• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 33000UZS
Размер 62.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Oʻz komplektli maktablarda matematika oʻqitish xususiyatlari kurs ishi

18ustida yetarli darajada ishlashga imkon bo‘lmaydi. Bu esa o‘quvchilarda bilim yuzaki shakllanishiga olib keladi. Bu muammoni bartaraf etish uchun darsni bloklarga ajratish va sinf ichida aylanma metodikani joriy qilish mumkin. Bunda har bir sinfga 10–15 daqiqa ichida qisqacha tushuntirish beriladi, so‘ngra mustaqil ishga yo‘naltiriladi. Bu davrda o‘qituvchi boshqa sinf bilan ishlaydi. Bu uslub metodik jihatdan o‘zini oqlagan va samarali hisoblanadi. Biroq u faqat o‘qituvchining darsga puxta tayyorgarligi, aniq rejalashtirish va intizomli boshqaruvga tayangan holda ishlaydi. Yana bir muammo – darsliklar va metodik vositalarning yetishmasligi. Chekka hududlardagi o‘z kompletli maktablar ko‘pincha zamonaviy darsliklar, didaktik materiallar, elektron vositalar bilan yetarli darajada ta’minlanmagan. Ayniqsa, matematika fanida ko‘rgazmalilik tamoyiliga katta e’tibor qaratilishi kerak bo‘lsa-da, ko‘plab maktablarda buning uchun zarur vositalar yo‘q. Buni bartaraf etish uchun o‘qituvchilarning o‘z qo‘li bilan ko‘rgazmali materiallar tayyorlashi, grafiklar, sxemalar, kartochkalar, plakatlar, matematik o‘yinlarni joriy etishi tavsiya etiladi. Boshqa bir muhim muammo – bu o‘quvchilar bilimini to‘g‘ri baholashdagi qiyinchiliklar. Bir vaqtning o‘zida bir necha sinfga dars berish jarayonida o‘qituvchi barcha o‘quvchilarning faoliyatini birdek nazorat qila olmaydi. Bu esa ayrim o‘quvchilarning e’tibordan chetda qolishiga olib keladi. Bu holatni oldini olish uchun kichik yozma ishlar, matematik diktant, jadvallarni to‘ldirish, qisqa testlar, ya’ni o‘quvchining darhol mustaqil bajara oladigan vazifalar joriy qilinishi maqsadga muvofiqdir. Bunday baholash usullari vaqtni tejaydi va har bir o‘quvchining yutuq darajasini tez aniqlashga yordam beradi.Shuningdek, dars jarayonida o‘quvchilarning motivatsiyasini pastligi ham kuzatilishi mumkin. Sababi, dars davomida ayrim o‘quvchilar vaqtincha faolsiz qoladi, diqqatini yo‘qotadi, darsga qiziqishi pasayadi. Bunga qarshi kurashishda o‘yinli metodlardan foydalanish, musobaqa elementlarini kiritish, reyting tizimi orqali 2 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………... 3 1 . O‘z kompletli maktablar tizimi mazmuni va metodik yondashuvlar ….…. 6 2 . O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning pedagogik asoslari ... 12 3 . O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning amaliy tajribasi …… 21 4 . Matematika o‘qitish jarayonini takomillashtirish yo‘llari ………………... 28 Xulosa ……………………………………………………………………….. 35 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………….. 36 31jismoniy vositalar chizmalar orqali tushuntirish 4 Interaktiv o‘yin va metodlar “Kim tez?”, “Qiziqarli misollar”, “Estafeta” usullarini qo‘llash Dars jonlanadi, o‘quvchilarning ishtiroki oshadi 5 Fanlararo integratsiya Matematika va boshqa fanlar bilan bog‘lash Bilimni real kontekstda qo‘llash, tushunchalar chuqurlashadi 6 Uyga hayotiy topshiriqlar berish Masalan, oilaviy xarajatni hisoblash, do‘kondan sotib olishni yozish Matematikaning amaliy ahamiyatini anglash, oilaviy ishtirokni kuchaytirish 7 Reyting va motivatsiya tizimi Yulduzcha, ball, “haftaning ishtirokchisi” kabi rag‘batlantiruvchilar O‘quvchilar raqobatga kirishadi, o‘z faolligini oshirishga harakat qiladi 8 O‘qituvchilar o‘rtasida metodik almashinuv Seminar-trening, ochiq darslar, umumiy tahlillar Tajriba almashinuvi orqali sifatli metodik yondashuvlar ommalashadi 9 Nazoratning soddalashtirilgan shakllari “3 misol – 3 daqiqa”, mini-test, blitz-so‘rov Darsni nazorat qilish osonlashadi, o‘quvchilar uchun tushunarli va qulay bo‘ladi 10 O‘quvchilarning darsdagi roli va muloqotini oshirish Guruhlarda ishlash, “savol beruvchi”, “yordamchi” rollarini joriy qilish O‘quvchilar o‘zaro o‘rganadi, ijtimoiy kompetensiyalar shakllanadi 10Metodik yondashuvlar doirasida ko‘rgazmali vositalardan foydalanish ham muhim rol o‘ynaydi. O‘z kompletli maktablarda ko‘pincha darsliklar, texnik vositalar cheklangan bo‘lishi mumkin, shuning uchun o‘qituvchi o‘z qo‘li bilan oddiy, lekin samarali ko‘rgazmalar tayyorlashi kerak: masalan, sonlar chizig‘i, geometrik shakllar, arifmetik amallar jadvali va h.k. Vizual tasvirlar o‘quvchilarning tushunchalarini mustahkamlashga katta yordam beradi. Dars jarayonini faollashtiruvchi usullardan – o‘yinli metodlar, savol-javob, tafakkur xaritalari, “Kim chaqqon?”, “Topishmoqdan masalaga” kabi interaktiv usullar juda muhim. Ayniqsa, yosh o‘quvchilar o‘yin orqali bilim olishga moyil bo‘lishadi. O‘yinlar orqali arifmetik amallarni mashq qilish, masalalarni tez yechish, guruhlarda ishlash o‘quvchilarning bilim olish jarayonini jonlantiradi va motivatsiyani oshiradi. Guruhli ishlarda katta sinf o‘quvchilarining kichiklarga yordam berishi – “o‘quvchi-o‘qituvchi” modeli orqali qo‘shaloq natijaga erishiladi. Yana bir samarali metod – darsni mavzulashtirib integratsiya qilishdir. Ya’ni matematika darsida atrof-muhit, tabiat, ona tili yoki hayotiy voqealar bilan bog‘lab mavzuni tushuntirish. Masalan, “Yozgi bog‘dagi daraxtlar sonini hisoblang” yoki “Oiladagi byudjet hisob-kitobi” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar hayotiy bilimlarni egallaydilar. Bunday yondashuv o‘quvchilarda matematik tafakkurni amaliyotga bog‘lashni o‘rgatadi. Vaqtni to‘g‘ri taqsimlash – bu metodik yondashuvning asosiy elementidir. O‘qituvchi har bir sinfga dars davomida qanchalik vaqt ajratishni oldindan belgilab oladi. Bunda “a” sinf mustaqil ishlayotgan paytda “b” sinf bilan frontal yoki individual ish olib boriladi. Bu uslubda dars strukturasi qat’iy bo‘lishi shart emas, lekin umumiy muvozanat saqlanishi kerak. Har bir sinf o‘zining asosiy mashg‘ulot vaqtini samarali o‘tkazishi uchun o‘qituvchi aniq reja asosida ishlaydi.O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv juda muhimdir. O‘quvchilar har xil yoshda, har xil tayyorgarlik darajasida bo‘lgani sababli, o‘qituvchi har bir bolani individual 26Bu kabi turli darajadagi topshiriqlarni uyg‘unlashtirish o‘qituvchining metodik tayyorgarligiga bog‘liq. Har bir sinfga 2–3 ta misoldan tayyorlab, ularni vaqt oralig‘ida almashtirib ishlash dars samaradorligini oshiradi. Ikkinchidan, o‘quvchilarning faolligini oshirish uchun “masalani tuz va yech” usulini qo‘llash samarali natija bermoqda. Bu usulda o‘quvchining faqat berilgan masalani emas, balki o‘z hayoti, kundalik voqealardan kelib chiqib masala tuzishi so‘raladi. Masalan, 2-sinf o‘quvchisi quyidagi masalani tuzdi: “Uyda 6 dona non bor edi. 2 donasi yeyildi. Nechta non qoldi?” Yechim: 6 – 2 = 4 non Bu kabi topshiriqlar bolalarning hayotiy tajribasiga asoslangan holda matematik tafakkurni rivojlantiradi va darsga mehr uyg‘otadi. Uchinchidan, o‘qituvchilar o‘z tajribasida matematik o‘yinlardan samarali foydalangan. Quyidagicha topshiriqlar misol bo‘la oladi: Sinf O‘yin nomi Topshiriq 1 Kim tez? 1 dan 20 gacha sonlarni ko‘z yumgan holda sanash 2 Qiziqarli misollar Qo‘shish-ayirish misollarini kartochkada topib yechish 3 Kimga ko‘p ball? Har bir to‘g‘ri javob uchun 1 ball – haftalik reyting natijasi Bu o‘yinlar darsga musobaqaviy ruh kiritadi, bu esa motivatsiyani kuchaytiradi. To‘rtinchidan, o‘quvchilarning bilim darajasini baholashda oddiy “mini- testlar” va **“matematik blitz-so‘rovlar”**dan foydalanish tavsiya etiladi. Misol uchun, 4-sinf uchun dars oxirida quyidagi blitz-test beriladi: 1. 125 + 375 = ? 2. 600 – 230 = ? 3. 3 × 8 = ? 15sinf bilan dars o‘tadi, ya’ni bir sinfga yangi mavzuni tushuntirar ekan, boshqa sinf o‘quvchilari mustaqil ish bilan shug‘ullanayotgan bo‘ladi. Bu vaziyatda o‘qituvchining rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilish faoliyati o‘ziga xos pedagogik metodikaga tayanishi kerak. Aynan shu jihat – o‘qituvchining amaliy metodik faoliyati — o‘quv jarayonining muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Metodik faoliyatni tashkil etish, birinchi navbatda, rejalashtirishdan boshlanadi. O‘qituvchi haftalik dars jadvalini tuzishdan tashqari, har bir darsning maqsadi, mazmuni, metodlari va kutilyotgan natijalarini belgilaydi. Rejalashtirish jarayonida sinf tarkibi, o‘quvchilarning bilish darajasi, ilgari o‘zlashtirilgan mavzular holati hisobga olinadi. Har bir sinfga oid dars rejasi alohida shakllantiriladi, keyin esa bu rejalarning birgalikda bir dars ichida qanday uyg‘unlashtirilishi ko‘zdan kechiriladi. Bu pedagogik muvofiqlikni ta’minlash uchun o‘qituvchi vaqt taqsimoti, topshiriqlar muvozanati va faollik usullarini rejalashtiradi. 