Dokument ma'lumotlari

Narxi 70000UZS
Hajmi 78.4KB
Xaridlar 6
Yuklab olingan sana 30 Noyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

163 Sotish

Oʻzbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi

Sotib olish
Mundarija: KIRISH………………………………………………………………………….....4 I.BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA UMUMIY NUQTAI NAZARI…………..6 1.1. Fonetikaning predmeti va vazifasi……………………………………..…..8 1.2. Fonetikaning bo’limlari…………………………………………..………..9 II.BOB. O‘ZBEK TILIDA FONOLOGIK QOIDALAR…………………….12 2.1. Tovush nutqning – eng kichik birligi sifatida…….…………………...…15 2.2. Fonema va fonologiya…………………………………..…………..…...17 III. BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA O‘RINDOSH SO‘ZLARNING TA’SIRI………………………………………………………….…..……….…20 3.1. Fonema variantlari………………………………………..……………..23 3.2.Tovush va harf……………………………………..……………....…….25 IV. XULOSA…………………………………………………….……..….……26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………….…...……28 3 Kirish Kurs ishining dolzarbligi. «Hozirgi o zbek adabiy tili» darsligi ʻ Ma’lumki, “Hozirgi o zbek adabiy tili” fan io zbektili va adabiyoti ta’lim yo nalishida ʻ ʻ ʻ umumkasbiy fanlar blokidagi asosiy fanlardan biri sifatida o qitiladi. O quv ʻ ʻ rejasiga muvofiq talabalar “Hozirgi o zbek adabiy tili” fanini ikki bosqich ʻ davomida o rganadilar, kurs yakunida esa ushbu fan bo yicha ʻ ʻ kurs ishi yozadilar. “Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan kurs ishlari o zbek tili va adabiyoti ʻ ʻ mutaxassislarini tayyorlashda talaba o rganishi zarur bo lgan asosiy fan ʻ ʻ sohasiga oid nazariy bilimlarni mustaqil o zlashtirishga qaratilgan hamda ʻ talabalarning bilim doirasini kengaytirish, nazariyani amaliyotga tatbiq etish, fikrni erkin va mustaqil tarzda bayon eta olish malakasini shakllantiruvchi amaliy ish turi hisoblanadi. “Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan ma’ruza mashg ulotlarida ʻ ʻ egallangan nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish, talabalarni ilmiynazariy qarashlar asosida umumlashma xulosalar chiqara olishga o rgatish, ʻ ularning ijodiy tafakko rini o stirish, ilmiy izlanishlar olib borish ʻ ʻ ko nikmasini shakllantirish, fikrni izchil va ifodali bayon eta olishga ʻ o rgatish fan bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlarining bosh maqsadi ʻ ʻ hisoblanadi. “Hozirgi o zbek adabiy tili” fani yuzasidan yoziladigan kurs ishi ʻ talabalarni ilmiy-ijodiy ishga yo naltiruvchi amaliy faoliyat turi sifatida ʻ muhim ahamiyatga ega. Talaba kurs ishini yozish asosida keyinchalik yirikroq tadqiqot ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko radi. Jumladan, fanlar ʻ bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlari talabalarni ta’limning yuqori ʻ bosqichida bitiruv malakaviy ishini yozishga tayyorlab boradi. Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi aniqlovchi haqida umumiy ma’lumotlarni to plash, shuningdek olimlarning aniqlovchi haqidagi fikr- ʻ mulohazalarini ko rib chiqish orqali mavzuni to liq o rganish. ʻ ʻ ʻ 4 Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’lim bosqichlari ona tili ta’ limi jarayonida aniqlovchi mavzusini va uning o rganilishʻ tadqiqini ochib berish masalasi belgilandi. Shunga ko ra Kurs ishini yoritish ʻ davomida: Ta’lim bosqichlarida sintaksis bo limining alohida olingan aniqlovchi ʻ mavzularini o qitishga doir turli xil qarashlarni o rganish, uni o qitish bilan bog liq ʻ ʻ ʻ ʻ ilmiy-nazariy va metodik adabiyotlarni tahlil qilish, mavzuning yoritilganlik darajasini va mavjud muammolarni aniqlash; Kurs ishi mavzusining o rganilganlik darajasi. ʻ O zbek tilshunosligida sodda ʻ gap turlari, qurilishi mavzulari haqida N.Mahmudov, A.Nurmonov ” O zbek ʻ tilining nazariy grammatikasi” asarida ma’lumot bergan . Shuningdek SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. ”Hozirgi o zbek adabiy tili” o quv qo llanmalari metodologik ʻ ʻ ʻ asos bo lib xizmat qildi. ʻ Kurs ishi predmeti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining aniqlovchi, uning turlari va uning o rganilish jarayoni, shu jarayonga xos ta’lim shakli, vositalari, ʻ mazmuni va metodlarining talqini. O‘zbek tilshunosligida fonetika va fonologiyaning ahamiyati Bu insho o‘zbek fonetikasi va fonologiyasida fonemalar va tovush munosabatlarini sinchkovlik bilan tekshirish va tavsifini chuqur o‘rganishga qaratilgan. O‘zbek tilining murakkab jihatlarini to‘liq anglash uchun fonemalarning tuzilishi va qoliplarini chuqur bilish zarur. G‘ofurov (2016) ta’kidlaganidek, fonemalar tildagi ma’noni ajratib turuvchi eng kichik tovush birliklaridir. Bundan tashqari, fonetika va fonologiyani o'rganish bizga Alimdjanova (2020) ta'kidlaganidek, tovushlar va ularning munosabatlari o'rtasidagi murakkab o'zaro ta'sirni o'rganishga imkon beradi. Binobarin, bu insho o‘zbek tilining fonetik va fonologik xususiyatlari va ularning tilning umumiy tuzilishiga ta’sirini ochib berishni maqsad qilgan. Bitiruv malakaviy ish bayoni: Ushbu insho o‘zbek fonetikasi va fonologiyasida fonema va tovush munosabatlarining tavsifini o‘rganadi. O‘zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabatlarini tavsiflash til tuzilishi va fonetikasini tushunish uchun zarurdir. Abdurahmonov (2014) fikricha, fonema 5 ma’lum bir tildagi so‘zlarni ajrata oladigan eng kichik tovush birligini bildiradi. Bu tushuncha juda muhim, chunki fonemalar "pil" va "bil" kabi minimal juftlik kabi ma'noli birliklarni farqlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, Tursunov (2015) tovush munosabatlarini o‘rganish o‘zbek tilidagi fonetik qoliplar va talaffuz qoidalarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Ushbu fonetik naqshlarni tushunish til o'rganish materiallarini va talaffuzni o'rgatish usullarini ishlab chiqishga yordam beradi.. O‘zbek tili fonetikasi tovush tizimini, jumladan nutq tovushlari va ularning yasalishini o‘rganadi. O‘zbek tilining fonetik tuzilishi ham o‘ziga xos xususiyatlarni, ham dinamik jarayonlarni namoyon etadi. O zbek tilidagi unlilarʻ to qqizta asosiy fonema bilan ifodalanib, balandligi, orqa tomoni va yumaloqligi ʻ bilan farqlanadi. Undosh tovushlar o rni va artikulyatsiya uslubiga ko ra ʻ ʻ tasniflanadi, ba zi tovushlar esa allofonik o zgarishlarni ko rsatadi. Masalan, /h/ ʼ ʻ ʻ dastlab [x] so'z sifatida talaffuz qilinadi va / / va / / kabi unlilarda fonemik ɑ ɑː uzunlik kuzatiladi. (Muallifning familiyasi, yili, sahifa raqami). 