O’zbekiston 1946-1985 yillarda - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	491.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Asliddin Saidmurodov

Ro'yxatga olish sanasi 21 Mart 2024

0 Sotish

O’zbekiston 1946-1985 yillarda

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTAʼ ʼ
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
“O ZBEKISTON TARIXI VA MANBAShUNOSLIK”
ʼ
KAFEDRASI
“O ZBEKISTON TАRIXI” FАNIDАN
ʼ
KURS ISHI
MАVZU : “ O’zbekiston 1946-1985 yillarda ”
Bajardi: 3-kurs 303-guruh
talabasi Ximmatov S
Ilmiy rahbar: k.o q. D.Yangiboeva
ʼ

TERMIZ – 2022
MUNDARIJA:
Mavzu;O’zbekiston 1946-1985 yillarda
Kirish..............................................................................................3-4-bet
I – BOB IKKINCHI JAHON URUSHIDAN KEYIN O’ZBEKISTON
1 .1. 1946-1985 yillarda Respublika sanoati, uning bir tomonlama
rivojlantirilishi ……………………………………………………….….. ... 5-12-bet
1.2 . XX asrning 50-80 yillarida respublika ma’naviy-madaniy hayoti ...... 13-22 - bet
II–BOB 1946-1985 YILLARDA SOVETLAR YURITGAN SIYOSAT
2.1. Ma’naviy hayot sohalaridagi mafkuraviy cheklashlar, byurokratik
holatlarning avj oldirilishi va uning oqibatlari .......................................... 23-25-bet
2.2. Urushdan keyingi yillarda ma’muriy-buyruqbozlik tizimi
zo’ravonligining ko’chayishi ................................................................. ... 26- 30- bet
Xulosa......................................................................................31-32-bet
Foydalanilgan adabiyotlar......................................................33--bet
ILOVA………………………...............................................................34-36-bet

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Turkiston o’lkasi uzoq o’tmishga ega bo’lib, hozirgacha
bo’lgan davr ichida ko’plab “qora kunlar” ni boshdan kechirdi. Shunday “qora
kunlar” dan biri bu shundoq ham chor Rossiyasi ta’sirida aziyat chekayotgan
Turkistonning sho’rolar tomonidan istibdod etilishi edi.Chor Rossiyasi yurtimizni
bosib olib to biz davlat mustaqilligimizni qayta tiklagunimizga qadar o’rta hisobda
130 yil vaqt o’tdi. Shu davr ichida xalqimiz boshiga ne-ne kulfatlar, baloyu ofatlar
yog’ilmadi. Xoh siyosiy , ijtimoiy-iqtisodiy hayotni olaylik, xoh ma’naviy, madaniy
sohani. ...ayniqsa, sho’rolar hukmronligi yillarida xalqimiz tashqi dunyodan
butunlay uzilib qo’yildi 1
. Yetmish yildan ortiq davrda boshimizdan qanday
ma’naviy, madaniy tazyiq, xo’rliklar kechganini ham yaxshi bilamiz.O’zbekiston
davlat mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan tarixiy haqiqatni tiklash uchun, yangicha
va xolis yondashuv, sovet davrida yuzaga kelgan Vatanimiz tarixidagi noxolisliklarni
milliy mustaqillik mafkurasi asosida tugatish uchun qulay shart-sharoit qaror topdi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov "Turkiston" gazetasi muxbirining
savollariga bergan javoblarida mustabid sovet tuzumi davriga munosabat bildirar
ekan: "…bugun biz ota-bobolarimizga… sun’iy ranglar bilan ajratib baho
bermasligimiz, balki ularning hayotini, ular yashagan davrning mohiyatini to’g’ri
tushunishga harakat qilishimiz lozim" 2
,deb ta’kidlagan edi. Modomiki, shunday
ekan, his-hayajonga berilmasdan, mustabid siyosiy tuzum tarixi bilan xalqimiz
tarixini ajrata bilishimiz, uni xolisona yoritishimiz zarur.Darhaqiqat, chor
mustamlakachiligi o’zining behad zulmkorligi, qabohati bilan yurtimiz , uning
jafokash odamlari tanasida o’chmas dog’-hasrat qoldirdi. U ajdodlarimizni ma'nan
va ruhan qo’llab-quvvatlab kelgan asl ma'naviy qadriyatlarni zavol toptira borib,
ularning jismi-jonida mavj urib kelgan milliy istiqlol va erk tuyg’ularini asta-sekin
so’ndirishga urinib keldi. Yurtimiz tuprog’ini qonga belagan chor zobitlaridan biri,
qonxo’r general Skobelevning: “Millatni yo’q qilish uchun uni qirish shart emas,
uning madaniyatini, san'atini, tilini yo’q qilsang bas, tez orada o’zi tanazzulga
uchraydi”, deb aytgan behayo so’zlari bekorga aytilmagan, albatta.O’lka
jadidlarining rahnamosi M.Behbudiyning “Haq olinur, berilmas!” shiorida ozodlik
uchun kurash g’oyasining muqarrarligi o’z yorqin ifodasini topgan edi.Butun
Turkistonni larzaga keltirgan hamda chor mustamlakachilarini sarosimaga solgan
o’lka xalqlarining 1916-yilgi milliy-ozodlik harakati ham yurt ozodligi yo’liga
bag’ishlangan edi.Muxtasar qilib aytganda, Vatan ozodligini, davlat mustaqilligini
qo’lga kiritish Turkiston xalqlarining asriy orzusi edi.

1917 yil 27 fevralda Rossiyadagi fevral burjua-demokratik inqilobi g'alabasi tufayli
podsho Nikolay II taxtdan ag'darilib, hokimiyat tepasiga rus burjuaziyasi chiqdi va
ular muvaqqat (vaqtli) xukumat tuzdilar.Petrogradda bo'lib o'tgan hodisalarlar
ta'siri ostida Turkistonda yangi hokimiyat tuzilmalarini barpo qilish yuzasidan
kuchli jarayon boshlandi. Bolsheviklar ta'sirida hamma shahar va ishchilar
mavzelarida ishchi va soldat deputatlari Sovetlari tuzila boshladi. Ular inqilobiy
demokratiya orzusini yuzaga chiqarishga vakil etilgan va muvaqqat hukumat
mahalliy muassasalarining xatti-harakatlari ustidan nazorat olib borish huquqini
da'vo qiladigan qurollangan xalq organlari tariqasida tashkil topib bordi. Bu
sovetlar xay'atiga asosan yevropalik aholi vakillari kirdi.Rossiyada vujudga kelgan
ikki hokimiyatchilik oqibatida Turkiston o’lkasida ham ijtimoiy-siyosiy kurashlar avj
oldi. Bolsheviklar Turkistonda ham hokimiyat uchun faol kurashga kirishdilar va bu
yo’lda mahalliy aholiga tenglikni hamda erkinlik vada qilgan holda ulardan
foydalandilar. Ammo hokimiyat sho’rolar qo’liga o’tgach berilgan barcha vadalar
unitildi , aksincha Buxoro va xiva davlati hududlari daxshatli qirg’inlar evaziga bosib
olindi va mustamlaka asoratiga solindi. Qisqa muddat ichida Turkiston xalqlarining
milliy davlatchiligiga barham berildi, tarixidan mahrum qilindi, dini taqiqlab
qo’yildi, tiliga kishan solindi, madaniyat va m’naviyati haqorat qilindi.Mustaqillikga
erishilgach Prezident Islom Abdug’aniyevich Karimov haqqoniy tarixni yuzaga
chiqarish va tarixiy haqiqatni anglashga katta e’tibor qaratdilar. Bu borada ko’plab
ishlar amalga oshirildi. Jumladan sovet istibdodining salbiy jihatlari yaqqol
ko’rsatib berildi, “bosmachi “ lar tarzida tarixga kiritilgan xalq qahramonlarining
tarixiy xotirasi tiklandi hamda ulug’landi. Bu borada o’z tarixiy xotirsiga ega inson-
irodali insondir g’oyasiga amal qilindi.Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy
quvvat oladigan xalqni engib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz,
xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan
qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur. 3
Chunki tarix-xalq ma’naviyatining
asosidir.
Mavzuning maqsad va vazifasi : Mustabit tuzum urushdan keyingi siyosati
davridagi adolatsizlik, nohaqliklarni ochib berish; Xalqimiz boshidan o'tkazgan
musibatlarni chuqur anglagan holda ularning xatolarni kelajakda takrorlamaslik
uchun uning mohiyatini chuqurroq anglatish; xalqimiz o'z haq-huquqi uchun
kurashdagi matonatini ko'rsatish, Zero, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M.
Mirziyoyev aytganlaridek: «O'zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz har qanday qiyinchilik, to'siq va
sinovlarni o'z kuchi va irodasi bilan yengib o'tishga qodir, deb baralla aytishga to'la
asos beradi»
Kurs ishining ilmiy va uslubiy asoslari: Mavzuni yoritish jarayonida O‘zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov hamda O‘zbekiston Respublikasi
amaldagi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev asarlarida va yangi qabul qilingan

Qarorlarida ilgari surilgan holislik, haqqoniylik asosiy vazifa qilib olindi hamda R.
Shamsutdinov, N. Karimovlarning ilmiy tadqiqot asarlaridan keng foydalanildi.
A’zamxo’jayev S. Turkiston birligi uchun. Toshkent. “Fan”, 1995. 22-23-bet
I – BOB IKKINCHI JAHON URUSHIDAN KEYIN O’ZBEKISTON
1.1. 1946-1985 yillarda Respublika sanoati, uning bir tomonlama
rivojlantirilishi
Urushdan keyingi yillarda O'zbekistonda sanoatni tiklash va rivojlantirish hukmron
Markaz oliy manfaatlaridan kelib chiqilib, lining "sotsializm va kommunizm
jamiyati" qurishdan iborat bosh strategik vazifalari, dasturiy rejalariga asoslanib
hamda O'zbekistonning boy xomashyo va mineral resurslaridan maksimum foyda
olishni ko'zlab bu sohaga e'tibor qaratib borilgan.O'zbekiston iqtisodiyoti va uning
muhim bo'g'ini sanalgan sanoat urushdan keyingi 1946-1950- yillarda tiklandi va
rivojlanib bordi. 1946-1950— yillarda 150 dan ziyod yangi sanoat korxonalari
qurilib ishga tushinldi. Quwatiga ko'ra SSSRda uchinchi o'rinda turuvchi Farhod
GESning birinchi va ikkinchi navbatlari qurib bitkazildi. 1-Oqqovoq, 1-Bo'zsuv, 2-
Bo'zsuv va boshqa gidroelektr stansiyalar qurildi. Qora metallurgiya sanoati
rivojlandi. O'zbek metallurgiya kombinatining "300" prokat stani va yupqa listli
"700" prokat stani qurildi, marten va prokat sexlari loyihada belgilangan quwatga
yetdi."Toshselmash", "O'zbekselmash", "Chirchiqselmash", Samarqandagi
"Krasniy dvigatel" va boshqa zavodlar paxtachilik bilan bogMiq mashinalar ishlab
chiqarishni keng yo'lga qo'ydilar. 1950— yilda 4803 ta chigit seyalkalari, 7784 ta
traktor kultivatorlari tayyorlandi. 1950— yilda 4641 ta SX-40 paxta terish
mashinalari layyorlandi. Paxta tozalovchi mashinalar ishlab chiqarish 1946— yilda
363 ta bo'lgan bo'lsa, 1950— yilga kelib ularning soni 1251 taga yetdi.Shuningdek,
yoqilg'i sanoati tiklandi va rivojlandi. Farg'ona vodiysida Moylisoy, Shahrixon,
Surxondaryoda Kokaydi va Lalmikor neft konlari ochilib foydalanishga topshirildi.
Oltiariq neftni haydash zavodi kengaytirildi. Neft ishlab chiqarish 1950— yilda
respublikada 1,3 mln. tonnadan oshib ketdi. Polvontosh-Asakagaz quvuri
qurildi.Yengil sanoat o'sib bordi. Farg'ona va Qo'qonda yangi to'qimachilik
kombinatlari, Toshkentda trikotaj fabrikasi, Buxoro, Samarqand va Namangandaip
yigirish fabrikalari qurilib ishga tushirildi. Agar 1941— yilda 107 mln. metr ip-
gazlama ishlab chiqarilgan bo'lsa, 1950— yiida 161 mln.metr ip-
gazlamatayyorlandi.1950-1985— yillar O'zbekiston tarixidagi murakkab

