar shular jumlasidandir. Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida esa shahar va qishloq xalqini ijtimoiy tabaqalarga ajratib, dehqonlar, hunarmandlar, chorvadorlar, olimlar, tabiblar va boshqalar haqida so’zlab, ularning jamiyat hayotidagi o’rniga alohida to’xtalib o’tadi. Turli kasblar, ayniqsa, dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilikka oid fikrlarini 70 qilib tarbiyalashning pedagogik asoslarini ishlab chiqishda yo’llanma bo’lib xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqotni amalga oshirishda foydalanilgan metodlar : ilmiy tadqiqot ishlarini rasmiylashtirish. Ilmiy tadqiqotning amaliy ahamiyati : Tadqiqotimiz mazmunini yoritishda biz ko’plab ilmiy adabiyotlardan, shuningdek vaqtli matbuot nashrlaridan foydalangan holda o’rganishga harakat qildik. Kuzatish va pedagogik amaliyotda qo’llagan tajribalarimiz natijasida ushbu ilmiy izlanishimizni bir yo’riqnoma sifatida jamlashga harakat qildik.Agar bu tadqiqotimiznidan tarbiyachilar, talabalar shu sohaga qiziquvchilar o’zlari uchun biron –bir ma’lumot ololsalar biz o’z maqsadimizga erishdik deya olamiz. 13 muayyan o’yinchoqning nomini yaxshi eslab qoladi. Pirovardida “mushukcha” degan so’z bola hayolida ma’lum bir buyumni hosil qiladi. Bolalarning tushunishi va ularda nutqning paydo bo’lishi ularning aqliy jihatdan o’sishining ancha yuksak bosqichidir. Bola buyumni o’zi ko’rib, ushlab turgandagina emas, balki buyum to’g’risida katta yoshdagi kishilar gapirib berganda ham bilib oladi. Bu bilish jarayonini ancha tez, chuqur va qiziqarli jarayonga aylantiradi. Ona tilidagi so’zlarni egallash va so’z ma’nolarini asta-sekin tushunib borish maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning aqliy jihatdan rivojlanishida katta rol o’ynaydi. Ulug’ rus fiziologi I.M.Sechenov bunday deb yozgan edi: “Bola gapirishning o’rganib olgandan keyin unda tevarak-atrofdagi narsalarga qiziqish va ularni bilishga intilish oshib boradi, bu hol bolaning onasiga: nega stol yurmaydi-yu, quyosh esa oyoqsiz yuradi, kechkurun u qayerga yashirinadi, nima uchun shamol g’uvullaydi?”- kabi savollar berishga sabab bo’ladi”. Bola 3 yoshga to’lganda undagi so’z zapasi 1200 -1500 taga yetadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida tgapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katta yoshdagi kishining nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bola atrofdagilarning nutqini qanchalik yaxshi tushuncha, tarbiyachining so’zi bolalar bilan olib boriladigan ishlarda shunchalik ko’p o’rni egallaydi. Ikkala signal sistemasi, ya’ni hissiy idrok bilan so’zning o’zaro aloqala bo’lishi aqliy rivojlanishning asosini tashkil etadi. Kattalar nutqini tushunish bolalar bilim doirasining kengayishiga imkon beradi, eng oddiy aloqa va munosabatlarini tushunishlariga hamda 6-7 yoshlarga kelib ba’zi bir mavhum tushunchalarni (balandlik, do’stlik va hokazolarni) egallab olishlariga yordam beradi. Aqliy ko’nikma va malakalarni rivojlantirish, ya’ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo’lmagan belgilarni 41 borish orqali bilim berish, olib boriladigan mashqlar bolaning yoshiga mos bo’lishi, o’qitishda jamoa bo’lib o’qitishga e`tibor berish, ta`lim berishda bolani qiziqishini va qobiliyatini hisobga olish, o’qitishni jismoniy mashqlar bilan birga olib borish. Abu Ali Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. Mushoxada bilan idrok etishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarini tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich. Ikki xil fikrni idrok etish. Uchinchi bosqich. O’zlashtirilgan bilim, fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. SHunda u haqiqiy aql deyiladi. Olim aqlni 3 boskichga bo’lar ekan, birinchi bosqichda yodlay oladigan, lekin xali harflarni ham, yozishni ham bilmaydigan bolalarni nazarda tutgan. Ikkinchi bosqichda tayoqchalarni chiza boshlagan, qalamdan foydalanishni o’rganayotgan bolalarning aqli tasavvur kilinadi. Uchinchi bosqichda inson aql shakllarini va ularga muvofiq hissiy obrazlarni egallagan bo’ladi. Ibn Sino aql deganda insoning tug’ma iste`dodini, bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi. Aqlni ikki xil kategoriyalarga bo’ladi. 1. Nazariy aql – borliqdagi umumiy narsalarni idrok etishdir. 