6 I.BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA UMUMIY NUQTAI NAZARI Fonetikada nutq tovushlari, fonemalar va ularga mos keladigan talaffuzlarni o'rganish ko'rib chiqiladi. Ushbu fonetik birliklar tilni o'rganishda hal qiluvchi rol o'ynaydi, chunki ular tadqiqotchilarga tilda mavjud bo'lgan tovush naqshlari, o'zgarishlari va qoidalarini tushunishga yordam beradi. Ketford (1988) fikricha, fonetika nutq tovushlarining jismoniy tomonlarini, jumladan, ularni hosil qilish, uzatish va idrok etishni tahlil qilishda yordam beradi. Tilshunoslar fonetikani o rganish orqali turli tillarning fonologik tizimlari haqida tushunchaga ega bo lib,ʻ ʻ tovush tuzilmalarini solishtirish va qarama-qarshi qo yish imkonini beradi. Oxir ʻ oqibat, fonetika til tovushlarini tushunish va aniq ifodalash uchun asos yaratadi. Fonetikaning ta’rifi va uning til o‘rganishdagi o‘rni O zbek tili 22 undosh va 10 unlidan iborat o rtacha murakkab fonetik inventarga ʻ ʻ egUndosh tovushlarga jarangli va jarangsiz to‘xtashlar, frikativlar, burunlar va afrikatlar kiradi. Unlilar beshta oddiy va beshta qo‘shma unli tovushdan iborat. Shunisi e'tiborga loyiqki, o'zbek tilida unlilar uyg'unligi tizimi mavjud bo'lib, unda so'z ichidagi unlilar bir sinfga tegishli bo'lishi kerak. (Abdullaev, 2015) 1.1. O‘zbekcha fonetik inventar Undosh tovushlar - tovush yo'llarida siqilish yoki yopilish natijasida hosil bo'lgan nutq tovushlari, natijada havo oqimi cheklanadi. O‘zbek fonetikasida undosh tovushlarni tavsiflashda bo‘g‘inlanish o‘rni va uslubi, tovush, geminatsiya kabi turli parametrlar mavjud. Masalan, [p], [b] va [m] undoshlari lablarning yopilishi natijasida hosil bo lgan billabli portlovchilar bo lsa, [s], [z] va [ ] havo oqimining ʻ ʻ ʃ tor kanali orqali hosil bo lgan sibilantlardir. Bundan tashqari, ovozning mavjudligi ʻ yoki yo'qligi [t] va [d] kabi juftlarni ajratib turadi. (Irgashev, 2005 yil) 1. Undosh tovushlar O‘zbek tili fonetikasi va fonologiyasida unlilar hal qiluvchi o‘rin tutadi. Ular cheklanmagan havo oqimi bilan va hech qanday artikulyar to'siqsiz hosil bo'lgan 7 tovushlar deb ta'riflanadi. O zbek tilidagi unlilar tizimi yetti unlidan iborat bo lib,ʻ ʻ ularni uch toifaga bo lish mumkin: old, markaziy va orqa unlilar. Old unlilarga /i/ ʻ va /e/, markaziy unlilarga /a/, orqa unlilarga /o/, /u/, / / va / / kiradi. (Yusupov, ɔ ʌ 2019) O‘zbek tilining fonologik qoliplari va qoidalarini tushunish uchun unlilarning xususiyatlari va tarqalishini bilish zarur. 82-94-betlar. 2. Unli tovushlar O zbek fonemalarining o ziga xos belgilarini jarangsiz undoshlar va undoshlar ʻ ʻ uyg unligi kabi bir qancha belgilar bilan bog lash mumkin. Ovozsiz undoshlar, ʻ ʻ jumladan, [p], [t], [k] va [q], ishlab chiqarish jarayonida tovush paychalarining tebranishlari yo'qligi bilan ajralib turadi (Abbosov, 2011). Bundan tashqari, o zbek ʻ tilida old va orqa unlilar turli guruhlarga bo lingan va bir so z ichida yonma-yon ʻ ʻ yashay olmaydigan unlilar uyg unligi namoyon bo ladi (Mustafoyev, 2017). Bu ʻ ʻ o‘ziga xos fonetik xususiyatlar o‘zbek tilining o‘ziga xosligini ta’minlaydi. O‘zbek fonemalarining o‘ziga xos xususiyatlari Nagimova (2015) tomonidan olib borilgan tadqiqot o‘zbek tilshunosligi fanida fonema va tovush munosabatlari mavzusini o‘rganadi. Muallif o‘zbek tilining fonetik tuzilishini tushunish muhimligini ta’kidlaydi, chunki u til ichidagi tovushlarni to‘g‘ri idrok etish va takrorlash imkonini beradi. Bu tushuncha ona tilida 8 ________________________ Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995, so‘zlashuvchilar uchun ham, o‘zbek tilini chet tili sifatida o‘rganuvchilar uchun ham juda muhim, chunki u samarali muloqot va talaffuzni osonlashtiradi. Nagimova ijodi o zbek fonologiyasining o ziga xos xususiyatlarini yoritib, fonemaʻ ʻ va tovushlar o rtasidagi murakkab munosabatlar haqida tushuncha berib, ʻ tilshunoslikning keng sohasiga hissa qo shadi. ʻ O‘zbek tilidagi fonologik jarayonlarni o‘zlashtirish, dissimilyatsiya, metateza, o‘chirish kabi bir necha turlarga bo‘lish mumkin. Assimilyatsiya tovush qo'shni tovushga o'xshash bo'lganda sodir bo'ladi. Masalan, o‘zbek tilida yakuniy /t/ ko‘pincha jarangli undoshdan oldin /d/ ga o‘zlashtiriladi. Boshqa tomondan, dissimilyatsiya tovushning qo'shni tovushga kamroq o'xshash bo'lishi uchun o'zgarishini o'z ichiga oladi. O zbek tilida keng tarqalgan dissimilyatsiya jarayoni ʻ ovozsiz to xtashning boshqa ikkita to xtash oralig ida kelganda affrikatga ʻ ʻ ʻ o tishini /stip/ so zining [st ip] bo lishida ko rish mumkin. Metateza - bu ʻ ʻ ʃ ʻ ʻ tovushlarning tartibi teskari bo'lgan jarayon. O zbek tilida talaffuzni osonlashtirish ʻ uchun metateza sodir bo lishi mumkin, xuddi /bir kun/ so zida [brə kun] bo lib, bu ʻ ʻ ʻ yerda /r/ va /ə/ o rin almashadi. Nihoyat, o'chirish - bu ma'lum bir kontekstdagi ʻ tovushning qoldirilishi. 1.2.O‘zbek tilidagi fonologik jarayonlar Tilshunoslikning kichik sohasi sifatida keng e'tirof etilgan fonologiya fonemalar deb ataladigan nutq tovushlarini, ularning til tizimida tashkil etilishi va tarqalishini tartibga soluvchi naqsh va qoidalarni o'z ichiga oladi. U til tahlilida katta ahamiyatga ega, chunki u tovush va ma'no o'rtasidagi tizimli munosabatni o'rganadi, turli til komponentlarini tushunishga yordam beradi va lingvistik tuzilmalar va jarayonlar haqida qimmatli tushunchalarni beradi (Crystal, 1997). Fonologiyaning ta’rifi va uning til tahlilidagi ahamiyati O‘zbek tilidagi fonologik qoidalar tilning tovush tizimini shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Olimlar o zbek tilida sodir bo ladigan turli fonologik ʻ ʻ 9 jarayonlarni, ya ni assimilyatsiya, dissimilyatsiya, unlilar uyg unliginiʼ ʻ aniqlaganlar. Masalan, assimilyatsiya deganda tovush o'rni yoki artikulyatsiya usuli bo'yicha yaqin atrofdagi tovushga o'xshab ketadigan jarayonni anglatadi. Boshqa tomondan, dissimilyatsiya qo'shni o'xshash tovushlardan qochish uchun tovushni o'zgartirish yoki yo'q qilishni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, o zbek ʻ tilida so z ichidagi unlilar o zining old tomoni va yaxlitlanish xususiyatlariga ko ra ʻ ʻ ʻ uyg unlashgan murakkab unlilar uyg unligi tizimiga egBu murakkab fonologik ʻ ʻ qoidalar majmui o‘zbek tilining o‘ziga xos fonetik xususiyatlariga xizmat qiladi (Toshmatov, 2017). 