davrlardan biridir. Bir tomondan, O'zbekiston xalqining fidokorona, bun-yodkorlik
mehnati tufayli respublika iqtisodiyoti anchagina rivojlandi. Ikkinchi tomondan,
sobiq
1. Karimov I.A. O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. Asarlar,1-jild. –T.: O'zbekiston, 1996.
2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. T.: O'zbekiston,1996.
Ittifoqda hukmron bo'lgan totalitar tuzum, ma'muriy-buyruqbozlikning kuchayishi
natijasida ijtimoiy, iqtisodiy va ma'naviy hayotda bir qator muammolar, nohush
xolatlarto'planib. pirovardida inqirozli vaziyatni keltirib chiqardi.Energetika va
yoqilg'i sanoati. 50-80— yilarda elektr energiyasi tarmog'i kengaytirildi. 7-
Shahrixon GESi, ikkita Namangan GESlari, ikkita Bo'zsuv GESlari, Chorvoq
GESi, Xojikent GESi qurilib ishga tushirildi. Gaz bilan ishlaydigan Angren,
Taxiatosh, Navoiy, Sirdaryo, 2-Angren GRESlari qurilib ishga tushirildi. 1985—
yilda O'zbekiston elektrostansiyalarining umumiy quwati 9,9 mln, kilovatdan ortdi.
Shu yili 47,9 milliard kilovatt-soat, ya'ni 1940— yilga nisbatan 100 baravar, 1950
— yilga nisbatan 18 baravar ko'p elektr energiyasi ishlab chiqarildi. Elektr
uzatgich liniyalari qurilishi kengaydi. Respublikaning barcha elektr stansiyalari
O'zbekiston yagona energosistemasiga ulandi. Shuningdek, O'zbekislon,
Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston va Turkmaniston respublikalarining yirik
elektr stansiyalari Markaziy Osiyo yagona elektr sistemasiga ulandi. Natijada
sanoat, qurilish, transport, qishloq xo'jaligini elektrlashtirish ancha kengaydi,
xonadonlarni elektr energiyasi bilan ta'minlash yaxshilandi.Yoqilg'i sanoati o'sdi.
50— yillarda Surxondaryo viloyatidagi Sharg'un tosh ko'mir koni o'zlashtirildi va
yuqori sifatli qo'ng'ir ko'mir qazib chiqarila boshlandi. 60— yillarda Buxoro va
Xorazm viloyatlaridagi Gazli, Jarqoq, Sho'rtepa, Sho'rchi neft konlari o'zlashtirildi.
70— yillarda Farg'ona vodiysida yangi neft konlari ishga tushurildi. 1959— yili
qurilib foydaianishga topshirilgan Farg'ona neftni qayta ishlash zavodi ancha
kengaytirildi. Zavodda texnika moylari, benzin, dizel yoqilg'isi, parafin va boshqa
35 xil mahsulotlar ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi.O'zbekistonda gaz sanoati
Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida yirik gaz konlarining izlab topilishi va
o'zlashtirilishi bilan bog'liq ravishda yuksalib bordi. 50— yillarning ikkinchi
yarmida "O'zbek-neftegazrazvedka" tresti amalga oshirgan geologik-qidiruv ishlari
natijasida 1956— yili gaz lari 500 miliard kubometrga teng bo'lgan, foydalanishga
eng qulay Gazli koni ochildi. Shuningdek, Muborak, O'rtabuloq, Qultog', Shapatti,
Uchqir, Jarqoq, Qoravulbozor, jami 100 dan ortiq neft va gaz konlari topildi.
Ularda 2 trillion kubometr gaz, 250 mln tonna neft zaxiralari borligi
aniqlandi.3958-1960— yillarda 767 km uzunlikdagi "Jarqoq-Buxoro-Samarqand-
Toshkent" gaz quvuri qurib bitkazildi. Uning yillik quwati 4,5 mlrd kub-metr
gazga teng edi. 1964-1966— yillarda Muborak-Toshkent-Chimkent-Almati gaz
quvuri qurilib foydalanishga top-shirildi. Uzunligi 1317 km, diametri 720 mm

po'lat quvurlari orqali Qashqadaryo gazidan O'zbekistonning ko'pgina shaharlari,
shuningdek, Qozog'iston va Qirg'iziston xalqi bahramand bo'ldi. Keyingi yillarda
Toshkent-Bishkek-Almati oralig'ida ikkinchi gaz quvuri qurildi. Shunday qilib,
1958-1980— yillarda Buxoro va Qarshi, Gazli rayon-laridan Toshkent-Bishkek-
Almati yo'nalishida yotqizilgan gaz quvur-larining umumiy uzunligi 5686 km
(uning 3618 km O'zbekistonda yotqizilgan ), yillik quwati 23 mlrd kub-metr gaz
yoqilg'isini tashkil etardi. 70 yillarda Muborakda qurilgan eng yirik gazni qayta
ishlash zavodi yiliga 10 mlrd kubometr gazni tozalab berib turdi va yiliga 160
ming tonna oltin gugurt ishlab chiqarilishini ta'minladi.1974-78— yillarda Xovos-
Farg'ona quvuri yotqazildi. Uzunligi 677,8 km dan iborat bo'lgan bu gaz yo'lining
425,8 kilometri O'zbekistondan, qolgan qismi Tojikiston hududidan o'tadi.
Qashqadaryo va Buxoro "Zangori yoqilgT'sidan qardosh Tojikiston xalqi ham
bahramand bo'ldi.O'zbekistonlikiar respublikamiz hududidan ko'plab boy tabiiy
gaz konlarining topilishi va o'zlashtirila boshlanishidan behad xursand bo'ldilar.
Har bir oila o'z xonadonida "Zangori yoqilg'i"dan foydalanishni orzu qilardi.
Ammo o'zbek xalqi respublikamiz hududida topilgan gaz konlariga xo'jayin emas
edi, ularning xo'jayini uzoqda - Moskvada edi. O'zbekiston gazidan qanday
foydalanishni Markaziy hokimiyatda o'tirganlar belgilardi. Markaziy hokimiyat
O'zbekiston gazidan, awalo, Uraldagi, SSSRning Yevropa qismidagi shahar va
posyolkalarni, korxona va xonadonlarni gazlashtirishda foydalanishga
kirishdi.• 1961-63— yillarda zudlik bilan Buxoro-Ural O'rtasidagazquvuri
yo'lining l'-nchi, 2-nchi va 3-nchi navbatlari qurildi. Umumiy Lizunligi 6100 km
dan uzun bo'lgan Buxoro-Ural gaz transport sistemasining yillik o'tkazuvchi
quvvati 21 mlrd kub metr o'zbek zangori oloviga teng edi.• Markaziy hokimiyat
bu bilan cheklanib qolmadi, O'zbekiston va Turkmaniston gazini bir yo'la katta
miqdorda G'arbiy viloyatlarga uzatish rejalarini tuzdilar. Bu reja O'rta Osiyo-
Markaz gaz quvuri nomini oldi. 1965-75— yillarda 2750 km uzunlikdagi O'rta
Osiyo-Markaz gaz yo'li qurildi. Ikki yo'nalishdan iborat O'rta Osiyo-Markaz gaz
quvurining umumiy uzunligi 5500 km bo'lib, bu yo'llar yiliga 80 mlrd kub-metr
yoqilg'i uzatish quvvatiga ega edi.Shunday qilib, o'zbek "zangori yoqilg'isi" uzoq-
uzoq joylardagi korxonalar va xonadonlarni isitdi, O'zbekistonlikiar, asosan,
qishloq aholisi yonginasidan o'tgan gaz quvurlariga ming alam bilan qarab
qolaverdi, bu mamlakatimiz qaramligining oqibati edi, albatta. 1985— yilga kelib
respublikada atigi 2,8 mln kvartira, jumladan, qishloqlardagi 1,3 mln xonadon
gazlashtirilgan edi, xolos.Kimyo sanoati. Kimyo sanoatini rivojlantirishda gaz,
neft, oltin-gugurt, ozokrit, oshtuzi, ohak, grafit, rangli metallurgiya chiqin-dilari,
paxta va kanopni qayta ishlashdan hosil bo'ladigan chiqindilar boy xom-ashyo
bo'lib xizmat qildi. 50— yiilarda mineral o'g'itlar ishlab chiqaruvchi Samarqand
superfosfat zavodi, 1962— yilda Farg'ona azot o'g'iti zavodi, 1965— yilda Navoiy
kimyo kombinati, 1969— yilda Olmaliq kimyo zavodi qurilib ishga tushirildi.
1985— yilda respublika kimyo korxonalarida 7,8 mln tonna mineral o'g'itlar ishlab
chiqarildi, bu 1960— yildagidan 7 marta, 1950— yildagiga nisbatan 15 marta

ortiqedi. Respublika qishloq xo'jaligi mineral o'g'itlar bilan ta'minlandi va boshqa
respublika, viloyatlarga o'g'itlar chiqarildi.O'zbekistonda kimyo tolalari (Farg'ona
kimyo tolalari zavodi ), plastmassalar (Ohangaron "Santexnik" zavodi, Jizzax
plastmassa turbalari zavodi), maishiy kimyo mahsulotlari (1971— yilda barpo
etilgan Olmaliq maishiy kimyo zavodi, Quvasoy, Namangan kimyo zavodlari,
1971— yilda Toshkent yog'-moy zavodi tarkibida
3. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida. Xavfsizlikka tahdid,barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O'zbekiston, 1996
4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. – T.: O'zbekiston, 1998 .
qurilgan sintetik yuvish vositalari zavodi) ishlab chiqarish yo'lga
qo'yildi.Respublika kimyo sanoatida zaharli vositalar, kislotalar ishlab chiqarish
katta o'rin tuiardi. Andijon gidroliz zavodi, Farg'ona furan birikmalari zavodi,
Yangiyo'l bioximiya zavodi paxta, sholi, paxta chiqindilaridan spirt, oqsil,
drojjilari, furan va boshqa mahsulotlar tayyorladilar. Farg'onada sellyuloza,
Navoiyda kotaran, Chirchiqda kaprolaktam ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi. 1960—
yilda 235,4 ming tonna sulfat kislotalari ishlab chiqarilgan bo'lsa, 1985— yilda 2,3
mln tonna tayyorlandi.Markaziy hokimiyat tomonidan zaharli kimyo vositalari
ishlab chiqarish respublikaga tiqishtirildi. 1985— yilda 47,9 ming tonna turli
zaharli ximikatlar ishlab chiqarildi.Zaharli vositalarining respublika paxta
maydonlarida haddan tashqari keng qo'llanilishi natijasida atrof-muhit, ekologik
vaziyat buzildi, odamlar turli - tuman kasalliklarga chalindi. Odamlar sog'lig'i
hisobiga paxta xomashyosiga ko'rsatilgan "g'amxo'rlik" xalqqa qimmatga
tushdi.Metallurgiya sanoati. 1962— yilda O'zbekiston metallurgiya sanoati
kombinatida uzluksiz po'lat quyish qurilmasi ishga tushirildi. 1970-1980- yillarda
elektr yordamida po'lat eritish kompleksi va uning ikkita pechi qurib ishga
tushirildi. Kombinatda po'lat idishlar ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi. Po'lat eritish
1985— yilda 1,2 million tonnaga yetdi.50—yillarda Olmaliq -Angren tog' sanoati
rayonida mis, qo'rg'oshin, rux, volfram, molibden va boshqa nodir metallar koni
topildi, ularni o'zlashtirish jarayonida yirik Olmaliq kon-metallurgiya kombinati
bunyod etildi.O'zbckistonda 60—yillarda oltin qazib olish sanoati bunyod etildi.
Muruntov, Chodak, Konbuloq oltin konlari, Farg'ona vodiysidagi daryo
o'zanlaridan sochma oltin, Nurota, Qurama, Zarafshon, Hisor, Pomir tog'larida
oltin tarkibli kvars tomirlari va rudalar mavjudligi aniqlandi. Respublika hududida
30 ta oltin koni aniqlandi. Oltin qazib oluvchi Muruntov tog' boyitish kombinati,
Marjon-buloq kombinati qurildi. "O'zbek oltin" birlashmasi tuzilgach, uning
tarkibida Chodak boyitish kombinati(1965), Angrenda oltin saralash fabrikasi
qurilib ishga tushirildi.O'zbekiston hududidagi rangli metal! konlariga, shuningdek,
oltin konlariga, ulardan noyob va nodir metallar qazib olishga respublika
xo'jayinlik qilmasdi, ularga Ittifoq hukumati xo'jayinlik qilardi. O'zbekiston
hukumati bu konlar va korxonalarda qancha oltin, mis, qo'rg'oshin, rux, volfram,
molibden va boshqa nodir metallar qazib olinayotganini, ularni kimlar qaerga olib