2. Amaliy aql – buyumlarni tanlashda turtki sifatida ko’rinadigan qobiliyatlardan. O’z davrining yirik ma`rifatchilaridan hisoblangan Abdulla Avloniy ham yoshlarni ilmli bo’lishga chakiradi. U aql va ilmni ulug’laydi hamda «Aql insonning piri komili, murshidi yagonasidir. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir» deb yozadi. Muallif o’z fikrini aniqrok va ravshanroq anglashi uchun shunday deb aytadi. «Hayvonlar o’zlariga bo’laklar tarafidan qiladurg’on zulm va jabrlarni shox, tish, tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inson aql idroki soyasida o’ziga keladurg’on zarar va zulmlardan saqlanur. Er yuzidagi hayvonlarni asir qilib, bo’ynidan bog’lab iplari uchini qo’llariga bergan insonlarning aqlidir». Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga ta`lim berish g’oyasi birinchi bo’lib chet el pedagogikasida chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670) tomonidan yaratilgan. U ona rahbarligida 6 yoshgacha bo’lgan bolalarga ta`lim-tarbiya berish mumkinligini ko’rsatib berdi. Shu davrda bolani yoshini e`tiborga olgan holda kishi 7 Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o’rinni egallaydi va o’z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega bo’lishi borasidagi g’oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor,qobiliyatli, dono, kamtar, insonparvar, saqovatli, sabr-qanoatli, adolatli, muruvvatli, sog’lom, jismonan baquvvat, mard va jasur. 7 Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek, vatanparvarlik, hamda intizomlilik sifatlari ham namoyon bo’lishi kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida milliy til taraqqiyoti jamiyat ma'naviy rivojini ta'minlovchi asosiy omil, deya baholaydi. Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta'minlashdagi o’rni va roliga alohida e'tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning borliq, unda kechayotgan o’zgarishlar, jarayonlar mohiyatini anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta'sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub bo’lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta'kidlaydi. Bolani yomon ta'sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi. Shuningdek, alloma o’qitish samaradorligini ta'minlashda bolalarga jamoa asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta'kidlaydi. Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson boshqalar bilan munosabatda bo’lish, ularning yordami va qo’llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana shu ehtiyojni qondirish yo’lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi, deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o’zaro yordam, hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrixohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o’rnini b е lgilab beradi. Sharq mutafakkirlari o’z asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri masalalariga alohida o’rin bergan. Xususan, Abu Nasr Forobiy inson tomonidan borliqni anglanishi, tabiat sirlarini anglashida ilm-fanning rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi. Allomaning fikricha, inson tanasi, miyasi, sezgi organlari u 7 Xoshimov K. Pedagogika tarixi Oliy o’quv yurtlari va universitetlar talabalari uchun o’quv qo’llanma. – Toshkent, O’qituvchi, 1996, - 191-bet 66 tarbiyalashda muhum vazifalardan biri deb hisoblaydi. U bolalarga aqliy tasavvur va bilimlarni singdirish ularga shaxsning aqliy his –tuyg’ulari va sifatlarini, ijobiy ma’naviyatini tarbiyalash zarur deb qaraydi.Bolalarni aqliy tarbiyasiga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning samaraliroq bo’lishi uchun har bir yosh bosqichi ruhiyatini yaxshi bilish kerak. Psixolog va pedagog olimlar olib borgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasi bolalarda aqliy rivojlanish juda erta boshlanishni ko’rsatadi: bola hayotining birinchi oyidayoq kattalar u bilan gaplashganda quvonib ketadi. Bog’cha yoshida kelganda kattalar bolani yaxshi parvarish qilsalar, u kattalarga mehr qo’yadi. Tadqiqot ishlari natijasi shuni ko’rsatadiki bola 2 - 3 yoshda kirgandayoq unda uyatchanlik, mustaqillik yoki o’ziga ishonchsizlik, xudbinlik yosh g’amxo’rlik, o’z tengdoshlariga e’tibor bilan munosabatda bo’ilsh kabi shaxsy