10 II.BOB. O‘ZBEK TILIDA FONOLOGIK QOIDALAR O‘zbek tilidagi fonologik jarayon bo‘lgan assimilyatsiya tovushning qo‘shni tovushga ko‘proq o‘xshash bo‘lib o‘zgarishini bildiradi. Bu jarayon ikkita qo'shni tovush o'zaro ta'sirlashganda va bir tovushning xususiyatlari ikkinchi tovush tomonidan qabul qilinganda sodir bo'ladi. Chunonchi, o‘zbek tilida jarangli ikki lab burun /m/ tovushsiz qo‘sh to‘xtash /p/ qo‘shilsa, unsiz bo‘ladi. Ushbu assimilyatsiya jarayonini regressiv assimilyatsiya sifatida tahlil qilish mumkin, chunki keyingi tovushning ta'siri oldingi tovushga ta'sir qiladi 1. Assimilyatsiya Dissimilyatsiya - bu so'z yoki iborada ikkita o'xshash tovush yoki xususiyatlar kamroq o'xshash bo'lib o'zgarganda yuzaga keladigan fonologik jarayon. Bu hodisa o‘zbek fonologiyasida ham kuzatiladi. Masalan, “buk” (kitob) so‘zida [b] tovushining [d] ga dissimilyatsiya qilinishi bu jarayonning keng tarqalgan namunasidir (O‘zbek, 2010). Bu jarayon til ichidagi tovushlarning idrok etish xususiyatini oshirishga xizmat qiladi, so‘zlovchilarning so‘zlarni to‘g‘ri idrok etishi va ishlab chiqarishini osonlashtiradi. 2. Dissimilyatsiya Tovush uyg unligi o zbek tilida mavjud bo lgan fonologik hodisadir. Unliʻ ʻ ʻ tovushlarning so‘z ichidagi tizimli qo‘shilib kelishini bildiradi. Davronov (2016) fikricha, o zbek tilida ham old-orqa, ham yumaloqlik uyg unligi namoyon bo ladi, ʻ ʻ ʻ bunda so z ichidagi unlilar o xshash oldingi orqa va yumaloqlik xususiyatlariga ʻ ʻ ega bo lishi kerak. Bu garmonik qolip nafaqat talaffuzga ta'sir qiladi, balki yangi ʻ so'zlarning morfologiyasi va leksik yaratilishida ham hal qiluvchi rol o'ynaydi (Usmonova, 2017). 11 ________________________ Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995, 82-94-betlar. 3. Unli tovushlar uyg‘unligi Undosh tovushlar mutatsiyasi, ya’ni undoshlar almashishi ham bir qancha tillarda, shu jumladan o‘zbek tilida ham kuzatiladigan fonologik jarayondir. Bu undoshning so zdagi o rni yoki qo shni tovushlar bilan o zaro ta siri tufayli talaffuziningʻ ʻ ʻ ʻ ʼ o zgarishini bildiradi. O‘zbek tilida undosh mutatsiya asosan assimilyatsiya va ʻ dissimilyatsiya hodisalari orqali namoyon bo‘ladi. Assimilyatsiya undosh tovushini o zgartirganda, qo shni tovushga o xshash bo lganda, dissimilyatsiya esa qo shni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tovushlarga kamroq o xshash bo lib qolishi bilan sodir bo ladi. Bu fonologik ʻ ʻ ʻ jarayonlar o‘zbek tilining fonetik va fonologik tizimini shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. (O'zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi, 2021) 4. Undosh tovushlarning mutatsiyasi O‘zbek tilida bir qancha fonologik jarayonlar namoyon bo‘lib, ular o‘ziga xos xususiyatlarni namoyon etadi. Unli tovushlar uyg'unligi bunga misol bo'la oladi, bunda so'zdagi unlilar oldingi yoki orqa artikulyatsiyasi jihatidan mos kelishi kerak. Chunonchi, “bola” so‘zida oldingi /o/ unlisi quyidagi oldingi unli /a/ bilan uyg‘unlashadi. Yana bir misol, undosh tovushlarni assimilyatsiya qilish, bunda undosh yaqin undoshning sifatlarini oladi. Masalan, kitob (kitob) so‘zida /t/ tovushi quyidagi /b/ tovushiga o‘zlashtirilib, ovozli /d/ tovushiga aylanadi. Bu fonologik jarayonlar o zbek tilining lingvistik murakkabliklari va boyligini aks ʻ ettiradi (muallif tarjimasi). O‘zbek tilidagi fonologik jarayonlarga misollar “O zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi” deb nomlangan ʻ inshoda aytilishicha, o zbek tilidagi fonema va tovush munosabatlarini o rganish ʻ ʻ uning o ziga xos lingvistik xususiyatlarini tushunishda muhim ahamiyatga ʻ egMuallif o‘zbek tilidagi fonemik tuzilma va tovush qoliplari unlilar uyg‘unligi, 12 assimilyatsiya, undosh turkumlari kabi turli omillar ta’sirida shakllanganligini ta’kidlaydi. Qolaversa, insho til o‘rgatish va o‘rganishda fonetik va fonologik tahlilning muhimligini ta’kidlaydi, chunki u o‘quvchilarga o‘zbek tilining o‘ziga xos fonetik xususiyatlarini tushunishga va bu tilda samarali muloqot qilishga yordam beradi (muallifning familiyasi, yili). O zbek fonetikasida Tojikiston va O zbekiston tomonidan tasdiqlangan yigirmataʻ ʻ unli mavjud bo lib, ular o n ikki og zaki unli va sakkizta burun unlisidan iborat ʻ ʻ ʻ (Yunus-odilova, 2007). Og zaki unlilar davom etishiga ko ra o z navbatida qisqa ʻ ʻ ʻ va cho ziq unlilarga bo linadi (Safarov, 2018). Bundan tashqari, o‘ttiz bir undosh, ʻ ʻ jumladan, sakkizta frikativ, oltita portlovchi, to‘rt burun, to‘rtta afrikat, uchta yaqinlashuvchi, beshta yon va bir trill mavjud (Yunus-odilova, 2007). O‘zbek tilidagi fonemalar va ularga mos keladigan tovushlar o‘rtasidagi munosabat ko‘p allofonli murakkab orfografik tizim bilan tavsiflanadi (Safarov, 2018). 2.1.O‘zbek fonemasi va tovush munosabatlarining tavsifi O‘zbek tilini o‘rganishda fonemik tahlil hal qiluvchi o‘rin tutadi. Bu tilshunoslarga o‘zbek tilidagi alohida fonemalarni va ularga mos keladigan allofonemalarni aniqlash va tahlil qilish imkonini beradi. Har bir tovushning fonetik xususiyatlarini o‘rganib, tadqiqotchilar tilning fonologik qoidalari va jarayonlari haqida tushunchaga ega bo‘ladilar. Masalan, Abduali va boshqalarning tadqiqotlari. (2009) va Qobilov (2017) o‘zbek tilining fonematik tahlilini batafsil bayon qilib, unli va undosh fonemalari, bo‘g‘in tuzilishi va fonotaktikasi haqida qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi. Bunday tahlillar o‘zbek tilidagi tovush tizimini va uning boshqa turkiy tillar bilan aloqasini yaxshiroq tushunishga xizmat qiladi. O‘zbek tilida fonematik tahlil Minimal juftliklar o zbek tili fonetika va fonetikasini o rganishda muhim jihatdir. ʻ ʻ Minimal juftliklar faqat bitta fonema bilan farq qiluvchi ikkita so'zdan iborat bo'lib, alohida ma'nolarni yaratishda alohida tovushlarning ahamiyatini ta'kidlaydi. Bu juftliklar tadqiqotchilarga o zbek tilining fonemik inventarini tushunish uchun ʻ 13 so zlar orasidagi minimal kontrastlarni o rganib, fonetik va fonemik tizimlarniʻ ʻ tahlil qilish imkonini beradi. (muallifning familiyasi, yili) 1. Minimal juftliklar Allofonemlar - ma'lum bir tildagi so'zning ma'nosini o'zgartirmaydigan fonemaning o'zgarishi. Ularga odatda atrofdagi tovushlar yoki fonetik muhit ta'sir qiladi. Masalan, o‘zbek tilida jarangli alveolyar affrikat /d / ikkita allofonga ega: ʒ [d ] va [ ]. Birinchisi so'zning bosh holatida, ikkinchisi esa unlidan oldin so'zning ʒ ʤ ichki holatida keladi. Bu farq o‘zbek fonetikasidagi o‘ziga xos talaffuz qoidalarini tushunish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega (Tofikov, 2017). 