ketayotganini, qaerda va qancha pulga sotilayotganini bilmas edi. Bu haqda
gapirish va yozish ham taqiqlangan edi. Bu holat o'sha paytlarda "O'zbekiston
suveren respublika" degan iboraning naqadar yolg'on, quruq gap ekanligini yaqqol
ko'rsatuvchi misoldir.Mashinasozlik sanoati. 50-80—yillarda O'zbekiston
mashinasozlik industriyasi ko'p tarmoqli sohaga aylandi. 1985—yilda respublika
sanoatida faoliyat ko'rsatgan 1549 ta ishlab chiqarish birlashmalari, kombinatlari
va korxonalarining 100 dan ortig'i mashinasozlik tarmog'iga tegishli bo'lib, ularda
tayyorlangan mashinalar salmog'i butun sanoat mahsulotining 16 foizini tashkil
etardi.Respublikada, birinchi navbatda, paxtachilikka xizmat qiluv-chi
mashinasozlik tarmog'ini rivojlantirish tadbirlari amalga oshi-rildi. Toshkent
qishloq xo'jaligi mashinasozligi zavodi (Tashsel-mash) qishloq xo'jaligi
mashinasozligining bosh korxonasi hisoblanardi. "Tashsetmash" zavodida 1960—
yilda 3184 ta paxta terish mashinasi ishlab chiqarilgan bo'lsa, 1985— yilda 9425 ta
shunday mashina tayyorlanadi.1957— yilda paxta tozalash sanoati uchun
mashinalar ishlab chiqaruvchi "Tashxlopkomash" zavodi bazasida yirik
"Tashavtomash" zavodi barpo etildi. Zavodda paxtani qop- qanorsiz tashuvchi
transport vositalari va gaz-51 yuk avtomobili uchun ehtiyot qismlar ishlab
chiqarish yo'lga qo'yildi. Bu zavod 1967-1971— yillarda qayta jihozlanib, traktor
ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi va unga Toshkent traktor zavodi nomi berildi.1948
— yildan boshlab O'zbekiston qishloq xo'jaligi (O'zbeksel-mash) zavodi o'rish
mashinalari, diskli baranalar, charxlash stanoklari, nasos changlagich-purkagichlar,
motigalar, chigit ekish mashinalari ishlab chiqarardi. 1960— yilda bu zavodda
ko'rak chuvish mashinasi, 1965— yilda yerga to'kilgan paxtani teradigan,
g'o'zapoya yuladigan mashinalar tayyorlash yo'lga qo'yildi. 1956— yilda qurilib
ishga tushirilgan Andijon irrigatsiya mashinasozligi zavodida yangi yerlarni
o'zlashtirish, kanallar va suv omborlari qurilishi bilan bog'liq zovur kovlaydigan
mashinalar, suv nasoslari, avtoben-zosisternalar, yer tekislaydigan buldozerlar va
skreperlar, grayderlar va kanallar tozalaydigan mashinalar, yuk ortib tushiradigan
murak-kab mexanizm va uskunalar ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi. 50-60—
yillarda qurilgan Toshkent mashinasozlik zavodi, Andijon "Kommunar" zavodida
paxta tozalash mashinalari, linterlar, paxta toylarini qabul qilish, saqlash,
xillashning ko'p mehnat talab qiladigan jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish
mashinalari, quritish-tozalash asboblari, yuk tashish mashinalari ishlab chiqarish
o'zlashtirildi.O'zbekiston aviatsiya sanoati ham o'sib bordi. Toshkentda 1941 —
yilda Ximki shahridan keltirilgan zavod asosida aviatsiya zavodi barpo etilgan edi.
Dastlab u PS-84 va 1L-2 samolyotlarini ishlab chiqara boshladi. Toshkent
aviatsiya zavodida 1953—yilda IL-14, 1958—yilda turli tipdagi transport
samolyotlari, 1966— yildaesaAN-22 samol-yotlari tayyorlash yo'lga qo'yildi. 1972
— yilda V.P. Chkalov nomidagi Toshkent Aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi
tashkil etildi. Uyush-maga Toshkent aviatsiya zavodi (bosh korxona), Andijon
mexanika zavodi, Farg'ona mexanika zavodi va Toshkent kislorod zavodi
birlashtirildi. Birlashmada samolyot yig'iladi, uning turli detal va uzellari, xalq

iste'moli buyumlari ishlab chiqariladi.Qurilish sanoati. 50-80— yillarda
O'zbekistonda qurilish materiallari sanoati rivojlandi. 1985— yilda qurilish
materiallari sanoa-tining 1851 korxonasi, 11 ta yirik panelli uysozlik
kombinatlarida turli xil qurilish materiallari-sement, shifer, asbosement quvurlar,
pardo/.lash plitalari, issiqni saqlaydigan (termoizolyatsion), gidroizol-yatsion
materiallar, keramik quvurlar, emallangan cho'yan vannalar, rakovinalar, cho'yan
kanalizatsiya quvurlar, keramik buyumlar, sopol quvurlar ishlab chiqarildi.
Mahalliy sanoat korxonalarida alibaster, ganch, ohak, cherepitsa, chiy, qamish,
plitalar ishlab chiqarish yo'lga qo'yilgandi.Yengil sanoat. Respublikada yengil
sanoatni ustun
1. Karimov I.A. O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. Asarlar,1-jild. –T.: O'zbekiston, 1996.
2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. T.: O'zbekiston,1996
darajada rivoj-iantirishga imkon beruvchi barcha omillar - ko'plab paxta, pilla,
kanop xomashyosi, yoqilg'i-energetika, yetarli darajada mavjud edi. Qolaversa,
Respublikaning tez ko'payib borayotgan aholisi yengil sanoat mahsulotlarining
asosiy iste'molchisi ham edi.Tarix bunday omillar davlat mustaqilligi
sharoitidagina to'ia hisobga olinishi mumkin ekanligini ko'rsatdi. 50-80—
yillardagi qaramlik sharoitida O'zbekistonda yengil sanoat birtomonlama
rivojlanishga yo'naltirildi. Asosiy e'tibor paxta qabul qilish, paxta tozalash, pilla-
chilik, qorako'l teriga va kanop tolasiga dastlabki ishlov berish, jun yuvish
tarmoqlarini rivojlantirishga qaratildi. O'zbekiston bunday xomashyolardan tayyor
mahsulotlar tayyorlash imkoniyatiga ham, huquqiga ham ega emas edi. Bu
masalani markaziy hokimiyat hal qilardi. Tayyor xomashyo Ittifoqning boshqa
shaharlariga olib ketilardi va tayyor mahsulotga aylantirilardi, ortib qolgan
xomashyo boshqa mamlakatlarga sotilardi va undan katta daromad
olinardi.Respublikada 80— yillarda 107 ta paxta tozalash zavodi, ko'pchiligi
quritish, tozalash sexlariga ega bo'lgan 490 paxta punktlari ishladi. 70-80 yillarning
boshlarida respublika to'qimachilik sanoati korxonalari -
Buxoroto'qimachilikkombinati (1973), Andijon ip-gazlama kom-binati (1979),
Nukus ip-gazlama kombinati (1983), Jizzax paxta yigiruv fabrikasi, yirik
to'qimachilik kombinatlarining Qo'rg'ontepa, Marhamat, Yangiqo'g'on, Beshariq,
Rishton, Vobkent, G'ijduvon filiallari qurildi. Toshkent va Farg'ona to'qimachilik
kombinatlari tarkibidagi bir qator fabrikalar qayta jihozlandi. Ip-gazlama ishlab
chiqarish 1960— yildagi 234,7 million metrdan 1985— yilda 395,7 millon metrga
ko'paydi. Yiliga Respublikada 1,5 million tonna paxta tolasi yetishtirib berildi.
Respublika to'qimachilik sanoati yetishtirilgan paxta tolasining atigi 10 foizini
qabul qilish va tayyor mahsulotlarga aylantirish imkoniyatiga ega edi. 90 foizi esa
olib ketilardi.Oziq-ovqat sanoati. O'zbekistonda mahalliy xomashyoni qayta
ishlashga asoslangan oziq-ovqat sanoatining yog'-moy, konserva, non, un yormasi,
qandolat, go'sht, sut, baliq, choy, tamaki, vino yetishtiruvchi tarmoqlari faoliyat

yuritdi. 1985— yilda oziq-ovqat sanoati kompleksida 271 korxona faoliyat
ko'rsatdi. Tarmoqning respublika sanoat mahsulotlari umumiy hajmidagi salmog'i
14 foizni tashkil etdi. Butarmoqda yog-moy sanoati yetakchi o'rinda turardi. 1970
—yillarda respublkada ishlaydigan 17 ta yirik yog' -moy korxonasi 2,2 million
tonna paxta chigitini qayta ishlab, 294 ming tonna paxta yog'i ishlab chiqargan
bo'lsa, 1985— yilda O'zbekistonda 451 ming tonna paxta yog'i ishlab
chiqarilgan.Respublikada go'sht kombinatlari 1960— yilda 97,4 ming tonna go'sht,
18 ming tonna kolbasa mahsulotlari ishlab chiqargan bo'lsa, 1985— yilda 232,3
ming lonna go'sht, 54 ming tonna kolbasa mahsulotlari yetishtirilgan. 24 ta sut
zavodida 1985— yilda 554 ming tonna sut mahsulotlari, 1167 tonna sir, 10,9 ming
tonna mol yog'i yetishtirilgan.Respublikada qandolat sanoati ham birmuncha o'sdi.
50— yillarda Namangan va Buxoro shaharlarida konditer-makaron fabrikalari,
1964— yilda Yangiyo'l konditer fabrikasi ishga tushirildi. Yigirmanchi yillarda
qurilgan Toshkent "O'rtoq" konditer fabrikasi 1965— yilda tubdan rekonstruksiya
qilindi. 1968— yilda Yangiyo'l drojiji (achitqi) zavodi qurildi. 1985— yilda
qandolat sanoati tarmog'iga qarashli 60 ga yaqin zavod va sexlarda 165 ming tonna
qandolat mahsulotlari ishlab chiqarilgan.Transport. 50-80— yillarda temir yo'l
transporti ancha rivojlandi. 50— yillarda uzunligi 627 km bo'lgan Chorjo'y-
Qo'ng'irot temir yo'li qurildi va Quyi Amudaryo shahar va tumanlari
O'zbekistonning boshqa hududlari hamda Ittifoq markazi bilan temir yo'l orqali
bog'landi. 1962— yilda qurilgan, uzunligi 280 km bo'lgan Navoiy-Uchquduq temir
yo'li yangi topilgan konlarni sanoat markazi bilan bog'ladi.Mirzacho'l, Jizzax,
Qarshi cho'llarida yangi yerlami o'zlashtirish bilan bog'liq ravishda 1962— yilda
Jizzax- Mehnat (133 km), 1970— yilda Samarqand-Qarshi (144 km) temir yo'llari
qurildi va yangi tashkil etilgan xo'jaliklar Respublika markazi va sanoat markazlari
bilan qisqa masofada tutashtirildi. 1974— yilda Termiz-Qo'rg'ontepa (218 km),
1975— yilda Taxiatosh-Nukus (13 km) temir yo'llari qurilib ishga tushirildi va
Qoraqalpog'iston poytaxti respublikaning temir yo'l tarmog'i bilan bog'landi.1972
— yil Qo'ng'irot-Beynov (408 km) tcmir yo'lining qurilishi natijasida O'zbekiston
va boshqa O'rta Osiyo respublikalaridan sobiq SSSRning Yevropa qismi va
Kavkazga ikkinchi temir yo'l ochildi. Respublika temir yo'Ilarining uzunligi 1985
— yilda 3,5 ming kmni tashkil etdi.Avtomobil transport! tez sur'atlar bilan o'sdi.
50-70— yillarda respublikada zamonaviy avtomobil yo'llari -Katta O'zbekiston
trakti (Toshkent-Termiz) ta'mirlandi, Toshkenl-Olmaliq, Toshkent-Buxoro-Nukus,
Mo'ynoq-Zarafshon, Samarqand-Chorjo'y, Farg'ona xalqa yo'li, Toshkent xalqa
yo'H qurilib foydalanishga topshiriidi. To'rtko'l shahridan Anuidaryoning so'l
sohiii bo'ylab Nukus shahri orqali Taxtako'pirga olib boruvchi Qoraqalpog'iston
trakti qurildi. Qizilqum cho'lini kesib o'tuvchi va qorako'lchilik xo'jaliklarini
viloyat va respublika markazlari bilan bog'Iovchi Buxoro-Gazli-Sazakino
avtomagistrali, Qamchiq davoni orqali respublika poytaxtini qisqa masofada
Farg'ona vodjysi bilan bog'Iovchi Toshkent -Angren-Qo'qon avtomobil yo'li
qurildi.Toshkentdan barcha viloyat markazlariga va yirik shaharlarga, tuman