xususiyatlar namoyon bo’la boshlaydi. Bir qancha olimlarning ta’kidlashicha katta gurux bolalari hozir javoblik xayrixohlik va haqqoniylik kabi aqliy xislatlarni egallab olar ekanlar. Shu bilan birga, ular boshqalarning iztirob chekayotganiga ko’pincha befarq bo’lar ekanlar shunday hislarni ular anglab yetalmas ekanlar. Bolalar ijtimoiy hayot voqyea –hodisalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklar to’g’risidagi eng oddiy bilimlarni egallab olishlari ularda dastlabki vatanvarlik va baynalminallik hislarni tarbiyalashga asos qilib xizmat qiladi. Maktabgacha tarbiya yoshining o’ziga xos tomoni shundaki, bu yoshda bolalar hali aqliy tushuncha yoki xulqni so’z bilan aniq ta’riflab beromaydilar uni boshqa ushnacha o’xshash voqyealar bilan solishtira olmaydilar. Yuqoridagilardan kelib chiqib, MAKTABGAChA YoShDAGI BOLALAR RIVOJLANIShIGA QO’YILADIGAN DAVLAT TALABLARI- 2008 yil 24 unumli foydalanish yaxshi samara beradi. Bunda Temur, Ibn Sino, Beruniy, Al Buxoriy, Farobiy, Mirzo Ulug’bek, A.Navoiy kabi allomalarning jahonshumul ahamiyatga ega bo’lgan ishlari haqida hikoyalar, suhbotlar, she’rlar, rasmlar kinofilmlar orqali singdirib boriladi. O’rta Osiyo qadimdan ma’naviy –aqliy tarbiyaning o’chog’i hisoblanadi. Bolalarni odob –ahloqli halol pok, or –nomusli qilibtarbiyalash halqimizning milliy qadriyatlari tarbiyaga kiradi. Inosnni odob –ahloqiga qarab munosabatda bo’lish halqimizga xos xususiyatdir. Bolalar bog’chasida aqliy tarbiya berish har –xil vositalar yordamida amalga oshiriladi. Aqliy tarbiya – bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta`sir ko’rsatish. U yosh avlodning insoniyat to’plagan bilimlar, malaka va ko’nikmalarda, qoidalarda o’z ifodasini topgan ijtimoiy-tarixiy tajribani egallashning rejali jarayoni sifatida ro’y beradi. Bu ta`sir kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta`minlovchi xilma-xil vositalar, metodlar, sharoitlar yaratishni o’z ichiga oladi. Odamning aqli, uning aqliy rivojlanishi, bilimlar hajmi, xususiyati va mazmunida namoyon bo’ladi. Ular aqliy faoliyatning jo’shqinligida, mustaqil ijodiy bilishga intilishda o’z ifodasini topadi. Aqliy faoliyat diqqatning har doir ma`lum maqsadga qaratilgan bo’lishini talab etadi. Kishining aqli uning asosiy faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati bilan belgilanadi. Aqliy tarbiyasi etuk, o’tkir zehnli, zukko va zakovatli insonlarni xalqimiz donishmand kishilar deb ataydilar. Donishmandlik – bu donolik. Donolik insonning eng buyuk va olijanob fazilatidir. Donolik shunday bir noyob ne`matdirki, u har kimga ham nasib etavermaydi. SHuning uchun bo’lsa kerak, xalq donoligida «Aql toji oltindan, oltin har kimda ham bo’lmas», - deyiladi. Insoniyat paydo bo’lgandan beri odamlar orasida etishib chiqqan barcha olimu fozillar, shoiru-yozuvchilarning barchasi mukammal ilm egallash orqali o’z davrining e`tiborli kishilari darajasiga ko’tarilganlar. Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Ali Ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqalar, g’arb olimlaridan YAn Amos 5 Fitrat, B е hbudiy, Munavvarqori, Cho’lpon, Qori-Niyoziy va boshqalar bola tarbiyasiga, p е dagogikasiga oid ko’plab asarlar yozdilar, yoshlarni ilm-ma'rifatli qilishga intildilar. Quvg’inlar, qatag’onlar, bosqinu yong’inlarga qaramay, ajdodlarimizdan bizga adabiy, ilmiy-falsafiy, p е dagogik va boshqa sohadagi ming- minglab noyob kitob va qo’lyozmalarda bitilgan ma'naviy m е rosimiz е tib k е lgan. Ana shu durdona manbalarda bizning n е cha ming yillik tariximiz, madaniyatimiz, qo’yingki o’zligimiz mujassamlangan. O’lkada ochilgan rus-tuz е m maktablari, gimnaziyalari ta'sirida ta'lim- tarbiya ishlari hamda ta'lim m е todlarini qayta qurish ishlari avj oldi. Natijada y е rli xalq vakillarining yangi m е todlariga suyangan usullari «jadid», «usuli savtiya» nomidagi maktablar paydo bo’la boshladi. Dastlabki ma'lumotlarga qaraganda, usuli jadid maktablari 1850 yillarda paydo bo’la boshlagan. Turkistonda yangi maktablarning karvonboshchisi M. B е hbudiy edi. U jadid maktablari uchun ham nazariy, ham amaliy jihatlarda jonbozlik ko’rsatdi. Aslida jadid so’zi arabchadan olingan bo’lib «yangi» d е gan ma'noni b е radi. D е mak, usuli jadid ham, usuli savtiya ham