7 Amaliy faoliyatning muhim jihatlaridan biri – o‘quvchilarga mos topshiriqlarni ishlab chiqish va ularni dars jarayonida samarali qo‘llay olishdir. Misol uchun, 1-sinf o‘quvchilari uchun sonlarni sanash, shakllarni tanish, 2- sinfda ikki xonali sonlar ustida arifmetik amallar, 3-sinfda esa ko‘paytirish va bo‘lishga doir masalalar ustida ishlash kabi bosqichli yondashuv talab qilinadi. O‘qituvchi bu topshiriqlarni ko‘rgazmali, o‘yinli, harakatli usullar orqali berishi, darsni jonli va qiziqarli shaklda tashkil etishi kerak. Matematika darslarida metodik faoliyatni faollashtirish uchun ko‘rgazmalilik prinsipiga alohida e’tibor qaratiladi. O‘z kompletli maktablarda texnik vositalar yetishmovchiligi sababli, o‘qituvchi darsga oddiy, lekin samarali ko‘rgazmali vositalarni jalb etadi. Bu sonlar jadvali, amallar bloklari, geometrik shakllar, sonlar chizig‘i, rangli kartochkalar kabi vositalar bo‘lishi mumkin. Ular nafaqat 7 O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Davlat ta’lim standarti. Boshlang‘ich ta’lim . – Toshkent, 2023. – 88 b. 34Dars yakunida esa tezkor baholash usullari orqali o‘quvchilarning darsdagi ishtirokini aniqlash mumkin. Masalan: “3 misol — 3 daqiqa”, “Mini-test”, “Og‘zaki blitz so‘rov” kabi shakllar darsning so‘ngida bilimni umumlashtiradi va o‘quvchi darajasini baholashga imkon beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish jarayonini takomillashtirish — bu bir vaqtning o‘zida metodik, tashkiliy, psixologik va texnologik yondashuvlarni uyg‘unlashtirish demakdir. Bu jarayon o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi, tashabbuskorligi, innovatsion metodlarga ochiqligi orqali hayotga tatbiq etiladi. Natijada, hatto chekka hududlardagi bolalar ham zamonaviy, faol va mazmunli ta’lim olish imkoniga ega bo‘ladilar. Xulosa Ushbu kurs ishida “O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish xususiyatlari” mavzusi har tomonlama chuqur o‘rganildi. Tadqiqot davomida shunday xulosaga kelindiki, o‘z kompletli maktablar — bu ta’lim tizimida alohida metodik va tashkiliy yondashuvlarni talab qiladigan murakkab, biroq muhim pedagogik muhitdir. Ayniqsa, matematika kabi mantiqiy fikrlashni talab etadigan fanlarda, bir nechta sinf o‘quvchilarini bitta xonada o‘qitish jarayoni 362. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni. – PF–4947. – Toshkent, 2017-yil 7-fevral. – lex.uz. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Ilm-fan va innovatsiyani rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Qarori. – PQ–4230. – Toshkent, 2019- yil 17-mart. – lex.uz. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “2020–2030 yillarda O‘zbekiston Respublikasining ta’lim sohasini rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Farmoni. – PF–5712. – Toshkent, 2019-yil 29-aprel. – lex.uz. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Matematika fanini 2020–2030 yillarda rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Qarori. – PQ– 4571. – Toshkent, 2019-yil 7-yanvar. – lex.uz. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasida oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida” Farmoni. – PF–5847. – Toshkent, 2019-yil 8-oktabr. – lex.uz. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. To‘xtasinov H. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi. – Toshkent: “Fan”, 2020. – 215 b. 2. Ergashev M. Komplektli maktablarda dars tashkiloti. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 188 b. 3. Saidova G. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021. – 276 b. 4. Matniyazov T. Matematika fanini o‘rgatishda amaliy yondashuv. – Samarqand: SamDU, 2022. – 190 b. 5. Qodirova D. Pedagogik texnologiyalar va innovatsiyalar. – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2020. – 200 b. 22guruhli ishlash usullari ham samarali natija bermoqda. Katta sinf o‘quvchilarining kichiklarga yordam berishi, ularning mashqlarni tushuntirib berishi yoki birgalikda o‘yin tarzidagi topshiriqlarni bajarishlari ijobiy samara beradi. Bu nafaqat bilim almashinuvi, balki o‘zaro hamkorlik, mehr-oqibat, bir- birini tushunish, ijtimoiy ongni rivojlantirishga xizmat qiladi. Dars jarayonida o‘quvchilarning diqqatini ushlab turish uchun o‘qituvchilar darsni qiziqarli qilishga harakat qilishadi. Masalan, real hayot bilan bog‘langan masalalar, amaliy topshiriqlar — “Do‘konda qancha pul qaytadi?”, “Yana nechta qalam kerak?” kabi savollar orqali o‘quvchilarning hayotiy tafakkuri rivojlanadi. Shu yo‘sinda matematika darslari faqat quruq sonlar va amallarni emas, balki hayotiy bilimlarni ham singdiradi. Amaliy tajriba shuni ham ko‘rsatadiki, matematika darslarida o‘yinli metodlardan foydalanish o‘quvchilarni darsga faol jalb qilishda muhim vosita bo‘lmoqda. Masalan, “Top va joylashtir”, “Qiziqarli misollar estafetasi”, “Kim chaqqon?” kabi matematik o‘yinlar bolalarning darsda ishtirok etishiga, faolligini oshirishga va o‘zlashtirish darajasini yaxshilashga yordam beradi. Kuzatuvlar davomida aniqlangan muhim jihatlardan biri — bu o‘qituvchilarning har bir sinf o‘quvchilari bilan alohida ishlashga intilishi. Har bir bolaning yoshi, bilish tezligi, aqliy rivojlanishi, xotirasi, mashq bajarishdagi faolligi e’tiborga olinadi. Shu sababli o‘qituvchilar har bir sinfga alohida yondashadi va ba’zan o‘quvchilarni bilim darajasiga ko‘ra kichik guruhlarga ajratib ishlashadi. Ko‘pgina o‘z kompletli maktablarda matematik to‘garaklar tashkil etilmoqda. Bu to‘garaklarda o‘quvchilar sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda qatnashib, murakkab masalalarni yechish, matematik fikrlashni rivojlantirish, qiziqarli topshiriqlar orqali fan bo‘yicha chuqurroq bilim oladilar. Ayniqsa, iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash va ularni rivojlantirishda bu to‘garaklar muhim rol o‘ynaydi.Amaliy tajriba yana bir jihatga e’tibor qaratadi – bu dars jarayonida o‘qituvchi tomonidan baholash usullarining samarali qo‘llanilishi. Ko‘plab 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi O‘z kompletli maktablar – bu bir nechta sinf o‘quvchilari bitta sinfxonada, bitta o‘qituvchi rahbarligida tahsil olayotgan o‘quv muassasalaridir. Bu tizim, ayniqsa, aholisi kam, infratuzilmasi zaif bo‘lgan chekka va qishloq hududlarida keng tarqalgan. Bunday maktablarda darslarni tashkil etish jarayoni an’anaviy sinf tizimiga nisbatan o‘ziga xos metodik yondashuvlarni talab etadi. Ayniqsa, matematika fani mantiqiy fikrlash, tizimli tahlil va bosqichma-bosqich bilim olishni taqozo etgani bois, har xil yoshdagi bolalarni birgalikda o‘qitish o‘qituvchidan yuqori pedagogik mahoratni talab qiladi. O‘quvchilarning individual imkoniyatlari, bilish darajalari, qiziqishlari va aqliy rivojlanishida katta farq mavjud bo‘lgan sharoitda matematika darslarini bir vaqtning o‘zida samarali tashkil etish dolzarb masaladir. Bugungi kunda O‘zbekistonda ta’lim sifatini yaxshilash, ayniqsa chekka hududlarda ta’limga teng imkoniyat yaratish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Shu jihatdan olib qaraganda, o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish masalalarini chuqur o‘rganish, metodik asoslar ishlab chiqish va mavjud muammolarga amaliy yechimlar taklif etish juda dolzarb hisoblanadi. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mavzu yuzasidan O‘zbekiston va xorijiy mamlakatlarda bir qancha ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Xususan, o‘z kompletli maktablar bo‘yicha O‘zbekistonlik olimlar – H. To‘xtasinov, M. Ergashev, G. Saidova kabi pedagoglar metodik qo‘llanmalar, maqolalar yozganlar. Bu ishlar asosan o‘z kompletli maktablarda dars tashkil etishning umumiy jihatlarini o‘z ichiga oladi. Lekin matematika fanini o‘zlashtirishda yuzaga keladigan aniq muammolar va ularning yechimlariga bag‘ishlangan izlanishlar kam. Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tayyorlangan darslik va metodik qo‘llanmalarda bu borada ayrim tavsiyalar 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. 2021-yil 29-dekabrdagi PQ–60-sonli Qaror “Ta’lim sifatini oshirish va pedagog kadrlar salohiyatini kuchaytirish to‘g‘risida” . 32O‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitish bo‘yicha olib borilgan kuzatuvlar, tajribalar va metodik tahlillar ushbu ta’lim shaklining o‘ziga xos pedagogik yondashuvlarini talab etishini ko‘rsatdi. An’anaviy sinflarga nisbatan ko‘proq moslashuvchanlik, muvofiqlashtirish, puxta rejalashtirish va individual yondashuv bu tizimning ajralmas bo‘lagidir. Shu bois, o‘quvchilarning fan bo‘yicha bilim darajasini oshirish va sifatli ta’limni ta’minlash uchun matematikani o‘qitish jarayonini takomillashtirish muhim vazifaga aylanadi. Birinchi navbatda, takomillashtirish jarayoni darsning strukturasi va rejalashtirilishi bilan bog‘liq. Blokka bo‘lingan dars dizayni orqali o‘qituvchi har bir sinfga vaqt ajratadi, bu vaqt ichida kerakli tushuntirishlar, amaliy ishlar va mustahkamlovchi topshiriqlar bajariladi. Blokli yondashuv pedagogik jarayonni soddalashtiradi, darsni dinamik, tartibli va samarali qiladi. Shu usulda darslarning ichki muvozanati saqlanadi, o‘qituvchi boshqaruvni qo‘ldan boy bermaydi. Ikkinchidan, darsda o‘quvchilarning bilim darajasiga qarab differensial yondashuvni kuchaytirish zarur. Har bir bola o‘zining qobiliyatiga mos topshiriqni bajarganida, o‘z kuchini sinab ko‘radi, ishonchi ortadi. Bu uchun 3 bosqichli topshiriqlar to‘plami tayyorlanadi: oddiy, o‘rtacha va murakkab. Bu yondashuv barcha o‘quvchilarning ishtirokini ta’minlaydi va ularning bilimga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi. Uchinchi asosiy yo‘nalish — ko‘rgazmalilik va amaliyotga yaqinlik tamoyillarini chuqurlashtirishdir. Matematika abstrakt fan bo‘lsa-da, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda uni hayotiy misollar orqali o‘rgatish tavsiya etiladi. Bu jarayonda qo‘llaniladigan vositalar: rangli kartochkalar, geometrik shakllar, vizual jadvallar, harakatli raqamlar, o‘yinchoqlar, kundalik hayotdan olingan situatsiyalar bo‘lishi mumkin. 12 ajratish navbat savol berish 35–40 daqiqa Yakuniy nazorat, xulosa 3 ta misol yechish Mini-test Tezlik bilan amallarni bajartiris h Natijalarni tekshirish va xulosa chiqarish 2 . O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning pedagogik asoslari O‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitish o‘zining pedagogik mazmuni, metodik tamoyillari va tashkiliy yondashuvlari bilan ajralib turadi. An’anaviy sinf-sinf tizimidan farqli ravishda, bu maktablarda turli sinf o‘quvchilari bir guruhda dars olgani sababli, darsni tashkil etish, mazmunni yetkazish va o‘quv faoliyatini nazorat qilish murakkabroq bo‘ladi. Shu sababli, bunday sharoitda dars berish uchun o‘qituvchi chuqur pedagogik bilim, yuksak psixologik tayyorgarlik va yuqori tashkiliy salohiyatga ega bo‘lishi lozim. Pedagogik asoslarning eng muhim jihati – bu ta’lim tamoyillaridir. Matematika o‘qitishda asosiy tamoyillar sifatida izchillik va uzviylik, o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga moslashuvchanlik, ko‘rgazmalilik, faollik, mustaqillikka yo‘naltirish, hayotga yaqinlashtirish kabi yondashuvlar olinadi. Ayniqsa, mustaqillik va faollik tamoyili o‘z kompletli maktablar sharoitida eng ustuvor hisoblanadi. Sababi, o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida barcha sinflarga alohida tushuntirish bera olmaydi, bu esa o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmasini rivojlantirish zaruratini tug‘diradi. O‘quv jarayonini samarali tashkil etish uchun pedagogik jarayonni bosqichma-bosqich rejalashtirish muhimdir. Bu bosqichlar quyidagilarni o‘z 21aniqlab oladi: qaysi guruh mustaqil ishlaydi, kimlar bilan bevosita ishlaydi, kimlar test yechadi, kimlar bilan savol-javob qilinadi va hokazo. Bu holat pedagogik resursni to‘g‘ri taqsimlash, haddan tashqari yuklama tushishining oldini olish, dars sifatini pasaytirmasdan olib borish imkonini beradi. 3 . O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning amaliy tajribasi O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning amaliy tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bu tizimdagi o‘quv jarayoni turli sinf o‘quvchilarining bir guruhga birlashtirilgan holda o‘qitilishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘ziga xos pedagogik muhitni yaratadi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda, ya’ni 1–4-sinflarda matematika darslarini tashkil qilishda har bir sinfga moslashtirilgan metodik reja va yondashuvni ishlab chiqish zarur. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, bunda eng muhim jihat — darsni puxta rejalashtirish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash va o‘quvchilarning faolligini bir maromda ushlab turishdir. Amaliy kuzatuvlar shuni isbotlaydiki, bu maktablarda o‘qituvchilar matematika fanini o‘qitishda darsni bloklarga bo‘lib o‘tish usulidan samarali foydalanmoqda. Bu degani — har bir sinfga 10–15 daqiqadan qisqacha mavzuni tushuntirish, so‘ngra ularga mustaqil mashq yoki amaliy topshiriq berish orqali boshqa sinfga o‘tish. Masalan, 1-sinf o‘quvchilari uchun sonlar ketma-ketligi va sanashga oid topshiriq berilsa, 3-sinf o‘quvchilari tenglama yechish bilan shug‘ullanadi. Bu usul dars jarayonini silliq olib borishga yordam beradi. Amaliyotda o‘qituvchilar mustaqil ish topshiriqlari va tarqatma materiallardan keng foydalanishmoqda. Har bir sinf uchun oldindan tayyorlangan topshiriqlar to‘plami dars vaqtida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu topshiriqlar oddiy misollar, to‘ldiriladigan jadvallar, geometrik shakllarni aniqlash, masala yechish kabi turli shakllarda bo‘ladi. O‘qituvchi bu vaqt davomida boshqa sinf bilan yangi mavzuni tushuntiradi yoki bilimlarni mustahkamlaydi.Shuningdek, amaliy tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, darsda 11o‘rganib, unga mos materiallar tanlashi lozim. Bunda diagnostik nazorat, reyting tizimi, kichik testlar, savol-javoblar, og‘zaki suhbatlar orqali bilimlar baholanadi. O‘z kompletli maktablarda matematika darsini tashkil etishning namunaviy jadvali Vaqt oralig‘ i Faoliyat turi 1-sinf 2-sinf 3-sinf O‘qituvchi roli 0–5 daqiqa Darsga kirish, umumiy motivatsiy a Diqqatni jamlash Diqqatni jamlash Diqqatni jamlash Barcha sinflarga qisqa motivatsion kirish 5–15 daqiqa Yangi mavzuni tushuntiris h 1–10 sonlar ichida sanash Ikkining ko‘paytma jadvali Uch xonali sonlar ustida amallar Navbat bilan 3–5 daqiqa oralig‘ida tushuntirish 15–25 daqiqa Mustaqil ish Rasmlar asosida son sanash Ko‘paytirish misollari Bo‘lishga doir masalalar Nazorat va yordam; tarqatma materiallar 25–30 daqiqa Guruhli topshiriq Poytaxtla r sonini sanash Oila a’zolari bo‘yicha amallar Pul birligi bo‘yicha misollar Guruhga yo‘naltiruvch i vazifalarni berish 30–35 daqiqa O‘zaro savol- javob Savol- javob o‘yini To‘g‘ri/ noto‘g‘ri misollarni Masala tuzish Barcha sinflarga navbatma- 23o‘qituvchilar balli tizimdan, reyting jadvallaridan, rag‘batlantiruvchi yulduzcha va smaylik kabi baholash usullaridan foydalanmoqda. Bular bolalarning darsdagi ishtirokini kuchaytiradi, o‘zini baholash va javobgarlikni his qilishga undaydi. O‘z kompletli maktablarda olib borilgan darslar asosida amalga oshirilgan kuzatuvlar va amaliy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, bu tizimdagi o‘quvchilarda matematika fanini o‘zlashtirish sur’ati sinf-sinfga qarab sezilarli darajada farqlanadi. Bunga sabab, dars davomida o‘qituvchining vaqt, e’tibor va resurslarni bir vaqtning o‘zida bir necha guruhga ajratishi zarurati, o‘quvchilarning bilish faolligi va mustaqillik darajasidir. Shunga qaramay, ayrim maktablarda o‘qituvchilarning samarali metodik ishlanmalari va tajribasi natijasida o‘quvchilar yuksak bilim ko‘rsatkichlariga erishgan holatlar kuzatilgan. Masalan, 3-sinf o‘quvchilari orasida oddiy ikki xonali sonlar ustida amallarni bajara olish, ko‘paytirish jadvalini mukammal bilish va 4-sinf darajasidagi masalalarni mustaqil yechishga layoqatli o‘quvchilar aniqlangan. Bu yutuqlar o‘qituvchining differensial yondashuvi, uyga mustaqil topshiriqlarni aniq tushuntirishi va oilalar bilan samarali hamkorlikda ishlashi natijasi sifatida talqin qilinadi. Tajribali o‘qituvchilar har bir bolaning qobiliyatini aniqlab, unga mos metodni qo‘llagan holda darsda rag‘batlantirish orqali natijaga erishgan.Shuningdek, 1–2 sinf o‘quvchilari son tushunchasi, sanash, amallarni grafik tarzda ko‘rsata olish, shakl va hajm bilan ishlash bo‘yicha yaxshi natijalar ko‘rsatgan. Bu bosqichda ko‘rgazmali vositalar, harakatli o‘yinlar, rangli kartochkalar, maketlar orqali dars berishning yuqori samarasi kuzatilgan. Jumladan, “sonlar poygasi”, “tenglikni top”, “masala tuz va yech” kabi topshiriqlar bolalarda matematik tafakkurni erta yoshdan shakllantirishga xizmat qilgan.Tahliliy kuzatuvlarda aniqlangan yana bir muhim jihat — bu kichik sinflardagi o‘quvchilarning kattalardan tezroq o‘rnak olishi va ko‘proq savol berishga moyilligi. 