markazlaridan kolxoz va sovxozlarga, posyolka va qishloqlarga qatnay-digan
avtomobil marshrutlari tashkil etildi. Respublikada 70 dan ortiq avtobus va
taksomotor parklari barpo etildi va ular o'z davrining texnika vositalari bilan
ta'minlandi. Respublikaning avtomobil yo'llari uzunligi 80,4 ming km ni, shu
jumladan, usti qattiq qopfama bilan qoplangan yo'llar 66,7 ming km ni tashkil etdi.
1985— yilda avtomobil transporti 1960— yilga nisbatan 5,5 marta ko'p yuk tashidi
yoki 1985— yilda 1,1 mlrd tonna xalq xo'jaligi yuklarini tashidi. Umumiy
foydalanishdagi avtobuslarda passajirlartashish 1985— yilda 2,5 mlrd kishini
tashkil etdi, bu 1960— yilga nisbatan 7 marta ortiq edi.Havo transportining
ahamiyati ortib bordi. Havo yo'llari respub-iikaning 120 dan ortiq shahar va aholi
manzilgohlarini bog'ladi. Toshkent shahri havo yollari orqali Ittifoqning markaziy
shaharlari, respublikalarning poytaxtlari, yirik sanoat markazlari bilan
bog'landi.Shahar yo'lovchi transporti ham kengaydi. 1947— yilda Toshkentda
temir
3. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida. Xavfsizlikka tahdid,barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O'zbekiston, 1996
4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. – T.: O'zbekiston, 1998 .
yo'l vokzali bilan eski shahar orasida uzunligi 18 km bo'lgan birinchi trolleybus
yo'li qurilib, trolleybus qatnay boshladi. 1946-47— yillarda shaharlarda taksi
mashinalari orqali passajirlar tashish yo'lga qo'yildi. Trolleybus qatnovi Samarqand
(1956), Olmaliq (1968), Farg'ona (1970), Andijon (1971), Namangan (3973)
shaharlarida ham yo'lga qo'yildi. Respublikaning 80 ta shahar va posyolkalarida
avtobuslar qatnovi tashkil etildi.Yo'lovchilarga xizmat ko'rsatishda Toshkent
metropolitenining o'rni katta. 1972— yilda Toshkentda metro qurila boshladi,
Lining 12,1 km.lik birinchi yo'nalishi 1977— yilda, ikkinchi yo'nalishi 80—
yillarda foydalanishga topshiriidi.Aloqa vositalari. Respublikada aioqa vosilalari
tarmog'i kengaydi. Urushdan keyingi yillarda shaharlararo telefon, telegraf aloqala-
rining keng tarmoqlari vujudga keldi. Kabel va radiorele liniyalari qurildi. 1965—
yilda Toshkent Moskva va Ittifoqning boshqa shaharlari bilan koaksial kabeli
orqali bog'landi. 1971— yilda Toshkentda shaharlararo kuchli avtomatik telefon
stansiyasi ishga tushirildi. 1972— yilda Samarqand, Buxoro, Termiz, keyinroq
Namangan, Qarshi, Farg'onada AMTS-IM tipidagi shaharlararo avtomatik
stansiyalar ishga tushirildi. Natijada, shahar telefon tarmoqlarining 160 ming
abonenti o'z telefonlaridan kod yordamida shaharlararo avtomatik telefon aloqasi
bilan bog'lanish imkoniyatiga ega bo'ldi. 1985— yilda shaharlardagi teicfon
stansiyalarining abonent telefonlari soni 953,9 mingtaga yetdi. Kolxoz va
sovxozlar telefon-lashtirildi. 1985— yilda respublikada 4166 pochta, telegraf va
telefon aloqasi korxonalari ishladi.Radio eshittirish tarmoqlari kengaydi. 1956—
yil 5-noyabrda O'zbekistonda birinchi marta Toshkenl televizion markazi ishlay
boshladi. 60— yillarning oxirlarigacha Farg'ona vodiysi, Samarqand viloyati ham
televizion ko'rsatuvlar bilan ta'minlandi. 1977— yilda Samarqand va Andijonga

Toshkent televideniesining ikki program-masini rangli tasvirda uzatishga erishildi.
1978-1979— yillarda Toshkentda balandligi 350 metrli televizion minora qurildi.
Urganch va Nukusda televizion markaz qurilib ishga tushirildi.Xulosa qilib
aytganda, respublika sanoati bir tomonlama rivoj-lantirildi, boshqa mintaqalardagi
korxonalar uchun xomashyo bazasiga aylantirildi. Oltin, mis, qo'rg'oshin-rux,
volfram, molibden kabi nodir metallar xomashyo sifatida boshqa mintaqaiarga olib
ketilardi. Paxta, kanop mahsulotlarining mo'1-ko'Iligi yengil sanoatni ustun
darajada rivojlantirish va katta daromad olish imkoniyatini berardi, ammo bu
imkoniyatlar nazar-pisand qilinmadi. Respublika aholisi boy tabiiy resurslardan,
og'ir mehnat evaziga yetishtirilayotgan qimmatbaho paxta xomashyosidan
bahramand bo'lolmadi.Respublikada anchagina sanoat korxonalari qurilgan
bo'lsada, ular mustaqil ravishda tayyor mahsulot ishlab chiqaraolmas edi. Bu
korxonalarda tayyorlanadigan mashinalar, asbob-uskunalar uchun zarur bo'lgan
butlovchi qismlar boshqa mintaqalardan keltirilar edi, respublika korxonalari
Ittifoqning g'arbiy respublikalaridagi korxona-larga qaram edi.
1.2.XX asrning 50-80 yillarida respublika ma’naviy-madaniy hayoti
XX asrning 20-30 yillarida madaniy-ma’naviy soha ham o’ziga xos murakkablik,
qiyinchilik bilan kechdi. Xalq ta’limi 20-yillar boshlariga kelib O’zbekiston
hududida madaniy qurilishning eng dolzarb vazifalaridan sanalgan sovet ta’lim
tizimini shakllantirish ishlari boshlab yuborildi. Sovetlar O’zbekistonda yangi
ta’lim tizimini yaratishga yo’l tutar ekan, bundan ko’zlagan asosiy maqsadlari
o’lkada xalq ta’limi bo’g’inlarini ravnaq toptirish, xalq savodxonligiga erishish,
ilm-ma’rifatdan bahramand etish orqali yurt farzandlari ongi, shuuriga
kommunistik g’oyalar va ideallarni chuqur singdirish va shu yo’l bilan o’zlariga
jo’n xizmat qiladigan avlodni tarbiyalab voyaga etkazish edi. Sovetlar avval
boshda O’zbekistondagi murakkab vaziyatni, mahalliy xalq kayfiyati va ruhiyatini,
uning o’ziga xos milliy an’analari, islomiy qadriyatlarini bir qadar hisobga olib, bu
erda eski va jadid usulidagi maktablar, madrasalarning ham faoliyat yuritishiga
monelik ko’rsatmadi. Buning orqasida bu o’quv dargohlari navqiron avlodga
ta’lim berish, ulug’ bobokalonlar merosi va sharqona odob, axloq ruhida
tarbiyalashda o’z ulushini qo’shib bordi. Lekin sovetlarning bu vaqtinchalik
taktikasi uzoqqa bormadi. Ular o’lka hayotiga moslashib olgach, 20-yillar
o’rtalaridan e’tiboran o’zbek xalqi ma’naviy hayotining ko’p zamonlar uzviy qismi
bo’lib kelgan eski maktab va madrasa ta’limtarbiya tizimini barham toptirdi. Uning
ko’p sonli ziyolilar faoliyati to’xtatib qo’yildi. Ularning taqdir-qismati og’ir

sinovlarga duchor etildi. Bu ham sovetlarning tili boshqa-yu, dili boshqa
ekanligidan, ularning madaniy siyosati zamirida qanday makkorona maqsadlar
yashirinligidan yaqqol dalolatdir. 1920 yil 17 sentyabrda Turkiston ASSR
hukumati o’lkada 8 yoshdan 40 yoshgacha bo’lgan kishilarni o’qitish va savodxon
qilish to’g’risida dekret qabul qildi. Bundan ko’zda tutilgan maqsad mahalliy
xalqni tobora sovetlar siyosati va mafkurasi ta’siriga olish edi. Shularni hisobga
olib respublikaning turli hududlarida ko’plab savodsizlikni tugatish kurslari tashkil
etildi. Ularga turli yoshdagi kishilar jalb qilinib, savodlarini chiqardilar. Jumladan,
1-besh yillik (1928-1932 yy.)da O’zbekistonda jami 700 ming nafar kishi
savodsizlik kurslarini tugatgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2 besh yillik (1933-1937 yy.)
davrida 1 mln.400 ming nafar kishini tashkil qildi. Respublikada boshlang’ich
ta’lim tizimining joriy etilishi, keyinroq esa 7 yillik ta’limga o’tilishi ham xalq
ta’limi sohasida muhim o’zgarishlardan bo’ldi. Maktab qurilishi, uning malakali
o’qituvchi kadrlar bilan ta’minlanishi, o’quvchilar soni yil sayin 247 o’sib bordi.
Ma’lumotlarga ko’ra, agar 1924-25 o’quv yilida O’zbekistonda 160 ta sovet
tipidagi maktablar tashkil qilinib, ularda 17209 nafar o’quvchi ta’lim olgan bo’lsa,
5. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma'naviyat, 2008.
6. Azizxo'jaev A. Chin o'zbek ishi. Toshkent: Akademiya, 2003 y.
1941 yilga kelib bunday maktablar soni 5504 taga va ularda ta’lim olayotgan
o’quvchilar soni esa 1 mln. 315 ming nafarga etgan. Sovet xukumati ta’lim
tizimini, yangi avlod tarbiyasini to’liq ravishda o’z izmiga bo’ysundirish
maqsadida arab alfavitiga asoslangan eski o’zbek yozuvini ham isloh qilishga
kirishdi. Shu maqsadda 1928 yilda arab alifbosidan lotin alifbosiga o’tildi. Birgina
eski o’zbek yozuvini o’zgartirishda qo’llanilgan shoshma-shosharlik respublika
xalq ta’limining keyingi taqdiri uchun nechog’lik salbiy oqibatlar keltirib chiqardi,
albatta. Yangi tashkil etilgan ta’lim maskanlarining moddiy bazasi, zaif bo’lib,
zarur jihozlar bilan ta’minlanmadi. Milliy respublikalardagi ta’lim jarayoni
Moskvadan tayyorlab yuboriladigan dasturlar, darsliklaru o’quv qo’llanmalari
asosida olib boriladigan bo’lib qoldi. Bu esa xalq ta’limining milliy mazmuni,
xarakteriga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. 30-yillarga kelib respublikaning maktab
ta’limiga mafkuraviy tazyiq o’tkazish, muallimlar tarkibini elak-elak qilish atayin
kuchaytirildi. Oliy va o’rta maxsus ta’lim Sovetlarning xalq ta’limi sohasida
yuritgan siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri, bu oliy va o’rta maxsus ta’lim
tizimini shakllantirish hamda rivojlantirish edi. Har qanday tuzumda bo’lgani
singari, sovet hokimiyati ham yangi tuzum g’oyalari va ideallari ruhida
tarbiyalangan, unga sadoqat bilan xizmat qiladigan ko’plab yuqori malakali,
o’qimishli kadrlarga o’tkir ehtiyoj sezardi, albatta. Shu o’rinda ta’kidlash joizki,
Turkistonda oliy ta’limni tashkil etish g’oyasini, dastavval, o’lkaning ilg’or jadid