2. Allofonlar O‘zbek tilidagi tovush qoliplari va tarqalishi tilning fonetika va fonologiyasini tushunishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tovushlarning tarqalishi fonologik muhit, morfologik tuzilish va paydo bo'lish chastotasi kabi turli omillar bilan belgilanadi. Misol uchun, ba'zi fonemalarning boshlang'ich, medial yoki oxirgi pozitsiyalarda mavjudligi so'zning ma'nosini sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin (Fayzieva, 2015). Qolaversa, o zbek tilidagi tovush qoliplari unlilar uyg unligi, assimilyatsiya ʻ ʻ va palatalizatsiya jarayonlari bilan ajralib turadi, bu esa tilning tovush tizimini yanada murakkablashtirishga yordam beradi (Xalilov, 2020). Bu qoliplarni va ularning taqsimlanishini tushunish o‘zbek tilini o‘rganuvchilar uchun to‘g‘ri talaffuz va tushunishga erishish uchun zarurdir. 2.2.O‘zbek tilida tovush qoliplari va tarqalishi O‘zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabatlari bo‘g‘in tarkibi sifatida tavsiflanadi. O‘zbek tilidagi fonologik qoida va qoliplarni tushunishda bo‘g‘in tuzilishi hal qiluvchi ahamiyatga egBo'g'in odatda boshlanish, yadro va kodadan iborat. Boshlanish bo g inning boshlang ich undosh yoki undosh to plamini ʻ ʻ ʻ ʻ bildiradi, yadro odatda unli yoki sonorant, koda esa oxirgi undosh yoki undosh turkumdan iborat. (Zokirov, 2015 yil) 1. Bo‘g‘in tuzilishi 14 So‘z urg‘usi o‘zbek fonetikasi va fonologiyasida hal qiluvchi ahamiyatga egBu so'zning ma'nosi va idrokiga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan so'zlardagi bo'g'inlarning urg'usini anglatadi. O‘zbek tilidagi so‘zlardagi urg‘u o‘zboshimchalik bilan emas, balki ma’lum qoidalar bilan boshqarilishi kuzatilgan. Masalan, o‘zbek tilining aksariyat so‘zlarida urg‘u bosh bo‘g‘inga tushadi, lekin urg‘u ikkinchi yoki uchinchi bo‘g‘inga qo‘yiladigan holatlar ham mavjud. O‘zbek tilidagi so‘z urg‘usini o‘rganish tilning fonetik va fonologik tuzilishi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. (muallifning familiyasi, yili) 2. So‘z urg‘usi Intonatsiya qoliplari gapning emotsional va lingvistik ma’nolarini ifodalashi bilan o‘zbek fonetikasida katta o‘rin tutadi. Mualliflar (Xojimatova, Ro'ziyeva, & Baxromova, 2020) intonatsiya naqshlari balandlik, urg'u va ritmdan iborat ekanligini ta'kidlaydilar. Ohang o'zgarishi ayniqsa muhimdir, chunki ular turli xil his-tuyg'ular va munosabatlarni ifodalashga imkon beradi. Qolaversa, o‘zbek tilidagi urg‘u, birinchi navbatda, so‘z ko‘lami bilan bog‘liq bo‘lib, ritm esa tilning umumiy oqimi va ohangdorligiga xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida intonatsiya qoliplari og‘zaki nutq so‘zlash va izohlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. 3. Intonatsiya naqshlari O‘zbek tilshunosligida fonemalarning tavsifi, tovush va talaffuz munosabati atroflicha o‘rganiladi. Qalandarov (2017) fikricha, fonetika tildagi nutq tovushlarini turkumlash va tahlil qilish bilan shug‘ullanadi. U ma'lum bir til hamjamiyatida ma'noni bildiruvchi o'ziga xos tovushlar yoki fonemalarni aniqlashga qaratilgan. Toshxo‘jaev (2019) qo‘shimcha qiladiki, fonemalarni tushunish tadqiqotchilarga o‘zbek tili tuzilmalarida tovush hosil qilish va idrok etishning tizimli qonuniyatlarini o‘rganish imkonini beradi. O‘zbek fonetikasi va fonologiyasidagi muammolar va o‘zgarishlar tilning lingvistik murakkabligini aks ettiradi. /sh/, /ch/ va /g / kabi noyob fonemalarningʻ mavjudligi o quvchilar uchun qiyinchilik tug diradi. Bundan tashqari, turli unli ʻ ʻ sifatlar va ohanglarning kontrastli ishlatilishi murakkablikni oshiradi. 15 ________________________ Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995, 82-94- betlar. III. BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA O‘RINDOSH SO‘ZLARNING TA’SIRI O zbek talaffuzidagi dialektal o zgarishlar mamlakat lingvistikʻ ʻ landshaftida katta rol o ynaydi, buning natijasida turli mintaqalarda fonetik farqlar ʻ yuzaga keladi. Bu xilma-xillikni muayyan fonema va tovushlarning talaffuzida kuzatish mumkin. Masalan, Toshkent viloyatida / / fonemasi [s] tarzida talaffuz ʃ qilinsa, Farg‘ona vodiysida [ ] tarzida talaffuz qilinishi mumkin. Bu dialektal ʃ farqlar o‘zbek tilining fonetik va fonologik jihatlarini o‘rganishning muhimligini ko‘rsatadi, chunki ular mamlakat ichidagi tillarning boy rang-barangligiga hissa qo‘shadi (To‘raeva, 2015). O‘zbek talaffuzidagi dialektal o‘zgarishlar O‘zbek tili fonetikasiga o‘rin olgan so‘zlar katta ta’sir ko‘rsatgan. Xorijiy so‘zlar o‘zbek lug‘atiga o‘zlashar ekan, ular o‘zlari bilan ona o‘zbek tili fonetik tizimida mavjud bo‘lmagan o‘ziga xos tovush va fonetik tuzilmalarni olib keladi. Bu hodisani o zbek tili fonemik inventarining kengayishi, [p], [j], [v] kabi ʻ tovushlarning kirib kelishida kuzatish mumkin (Jo raboev, 2015). Qo‘shma ʻ so‘zlarning kiritilishi nafaqat tilning fonetik xilma-xilligini boyitibgina qolmay, balki ona tilida so‘zlashuvchilarga ushbu xorijiy tovush naqshlarini aniq yaratishda qiyinchiliklar tug‘dirdi.O‘zbek fonetikasini o‘zlashtirishda ona tili bo‘lmaganlar duch keladigan qiyinchiliklar til fonema va tovush tizimining murakkab tabiatidan kelib chiqadi. Aniq unli va undosh tovushlar, shuningdek, undoshlar klasterlarining mavjudligi o'quvchilar uchun qiyinchilik tug'diradi. Abdullaev (2016) fikriga ko'ra, ona tili bo'lmaganlar duch keladigan alohida to'siqlardan biri /t/ va /t / tovushlari ʃ orasidagi farqdir. Fonetik diskriminatsiyadagi bu qiyinchilik ko'plab o'quvchilarning ona tillarida /t / tovushining yo'qligi tufayli yuzaga keladi. ʃ 16 Ona tili bo‘lmaganlar o‘zbek fonetikasini o‘zlashtirishda duch keladigan qiyinchiliklar O‘zbek fonetikasi va fonologiyasi sohasida tadqiqotchilar fonema va fonetik tovushlar o‘rtasidagi munosabatni tavsiflash va tahlil qilishga katta e’tibor berganlar. Atoqli olimlardan biri Abdullaev (2018) o‘zbek tilidagi fonematik tizimlarning to‘g‘ri tavsifini o‘rnatish uchun batafsil tadqiqotlar olib borish muhimligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, u fonetik xususiyatlar va tovush naqshlarini har tomonlama tushunish tilshunoslik tadqiqotlari uchun ham, til pedagogikasi uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini ta'kidlaydi. Shunday ekan, o‘zbek tilining nozik jihatlarini to‘liq anglash uchun fonemik va fonetik darajalarni chuqur o‘rganish zarur (Abdullaev, 2018). Xulosa qilib aytganda, tadqiqot o‘zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabatini o‘rganib chiqdi. Topilmalar o‘zbek tilida undoshlar, unlilar va diftonglardan iborat murakkab fonematik tizimga ega ekanligini aniqladi. Tadqiqotda o zbek tovushlarining o ziga xos xususiyatlari va ularning fonematikʻ ʻ ifodalanishi ham yoritilgan. Bundan tashqari, tilni samarali o‘rgatish va o‘rganish uchun ushbu fonetik xususiyatlarni tushunish muhimligini ta’kidladi (Karimov, 2020). Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema so'zlovchilar ongida o'z tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudqa kelqan maxsus "akustik artikulyatsion portret" yoki "tovushlar obrazi" sifatida saqlanadi. Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belqilar muayyan tovushlarni talaffuz qilish uchun nutq a'zolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik, standart holatlari haqidagi tasavvur bo'lsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tushuniladi. Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema so'zlovchilar ongida o'z tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudqa kelqan 17 maxsus "akustik artikulyatsion portret" yoki "tovushlar obrazi" sifatida saqlanadi. Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belqilar muayyan tovushlarni talaffuz qilish uchun nutq a'zolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik, standart holatlari haqidagi tasavvur bo'lsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tushuniladi. 3.1.Fonetikaning predmeti va vazifasi Fonetika – grekcha phone – tovush so’zidan olingan bo’lib, tilshunoslikning alohida bo’limi hisoblanadi va tilning tovush tomonini o’rganadi. Fonetika keng ma’noda nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq a’zolarining tuzilishini, fonetik birliklarning o’ziga xos xususiyatlarini va tovush o’zgarishi hodisalarini o’rganadi. Fonetik birliklarga nutq tovushlari, bo’g’in, fonetik so’z, takt, fraza, o’rg’u, ohang kabilar kiradi. SHuni ta’kidlash lozimki, fonetika, tabiatdagi har qanday tovushlarni emas, balki inson nutq apparatida hosil bo’luvchi, ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan nutq tovushlarini o’rganadi. Tabiatdagi boshqa tovushlarni esa fizika fanining akustika bo’limi tekshiradi. Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o’rganishda akustikaga, talaffuz qilinishi, aytilishi, hosil bo’lish tomonlarini o’rganishda fiziologiyaga talqib ish ko’radi. Fonetikaning bo’g’in, o’rg’u bilan shug’ullanuvchi tarmoqlari badiiy adabiyot, she’riyat bilan aloqador. Fonetikani o’rganish orfografiya (to’g’ri yozish), orfoepiya (to’g’ri talaffuz qilish) me’yorlarini yaxshi o’zlashtirib olishga, adabiy talaffuz bilan shevalar o’rtasidagi 18 farqni aniqlashga, boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini to’g’ri shakllantirishga katta yordam beradi. Hozirgi vaqtga kelib fonetika tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biri bo’lib, ikki mustaqil qism fonetika va fonologiyadan tarkib topgandir. Fonetikaning bo’limlari. Fonetikada nutq tovushlari turli jihatdan o’rganiladi. SHunga asosan uning quyidagi bo’limlari mavjud: 1. Umumiy fonetika – fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari haqida ma’lumot beruvchi turi. 2. Xususiy fonetika – fonetikaning muayyan bir til tovushlarini, ularning turlari fizik-akustik va artikulyasion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi. U quyidagi 2 qismdan iborat: A) tavsifiy fonetika – muayyan tilning fonetik tizimini statik (o’zgarmas) holatda (til taraqqiyotining oldingi bosqichida yuz bergan hodisalar bilan bog’lamay) o’rganadi. B) tarixiy fonetika – biror tilning tovush tizimini diaxron planda va dinamik holatda (tilning tarixiy taraqqiyoti bilan bog’lab) o’rganadi va shu asosda tilning fonetik-fonologik tizimida yuz bergan tarixiy o’zgarishlar aniqlanadi. 3. Qiyosiy fonetika – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab o’rganadi. 4. Eksperemental fonetika – nutq tovushlari, o’rg’u kabi birliklarning fizik-akustik va artikulyasion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o’rganadigan fonetikadir. 3.2.Tovush nutqning – eng kichik birligi sifatida Inson nutqi makon va zamonda ketma-ket paydo bo’ladigan kichik va katta birliklardan tashkil topadi. Tilda uch asosiy qatlam – fonetika, leksika, grammatika farqlanib, ular o’z oldiga qo’ygan vazifasiga ko’ra nutqni tarkibiy qismlarga ajratadi. Nutqning eng kichik bo’linmas birligi tovush bo’lib, tildagi so’zlar, iboralar va umuman nutq tovushlar orqali shakllanadi. Nutq tovushlari nutqning bu 19 birliklari uchun ifoda materiali bo’lib xizmat qiladi. Nutq tovushlarining quyidagi o’ziga xos uch jihati mavjud: 1. Ular nutq apparati vositasida hosil qilinadi. 2. Nutq tovushlari eshituv apparati yordamida eshitiladi. 3. Ular ijtimoiy qiymatga ega. Demak, nutq tovushlarini talaffuz etmay, shuningdek, eshitmay turib tevarak olamdagi narsa-hodisalar haqida muayyan tushunchalarga ega bo’la olmaymiz. Zero, real predmetlar tovush yoki tovushlar shaklida ongimizda qayta gavdalanadi. Muhimi tovushlarning ketma-ketligi, o’ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga axborot etkaziladi. Insonlar nutq tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar. Aynan mana shu xususiyatiga ko’ra nutq tovushlari tabiatdagi jonsiz jismlar va hayvonlarning tovushidan farq qiladi. Umuman, inson tili tovush tili bo’lib, ularning ishtirokisiz hech qanday nutq va muloqot amalga oshmaydi. Demak, nutq tovushlarini talaffuz etmay, shuningdek, eshitmay turib tevarak olamdagi narsa-hodisalar haqida muayyan tushunchalarga ega bo’la olmaymiz. Zero, real predmetlar tovush yoki tovushlar shaklida ongimizda qayta gavdalanadi. Muhimi tovushlarning ketma-ketligi, o’ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga axborot etkaziladi. Insonlar nutq tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar. Aynan mana shu xususiyatiga ko’ra nutq tovushlari tabiatdagi jonsiz jismlar va hayvonlarning tovushidan farq qiladi. Umuman, inson tili tovush tili bo’lib, ularning ishtirokisiz hech qanday nutq va muloqot amalga oshmaydi. Tilning tovush tomoni murakkab hodisa bo’lib, uni (fonetik va fonologik) jihatdan quyidagi 4 aspektda o’rganiladi: 1. Fizik – akustik aspekt. 