1-sinfda o‘qiyotgan o‘quvchi 3-sinf o‘quvchisining 384. https://en.unesco.org/themes/education 5. https://www.mathplayground.com 6. https://learningapps.org 7. https://www.khanacademy.org/math 9olishini ta’minlab kelayotgan yagona modeldir. Shu sababli bu tizimni chuqur o‘rganish, tahlil qilish va metodik asosda rivojlantirish dolzarb hisoblanadi. O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish jarayoni odatiy sinf tizimiga nisbatan butunlay boshqa yondashuvni talab etadi. Sababi, bu maktablarda bir sinfxonada bir vaqtning o‘zida bir necha sinf vakillari bo‘lgan o‘quvchilar ta’lim oladilar. Bunday sharoitda darsni samarali tashkil etish uchun pedagog yuqori darajadagi metodik tayyorgarlikka ega bo‘lishi zarur. Metodik yondashuvlar bu yerda qat’iy tuzilgan va faqat ma’ruza shaklidagi emas, balki ko‘proq faollikka, mustaqil ishlashga va differensial o‘qitishga asoslangan bo‘lishi kerak. Chunki har bir sinf o‘ziga xos o‘quv dasturiga ega bo‘lib, bu sinflarga bir xil mavzuni tushuntirish amalda imkonsizdir. 5 Shu sababli, o‘qituvchi darsni tuzishda har bir sinf uchun alohida rejalashtiradi, ularni muqobil shaklda bir darsga birlashtiradi. Misol uchun, 1- sinf o‘quvchilari oddiy sanash va son tushunchasini o‘zlashtirayotgan bo‘lsa, 3- sinfda ko‘paytirish, 4-sinfda esa murakkab ifodalar, tenglamalar bilan ishlash mavzusi o‘tilayotgan bo‘ladi. O‘qituvchi bu farqni inobatga olib, darsning kirish qismini umumiy qilib berishi, keyin esa har bir sinfga maxsus topshiriq tayyorlashi, ularga individual va guruhli ishlar tashkil etishi zarur. Bu metodda darsni “blokka bo‘lib o‘qitish” usuli samarali hisoblanadi. Bunda dars vaqti kichik qismlarga bo‘linadi, har bir qismda o‘qituvchi turli sinf o‘quvchilari bilan navbatma-navbat ishlaydi. Boshqa sinf o‘quvchilari bu vaqt ichida mustaqil mashqlar bajarishadi. Mustaqil ishlashga yo‘naltirish – bu tizimdagi asosiy yondashuvlardan biridir. Buning uchun har bir sinf o‘quvchisiga yoshi va bilim darajasiga mos topshiriqlar berilishi lozim. Shu orqali o‘quvchilar mustaqil fikrlash, mas’uliyatni his qilish, o‘z mehnati uchun javobgarlikni anglashga o‘rganadilar. 5 Qodirova D. Pedagogik texnologiyalar va innovatsiyalar . – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2020. – 200 b. 16o‘quvchilarning e’tiborini jalb etadi, balki mavzuni tez va aniq tushunishga ham yordam beradi. Bundan tashqari, darsda interfaol metodlardan keng foydalanish o‘quvchilarni faollashtiradi. Masalan, “Kim tez?”, “Kim to‘g‘ri?”, “Mavzu bo‘yicha to‘g‘ri/noto‘g‘ri” o‘yinlari orqali nafaqat o‘quvchilar rag‘batlantiriladi, balki o‘z-o‘zini baholash, javobgarlik, ijtimoiy faollik, raqobat muhitida o‘rganish ko‘nikmalari rivojlanadi. Guruhli ishlar orqali o‘quvchilarni o‘zaro muloqotga kirishtirish, ayniqsa katta sinf o‘quvchilariga kichiklarga yordam berish orqali motivatsiyani oshirish pedagogik jihatdan foydalidir. Amaliy metodik faoliyatda yana bir zarur yo‘nalish – o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Bu, ayniqsa, o‘z kompletli maktablar uchun nihoyatda muhim, chunki o‘qituvchi barcha sinflar bilan bir vaqtda ishlay olmaydi. Mustaqil ish topshiriqlari turli bosqichlarda rejalashtiriladi: oddiy misollar, moslashtirilgan masalalar, matematik diktant, ifoda yozish, matematik hikoyalar tuzish kabi topshiriqlar o‘quvchilarning yoshi va darajasiga mos tanlanadi. Har bir mustaqil ishga alohida yo‘riqnoma, vaqt chegarasi va yakuniy nazorat shakli belgilanadi. O‘qituvchining metodik faoliyatida diagnostik baholash alohida o‘rin egallaydi. Dars davomida og‘zaki so‘rovlar, jadvallar to‘ldirish, amaliy mashqlarni tekshirish, mini-testlar orqali o‘quvchilarning darajasi aniqlanadi. Bu esa keyingi darslar uchun rejalashtirish, individual yondashuvlarni aniqlashda katta yordam beradi. Har bir o‘quvchining yutuqlari va kamchiliklarini aniqlab, shunga qarab individual topshiriqlar berish o‘qituvchining metodik yondashuvining markazida turishi kerak.Amaliy metodik faoliyatda darsdan tashqari ishlar ham muhim hisoblanadi. Matematika bo‘yicha uy vazifalarini berish, kichik sinflarda esa ularni ota-onalar ishtirokida bajarishga yo‘naltirish samarali natijalar beradi. Bundan tashqari, matematik to‘garaklar, musobaqalar, viktorinalar, matematik teatrlashtirilgan chiqishlar orqali fan bo‘yicha qiziqishni oshirish mumkin. Bu faoliyatlarning barchasi 28O‘quvchilarga mo‘ljallangan matematik daftarlar, logik o‘yinlar to‘plamini yaratish. Har oyda kichik matematik “kvest”lar tashkil etish. O‘qituvchilar uchun doimiy uslubiy almashinuv seminarlarini tashkil qilish. 4 . Matematika o‘qitish jarayonini takomillashtirish yo‘llari O‘z kompletli maktablarda matematika darslarini samarali tashkil etish — bu faqatgina darsni o‘tkazish emas, balki o‘quvchilarning tafakkuri, ijodiy yondashuvi va real hayotga mos bilimlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan uzviy pedagogik jarayon hisoblanadi. Shu sababli bunday maktablarda o‘quv faoliyatini takomillashtirish — bu metodikani, tashkilotni, vositalarni va pedagogik yondashuvni kompleks tarzda qayta ko‘rib chiqishni talab etadi. Matematika o‘qitishni takomillashtirishda birinchi asosiy yo‘l — moslashtirilgan dars modellarini yaratishdir. O‘z kompletli maktablar sharoitida sinflar aralash bo‘lganligi sababli dars bir xil tarkibga emas, balki bir nechta sinfga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Har bir sinfga mos ravishda alohida maqsad, vazifa va natija rejalashtirilib, umumiy darsga birlashtiriladi. Masalan, 1-sinfda sonlarni tanish, 2-sinfda qo‘shish, 3-sinfda ko‘paytirish mavzusi bo‘lishi mumkin. Dars rejasida har bir guruhga qanday va qachon murojaat qilinishi belgilab qo‘yiladi. Ikkinchi yo‘l — blokka asoslangan dars dizaynini qo‘llashdir. Dars 3–4 ta blokka bo‘linadi: umumiy kirish (motivatsiya), sinflararo navbatma-navbat ishlash, mustaqil ishlar va yakuniy tahlil. Har bir blok aniq vaqt bilan chegaralanadi (masalan, 10 daqiqa). Bu usul yordamida dars vaqtida intizom, muvozanat va o‘quvchilar faolligini saqlab qolish mumkin. Blokli o‘qitish nafaqat metodikani, balki pedagogik energiyani ham tejaydi. Uchinchi yo‘l — matematik o‘yin va qiziqarli topshiriqlarni tizimlashtirishdir. Masalan, har haftaning oxirida “Matematik savol-javob haftaligi” o‘tkazish mumkin. Unda o‘quvchilar oldingi mavzular asosida savollarga javob berishadi. Shuningdek, “masala tuz va yech”, “matematik 19rag‘batlantirish, darsda ko‘proq vizual, faol harakatli mashg‘ulotlar tashkil etish kerak bo‘ladi. 8 Dars jarayonini optimallashtirish uchun zamonaviy interfaol metodlar joriy etilishi juda muhim. Masalan, “Aqliy hujum”, “Savol-javob”, “Blits-so‘rov”, “Venn diagrammasi”, “Klaster usuli”, “Kichik guruhlarda muhokama” kabi usullar nafaqat bilimni mustahkamlashga xizmat qiladi, balki o‘quvchida o‘z fikrini ayta olish, muloqotga kirisha olish, jamoadagi faol ishtirokchiga aylanish ko‘nikmasini ham shakllantiradi. O‘z kompletli maktab sharoitida bu metodlar darsni jonlantirishga, o‘quvchilarni birlashtirishga xizmat qiladi.Dars tashqari mashg‘ulotlar orqali ham matematikani chuqurroq o‘rgatish mumkin. Masalan, “matematik kvest”, “masala tuzish tanlovi”, “haqiqatmi yoki xato?” viktorinalari, “matematik hikoya yozish” kabi faoliyatlar darsga qiziqishni oshiradi, matematika fanining hayotdagi o‘rnini ko‘rsatadi.Shuningdek, ota- onalarni ham bu jarayonga jalb qilish, ularni bolaga uyda mustaqil mashqlar bajarishda yordamchi bo‘lishga rag‘batlantirish pedagogik hamkorlik samaradorligini oshiradi. O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishdagi asosiy muammolar va yechimlar jadvali № Muammo tavsifi Yuzaga kelish sababi Taklif etilayotgan yechimlar 1 O‘qituvchining bir vaqtning o‘zida bir nechta sinfga dars o‘tishi O‘quvchilar kamligi, resurslar cheklangani, maktab formati Darsni bloklarga bo‘lish, sinflararo aylanish metodikasini joriy etish 2 Darsliklar va ko‘rgazmali materiallarning Ta’minot pastligi, chekka hududlarda texnika va vosita O‘qituvchi tomonidan mustaqil tayyorlangan ko‘rgazmali vositalardan 8 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. 