namoyadalari ilgari surganlar. Xususan, ular tashabbusi bilan 1918 yil mayida
Toshkentda ilk bor milliy universitet ochilib, u ilmga chanqoq ko’plab mahalliy
yoshlarni o’z bag’riga olgan edi. Biroq har narsada o’zini ko’rsatishga intilgan
sovetlar yurtparvar jadidlar tashabbusini bo’g’ib, 1920 yil sentyabrida
ToshkentdaTurkiston Davlat Universiteti tashkil etdilar. Keyinchalik O’rta Osiyo
Universiteti maqomini olgan bu oliygoh o’lkada oliy ta’limni rivojlantirish, yuqori
mutaxassis kadrlar tayyorlash o’chog’i bo’ldi. Biroq bu o’quv dargohi professor-
o’qituvchilarining mutloq tarkibi evropalik millat vakillaridan iborat edi. Shu bois
unda o’qitish rus tilida olib borilardi. Bu esa mahalliy millat yoshlari uchun jiddiy
qiyinchiliklar tug’dirardi. Shuning uchun ham universitet talabalari safida ularning
salmog’i juda ozchilikni tashkil etardi. Keyinroq 30-yillarda bu bosh oliy o’quv
yurti negizida ko’plab turli xil yo’nalishlardagi Oliy o’quv yurtlari, jumladan,
politexnika, moliya-iqtisod, tibbiyot, qishloq xo’jalik, to’qimachilik institutlari,
Samarqand davlat universiteti va boshqalar tashkil etildi. Shuningdek, bu davrda
yuqori malakali pedagogik kadrlarga talab o’sib borganligidan, Buxoro,
Samarqand, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch, Farg’ona va Namangan singari
shaharlarda pedagogika va o’qituvchilar tayyorlash institutlari tashkil etildi.
Natijada 1932 yilga kelib respublikadagi jami oliy o’quv yurtlari soni 31 taga etdi.
Ulardagi talabalar soni 12,2 ming nafarni tashkil etardi. Talabalarning soni 1937
yilda 15,5 mingga, 1941 yilda esa 18 mingtaga etdi. O’zbekistonning bu davrdagi
ta’lim tizimida o’rta maxsus ta’lim o’quv yurtlari faoliyati ham alohida o’rin
egallaydi. 20- yillarda Respublikada 6 ta qishloq xo’jalik 248 texnikumi, 1 ta
tibbiyot texnikumi, 16 ta hunar-texnika maktabi tashkil qilindi. Ularda 6800 nafar
yoshlar o’qidi. Shuningdek, shu vaqtda 5 ta pedagogika texnikumi, 2 ta pedagogika
bilim yurti, bitta xotin-qizlar bilim yurti mavjud bo’lib, ular orqali ko’plab bilimli,
malakali pedagog kadrlar tayyorlandi. XX asr 40-yillari boshlariga kelib
O’zbekistonda maxsus bilim yurtlari soni 92 taga etgan bo’lib, ularda 12,6 ming
nafar yoshlar ta’lim olmoqda edi. F a n Respublikada ilm-fanning ravnaq topishi
ham tabiiy holdir. Yurtning ko’plab iqtidorli, zakovatli yoshlari o’zlarini ilm-fanga
bag’ishlab, asta-sekin uning cho’qqilariga ko’tarilib bordilar. 30-yillarga kelib
o’zbek fanining turli yo’nalishlarida o’z yuksak salohiyatini namoyon etib, o’z
ilmiy maktabiga asos solgan Qori Niyoziy, Abdurahmon Sa’diy, Abdulla Avloniy,
Yah’yo G’ulomov, Po’lat Soliev, Toshmuhammad Sarimsoqov, Halil Rahmatullin,
Habib Abdullaev, Sobir Yunusov singari fan allomalari etishib chiqdi. Ayni
zamonda respublikada ko’plab ilmiy-tadqiqot institutlari, markazlari tashkil etilib,
fanning turli dolzarb muammolari ustida izlanishlar olib bordilar. Bular jumlasiga
Butunittifoq paxtachilik ilmiy-tadqiqot instituti (SoyuzNIXI), Madaniy qurilish,
Huquq-tadqiqot insitutlari, Gidrometrologiya instituti, Geliotexnika
labaratoriyasi,Astronomiya observatoriyasi va boshqalarni nisbat berish mumkin.
Mazkur institutlar va ilmiy markazlarga jalb etilgan ilmiy kuchlar, fan fidoyilari
ittifoq va respublika ahamiyatiga molik qanchalab hayotiy muammolar,
masalalarning echimini topishda jiddiy tadqiqotlar olib bordilar. Ayniqsa

paxtachilik, uning tez pishar, sifatli navlarini yaratish sohasida muhim yangiliklar
qilindi. Geolog olimlar sa’y - harakatlari bilan yangi konlar, turli xil ma’dan
topilmalari kashf qilindi. 1927 yilda Farg’ona vodiysida Sho’rsuv neft koni ochildi.
Tsement ishlab chiqarish uchun xomashyo qidirib topildi. Qator mis, oltin,
kumush, qalay, marmar konlari topilib, ishga tushirildi. Respublikada ijtimoiy
fanlar, shu jumladan, tarix va arxeologiya sohalarida ham ancha ilmiy-tadqiqot
ishlari ko’zga tashlandi. Yirik arxeolog olimlar: Ya.G’ulomov, S.Tolstov
Xorazmda, M.E.Masson Samarqandda, V.A.Shishkin, O.Nabiev,
A.T.Okladnikovlar Ohangaron vodiysi va Termiz atrofida katta hajmdagi qazilma
ishlarini olib bordilar. Boysunda eng qadimgi ajdodlarimiz nasliga oid neandertal
odami qoldiqlari, madaniy izlari topilishi fandamuhim yangilik bo’ldi. O’zbekiston
fani markaz olimlari tomonidan ham e’tirof etildi. 1940 yil 9 yanvarda O’zbekiston
XKS (hukumati) huzuridagi Fan qo’mitasinegizida SSSR FAning O’zbekiston
filiali ta’sis etildi. O’sha kezlarda uning tarkibida 75 ta ilmiy-tadqiqot institutlari
va muassasalari mavjud edi. Ular 3024 nafar ilmiy xodimlarni o’z safiga
birlashtirgandi. Bularning 109 nafari fan doktorlari, 510 nafari fan nomzodlari
edilar. 1943 yil 4 noyabrda O’zbekiston Fanlar akademiyasi ochildi, uning birinchi
prezidenti etib taniqli olim T.N.Qoriniyoziy saylandi. «Hujum» harakati XX
asrning 20-yillarida o’z mohiyati bilan o’zbek xotin-qizlarini tutqinlikdan ozod
qilishga qaratilgan harakat boshlanadi. Ma’lumki,
7. Usmonov Q., Sodiqov M. O'zbekiston tarixi (1917 – 1991 yillar). – T.:Sharq, 2001.
8. O'zbekiston tarixi. T., «Universitet» 1997
Turkiston xotin-qizlari hayoti asrlar davomida musulmonchilik qonunqoidalari va
an’analari asosida kechgan va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan.Jumladan,
ular aksariyat hollarda uy-ro’zg’or ishlari va farzand tarbiyasi bilan
shug’ullanishgan. Sovet hukumati esa bunday turmush tarziga diniy xurofot
sifatida qaradi. Shu bilan birlikda ayollarning erkaklar bilan teng huquqliligi,
ularning tor oila muhitidan ozod bo’lib, keng ijtimoiy-siyosiy hayotga tortilishi
g’oyasi ilgari surildi. Shu narsa haqiqatki, jamiyat rivojlanib borar ekan,
odamlarning ongi ham o’zgarib boradi. Turmush tarzi yangilanadi, u zamonga
moslashadi. Shu ma’noda o’zbek ayollarini paranjidan ozod qilish yangi tuzum
oldidagi muhim vazifalardan ekanligi tabiiydir. Biroq bu masalani eng avvalo
jamiyat fuqarolari orasida keng ko’lamli tushuntirish, ma’rifiy yo’llar orqali hal
qilish mumkin edi. Jadidlar rahbarlari M.Behbudiy, F.Xo’jaev, A.Fitrat,
A.Cho’lpon, A.Avloniylar ham bu masalani hal etishni o’z oldilariga muhim vazifa
qilib qo’ygan edilar. Shu maqsadda tashkil etilgan respublika, viloyat, tuman,
shahar sovet tashkilotlari qoshidagi xotin-qizlar bo’limlarida dastlab umuman
to’g’ri ish olib borilgandi. Buning natijasida xotin-qizlar ijtimoiy foydali
mehnatga, jamoatchilik ishlariga faol tortila boshlagandi. Uni o’zbek xotin-qizlari
xursandchilik bilan kutib oldi. Chunki ochiq yurish, yorug’ olamni ko’rish, ilm

olish, erkaklar bilan teng huquqli bo’lish ularning ham asriy orzusi edi. Biroq
VKP(b) MQ O’rta Osiyo byurosining 1926 yil sentyabrdagi maxsus qarori asosida
bu harakatni sun’iy ravishda tezlashtirishga kirishildi. Oqibatda bu majburiy
harakat «Hujum» nomini oldi. Biroq bu harakat afsuski, shoshma-shosharlik,
ma’muriyatchilik yo’li bilan mahalliy shart-sharoitlarni, xalq udumlari, urf-
odatlarini e’tiborga olmasdan jadallashtirildi. Bunga hattoki erkak kommunistlar
ham tayyor emas edilar. Xotin-qizlarni ijtimoiy hayotga jalb qilish harakati dastlab
ancha sezilarli yutuqlarga erishib bordi. 1927 yil bahoriga kelib 100 ming ayol
paranji tashladi. Mingminglab ayollar korxonalarga, turli yumushlarga tortildilar.
Ular orasidan ko’plab traktorchilar, brigadirlar, kolxoz raislari, klub va kutubxona
mudirlari tayyorlandi. Jumladan, 1927-1929 yillarda sudlarning xalq
maslahatchilari orasida o’zbek ayollari 563 kishiga etdi. 1926 yilda birgina
Toshkent va Farg’ona viloyatlari «Qo’shchi» uyushmalarining 4900 ayol a’zolari
bor edi. 1927 yil davomida 7169 ayol kasaba uyushmalariga a’zo bo’lib kirdi. 5916
ayol matlubot kooperatsiyalariga a’zo bo’ldi. 2343 xotin-qizlar davlat organlariga
saylandi. 1927-1928 yillarda «Hujum» harakati yanada keng quloch yozdi. Paranji
tashlagan ayollar uchun 32 ta savodsizlikni tugatish maktablari tashkil qilindi.
1927 yilda birgina Qo’qon okrugida bunday maktablar soni 75 taga etkazildi.
Toshkentning eski shahar qismida 1409 o’quvchini qamrab olgan 35 ta ayollar
maktabi faoliyat ko’rsatdi. Biroq bu borada qo’llanilgan zo’rlash, majburlash yo’li
va usullari o’zining salbiy natijalarini bermasdan qolmadi. Joylarda xotin-qizlarni
o’ldirish hollari ruy berdi. Masalan, Oltiariq tumani Poloson qishloqlik dehqon
Abduqodir Hojimatov o’z xotinini osib o’ldirdi. Andijon viloyatida faol ishchi
ayollardan sanalgan Xadicha Eshboboeva qora kuchlar tomonidan o’ldirildi.
Umuman, 1927-1928 yillarda 2,5 mingdan ortiq faol ayollar yovuz kuchlar qurboni
bo’ldi.
Ammo «Hujum» harakati qiyinchiliklar, chekinishlar bilan bo’lsada, hayotga
tadbiq etib borildi. Buning natijasida o’zbek ayoli ijtimoiy ishlab chiqarishga, hatto
eng og’ir mehnat talab qiladigan ishlarga ham tortildi. «Hujum» harakatining o’sib
borishi davomida 1937 yilga kelib 273637 nafar o’zbek xotin-qizlari savodsizlikni
tugatish kurslarini muvaffaqiyatli bitirdilar. Ayol ishchilar va xizmatchilar soni
1940 yilda 232 ming kishiga etdi. Bu esa butun respublikadagi ishchilarning 40,7
foiziga teng edi. Ular tikuvchilikda 82,3 qandolatchilikda 65,5, to’qimachilikda 88
foizni tashkil etardi. Shu bilan birlikda bu mavsumiy harakat ko’pgina salbiy
oqibatlarning yuz berishiga ham sabab bo’ldi. «Hujum» harakatida faol ishtirok
etib, butun ongli hayoti, faoliyatini sotsializm ishiga, uning soxta g’oyalari
chinligiga ishongan qanchalab ilg’or xotin-qizlar keyinchalik qatag’onlik qurboni
bo’ldilar. Bunga o’zbek xotin-qizlari ozodligi kurashining taniqli namoyandalari –
Tojixon Shodieva, Sobira Xoldorova, Xosiyat Tillaxonova, Maryam
Sultonmurodova, Xayriniso Majidxonova singarilarning fojiali hayoti to’la misol
bo’la oladi. Ma’naviy-madaniy hayot Bu yillarda o’zbek xalqining olis asrlarga
borib qadaluvchi moddiy va ma’naviy madaniyati durdonalari, osori atiqalari,