yangi usul maktablari d е gan ma'noni bildiradi. Usuli jadid o’lkada ma'rifat nuri sari y е taklaydi. Ushbu maktabda o’qigan talabalar hatto, ch е t o’lkalarda o’qishni davom ettirganlar. Ushbu maktab ijodkorlari M. B е hbudiy, S. Saidazizov, A. Avloniy, S.A. Sidiqiy, Munavvarqori, A. Shakuriy edi. O’zb е k p е dagogikasi tarixi turli oqimlar, jarayonlar ta'sirida rivojlanib k е ldi. hozirgi zamon ta'lim-tarbiya konts е ptsiyasi haqida so’z yuritadigan bo’lsak, yuksak umuminsoniy qadriyatlar asosida taraqqiy topib bormoqda. Bu Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi «Ta'lim tog’risida»gi qonunlarida ko’rsatib b е rilgan. Ushbu qonunlar milliy tajribaning tahlili, ta'lim tizimi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangani hamda yuksak umumiy va kasb – hunar madaniyatiga ijodiy, ijtimoiy faollikka, ijtimoiy – siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish mahoratiga ega bo’lgan istiqlol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir. Yosh kadrlarni yangi avlodni shakllantirishga yo’naltirilgandir. Milliy dasturning maqsadi, ta'lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarash va sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan d е mokratik davlatlar darajasida yuksak ma'naviy va axloqiy talablarga javob b е ruvchi yuqori 59 “Kichik yoshdagi bolalarni aqliy mavzusi borasida olib borgan ushbu tadqiqotimizni yakunlar ekanmiz bu borada o’rgangan barcha ma’lumotlarni tahlil qilib shunday xulosaga keldik. Sharq mutafakkirlarini tarbiya haqidagi qarashlarini o’rganganimizda quyidagi qoida xususiyatlari asosiy o’rinda turganini ko’rdik: Kattalarga hurmat kichiklarga izzat; Ota –onani e’zozlash; Diniy va aqliy tarbiya yaxlitligi; Bolani yoshlikdan kasb –hunarga yo’naltirish; ye) Ta’limga yo’naltirish va yurtiga foydasi tegadigan inson qilish va xakozo. G’arb mutafakkirlarini qarashlari farq qilishini ko’rdik. G’arb mutafakkirlarini asosiy qarashlarida tarbiyada erkinlik va dunyoviy bilimlarni diniy bilimlardan ertaroq alohida bo’lganini ko’rdik, lekin mutafakkirlarni qarashlarida o’xshashlik tomonlari ham bor jumladan bolani har tomonlama bilimli qilib yetishtirish kelajakda o’z sohasida yetuk mutaxassi bo’lishi hayot tajribalariga ega bo’lishi va bobomiz Sadiiy Sheroziy ta’kidlagandek “Gar inson olmasa hayotdan ta’lim uni o’qitolmas hech bir muallim” Demak maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash borasida olib boriladigan ishlarning asosiy maqsadi bolalarga aqliy tasavvur va bilimlarni singdirish, ularda shaxsning aqliy his –tuyg’u va sifatlarini ijobiy munosabatlar va xulq madaniyatini tarbiyalashga qaratilmog’i zarur. Ana shu maqsadda amalda qabul qilingan “maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning ta’lim tarbiyasiga qo’yiladigan davlat talablari” va “Bolajon” bolalarni rivojlantirishi va maktabga tayyorlashi tayanch dasturini joriy etilishi muhum ahamiyatga ega bo’ldi. Har bir bola shaxsi, uning bugungi va kelgusidagi aqliy rivojlanishi haqida g’amxo’rlik qilish pedagog tarbiyachilarning kundalik e’tiborini talab etadi: Bunda bola shaxsi va bolalar jamoasini shakllantirish vazifalari uzviy ravishda qo’shib olib borilmog’i zarur hisoblanadi. 74 MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………..………....3 I BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALAR AQLIY TARBIYA 1.1.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar aqliy tarbiyasiga qo’yiladigan talablar…………………………………………………………………...……………14 1.2.Aqliy tarbiya va ta’lim tushunchasining mazmuni va ahamiyati……...………… 35 II.BOB SHARQ VA G’ARB MUTAFAKKIRLARINING QARASHLARIDA AQLIY TARBIYANING IFODALANISHI 2.1. Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi...................................48 2.2.Imom Ismoil al-Buxoriy, Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Navoiy va boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy m е rosi.......................................................53 XULOSA......................................................................................................................73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................................................................78 2

O’yinda bolalarni aqliy tarbiyasi

Купить