2022-yil 11-martdagi PF–87-son Farmon “2022– 2026 yillarda xalq ta’limini rivojlantirish strategiyasi” . 20yetishmovchiligi yo‘qligi foydalanish 3 O‘quvchilarning bilimini aniqlik bilan baholashdagi qiyinchiliklar E’tiborni bir vaqtning o‘zida barcha sinflarga bo‘lish imkoni yo‘qligi Mini-testlar, matematik diktantlar, tezkor og‘zaki savollar orqali nazoratni kuchaytirish 4 O‘quvchilarda motivatsiya va qiziqishning pasayishi Darsda bir xil usulda ishlash, faollik yetishmasligi O‘yinli metodlar, musobaqalar, reyting tizimi, interfaol usullar joriy etish 5 Vaqtni noto‘g‘ri taqsimlash, sinflar o‘rtasida muvozanat bo‘lmasligi Oldindan rejalashtirishning yo‘qligi Aniq dars strukturasi va vaqt jadvalini ishlab chiqish 6 O‘quvchilarning bilim darajasi o‘rtasidagi tafovutlar Turli sinf o‘quvchilarining bitta xonada dars o‘rganishi Differensial yondashuv, individual topshiriqlar, mustaqil ishlar tashkil etish 7 O‘qituvchida haddan tashqari yuklama bo‘lishi Darsdan tashqari ishlarning ko‘pligi Ishni rejalashtirishni soddalashtirish, ota- onalar va mahalla bilan hamkorlikni kuchaytirish 8 Zamonaviy metodik bilim va innovatsiyalar yetishmasligi Malaka oshirish kurslariga yetarli jalb qilinmasligi Doimiy seminar- treninglar tashkil etish, onlayn metodik markazlar bilan ishlash Yana bir samarali yondashuv – pedagogik muvofiqlashtirishdir. Bu degani, o‘qituvchi har bir darsda oldindan o‘quvchilarni qanday tartibda ishlatishini 5metodik yondashuvlar, darslarni rejalashtirish bo‘yicha takliflar va tashkil etish mexanizmlari dars sifatini oshirishga yordam beradi. Shu bilan birga, o‘quvchilarning matematik tafakkurini rivojlantirish, bilimni mustahkamlash va individual ishlashga yo‘naltirilgan tavsiyalar orqali natijadorlikni oshirishga xizmat qiladi. Bu kurs ishi amaliyotchi o‘qituvchilar, metodistlar hamda pedagogika bo‘yicha tadqiqot olib borayotganlar uchun foydali ma’lumotlar manbai bo‘la oladi. Shu bilan birga, davlat ta’lim siyosatidagi inklyuziv va barqaror ta’lim tamoyillariga hamohangdir. Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishi davomida quyidagi metodlardan foydalanildi: kuzatish, taqqoslash, tahlil, umumlashtirish, tajriba o‘tkazish, pedagogik hujjatlarni o‘rganish, anketalar va suhbat usullari. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, 4 asosiy bo’limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: O z komplektli maktablarda matematika o qitishʻ ʻ xususiyatlari Bajardi: Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 513- guruh talabasi Egamqulova Dilshoda Kurs ishi rahbari: Xolmonov U. JIZZAX – 2025 30asosiy g‘oyasini aks ettiradi. Shu tariqa o‘qituvchi o‘quvchining darsni qanchalik tushunganini tez aniqlaydi. To‘qqizinchi yo‘l — o‘qituvchilar o‘rtasida tajriba almashishni kuchaytirish. Har oyda o‘z kompletli maktablar o‘rtasida seminar-treninglar, ochiq darslar, metodik ko‘riklar o‘tkazilishi tavsiya etiladi. Bu orqali yangi g‘oyalar, tayyor materiallar, muvaffaqiyatli ishlanmalar boshqa o‘qituvchilar bilan bo‘lishiladi. O‘ninchi yo‘l — o‘quvchilarni baholashda rag‘batlantiruvchi tizim joriy qilish. Masalan, “haftaning eng faol ishtirokchisi”, “eng tez misol yechuvchi”, “eng chiroyli daftar yurituvchi” kabi unvonlar va kichik sovg‘alar orqali bolalarda raqobat, qiziqish va intilish hissi shakllantiriladi. o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish jarayonini takomillashtirish — bu faqat dars mazmunini boyitish emas, balki o‘quvchiga qulay, faol va samarali ta’lim muhiti yaratish demakdir. Har bir taklif metodik, psixologik, amaliy jihatdan asoslangan bo‘lib, o‘qituvchining mahoratiga bog‘liq holda ijobiy natijalarni keltiradi. Bunday yondashuvlar natijasida, chekka hududlardagi o‘quvchilar ham zamonaviy va raqobatbardosh bilimga ega bo‘lishadi. O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish jarayonini takomillashtirish yo‘llari jadvali № Takomillashtirish yo‘li Asosiy mazmuni Kutilyotgan natija 1 Blokka asoslangan dars tuzilishi Har bir sinfga alohida vaqt ajratish orqali darsni tartibli tashkil etish Vaqtdan unumli foydalanish, tartib va muvozanat saqlanishi 2 Turli darajadagi topshiriqlar banki O‘quvchilar bilim darajasiga mos uch bosqichli topshiriqlar tayyorlash Differensial yondashuv, har bir bola o‘z imkoniyatiga qarab ishlay oladi 3 Ko‘rgazmali materiallar va Rangli kartochkalar, geometrik shakllar, Tushunish osonlashadi, vizual xotira faollashadi 7birgalikda darsda qatnashadi. Bu holat pedagogik nuqtai nazardan o‘ziga xos yondashuvlarni, ko‘proq ixtisoslashgan rejalashtirishni va samarali vaqt taqsimotini talab qiladi. Bunday maktablarning paydo bo‘lishiga asosan geografik va demografik omillar sabab bo‘ladi. Ya’ni, aholi zichligi past, bolalar soni kam, logistika infratuzilmasi rivojlanmagan hududlarda har bir sinf uchun alohida sinfxona yoki o‘qituvchi ajratish imkoniyati bo‘lmagan hollarda davlat tomonidan alternativ yechim sifatida o‘z kompletli maktablar tizimi joriy etiladi. Bu tizim orqali ta’limning uzluksizligi, yagonaligi va barcha bolalar uchun mavjudligi ta’minlanadi. 3 O‘z kompletli maktablarning mazmuni ta’limni barcha bolalar uchun teng asosda tashkil etishga qaratilgan. Shuningdek, bu tizim shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv asosida har bir o‘quvchining individual imkoniyatlarini maksimal darajada hisobga olishni nazarda tutadi. Dars jarayonida bir sinfdagi o‘quvchilar yangi mavzuni o‘zlashtirayotgan bo‘lsa, boshqa sinf vakillari mustaqil ish bilan shug‘ullanishi yoki oldingi mavzularni mustahkamlashi mumkin. Bu holat o‘qituvchidan yuqori saviyada darsni rejalashtirish, sinfxonadagi vaziyatni boshqarish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash kabi ko‘nikmalarni talab etadi. 4 O‘z kompletli maktablar tizimi doirasida ta’lim tashkil etish nafaqat o‘qituvchi uchun, balki ta’lim boshqaruvi organlari uchun ham katta mas’uliyatdir. Bu maktablarning o‘quv rejalari, darsliklari, metodik qo‘llanmalari klassik sinf tizimidan farqli bo‘lishi kerak. Har bir sinf uchun alohida yondashuvlar ishlab chiqilishi, o‘quvchilar soni, darajasi va ehtiyojidan kelib chiqib, individual yondashuvlar qo‘llanilishi lozim. O‘z kompletli maktablarda ko‘p hollarda o‘qituvchi bitta sinf uchun 40 daqiqa dars davomida 3 Matniyazov T. Matematika fanini o‘rgatishda amaliy yondashuv . – Samarqand: SamDU, 2022. – 190 b. 4 Saidova G. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi . – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021. – 276 b. 35yuqori darajadagi rejalashtirish, moslashtirish va differensial yondashuvni taqozo etadi. Kurs ishining nazariy asoslarida o‘z kompletli maktablar tizimining paydo bo‘lishi, mazmuni va rivojlanish bosqichlari o‘rganildi. Shu bilan birga, bu tizimda o‘qituvchining roli, darsni rejalashtirish usullari va sinflararo muvofiqlashtirish kabi masalalarga alohida e’tibor qaratildi. Metodik yondashuvlarda blokli dars tuzilmasi, ko‘rgazmalilik, fanlararo integratsiya, differensial topshiriqlar, va o‘yinli metodlar asosida darslarni samarali tashkil etish yo‘llari tahlil qilindi. Amaliy qismda esa o‘z kompletli maktablarda matematika darslarining real tajribalari, amaliyotda qo‘llanilayotgan usullar, mavjud muammolar va ularning yechimlari o‘rganildi. Ayniqsa, darsning vaqtini to‘g‘ri taqsimlash, har bir sinfga xos yondashuv tanlash, o‘quvchilarning mustaqil ishlash malakasini rivojlantirish bo‘yicha ilg‘or metodikalar tavsiya qilindi. Xulosa qilib aytganda, o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish samaradorligini oshirish uchun o‘qituvchining ijodiy yondashuvi, ilmiy- metodik bilimlari, tashabbuskorligi va o‘z ustida ishlashga bo‘lgan intilishi asosiy omil hisoblanadi. Bu orqali har qanday sharoitda ham sifatli ta’limga erishish mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. NORMATIV-HUQUQIY HUJJATLAR VA METODOLOGIK NASHRLAR 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 6-maydagi PQ-3049-sonʻ qarori “Milliy ta’lim dasturi va ta’lim sifatini oshirish chora-tadbirlari to g risida”. ʻ ʻ 25faqat bilim emas, balki jamoaviy muloqot, ijtimoiy ko‘nikmalar, matematik tafakkur ham shakllanadi. O‘qituvchilar o‘quvchilarni dars jarayonidan tashqarida ham faollashtirishga intiladi. Misol uchun, uyga vazifa sifatida ota- onasi bilan birga masala tuzish va uni darsda aytib berish vazifasi beriladi. Bu usul nafaqat o‘quvchining fanni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi, balki oilaviy tarbiyaning ham ta’lim bilan uzviy bog‘lanishini ta’minlaydi.o‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitish bo‘yicha amaliy kuzatuvlar va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, har qancha resurs yetishmovchiligi va tashkiliy murakkabliklarga qaramasdan, o‘qituvchining bilimdonligi, yondashuvi, kreativligi va bolalarga bo‘lgan mehr-muhabbati natijasida o‘quvchilar yuksak bilim yutuqlariga erishmoqda. Asosiysi — har bir o‘quvchini anglash, unga ishonish va uni faol ta’lim jarayoniga jalb qila olishdir. O‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitish jarayonidagi tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini oshirish, bilimni mustahkamlash va natijadorlikni ta’minlashda bir qator yangicha metodik uslublarni joriy etish zarur. Quyidagi takliflar bevosita maktab amaliyoti, o‘qituvchilar tajribasi va o‘quvchilarning real ehtiyojlariga asoslangan holda shakllantirilgan. Birinchidan, dars jarayonida blokli rejalashtirish tamoyilini tizimli ravishda joriy etish tavsiya etiladi. Bu usulda o‘qituvchi har bir sinfga alohida vaqt ajratadi va ushbu vaqt davomida sinfga mos topshiriqlar ustida ishlaydi. Masalan, darsning 5–15 daqiqasida 1-sinf uchun: Masala: “3 olma bor, yana 2 olma keldi. Jami nechta olma bo‘ldi?” Yechim: 3 + 2 = 5 (olma) Bu orada 3-sinf o‘quvchilari quyidagidek mustaqil ishlaydi: Masala: “Fazilat 3 ta daftar oldi, har birining narxi 4 000 so‘m. U jami qancha pul to‘ladi?” Yechim: 3 × 4 000 = 12 000 so‘m 376. Usmonov R. Qishloq maktablarida ta’lim sifati. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. – 164 b. 7. Rasulov A. Fanlararo integratsiya asoslari. – Toshkent: Fan va Texnologiya, 2020. – 172 b. 8. Haydarov O. Boshlang‘ich ta’limda matematika: nazariya va amaliyot. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2019. – 232 b. 9. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Davlat ta’lim standarti. Boshlang‘ich ta’lim. – Toshkent, 2023. – 88 b. 10. Mahmudov R. Komplektli maktablar uchun metodik qo‘llanma. – Qarshi: Nasaf, 2021. – 190 b.. 11. Tursunova L. Matematik kompetensiyalarni shakllantirish asoslari. – Toshkent: Ilm, 2021. – 164 b. 12. Axmedov Z. Ta’limda differensial yondashuv metodlari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2022. – 150 b. 13. Yusupov I. Boshlang‘ich ta’limda matematika topshiriqlarining tahlili. – Namangan: NDU nashriyoti, 2023. – 143 b. III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR 1. “Xalq ta’limi” gazetasi, 2023-yil, №5-son — “Boshlang‘ich sinfda masalalar bilan ishlashning samaradorligi”. 2. “Pedagogika va psixologiya” jurnali, 2022, №3 — “Matematik fikrlashni rivojlantirishning yangi metodlari”. 3. “Ta’lim olami” jurnali, 2021, №7 — “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy fikrlash ko‘nikmalari” Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati 1. https://xtv.uz 2. https://president.uz 3. https://eduportal.uz 24misolni qanday yechayotganini kuzatib, keyingi safar o‘zi ham xuddi shunday urinadi. Bu holat maktabdagi tabiiy o‘quv muhiti orqali ichki raqobat va o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan ishtiyoqni shakllantiradi. Shuning uchun amaliyotda pedagogik yondashuvlar o‘zaro bog‘liqlik va ijtimoiy o‘rganishga ham tayangan. O‘quvchilar bilimini baholashda ko‘pgina o‘z kompletli maktablarda 5 balli an’anaviy tizimdan tashqari, yulduzchalar, rangli baholash tizimi, ustoz tanlovi, reyting ko‘rinishlari, “haftaning eng yaxshi misol yechuvchisi” kabi norasmiy motivatsion usullar qo‘llanilmoqda. Bu metodlar bolalarda faollikni oshiradi, darsga bo‘lgan munosabatni ijobiy tomonga o‘zgartiradi va ota-onalarning ham dars jarayoniga nisbatan e’tiborini kuchaytiradi. Tahliliy kuzatuvlar davomida ba’zi muammoli jihatlar ham aniqlangan. Jumladan, darsda mustaqil ishlashga qodir bo‘lmagan o‘quvchilar boshqa sinfga ajratilgan vaqtda faol bo‘lmaydi, ularning darsga qiziqishi so‘nadi, natijada orqada qolish holatlari yuzaga keladi. Ushbu muammoni hal etishda maxsus “o‘quv kartochkalari”, “mini-topshiriqlar to‘plami”, “o‘rganing va javob bering” uslublari yaxshi samara bermoqda. Bu topshiriqlar oddiy, qisqa va yakka ishlashga mo‘ljallangan bo‘lib, o‘quvchining darsdan chiqib ketmasligini ta’minlaydi.O‘quvchilarning bilim yutuqlarini monitoring qilish uchun ayrim o‘z kompletli maktablarda haftalik mini-nazoratlar joriy etilgan. Masalan, har haftaning oxirida o‘quvchilar 5 ta misoldan iborat kartochkalarni mustaqil yechadi, 3 ta to‘g‘ri javob esa rag‘bat sifatida baholanadi. Bu metod o‘quvchilarda xotira, tez fikrlash, mustaqil yechim chiqarish, mas’uliyatli qaror qabul qilish kabi muhim kompetensiyalarni shakllantirishga xizmat qilmoqda. Real misollardan biri sifatida Qashqadaryo viloyatidagi bir o‘z kompletli maktab amaliyoti keltiriladi: u yerda 3-sinf o‘quvchilari 2 haftada bir marta kichik matematik musobaqada ishtirok etishadi. Har bir musobaqa mavzusi — o‘tilgan darslar asosida bo‘lib, jamoaviy ishlash orqali o‘quvchilar bir-biriga yordam berishadi, muhokama qilishadi, to‘g‘ri yechimni topishadi. Bu orqali 33Ko‘rgazmali materiallar orqali berilgan misollar bolalar tomonidan tezroq va osonroq o‘zlashtiriladi. To‘rtinchi taklif — darsga interfaol metodlarni kiritish. “Kim tez?”, “Top va joylashtir”, “Matematik domino”, “Savol javob zanjiri” kabi usullar bolalarda o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni oshiradi, tafakkurni faollashtiradi, ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantiradi. Ayniqsa, kichik yoshdagi o‘quvchilar o‘yin orqali bilishni afzal ko‘rishadi. O‘yinli topshiriqlar esa darsga emotsional ranglar kiritadi. Beshinchidan, o‘z kompletli maktablarda dars beruvchi o‘qituvchilarga metodik ko‘mak va almashuv imkoniyatlarini yaratish ham takomillashtirishning muhim qismidir. Doimiy ravishda ochiq darslar o‘tkazish, tuman metodik xizmatlari bilan hamkorlikda treninglar tashkil etish, o‘zaro tajriba almashish orqali sifatli metodik ishlanmalar umumlashtiriladi va joriy qilinadi. Shuningdek, ta’lim texnologiyalarini bosqichma-bosqich joriy etish ham takomillashtirish yo‘llaridan biridir. Hatto chekka hududlarda ham mobil qurilmalar, planshetlar, oddiy proyektorlar orqali tayyor videodarslar, multimediali taqdimotlar, virtual amaliy topshiriqlar yordamida matematika fanini jonlantirish mumkin. Bu uslub bolalarning tasavvurini boyitadi, mavzuni chuqur anglashga xizmat qiladi. Bundan tashqari, fanlararo integratsiyalashgan darslar tashkil etish, ya’ni matematika darsini boshqa fanlar bilan bog‘lash (ona tili, texnologiya, hayotiy bilimlar) orqali bolalar o‘z bilimlarini real kontekstda qo‘llashni o‘rganadi. Bu esa ularda fanni anglashni chuqurlashtiradi va mantiqiy fikrlash asoslarini mustahkamlaydi. Uyga vazifa sifatida hayotiy masalalar, oilaviy ishtirokga asoslangan topshiriqlar berish tavsiya etiladi. Masalan, “uyingizda ishlatilgan suv miqdorini hisoblang”, “xaridlar ro‘yxatini tuzing va jami narxni chiqaring” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar matematikaning amaliy hayotda qanday ishlatilishini anglaydi. Bunday topshiriqlar ota-onani ham ta’limga jalb etadi. 