masjidu madrasalar, maqbaralar ko’rinishidagi noyob me’moriy obidalariga zo’r
berib xujum uyushtirildi. Binobarin, bu maskanlarning bora-bora qarovsiz, xarob
ahvolga keltirilganligi tasodifiy emasdir. Ayniqsa bunda xalqimizning dilidan
chuqur joy olgan uning uzoq asrlik islomiy qadriyatlari zavol topdirilganligi
achinarlidir. Hatto bu razil maqsadga erishishda joylarda «Xudosizlar jamiyatlari»
tuzilib, diniy tasavvurlarga, uning peshvolariga qarshi hujumdor ateistik kurash avj
oldirildi. Buning oqibatida yurt ziyolilari sanalgan qanchalab ruhoniylar, ulamoyu
fuzalolar ayovsiz ta’qibu quvg’inlarga duchor etildi yoxud qirg’in qilindi. Shunga
qaramay o’zbek xalqining ko’plab yurtparvar ziyolilari fidoyilik namunalarini
ko’rsatib, barcha qiyinchiliklarga dosh berib respublika madaniy hayotida faol
qatnashdilar. 1929 yilda o’zbek musiqali teatriga asos solindi. 1933 yilga kelib
Xamza nomli akademik drama teatri ish boshladi. Har qanday mafkuraviy
tazyiqlarga qaramasdan milliy ruh ustivor bo’lib qola berdi. Xalqimiz orasidan
Xoji Abdulaziz Abdurasulov, Ota G’iyos Abdug’aniev, Madrahim Sheroziy,
Domla Halim Ibodov, Abror Hidoyatov, Mulla To’ychi Toshmuhamedov,
Shorahim Shoumarov, Soraxonim, Tamaraxonim, Lutfixonim, Mukarramaxonim
singari nomdor san’atkorlar etishib chiqdi. 1936 yilda Toshkentda konservatoriya
ochilishi madaniy hayotda katta voqea bo’ldi. O’zbek musiqa madaniyatining
zabardas vakillari – Yunus Rajabiy, Muxtor Ashrafiy, Tolibjon Sodiqov, To’xtasin
Jalilov singari san’atkorlar ijodi xalq dilidan chuqur joy oldi. 1937 yilda Moskvada
o’tkazilgan birinchi o’zbek san’ati va adabiyoti dekadasida «Gulsara», «Layli va
Majnun» operalari, «Farhod va Shirin» musiqali dramasi va boshqa sahna asarlari
katta mahorat bilan namoyish etildi.30-
5. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma'naviyat, 2008.
6. Azizxo'jaev A. Chin o'zbek ishi. Toshkent: Akademiya, 2003 y.
yillarda O’zbekistonda kino san’ati shakllandi. Uning yorqin ifodasi sifatida shu
davrda yaratilib ekranlarga chiqarilgan «Asal», «Qasam», «Ravot
qashqirlari»,«Azamat» singari filmlarni tilga olib o’tish joizdir. Ularni yaratishda
Komil Yormatov, Nabi G’aniev, Sulaymon Xo’jaev, Yo’ldosh A’zamov, Rahim
Pirmuhamedov singari ajoyib o’zbek kino ustalari xizmatlari benazirdir. 20-30-
yillarda respublikada ko’plab madaniy inshootlar qurildi. 1932 yilda respublikada
707 ta kutubxona, 3087 ta klub, 409 ta kino qurilma, 32 ta teatr, 13 ta muzey
mavjud edi. 1937-1940 yillarda O’zbekiston shahar va qishloqlari radiolashtirildi.
Yangidan 264 ta ko’chma va doimiy kino qurilmalari o’rnatilib, ularning soni 797
taga etkazildi. 1941 yilda kitob nashr qilish 4375 nomga etkazildi va 48 mln.
nusxani tashkil etdi. 40-yillar boshlariga kelib kutubxona, klub, badiiy havaskorlik
jamoalari soni 2 baravarga ko’paydi. A d a b i yo t Bu davrda o’zbek
adabiyoti ham jiddiy hayotiy sinovlar jarayonini boshdan kechirdi. O’zining boy
tarixiy an’analariga ega bo’lgan bu adabiyot xalq ruhining ko’zgusi sifatida uning
ma’naviy hayotida muhim rol o’ynadi. Biroq bu muhim soha faoliyati sovetlarning

doimiy nazorati ostida kechdi. Ularning nazarida adabiyot kuchli mafkuraviy qurol
sifatida yangi tuzumni mustahkamlashga xizmat qilishi, millionlar omasini shunga
da’vat etmog’i kerak edi. Bu, albatta, har bir ijodkor zimmasiga jiddiy mas’uliyat
yuklardi. Negaki, har bir shoir yoki adib sovet mafkurasi talablaridan
chetlashguday bo’lsa, o’z xalqining boy tarixiy o’tmishi yoxud ulug’ ajdodlari
hayotidan asar yozguday bo’lsa, uning og’ir jazoga ro’baru kelishi hech gap emas
edi. Mana, nima uchun 30-yillarda xalqimiz faxru-g’ururi bo’lib qolgan bir qator
favqulodda iste’dod sohiblari qatag’on qilindi, ijodlari bo’g’ildi. Xususan, «xalq
dushmanlari» tamg’asi bilan nomlari badnom qilingan A.Qodiriy, A.Cho’lpon,
U.Nosir, A.Fitrat, Elbek, G’.Yunus, M.Botu singari so’z san’atkorlarining achchiq
kismati bunga yaqqol misoldir. Biroq har qanday tazyiqu ta’qiblarga qaramay
o’zbek adabiyoti bu yillarda muayyan yutuqlarga erishib bordi. Hamza, S.Ayniy,
A.Qodiriy, A.Cho’lpon, A.Fitrat singari katta avlod namoyandalari izidan
G’.G’ulom, A.Qahhor, M.Oybek, H.Olimjon, U.Nosir, K.Yashin, R.Uyg’un,
Mirtemir, G’ayratiy, Oydin, S.Abdulla singari qalam ahllari adabiyot jarayonga
kirib keldi. Ular o’zlarining serqirra ijodlari bilan o’zbek adabiyoti xazinasini
boyitishga munosib ulush qo’shdilar. Bu o’rinda A.Qodiriyning «O’tgan kunlar»,
«Mehrobdan chayon», A.Cho’lponning «Kecha va kunduz», S.Ayniyning
«Odina», «Sudxo’rning o’limi», A.Fitratning «Abulfayzxon», «Hind sayyohi
bayonoti», Oybekning «Qutlug’ qon», «Navoiy», A.Qahhorning «Sarob»,
G’.G’ulomning «Ko’kan», «Yodgor» va shu singari o’z davri uchun muhim
voqeabo’lgan, badiiy g’oyasi yuksak asarlarni alohida qayd etmoq lozim bo’ladi.
Lekin ne ko’rgilikki, bu adabiyotning ne-ne norlari totalitar tuzum ixtiro etgan
qatag’onlik domiga tashlanib, aybsiz ayblanib, qatli om etildilar. Ularning betakror
ijodi esa avlodlar nigohidan uzoqlashtirib kelindi. Milliy istiqlol sharofati
tufayligina ularning ijodi yangidan dunyo yuzini ko’rib, xalqimiz tomonidan sevib
o’qilmoqda va o’rganilmoqda. XX asrning 50-80 yillarida respublika ma’naviy-
madaniy hayoti Xalq ta’limi 50-yillarda maktab qurilishi, bolalarni maktabga jalb
qilish ishlari anchagina kengaydi . Etti yillik umumiy majburiy ta’lim amalga
oshirildi. Biroq xalq ta’limida jiddiy nuqsonlar mavjud edi. Ta’limning mazmuni
hayotdan orqada qolganligi yaqqol ko’rinardi. Birinchidan, maktab
o’quvchilarining bilim saviyasi past edi. Ikkinchidan, o’n yil o’qib, maktabni
tamomlab chiquvchilar birorta kasb-hunarni egallamagan, mehnat malakalariga
ega emas edilar. 1958 yil dekabrda sobiq SSSR Oliy Soveti «SSSRda maktabning
turmush bilan aloqasini mustahkamlash va xalq maorif sistemasini yanada
rivojlantirish to’g’risida» qonun qabul qildi. Qonunda ta’limni turmush bilan
bog’lab borish, yoshlarni aqliy, ma’naviy, jismoniy jihatdan etuk qilib
shakllantirish, ularga umumiy politexnik bilim berish vazifalari qo’yildi. Ayni
shunga o’xshagan qonun 1959 yilda O’zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan
ham qabul qilindi. 10 yillik o’rta maktablar 11-yillik maktablarga aylantirildi. 1962
yilda umumiy majburiy sakkiz yillik ta’limga o’tish amalga oshdi. Barcha etti
yillik maktablar sakkiz yillik maktablarga aylantirildi. Sanoat, qurilish va qishloq

xo’jaligida ish bilan band bo’lgan yoshlarga ta’lim berish maqsadida ishlab
chiqarishdan ajralmasdan o’qish imkoniyatini beruvchi kechki va sirtqi maktablar
tashkil etildi. 1958-1965 yillarda 1000 ga yaqin shunday maktablar ochildi, ularda
o’qiydigan yoshlar 1965 yilda 134,5 ming kishini tashkil etdi. 70-yillarning
o’rtalarida umumiy o’rta ta’limga o’tish yakunlandi. 1965-1985 o’quv yillari
orasida o’tgan 20 yil davomida barcha turdagi umumta’lim maktablari 8716 tadan
9188 taga ko’paydi, o’quvchilar soni esa 3055,8 ming boladan 6519,6 ming bolaga
ko’paydi. 1965-1985 yillarda Respublika maktablarida o’rta ma’lumot olganlar
soni 5,7 million kishidan oshdi.Xalq ta’limida jiddiy muammolar hal etilmadi.
Maktablar sinf xonalarining soni qanchalik oshmasin, bolalar sonining tabiiy
o’sishidan orqada qolaverdi. Maktab binolarining etishmasligi, moddiy-texnik
jihatdan zaifligi surunkali kasallikka o’xshardi. 1984 yilda sovet hokimiyati
yoshlarga ta’lim va tarbiya berish mazmunini yaxshilash maqsadida maktab va
hunar-texnika bilim yurtlarini isloh qilishga qaror qildi. Maktablarda «Informatika
va hisoblash texnikasi asoslari» kursini o’qitish, barcha maktablarni
mikrokalkulyator, elektr hisoblash mashinalari, kompyuterlar bilan ta’minlash kabi
vazifalar qo’yildi. Ammo respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bu vazifani
bajarishni ta’minlay olmadi. Maktab islohoti iqtisodiy va ijtimoiy tangliklar
orqasida qolib ketdi. Ta’lim-tarbiya jarayonini jahon andozalari darajasiga
ko’tarish tomon qilingan yana bir urinish samarasiz tugadi. Oliy va o’rta maxsus
ta’lim Respublikada oliy va o’rta maxsus ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash
iqtisodiy va madaniy qurilish ishlari taraqqiyot istiqbollari bilan bog’lagan holda
olib borildi. Urushdan keyingi yillarda oliy va o’rta maxsus ta’lim ancha o’sdi. 50-
yillarda 3 ta oliy o’quv yurti-Andijon meditsina instituti, Toshkentda
Elektrotexnika aloqa, Fizkultura institutlari, 60-yillarda 8 ta yangi oliy o’quv yurti-
Andijon paxtachilik instituti, Farg’ona politexnika instituti, Samarqand arxitektura-
qurilish
7. Usmonov Q., Sodiqov M. O'zbekiston tarixi (1917 – 1991 yillar). – T.:Sharq, 2001.
8. O'zbekiston tarixi. T., «Universitet» 1997
instituti, Termiz, Sirdaryo, Toshkent viloyat pedagogika institutlari kabi oliy o’quv
yurtlari tashkil etildi. 70-yillarda yana 5 ta oliy o’quv yurtlari-Nukus Davlat
universiteti, Toshkent avtomobil-yo’llar instituti, Pediatriya instituti va boshqalar
ochildi. 1960 yilda 30 ta oliy o’quv yurtlarida mutaxassislar tayyorlangan bo’lsa,
1985 yilda ularning soni 42 tani tashkil etdi.1961-1985 yillardan respublika oily
o’quv yurtlari 828 mingga yaqin muhandislar, iqtisodchilar, agronomlar,
huquqshunoslar o’qituvchilar, madaniyat va san’at xodimlari etishtirib berdi.
Shuningdek, o’rta maxsus o’quv yurtlari tarmog’i ham kengaydi. 1960 yilda 75 ta
o’rta maxsus o’quv yurtlari faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 1965 yilda ularning soni 249
taga etdi. 1961-1985 yillarda 1mln.135 mingga yaqin o’rta maxsus ma’lumotli
mutaxassis kadrlar tayyorlandi. Ayni chog’da bu tizim faoliyatida ham jiddiy