2. Anatomik – fiziologik aspekt. 3. Perseptiv (eshitib – xis etish) aspekt. 4. Lingvistik – funksional aspekt. Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq 20 tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq- qisqaligi bilan izohlanadi. Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq- qisqaligi bilan izohlanadi. Nutq tovushlarini hosil qilishda qatnashuvchi odam a’zolari va ularning ishtiroki, harakat-holatini o’rganish anatomik-fiziologik aspektning tadqiqot doirasiga kiradi. Fonetik birliklarning eshitish a’zolariga ta’sirini his etish orqali so’zning ma’nosini yoxud nutq va gap mazmunini idrok etish qonuniyatlarini perseptiv aspekt o’rganadi. Lingvistik – funksional aspektda fonetik birliklarning ijtimoiy vazifa bajarishi ya’ni ma’no farqlash xususiyati e’tiborga olinadi. Tilshunoslikda bu aspekt fonologiya deb ataladi. XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi – til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi. U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi. Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan, «u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib, uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish 21 mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar» majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib bo’lmaydi. XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi – til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi. U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi. Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan, «u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib, uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar» majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib bo’lmaydi. (Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun, fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida umumiylik tashkil qiladi. 22 (Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun, fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida umumiylik tashkil qiladi. Fonema – tildagi ma’nodor birliklar bo’lmish so’z va marfemalarni tashkil etuvchi va ularni farqlash uchun xizmat qiluvchi, tilning eng kichik, o’zi mustaqil ma’noga ega bo’lmagan (bir planli) birligidir. Masalan, qol, qul, qo’l; tor, tog’, tok, tol; boy, bor, bog’ so’zlarida o, u, o’, r, g’, k, l; y, r, g’ fonemalariga ko’ra ma’no farqlangan. Fonemaning tovushga va tovushning fonemaga munosabati turlicha bo’ladi. Barcha fonemalar tovush hisoblanadi, ammo har bir nutq tovushini fonema deb bo’lmaydi. Jumladan, p va t undoshlari pol, tol so’zlarida alohida fonema sanaladi. SHu undoshlar kitop (kitob), ozot (ozod) so’zlarida talaffuz jihatidan alohida tovush bo’lsa ham, lekin fonema emas, ular jarangsiz tovush bilan yondosh holda yoki so’z oxirida jarangsizlashib, b, d fonemalarining varianti bo’lib kelgan. Jarangsizlashish nutq jarayonida yuz bergani uchun ham u tovushga (tovush o’zgarishi) tegishli holat hisoblanadi (fonemaga emas). Fonema variantlari Fonema varianti – fonema ottenkalari (L.V.SHcherba) deb ham yuritiladi. Fonema ottenkalari deganda til tovushlarining (fonemalarning) talaffuzdagi real ko’rinishi tushiniladi. Ular ikki xil bo’ladi: 1) kombinator ottenka – fonemaning so’z tarkibidagi boshqa tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan ko’rinishi. Masalan, ketdi- ketti («t» ning ta’sirida «d» ham jarangsizlashdi). 2) pozision ottenka – fonemalarning so’zda tutgan o’rniga ko’ra moslashishi. Masalan, kitob-kitop («b» undoshi so’z oxirida kelgani uchun ham jarangsiz «p» variantini hosil qilyapti). Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy belgilarga egMasalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar 23 bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old qator unli tarzida talaffuz etiladi. Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy belgilarga egMasalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old qator unli tarzida talaffuz etiladi. Undosh fonemalarning doimiy artikulyatsion belgilari deb ovoz va shovqinning ishtiroki, hosil bo’lish o’rni va usuli kabilar hisobga olinadi. SHuningdek, undosh tovushlar o’zbek tilida unlilardan avval kelganda aksariyat o’z artikulyatsiyalari bilan talaffuz qilinadi. Masalan, zamon, somon so’zlaridagi z, e, m undoshlari aniq talaffuz qilinyapti, noz, nos so’zlarida esa so’z oxirida kelganligi va ulardan keyin unli tovush bo’lmagani uchun aniq farqlanmaydi. Jarangli va jarangsizlik undosh fonemalarning o’zgaruvchan belgisi hisoblanadi. Jarangli undoshlar so’z oxirida va jarangsiz undosh yonida kelganda doim jarangsiz variant bilan aytiladi. Nutq tovushlari va harfni farqlash kerak. Harf tovushning yozuvdagi shartli belgisi hisoblanadi. Nutq tovushlarini talaffuz qilamiz va eshitamiz harflarni ko’ramiz va yozamiz. Tovushlarning hosil bo’lishida o’pkadan chiqayotgan havoning og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchrab yoki uchramasdan chiqishi muhim rol o’ynaydi. Harflar esa qo’l yoki turli texnik vositalar yordamida yoziladi. Harflar davriy ahamiyatga egMasalan, arab, lotin, kirill yozuvlarida «t» harfi har xil (T, ٺ ) yoziladi, lekin t tovushi yagona artikulyasion bazaga ega. Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema so'zlovchilar ongida o'z tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudqa kelqan 24 maxsus "akustik artikulyatsion portret" yoki "tovushlar obrazi" sifatida saqlanadi. Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belqilar muayyan tovushlarni talaffuz qilish uchun nutq a'zolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik, standart holatlari haqidagi tasavvur bo'lsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tushuniladi. Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. ________________________ Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995, 82-94- betlar. Fonetika – grekcha phone – tovush so’zidan olingan bo’lib, tilshunoslikning alohida bo’limi hisoblanadi va tilning tovush tomonini o’rganadi. Fonetika keng ma’noda nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq a’zolarining tuzilishini, fonetik birliklarning o’ziga xos xususiyatlarini va tovush o’zgarishi hodisalarini o’rganadi. Fonetik birliklarga nutq tovushlari, bo’g’in, fonetik so’z, takt, fraza, o’rg’u, ohang kabilar kiradi. SHuni ta’kidlash lozimki, fonetika, tabiatdagi har qanday tovushlarni emas, balki inson nutq apparatida hosil bo’luvchi, ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan nutq tovushlarini o’rganadi. Tabiatdagi boshqa tovushlarni esa fizika fanining akustika bo’limi tekshiradi. Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o’rganishda akustikaga, talaffuz qilinishi, aytilishi, hosil bo’lish tomonlarini o’rganishda fiziologiyaga talqib ish ko’radi. 25 Fonetikaning bo’g’in, o’rg’u bilan shug’ullanuvchi tarmoqlari badiiy adabiyot, she’riyat bilan aloqador. Fonetikani o’rganish orfografiya (to’g’ri yozish), orfoepiya (to’g’ri talaffuz qilish) me’yorlarini yaxshi o’zlashtirib olishga, adabiy talaffuz bilan shevalar o’rtasidagi farqni aniqlashga, boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini to’g’ri shakllantirishga katta yordam beradi. Hozirgi vaqtga kelib fonetika tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biri bo’lib, ikki mustaqil qism fonetika va fonologiyadan tarkib topgandir. Fonetikaning bo’limlari. Fonetikada nutq tovushlari turli jihatdan o’rganiladi. SHunga asosan uning quyidagi bo’limlari mavjud: 1. Umumiy fonetika – fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari haqida ma’lumot beruvchi turi. 2. Xususiy fonetika – fonetikaning muayyan bir til tovushlarini, ularning turlari fizik-akustik va artikulyasion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi. U quyidagi 2 qismdan iborat: A) tavsifiy fonetika – muayyan tilning fonetik tizimini statik (o’zgarmas) holatda (til taraqqiyotining oldingi bosqichida yuz bergan hodisalar bilan bog’lamay) o’rganadi. B) tarixiy fonetika – biror tilning tovush tizimini diaxron planda va dinamik holatda (tilning tarixiy taraqqiyoti bilan bog’lab) o’rganadi va shu asosda tilning fonetik-fonologik tizimida yuz bergan tarixiy o’zgarishlar aniqlanadi. 3. Qiyosiy fonetika – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab o’rganadi. 4. Eksperemental fonetika – nutq tovushlari, o’rg’u kabi birliklarning fizik-akustik va artikulyasion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o’rganadigan fonetikadir. Tovush nutqning – eng kichik birligi sifatida Inson nutqi makon va zamonda ketma-ket paydo bo’ladigan kichik va katta birliklardan tashkil topadi. Tilda uch asosiy qatlam – fonetika, leksika, grammatika 26 farqlanib, ular o’z oldiga qo’ygan vazifasiga ko’ra nutqni tarkibiy qismlarga ajratadi. Nutqning eng kichik bo’linmas birligi tovush bo’lib, tildagi so’zlar, iboralar va umuman nutq tovushlar orqali shakllanadi. Nutq tovushlari nutqning bu birliklari uchun ifoda materiali bo’lib xizmat qiladi. Nutq tovushlarining quyidagi o’ziga xos uch jihati mavjud: 1. Ular nutq apparati vositasida hosil qilinadi. 2. Nutq tovushlari eshituv apparati yordamida eshitiladi. 3. Ular ijtimoiy qiymatga ega. Demak, nutq tovushlarini talaffuz etmay, shuningdek, eshitmay turib tevarak olamdagi narsa-hodisalar haqida muayyan tushunchalarga ega bo’la olmaymiz. Zero, real predmetlar tovush yoki tovushlar shaklida ongimizda qayta gavdalanadi. Muhimi tovushlarning ketma-ketligi, o’ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga axborot etkaziladi. Insonlar nutq tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar. Aynan mana shu xususiyatiga ko’ra nutq tovushlari tabiatdagi jonsiz jismlar va hayvonlarning tovushidan farq qiladi. Umuman, inson tili tovush tili bo’lib, ularning ishtirokisiz hech qanday nutq va muloqot amalga oshmaydi. Demak, nutq tovushlarini talaffuz etmay, shuningdek, eshitmay turib tevarak olamdagi narsa-hodisalar haqida muayyan tushunchalarga ega bo’la olmaymiz. Zero, real predmetlar tovush yoki tovushlar shaklida ongimizda qayta gavdalanadi. Muhimi tovushlarning ketma-ketligi, o’ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga axborot etkaziladi. Insonlar nutq tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar. Aynan mana shu xususiyatiga ko’ra nutq tovushlari tabiatdagi jonsiz jismlar va hayvonlarning tovushidan farq qiladi. Umuman, inson tili tovush tili bo’lib, ularning ishtirokisiz hech qanday nutq va muloqot amalga oshmaydi. Tilning tovush tomoni murakkab hodisa bo’lib, uni (fonetik va fonologik) jihatdan quyidagi 4 aspektda o’rganiladi: 1. Fizik – akustik aspekt. 2. Anatomik – fiziologik aspekt. 3. Perseptiv (eshitib – xis etish) aspekt. 4. Lingvistik – funksional aspekt. 27 Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq- qisqaligi bilan izohlanadi. Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq- qisqaligi bilan izohlanadi. Nutq tovushlarini hosil qilishda qatnashuvchi odam a’zolari va ularning ishtiroki, harakat-holatini o’rganish anatomik-fiziologik aspektning tadqiqot doirasiga kiradi. Fonetik birliklarning eshitish a’zolariga ta’sirini his etish orqali so’zning ma’nosini yoxud nutq va gap mazmunini idrok etish qonuniyatlarini perseptiv aspekt o’rganadi. Lingvistik – funksional aspektda fonetik birliklarning ijtimoiy vazifa bajarishi ya’ni ma’no farqlash xususiyati e’tiborga olinadi. Tilshunoslikda bu aspekt fonologiya deb ataladi. XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi – til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi. U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi. Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan, «u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo 28 oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib, uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar» majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib bo’lmaydi. XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi – til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi. U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi. Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan, «u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib, uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar» majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib bo’lmaydi. 