13ichiga oladi: tayyorgarlik bosqichi, tushuntirish (yangi bilim berish) bosqichi, mustahkamlash bosqichi, nazorat va tahlil bosqichi. Har bir bosqichda o‘qituvchi sinf tarkibiga qarab yondashuvni moslashtiradi. Misol uchun, birinchi sinf o‘quvchilari bilan ko‘proq ko‘rgazmali materiallar, rasmli darslar, o‘yinlar orqali ishlash tavsiya etilsa, uchinchi yoki to‘rtinchi sinf o‘quvchilari bilan masala yechish, ifodalar ustida amaliy ishlar bajarish afzal bo‘ladi. 6 O‘quvchilarning bilimini shakllantirishda tushunchalarni bosqichma-bosqich o‘rgatish muhim pedagogik prinsipdir. Dastlabki sinflarda bu sonlar haqidagi elementar tushunchalarni berish, arifmetik amallarni o‘rgatish, oddiy masalalarni yechishga yo‘naltiriladi. Shu bosqichlarda o‘qituvchi abstrakt tushunchalarni emas, balki real hayotiy misollar orqali o‘quvchini mavzuga jalb qilishi kerak. Masalan, olma, non, o‘yinchoqlar orqali sonlar, qo‘shish-ayirish tushunchalari beriladi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchining aqliy rivojlanish darajasiga mosdir. Yana bir muhim pedagogik jihat – bu darsni psixologik jihatdan sog‘lom muhitda olib borishdir. O‘z kompletli maktablarda sinf tarkibi turlicha bo‘lgani sababli, o‘quvchilar o‘zini taqqoslash, o‘zini past ko‘rish, diqqatni jamlashdagi muammolarga duch kelishi mumkin. Shu bois, o‘qituvchi doimo qo‘llab- quvvatlovchi, rag‘batlantiruvchi, muvozanatli va sabrli bo‘lishi lozim. Har bir o‘quvchini o‘z yutug‘iga yarasha e’tirof etish, individual yondashuv orqali bilimni qadrlashga o‘rgatish kerak. O‘z kompletli maktablarda darsda vaqtni taqsimlash pedagogik muvozanatni ta’minlashning asosi hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida 2–3 sinfga ishlash uchun o‘qituvchi aniq rejalashtirish va darsning har bir daqiqasini foydali ishlatishni bilishi kerak. Dars vaqtini bloklarga bo‘lib o‘qitish, ya’ni bir sinfga yangi mavzuni tushuntirish, boshqa sinfga mustaqil ish topshiriq berish va keyin navbatni almashish shaklida olib borish tavsiya etiladi. Bu usulda faqat metodik 6 Haydarov O. Boshlang‘ich ta’limda matematika: nazariya va amaliyot . – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2019. – 232 b. 274. 12 : 3 = ? 5. 1000 – 645 = ? Bu kabi qisqa testlar darsning yakuniy qismida umumlashtirishga, bilimni aniqlashtirishga xizmat qiladi. Beshinchidan, o‘quvchilarni faollashtirish uchun matematik masalalarni jamoa bo‘lib hal qilish amaliyoti joriy etilmoqda. 2–3 o‘quvchi bitta jamoa bo‘lib, quyidagicha masalani muhokama qiladi: “Anvar 5 ta qalam, 2 ta ruchka va 1 daftar sotib oldi. Qalamlar har biri 1 000 so‘m, ruchkalar 2 000 so‘m, daftar esa 4 000 so‘m. Anvar jami qancha pul sarfladi?” Yechim: 5 × 1 000 = 5 000 so‘m 2 × 2 000 = 4 000 so‘m 1 × 4 000 = 4 000 so‘m Jami: 5 000 + 4 000 + 4 000 = 13 000 so‘m Bu masala orqali bolalar ko‘paytirish, qo‘shish va reallikdagi xarajatlar haqida fikr yuritadilar. Oltinchidan, amaliy tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, matematika darsida fanlararo integratsiya samarali natija beradi. Masalan, ona tili darsida “sonlar haqida she’r” tuzish, tasviriy san’atda “geometrik shakllar rasmiga asoslangan masala” ishlab chiqish orqali o‘quvchilar matematikani boshqa fanlar bilan bog‘laydi. Yettinchidan, oilaviy topshiriqlarni berish amaliyoti. Misol: “Oilangizning 1 haftalik sarf-xarajatlarini yozing va jami hisoblang.” Bu orqali o‘quvchi real hayotga matematika vositasi sifatida qaraydi. Va nihoyat, o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish samaradorligini oshirish uchun quyidagi takliflar tavsiya etiladi: Har bir sinfga mos mini-topshiriqlar bankini shakllantirish. “Darsda ishtirok jadvali” yuritib, har bir o‘quvchining faolligini baholash. 17pedagogik yondashuv bilan bog‘liq bo‘lib, o‘quvchilarda bilimga bo‘lgan qiziqishni, ijodkorlikni va faollikni oshiradi. O‘z kompletli maktablarda o‘qituvchining metodik faoliyati nafaqat dars jarayoni, balki o‘quvchilar bilan darsdan keyingi muloqot, ota-onalar bilan hamkorlik, tarbiyaviy suhbatlar, mas’uliyatni shakllantirish kabi keng qamrovli ishlarga ham asoslanadi. Shuning uchun bu faoliyat har tomonlama puxta rejalashtirilgan, individual va differensial yondashuvga tayangan, doimiy yangilanib boradigan pedagogik jarayondir. O’z kompletli maktabda faoliyat yuritayotgan o‘qituvchining metodik faoliyati — bu nafaqat fanni o‘rgatish, balki o‘quvchilarni o‘qishga undash, ularning qobiliyatini rivojlantirish va jamiyatga moslashtirishga xizmat qiladigan kompleks pedagogik jarayondir. Bunda darsni rejalashtirish, ko‘rgazmali vositalardan foydalanish, mustaqil ishni yo‘lga qo‘yish, interfaol metodlarni qo‘llash va nazorat usullarini uyg‘unlashtirish pedagogik mahoratning yuksak namunasi hisoblanadi. O‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitishda yuzaga keladigan pedagogik muammolar va ularni yengib o‘tish yo‘llarini aniqlash ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu tizim o‘zining murakkab tuzilishi, cheklangan resurslar, o‘qituvchining ko‘p sinfga bir vaqtning o‘zida ishlash zarurati, o‘quvchilarning bilim darajasidagi farqlar kabi omillar sababli, an’anaviy maktablarga nisbatan ko‘proq metodik va tashkiliy muammolar bilan to‘qnash keladi. Shu bois bu bo‘limda aynan shu muammolarni aniqlash, ularning ildiz sabablari va pedagogik jihatdan optimal yechimlarini tahlil qilish maqsad qilingan. Eng avvalo e’tibor qaratish kerak bo‘lgan muammo – bu dars vaqtining yetishmovchiligi va o‘qituvchining mehnat yuklamasi yuqoriligi. Bir vaqtning o‘zida 2–3 sinf o‘quvchilari bilan ishlash o‘qituvchidan sinchkov rejalashtirish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash, har bir sinfga mos materiallar tanlash, darsni uyg‘un va tartibli olib borishni talab qiladi. Vaqt taqchilligi sababli ko‘plab mavzular 61 . O‘z kompletli maktablar tizimi mazmuni va metodik yondashuvlar O‘z kompletli maktablar – bu ta’lim tashkilotlarining o‘ziga xos shakli bo‘lib, unda turli sinf o‘quvchilari bir guruhga birlashtirilgan holda, yagona o‘qituvchi rahbarligida tahsil oladi. Asosan aholi zichligi past bo‘lgan qishloq hududlarida bu kabi maktablar keng tarqalgan. Bunday tizimning asosiy mazmuni – mavjud resurslardan samarali foydalanish orqali ta’lim jarayonini tashkil etishdan iborat. O‘z kompletli maktablarda o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida bir nechta sinfga tegishli o‘quvchilarga dars o‘tadi. Shu bois, bu tizimda metodik yondashuvlar klassik sinf tizimiga qaraganda farqli bo‘lib, moslashuvchan, ko‘proq integratsiyalashgan va differensiallashgan yondashuvni talab etadi. Har bir sinf uchun dars rejasi, o‘quv materiallari va topshiriqlar moslashtirilgan holda, o‘quvchilarning yoshi, bilish darajasi va qiziqishlariga qarab ishlab chiqiladi. O‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki darsni muvofiqlashtiruvchi va boshqaruvchi rolini bajaradi. Ta’lim samaradorligini ta’minlash uchun mustaqil ishlash, guruhli o‘yinlar, ko‘rgazmali vositalar va individual topshiriqlardan keng foydalaniladi. Metodik yondashuvlarda faollashtiruvchi, o‘yinli, hamkorlikka asoslangan va modullashtirilgan usullar ustuvorlik qiladi. Bu tizimda muvaffaqiyatli ta’lim jarayoni o‘qituvchining yuqori malakasi, rejalashtirish qobiliyati va metodik innovatsiyalarni o‘zlashtirishiga bog‘liq. 2 O‘z kompletli maktablar tizimi bugungi kunda O‘zbekistonning ko‘plab qishloq joylarida faoliyat yuritib kelayotgan o‘quv muassasalarining muhim va zaruriy shaklidir. Ushbu maktablar aholi zich joylashmagan, maktab binolari va o‘qituvchilar soni cheklangan hududlarda ta’lim jarayonining uzluksizligini ta’minlash maqsadida tashkil etiladi. Asosiy xususiyati shundan iboratki, bu maktablarda bir nechta sinf o‘quvchilari bitta sinfxonada, yagona o‘qituvchi rahbarligida ta’lim oladilar. Masalan, 1-sinfdan 3-sinfgacha bo‘lgan o‘quvchilar 2 Ergashev M. Komplektli maktablarda dars tashkiloti . – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 188 b. 4mavjud. Shu bilan birga, xorijiy amaliyotda, xususan, Rossiya, Qozog‘iston va AQShda o‘z kompletli maktablar uchun alohida o‘qitish tizimlari ishlab chiqilgan. Ammo ularni to‘liq