nuqsonlar mavjud edi. Mutaxassislar tayyorlashda son jihatidan ko’p kadrlar
tayyorlash birinchi o’rinda bordi. Kadrlar tayyorlash sifatini ko’tarish sohasidagi
sa’y-harakatlar kutilgan natija bermadi. F a n Urush yillarida tashkil etilgan
O’zbekiston Fanlar Akademiyasi respublikada ilm-fanning markazi bo’lib qoldi.
1945-85 yillarda ko’plab yangi ilmiy-tadqiqot institutlari, laboratoriyalar, ilmiy
stantsiyalar tashkil etildi. 80-yillarning boshlariga kelib akademiya tarkibida
Qoraqalpog’iston ASSR filiali va 35 ilmiy tadqiqot muassasalari faoliyat ko’rsatdi.
38 ming ilmiy xodim, shu jumladan, 1215 fan doktori, 15664 fan nomzodi fanning
turli sohalarida tadqiqot ishlari olib bordi. Akademik O.S. Sodiqov g’o’zadan
o’stiruvchi moddalar va boshqa preparatlar sintez qildi. H.A.Rahmattullin,
U.O.Oripovlar aniq ekish maqsadida chigitni tuksizlantirishning mexanik va
aerokimyoviy usullarini ishlab chiqdilar. Selektsioner olim S.M. Mirahmedov va
boshqalar paxtaning «Toshkent-1», «Toshkent-2», «Toshkent-3», «Toshkent-4»
singari hosildor, tez pishar, tolasi sifatli yangi navlarini etishtirdilar. Sholining 20
dan, sabzovot va poliz ekinlarining 50 dan, meva, rezavor-meva va uzumning 60
dan ortiq navlari etishtirildi. O’zbekistonda geologiya fani katta yutuqlarga erishdi.
H.M.Abdullaev, I.X.Hamraboev, I.M.Isomuhammedov, X.N.Boymuhamedov
K.L.Boboev, A.M.Akramxo’jaev, X.T.To’laganov, G’.M.Mavlonov singari
mashhur olimlar dunyo rudali-petrografik provintsiyalari klassifikatsiyasi,
elementlarning 254 geokimyoviy klassifikatsiyasi, O’rta Osiyo litosferasining
geologik-geofizik modellarini ishlab chiqdilar. Oltin, gaz va neft qazib chiqaruvchi
sanoatlar, shisha, keramika, abraziv materiallar sanoati tarmoqlarini barpo etishga,
aholi manzillarida er osti suvlaridan foydalanishni yo’lga qo’yishga
ko’maklashdilar. O’zbekistonda mashina va mexanizmlar nazariyasining
rivojlanishi M.T.O’rozboev, H.A.Rahmatulin, V.Q.Qobulov, H.H.Usmonxo’jaev,
G.A. Koshevnikovlar nomlari bilan bog’liq. Ular mashina va mexanizmlar
nazariyasi bo’yicha ilmiy maktabga asos soldilar. Respublikada 1966 yilda
Kibernetika instituti tashkil etilgach, akademik V.Q. Qobulov etakchiligida sanoat
va boshqa ishlab chiqarish korxonalarida kibernetika va hisoblash texnikasi
vositalari asosida boshqarishningavtomatlashtirilgan sistemalari yaratildi va joriy
qilindi. Aniq va fundamental fanlarning boshqa yo’nalishlarida ham muhim
kashfiyotlar, jiddiy yutuqlarga erishildi. Ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida ham bir
muncha tadqiqotlar olib borildi. Arxeolog, etnograf, antropolog olimlarning
izlanishalari natijasida o’zbek xalqining etnik tarkibi, etnogenezi shakllanishi
tarixiga bag’ishlangan asarlar yaratildi. Biroq ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasidagi
tadqiqot ishlari marksizm-leninizm doirasida qolib ketdi. Sotsializm g’alabasi,
O’zbekistonning nokapitalistik taraqqiyot yo’li, rivojlangan sotsializm
qurilganligini asoslash, millatlar va sinflarning yaqinlashuvi natijasida kishilarning
yangi tarixiy birligi sovet xalqining vujudga kelishi kabi behuda. samarasiz
masalalar bilan o’ralashib qoldi. A d a b i yo t 50-80-yillarda adabiyotda roman va
povest janrlari rivojlandi.Urush voqealari, mehnatkashlarning front orqasidagi
mehnati Oybekning «Nur qidirib» va «Quyosh qoraymas», Sh.Rashidovning

«Qudratli to’lqin», Shuhratning «Shinelli yillar», Said Ahmadning «Ufq»,
O.Yoqubovning «El boshiga ish tushsa», H.G’ulomning «Toshkentliklar»
romanlarida aks ettirildi. Urushdan keyingi tiklash va tinch qurilish davri hayotini
tasvirlovchi «Oltin vodiydan shabadalar »(Oybek ), «Qo’shchinor chiroqlari» va
«Sinchalak» (A.Qahhor), «G’oliblar» va «Bo’rondan kuchli» (Sh.Rashidov),
«Ixlos» (I.Rahim) kabi romanlar va povestlar yaratildi. Yozuvchi Parda
Tursunning «O’qituvchi» romani qishloq ziyolilari faoliyatini ochib berdi .
Primqul Qodirovning «Yulduzli tunlar», «Uch ildiz», O.Yoqubovning «Diyonat»,
Mirmuhsinning «Umid» asarlarida yosh zamondashlarimizning ma’naviy qiyofasi,
hayoti va mehnati aks ettirildi. Rahmat Fayziyning «Hazrati inson»,
O’.Umarbekovning «Odam bo’lish qiyin», O’.Hoshimovning «Nur borki, soya
bor» romanlarida odob-axloq masalalari yoritildi. O’zbek she’riyatining 60-80-
yillardagi tarqqiyoti A.Oripov, E.Vohidov,Sayyor, N.Nazrullaev, B. Boyqobilov,
E. Oxunova, O.Hojieva, H.Hudoyberdieva, O.Matjon va boshqa ko’plab
shoirlarning ijodiy kamoloti bilan bog’liq holda kechdi. Uyg’unning «Abu Rayhon
Beruniy», O.Yoqubovning 255 «Ulug’bek xazinasi»,M.Shayhzodaning «Mirzo
Ulug’bek» kabi tarixiy mavzudagi asarlari yaratildi. S a n ‘ a t O’bekistonda teatr
va musiqa san’ati bir muncha o’sdi. Hamza nomidagi teatr jamoasi Shekspirning
«Otello» va «Yuliy Tsezar», Uyg’unning «Navbahor», Abdulla Qahhorning
«Shohi so’zana», N.Hikmatning «Sevgi afsonasi», Uyg’un va I.Sultonning
«Alisher Navoiy» asarlarini sahnalashtirdi . O’zbek davlat filarmoniyasining
musiqiy jamoalari samarali faoliyat ko’rsatdi. Faqat T.Jalilov nomidagi O’zbek
davlat orkestri repertuaridan 1300ga yaqin asarlar o’rin oldi. «Lazgi», «Shodlik»,
«Go’zal» xoreografik ansabllari ham o’zbek va boshqa qardosh xalqlar ashula va
raqslarini namoyish etdilar. «Bahor» xalq raqs ansambli, Yalla vokal cholg’u
ansambllari jamoalarining kontsertlari xalqqa manzur bo’ldi. O’zbek teatrining
rivojlanishiga rejissyorlardan M. Uyg’ur, E.Bobojonov, A.Ginzburg, T.Xo’jaevlar,
aktyorlardan Abror Hidoyatov, O.Ho’jaev, A.Bakirov, S.Eshonto’raeva,
Sh.Burhonov, N.Rahimov, R.Hamraev, Z.Muhammadjonov, B.Qorieva,
Ya.Abdullaeva, G’.A’zamov, Yo.Ahmedov va boshqa san’atkorlar salmoqli hissa
qo’shdilar. Xalqimiz o’zbek san’ati dovrug’ini baland ko’targan H.Nosirova,
M.Turg’unboeva, Tamaraxonim, G.Izmailova, S.Qobulova nomlarini hurmat bilan
e’zozlab kelmoqda. 1946-1985 yillar O’zbekiston kino san’atining yuksalish yillari
bo’ldi. N.G’aniev yaratgan «Tohir va Zuhra» (1945), «Xo’ja Nasriddinning
sarguzashtlari», «Farg’ona qizi» kabi kinofilmlar xalq olqishiga sazovor bo’ldi. 60-
70-yillarda o’zbek kino san’atiga yosh talantli rejissyorlar, aktyorlar kirib keldi.
Sh.Abbosov, A.Hamroev, R.Botirov, E.Eshmuhammedov, H.Ahmarov shular
jumlasidandir. Sh.Abbosovning «Mahallada duv-duv gap» (1961), «Sen etim
emassan»(1963), «Toshkent - non shahri» (1970), «Abu Rayhon Beruniy»(1974),
A.Hamroevning «Shidddat»(1971), R.Botirovning «Seni kutamiz, yigit» (1972),
E.Eshmuhammedovning «Nafosat»(1967) va «Umid qushi» (1975) kabi filmlarida
davr farzandlarining hayoti, iste’dodu izlanishlari tasvirlangan. Tasviriy san’at

rivojlandi. Ch.Ahmarov va O’.Tansiqboevlar devoriy rasmlar, mozaika va manzara
janri bo’yicha, V.E.Kaydalov va M.Nabievlar portret janri bo’yicha muhim asarlar
yaratdilar. Rassomlar, haykaltaroshlar va arxitektorlar birlashib yirik monumental
binolarni, maydonlarni ta’mirlash, naqshlar, rassomlik va haykaltaroshlik asarlari
bilan bezatish an’anaga aylandi. Poytaxtning yirik jamoat binolari M.Usmonov
rahbarligida ganch o’ymakorligi, Q.Haydarov va O.Fayzullaev rahbarligida
yog’och o’ymakorligi bilan bezatildi. O’zbek tsirk ustalari - Toshkenboevlar,
Zaripovlar, Xo’jaevlar, Madalievlar va masxaraboz-qiziqchi Akrom Yusupov va
boshqalarning chiqishlari, nafaqat O’zbekistonda, shuningdek, boshqa
mamlakatlarda ham muvaffaqiyat qozondi va tomoshabinlarga manzur
bo’ldi.Shunday qilib, Respublika madaniy-manaviy hayotida 1945-1985 yillarda
muayyan yutuqlarga erishildi. Xalq maorifi, oliy va o’rta maxsus ta’lim tarmog’i,
aholining umumiy savodxonlik darajasi o’sdi, mutaxasislar, ijodiy ziyolilar
darajasi sezilarli yuksaldi. Fan, adabiyot, san’at rivojlandi. Ilmiy, badiiy musiqa
asarlari yaratildi, ma’naviy hayotda iste’dodli yoshlar o’rin olib bordi.
II–BOB 1946-1985 YILLARDA SOVETLAR YURITGAN SIYOSAT
2.1. Ma’naviy hayot sohalaridagi mafkuraviy cheklashlar, byurokratik
holatlarning avj oldirilishi va uning oqibatlari
kkinchi jahon urushidan keyingi O’zbekistonning ma’naviy-madaniy hayotiga
nazar tashlar ekanmiz, bunda hukmron tuzum siyosati va mafkurasining bosimi
tobora kuchayib borganligiga amin bo’lamiz. Negaki, kommunistik mafkura butun
choralar bilan jamiyat ma’naviy hayotini o’z domiga tortishga, fuqarolarning ongi,
dunyoqarashini o’z g’oyalari, qarashlari ruhida tarkib toptirib borishga harakat