29 (Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun, fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida umumiylik tashkil qiladi. (Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun, fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida umumiylik tashkil qiladi. Fonema – tildagi ma’nodor birliklar bo’lmish so’z va marfemalarni tashkil etuvchi va ularni farqlash uchun xizmat qiluvchi, tilning eng kichik, o’zi mustaqil ma’noga ega bo’lmagan (bir planli) birligidir. Masalan, qol, qul, qo’l; tor, tog’, tok, tol; boy, bor, bog’ so’zlarida o, u, o’, r, g’, k, l; y, r, g’ fonemalariga ko’ra ma’no farqlangan. Fonemaning tovushga va tovushning fonemaga munosabati turlicha bo’ladi. Barcha fonemalar tovush hisoblanadi, ammo har bir nutq tovushini fonema deb bo’lmaydi. Jumladan, p va t undoshlari pol, tol so’zlarida alohida fonema sanaladi. SHu undoshlar kitop (kitob), ozot (ozod) so’zlarida talaffuz jihatidan alohida tovush bo’lsa ham, lekin fonema emas, ular jarangsiz tovush bilan yondosh holda yoki so’z oxirida jarangsizlashib, b, d fonemalarining varianti bo’lib kelgan. Jarangsizlashish nutq jarayonida yuz bergani uchun ham u tovushga (tovush o’zgarishi) tegishli holat hisoblanadi (fonemaga emas). Fonema variantlari Fonema varianti – fonema ottenkalari (L.V.SHcherba) deb ham yuritiladi. Fonema ottenkalari deganda til tovushlarining (fonemalarning) talaffuzdagi real ko’rinishi tushiniladi. Ular ikki xil bo’ladi: 1) kombinator ottenka – fonemaning so’z tarkibidagi boshqa tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan ko’rinishi. Masalan, ketdi- ketti («t» ning ta’sirida «d» ham jarangsizlashdi). 2) pozision ottenka – fonemalarning so’zda tutgan o’rniga ko’ra moslashishi. Masalan, kitob-kitop («b» undoshi so’z oxirida kelgani uchun ham jarangsiz «p» variantini hosil qilyapti). Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy belgilarga egMasalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik 30 kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old qator unli tarzida talaffuz etiladi. Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy belgilarga egMasalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old qator unli tarzida talaffuz etiladi. Undosh fonemalarning doimiy artikulyatsion belgilari deb ovoz va shovqinning ishtiroki, hosil bo’lish o’rni va usuli kabilar hisobga olinadi. SHuningdek, undosh tovushlar o’zbek tilida unlilardan avval kelganda aksariyat o’z artikulyatsiyalari bilan talaffuz qilinadi. Masalan, zamon, somon so’zlaridagi z, e, m undoshlari aniq talaffuz qilinyapti, noz, nos so’zlarida esa so’z oxirida kelganligi va ulardan keyin unli tovush bo’lmagani uchun aniq farqlanmaydi. Jarangli va jarangsizlik undosh fonemalarning o’zgaruvchan belgisi hisoblanadi. Jarangli undoshlar so’z oxirida va jarangsiz undosh yonida kelganda doim jarangsiz variant bilan aytiladi. Tovush va harf Nutq tovushlari va harfni farqlash kerak. Harf tovushning yozuvdagi shartli belgisi hisoblanadi. Nutq tovushlarini talaffuz qilamiz va eshitamiz harflarni ko’ramiz va yozamiz. Tovushlarning hosil bo’lishida o’pkadan chiqayotgan havoning og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchrab yoki uchramasdan chiqishi muhim rol o’ynaydi. Harflar esa qo’l yoki turli texnik vositalar yordamida yoziladi. Harflar davriy 31 ahamiyatga egMasalan, arab, lotin, kirill yozuvlarida «t» harfi har xil (T, ٺ ) yoziladi, lekin t tovushi yagona artikulyasion bazaga ega. XULOSA Xulosa qilib aytganda, inshoda o‘zbek tilshunosligidagi fonema va tovush munosabatlari har tomonlama tahlil qilingan. Muhokama qilingan asosiy fikrlar fonemalarning ta'rifi va ularning til o'rganishdagi ahamiyati, fonetikada allofonemalarning o'rni, unli va undosh tovushlarning tavsifini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, insho kontekst omillari va diftonglarning xususiyatlari tufayli ovoz ishlab chiqarishdagi o'zgarishlarni ta'kidladi. Umuman olganda, bu insho o‘zbek tilidagi fonetik tuzilishning murakkab tafsilotlarini o‘rganib, uning murakkabligi va o‘ziga xosligini yoritib berdi (Muallifning familiyasi, yili). Inshoda muhokama qilingan asosiy fikrlarni takrorlash O‘zbek tilini o‘rganishda fonetika va fonologiyani tushunish katta ahamiyatga ega. Fonetika tovushlarning jismoniy va akustik xususiyatlarini o rganishni o z ichiga ʻ ʻ 32 olsa, fonologiya esa tildagi tovushlarning mavhum va aqliy ifodalanishiga e tibor ʼ qaratadi. Ushbu jihatlarning nozik tomonlarini tushunib, o‘quvchilar so‘z va jumlalarni to‘g‘ri talaffuz qila oladi, bu esa ona tilida so‘zlashuvchilar bilan samarali muloqot qilish imkonini beradi (Cho‘lponqulov, 2020). Bundan tashqari, fonetika va fonologiyani chuqur bilish o‘quvchilarga o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan turli fonetik o‘zgarishlar va dialektal tafovutlarni bilish va izohlashga yordam beradi (Cho‘lponqulov, 2020). Bu bilimlar tilda ravon gapirish va tushunish qobiliyatini rivojlantirish uchun juda muhim bo‘lib, uni o‘zbek tilini o‘rganishning muhim tarkibiy qismiga aylantiradi. O‘zbek tilini o‘rganishda fonetika va fonologiyani tushunishning ahamiyati Xulosa qilib aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabatlarini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Bu o‘zbek tilida til hosil qilish va idrok etish mexanizmlarini yaxshiroq tushunish imkonini beradi. Tovush o zgarishlari va fonema tarqalishini tartibga soluvchi fonologik qolip va qoidalarni ʻ o rganib, tadqiqotchilar o zbek fonologiyasining o ziga xos xususiyatlari haqida ʻ ʻ ʻ tushunchaga ega bo ladilar. Bu bilim turli xil ilovalar, jumladan, tilni o‘rgatish va ʻ 33 ADABIYOTLAR : 1. O'zbekiston respublikasi prezidenti asarlari va ma'ruzalari. 2. I.Karimov “Barkamol avlod orzusi» asari 2000 yil. 3. Sh. Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-Yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi» asari 2021 yil 4. Abduraxmonov A., Sulaymonov A , Xoliyorov X, Omonturdiyev J. hozirgi o‘zbek adabiyo tili. Sintaksis. Toshkent. O‘qituvchi, 1979, 62-87-betlar. 5. Sayfullayeva R. Mengliyev B.,Boqiyeva G., Qurbonova M.,Yunusova Z.Abuzalova M. Hozirgi o zbek adabiy tili. –T.: «Fan va texnologiya», ʻ 2009.. 6. O‘zbek tili grammatikasi Sintaksis Toshkent, Fan, 1976, 139-163-betlar. 7. G‘ulomov A., Askarova M. Hozirgi o‘zbek adabiyo tili. Sintaksis. Toshkent: o‘qituvchi, 1965, 120-141-betlar. 8. Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995, 82-94-betlar. 9. Omonturdiyev J. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida gap bo‘laklari tipologiyasi. Toshkent: o‘qituvchi, 1988, 119-208-betlar. 34

Oʻzbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi

Sotib olish