O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish imkoniyati cheklangan. Matematika fanining o‘zlashtirilishiga oid tadqiqotlar ko‘p bo‘lsa- da, ular asosan an’anaviy sinf tizimiga mo‘ljallangan. Shu sababli, aynan o‘z kompletli maktablar sharoitida matematika fanini samarali o‘qitishga oid chuqur metodik ishlanmalarga ehtiyoj borligi seziladi. Kurs ishi mavzusining obyekti O‘z kompletli maktablardagi boshlang‘ich sinflarda matematika darslarini o‘qitish jarayoni. Kurs ishi mavzusining predmeti O‘z kompletli maktablarda matematika darslarini tashkil etish uslublari, metodikasi va amaliy xususiyatlari. Kurs ishi mavzusining maqsadi O‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitishning nazariy, metodik va amaliy jihatlarini o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining vazifalari O‘z kompletli maktablar tizimining tashkil etilish xususiyatlarini aniqlash; Matematika fanining o‘zlashtirilishida yuzaga keladigan metodik muammolarni tahlil qilish; O‘qitishning samarali uslublarini aniqlash va ularni tavsiya etish; Amaliy tajribalarga tayanib dars samaradorligini oshirish yo‘llarini ko‘rsatish; Matematika o‘qitish jarayonini takomillashtirish bo‘yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning ilmiy-metodik asoslarini chuqur tahlil qilishga xizmat qiladi. Tadqiqot davomida ishlab chiqilgan fikr-mulohazalar, xulosalar va metodik tavsiyalar pedagogika nazariyasini boyitadi hamda o‘ziga xos ta’lim muhitida dars tashkil etishning ilmiy asoslarini aniqlaydi. Bu holat pedagogika va didaktika fanlarining rivojiga xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa, ayniqsa, qishloq joylardagi o‘z kompletli maktablarda faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma sifatida foydalanish imkonini beradi. Unda keltirilgan 14emas, balki pedagogik mulohaza, kuzatuvchanlik va o‘zgaruvchanlikka moslashish ham talab qilinadi. Yana bir pedagogik asos – bu ta’limda muloqot va hamkorlik muhiti yaratishdir. O‘z kompletli maktabda har xil yoshdagi bolalar birgalikda o‘qiydi. Bunday holatda yoshi kattaroq o‘quvchilarga kichik sinf o‘quvchilariga yordam berish imkoniyati yaratiladi. Bu nafaqat bilim o‘zlashtirishni, balki mas’uliyat hissini, mehr-oqibat, o‘zaro hurmat kabi ijtimoiy qadriyatlarni shakllantiradi. Shunday qilib, o‘zaro ko‘mak orqali pedagogik hamkorlik muhiti barpo etiladi. Ta’lim samaradorligini ta’minlash uchun pedagog darsdan oldin har bir sinfga oid materialni sinchkovlik bilan tanlashi, o‘zlashtirish darajasiga mos vazifalarni ajratib chiqishi lozim. Bu bosqichda diagnostik baholash natijalari, sinf jurnallari, o‘quvchilarning avvalgi yutuqlari va kamchiliklari tahlil qilinadi. Dars davomida esa o‘quvchilar holatini kuzatish, og‘zaki savol-javob, yozma ishlar, testlar va amaliy topshiriqlar orqali bilim holati aniqlanadi. Bundan tashqari, o‘z kompletli maktablarda pedagogik faoliyatni tashkil etishda ota-onalar va jamoatchilik bilan hamkorlik ham muhim ahamiyatga ega. Ota-onalar bilan aloqani mustahkamlash, ularni bolalarning o‘quv faoliyatiga jalb etish orqali ta’lim samaradorligini oshirish mumkin. Uy sharoitida mustaqil ishlashga ko‘mak, oilaviy topshiriqlar, matematik o‘yinlar orqali bilimni mustahkamlash mumkin.o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning pedagogik asoslari chuqur rejalashtirish, individual yondashuv, yoshga mos tushuntirish, faollikka rag‘batlantirish va muloqotga asoslangan ta’lim tamoyillariga tayanadi. Bu sharoitda o‘qituvchi – o‘rgatuvchi emas, balki muvofiqlashtiruvchi, motivator va kuzatuvchi sifatida ish yuritadi. Shunday yondashuvlar ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchining bilimini mustahkamlash va ijtimoiylashuv jarayonini jadallashtirish imkonini beradi. O‘z kompletli maktablarda o‘qituvchining metodik faoliyati umumta’lim maktablaridagidan farqli, ko‘proq moslashuvchanlik, kreativlik va ko‘p yo‘nalishlilikni talab etadi. Sababi, bitta o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida 2 yoki 3 8qisqa muddatlarda turli sinf o‘quvchilari bilan navbatma-navbat ishlashi zarur bo‘ladi. Bunday tizimda ishlaydigan o‘qituvchi har bir sinf o‘quvchisining bilish darajasini aniq bilishi, ular uchun yaroqli va moslashtirilgan dars materiallarini ishlab chiqishi, mashg‘ulot vaqtida ularga yo‘naltirilgan nazorat usullaridan foydalana olishi zarur. O‘qituvchi har bir sinf o‘quvchisiga alohida topshiriq beradi, boshqa sinf bilan ishlayotgan vaqtida ular mustaqil ishlashni davom ettiradi. Bu pedagogik ko‘nikma va shaxsiy tashkiliy qobiliyatni talab qiladi. Shu sababli o‘z kompletli maktablarda ishlaydigan o‘qituvchilarning tayyorgarlik darajasi, malakasi va pedagogik yondashuvi boshqa maktablarga nisbatan ancha murakkab va ko‘p qirrali bo‘ladi.Shu bilan birga, o‘z kompletli maktablar tizimida tarbiyaviy ishlar ham juda muhim o‘ringa ega. Chunki bu maktablarda darsdan tashqari barcha tadbirlar, mashg‘ulotlar va hatto sport faoliyatlari ham bitta o‘qituvchi zimmasiga tushadi. U o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi, axloqiy tarbiyasi, ijtimoiy faolligi, gigiyena va madaniyat masalalarida ham doimiy hamroh bo‘lishi kerak. Bu esa, o‘qituvchini nafaqat bilim beruvchi, balki rahbar, murabbiy, tashkilotchi va psixolog sifatida ko‘radi. O‘z kompletli maktablar tizimining afzalliklaridan biri – bu o‘quvchilarning o‘zaro do‘stona, hurmat asosidagi munosabatda bo‘lishlaridir. Katta sinf o‘quvchilari kichiklarga yordam beradi, ularga ko‘makchi bo‘ladi, shuningdek, kichik sinflar kattalardan o‘rnak oladi. Bu holat ijtimoiylashuv, hamkorlik, o‘zaro madaniy munosabatlarni rivojlantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Bu yerda shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim yondashuvi to‘laqonli amalga oshadi.Biroq, ushbu tizimning muammolari ham mavjud: pedagog kadrlari yetishmovchiligi, metodik materiallar tanqisligi, o‘quvchilarning bilim darajasini aniq baholashdagi murakkabliklar, dars jarayonida texnik vositalar bilan ta’minlanmaganlik va boshqalar. Shunga qaramay, ushbu maktablar ta’limning ahamiyatini saqlab qolgan, chekka hududlarda bolalarning bilim 29kvest”, “kichik raqamlar bilan hikoya tuzish” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilarning tafakkuri kengayadi. Bu usullar mustahkamlashni osonlashtiradi va bilimlar uzoq muddat yodda saqlanadi. To‘rtinchi yo‘l — vizual va ko‘rgazmali materiallarni keng joriy qilishdir. Matematika fani abstrakt tushunchalarga boy bo‘lgani uchun o‘quvchilar bu tushunchalarni obrazli qabul qilsa, o‘zlashtirish oson bo‘ladi. Shuning uchun darsda chizmalar, diagrammalar, jismoniy modellar (masalan: geometrik figuralar), rangli jadvallar, “yopishtir o‘rgan”, “biriktir to‘g‘rilik” kabi topshiriqlardan foydalanish lozim. Beshinchi yo‘l — differensial yondashuvni chuqurlashtirish. Har bir o‘quvchining individual qobiliyatiga mos ravishda topshiriqlar berish muhimdir. Buning uchun 3 bosqichli topshiriq tizimi joriy etilishi mumkin: 1-daraja – eng oddiy (ko‘mak bilan bajariladigan); 2-daraja – o‘rtacha murakkablikdagi (mustaqil); 3-daraja – ijodiy masala yoki mantiqiy fikrga asoslangan (ixtiyoriy). Bu tizim har bir o‘quvchiga o‘z imkoniyatiga qarab ishtirok etish huquqini beradi. Oltinchi yo‘l — uy vazifalarini interaktiv tarzda tashkil etish. Uyga faqat oddiy misollar emas, balki bolani fikrlashga majbur qiladigan topshiriqlar berilishi kerak: “Raqamlar haqida qisqa she’r yoz”, “Masala tuz va ota-onangga aytib ber”, “Do‘konda qilgan xaridingni hisobla”, “10 000 so‘mga nimalar sotib olasiz?” kabi topshiriqlar bolalarda hayotiy mantiqni kuchaytiradi. Yettinchi yo‘l — fanlararo integratsiyani kuchaytirish. Masalan, ona tili darsida tushunilgan hikoya asosida masala tuzish, texnologiya darsida oddiy o‘lchovlar ustida amallar bajarish, tasviriy san’atda shakllar o‘rtasidagi munosabatni matematikaga bog‘lash orqali darslarni bir-biriga moslashtirish mumkin. Bu esa o‘quvchiga bilimni turli kontekstlarda qo‘llashga o‘rgatadi. Sakkizinchi yo‘l — qisqa tahliliy nazoratlarni joriy etish. Har dars yakunida “3 ta misol – 3 daqiqa” usuli qo‘llaniladi. Misollar oddiy bo‘ladi, lekin darsning

Oʻz komplektli maktablarda matematika oʻqitish xususiyatlari

Купить