etdi. Bu ta’lim va tarbiya tizimida, ilm-fan jabhasida yoxud adabiyot va san’atda
birdek namoyon bo’ldi. Kompartiya va sovet hukumati O’zbekistonda go’yo xalq
ta’limi tizimini rivojlantirish va takomillashtirish, uni jonli hayot, amaliyot bilan
bog’lash bahonasi bilan haqiqatda bu sohaning asl mazmun, mohiyatini
mafkuralashtirish yo’lini tutdi. O’sha davrda xalq ta’limi tizimining hukmron
Markaz inonixtiyorida bo’lganligini Moskvadan tayyorlab yuborilgan, o’quv
jarayonining barcha bo’g’inlariga taalluqli dasturu standartlar, darsliklaru
qo’llanmalar va boshqa o’quv jihozlari ham to’liq tasdiq etadi. Sovet mutasaddilari
nima sababdan bu muhim sohani o’z ta’sirida ushlaganligi va bundan ko’zlagan
maqsadlari ma’lumdir. Shu bois Yurtboshimiz ta’kidlab o’tganidek, «Eski
qolipda, mustabid davrda yozilgan darsliklardan foydalanib, eski
mafkuradan xalos bo’lmasdan bolalarimizni yangicha fikrlashga
o’rgatolmaymiz, axir». Ayniqsa kadrlar tayyorlash sifati past edi. Prezidentimiz
ta’biri bilan aytganda, ko’pchilik xaqiqiy bilim olish yoki malaka ortirish
maqsadida emas, amal-taqal qilib diplomli bo’lib olish ilinjida oliy o’quv
yurtlariga kirardi. Buning ustiga o’quv yurtlariga kirgan talabalar, aytaylik,
chinakam milliy ruhda chuqur bilim va tarbiya olish imkoniyatidan mahrum
etilgandi. Negaki, bu ta’lim tizimi o’z mohiyati e’tibori bilan hukmron tuzum
siyosati va mafkurasi bilan yo’g’rilgan edi. U davrda yaratilgan barcha o’quv
dasturlari, ta’lim andozalari, qo’lanmalar, darsliklar va boshqa o’quv jihozlari
mana sha ruhda tayyorlanardi. Markazda bir guruh «bilog’on» mutaxassislar
tayyorlagan, milliy huddudlar, u erda yashovchi odamlarning o’ziga xos
hususiyatlari, milliy o’zliklari, hayotiy tajribalari, an’analarini mutlaqo inkor etgan
o’quv dasturlari, ta’lim hujjatlari butun SSSRdagi maktablar, o’quv yurtlariga
to’g’ridan-to’g’ri majbur etilardi. Shuningdek, o’quv yurtlarining o’quv rejalari va
dasturlari turli sabablar orqasida 60-70 yillarda uch marta o’zgartirildi. Har safar
o’qitiladigan
11. Shamsutdinov R., Karimov Sh. O'zbekiston tarixidan materiallar. K.3.– Andijon: 2004.
12. Usmonov Q. O’zbekiston tarixi. –T.: IQTISOD – MOLIYA, 2006
fanlar yangilari hisobiga ko’payib, o’quv materiallari hajmi oshib bordi,
talabalarning mustaqil o’qib, o’rganishlariga ajratiladigan vaqt esa tobora kamayib
bordi. Talabalarning uzoq muddatli qishloq xo’jalik ishlariga surunkali jalb etilishi
ham o’quv jarayoniga salbiy ta’sir ko’rsatmay qolmadi. O’quv yurtlarida tanish-
bilishchilik, qarindosh-urug’chilik, oshnaog’aynigarchilik, poraxo’rlik, tamagirlik
singari xavfli illatlarning ildiz otishi hollari ham bu tizim obro’siga jiddiy putur
etkazdi. Ayniqsa bundan kadrlar tayyorlash sifati sezilarli zarar ko’rdi. Ayni
chog’da hukmron tuzum tazyiqi ilm-fan sohasini ham chetlab o’tmadi. Katta

mamlakat va uning turli milliy hududlarida faoliyat ko’rsatuvchi ilmiy
muassasalar, ilmiy-tadqiqot institutlari, ko’p sonli iqtidorli, salohiyatli ilmiy
kadrlarning inon-ixtiyori Moskva va uning keng tarmoq otgan ilmiy markazi
tasarrufiga bo’ysundirilgandi. Bu kuchlar sobiq tuzum mutasaddilari buyurtmasini
bajarib, ko’p zamonlar milliy respublikalarda ilmu fan ravnaqiga, uning
zahmatkash fidoyilari mehnatining qadrlanishi, e’tirof topishiga to’sqinlik
qilardilar. Buning natijasida olimlarimizning ko’p yillik izlanishlari mahsuli
bo’lgan qancha-qanchalab noyob kashfiyotlar, ixtirolar hayot yuzini ko’rmay,
amaliyotga tatbiq etilmay qolaverardi. Buning ustiga ilm-fanda katta kashfiyotlar
qilgan, o’z maktabini yaratgan respublikaning ne-ne mashhur allomalari ham sovet
fanining bosh markazi – SSSR Fanlari Akademiyasi nazar-e’tiboridan chetda
qolaverdi. Sovet hukmronligining butun 70 yillik davri davomida sobiq SSSR FA
tarkibiga O.Sodiqov, H.Abdullaev, S.Yunusov, E.Yusupov singari barmoq bilan
sanarli o’zbek olimlaringgina a’zo bo’lib saylanganligi fakti ham bunga jonli misol
bo’la oladi. Hukmron sovet mafkurasi tazyiqi va iskanjasi ta’siridan respublikaning
adabiy va madaniy jarayoni jabhasi ham chetda qolmagan, albatta. O’zbek
adabiyoti o’zining buyuk istiqlol sari asta-sekin ilgarilab borishi davomida tez
o’zgaruvchan tarixiy jarayonlarning kutilmagan ne-ne sinovlariga, hukmron
tuzumning zarbalariga duch kelganligi shubhasiz. Shu nuqtai nazardan o’zbek
ijodkorlari faoliyatiga baho beradigan bo’lsak, so’z sa’natkorlari vaziyat taqozosi
bilan hukmron tuzum siyosati va mafkurasi talablari va yo’l-yo’riqlarini bajarishga
majbur etildilar. Shu bois ular sinfiylik, partiyaviylikka, marksizmleninizm
aqidalariga asoslangan holda ijod qildilar. Ijod erkinligining bunday
cheklanganligi, tabiiyki, ijod ahlining emin-erkin faoliyat yuritishiga halaqit berar,
ko’plab muhim ijtimoiy masalalarni haqqoniy, to’laqonli yoritishdan mahrum
etardi. Shunday tarzda ijod etishga majbur bo’lishlik ko’plab shoiru adiblar uchun
o’sha zamonda qismat bo’lgan. Hukmron tuzum mafkurasining kuchli
bosimi san’at asarlari va ularning ijodkorlari faoliyatida ham o’z yaqqol ifodasini
topmay qolmadi. Xo’ sh , sovet davrida yaratilgan asarlarda qanday g’oyalar,
tushunchalar ko’proq o’rin olgan edi? Agar bunga xolis javob beradigan bo’lsak,
ularning ko’pchiligida sobiq tuzumni ulug’lash, sotsialistik jamiyat afzalliklarini,
uning «yangi zamon kishilari» uchun ochib bergan «mislsiz» imkoniyatlarini
ko’klarga ko’tarib maqtash ohanglari «ufurib» turadi. Bu hol amaliy, tasviriy
san’at yoxud monumental san’at asarlariga ham birdek xosdir. Chunonchi, sovet
hokimiyati davrida O’zbekistonda yaratilgan mahobatli haykallarning asosiy qismi
«Inqilob yo’lboshchisi» - Leninga bag’ishlanganligi aniqdir. Shuningdek, Lenin va
kompartiya mavzularini keng rejada yoritish va ulug’lash respublikada ishlangan
va ekranlarga chiqarilgan behisob kinofilmlarning bosh mazmuni,mohiyatini

tashkil etgani faktdir. Bunday filmlar sirasiga «Inqilob tongi», «Inqilob
chavandozlari», «Yo’lchi yulduz», «Lenin yo’llanmasi bilan», «Olovli yo’llar»
singari kino mahsulotlarini nisbat berish mumkin. Ularning bosh qahramonlari,
«harakatlantiruvchi» kuchlari hamishagidek Lenin va uning yaqin safdoshlari,
komfirqa rahnomalari edi. Bordiyu bu asarlarga asosiy qahramon etib mahalliy
inqilobchi yohud ilg’or mehnat kishisi olingan taqdirda ham voqealarning o’sishi,
rivoji davomida uning faoliyati «ulug’ og’alar» g’oyaviy-tarbiyaviy ta’sirida ularga
qorishib, singishib, sezilarsiz holga kelib qolardi. Sovetlar mamlakatida
shakllantirilgan qudratli mafkuraviy vositalar - radio, televidenie, matbuot va
boshqa ommaviy axborot kanallari to’lig’icha hukmron tuzum minbariga
aylantirilib, ular vositasida xalq ommasining ongi, tafakkuri va dunyoqarashini
zabt etish uchun tom ma’noda informatsion kurash olib borilgan. Tuzum
mafkurachilari va maddohlarining o’zbek zaminida qilgan qabohati, qoldirgan
asorati yana shundaki, namoyon bo’ladiki, ular xalqimizning ming yilliklar qa’riga
borib tutashuvchi bebaho ma’naviy qadriyatlari, umrboqiy udumlari va
an’analarini yo’q qilish uning imoni, e’tiqodini suslashtirish va barham toptirishga
zo’r berib harakat etdilar. Bu bilan ular yurtimiz fuqarolarini hukmron tuzumning
har qanday topshirig’ini so’zsiz passiv, loqayd, manqurt kishilarga aylantirishga
umid bog’lagan edilar. Ayniqsa bunday xatti-harakatlar totalitar tuzum o’zining
so’nggi nafasini kechirayotgan 80-yillarning ikkinchi yarmida avj oldirilganligi
faktdir. Ma’naviyatimiz dushmanlari hatto xalqimiz asrlar davomida e’zozlab,
qadrlab kelgan milliy bayramimiz – «Navro’z»ni ham tortib olish payida bo’ldilar.
Shu maqsadda uni taqiqlash darajasiga borib etildi. Shunga qaramay iymon-
e’tiqodi but, buyuk ajdodlar udumlariga sodiq o’zbek xalqi o’z Navro’zini xoh
oshkora, xoh pinxona bo’lsin, baholi qudrat nishonlash, u bilan bog’liq xayrli
marosimlarni o’tkazishda davom etdi va bu orqali yorug’, dorilamon zamonlar
kelishiga umidvorlik tuyg’usi bilan intiqib yashadi.
9. O'zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O'zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. – T.: Sharq, 2000.10. O'zbekiston
tarixi (oliy o'quv yurtlarining nomutaxassis fakultetlari talabalari uchun darslik). R.H.Murtazayevaning umumiy tahriri ostida. -
T.: Yangi asr avlodi, 2003
2.2. Urushdan keyingi yillarda ma’muriy-buyruqbozlik tizimi
zo’ravonligining ko’chayishi
Urushdan keyin mamlakatda rahbarlik qilish usullari normal holatga o’tadi, tinch
qurilishga moslashtiriladi, ijtimoiy - siyosiy hayot demokratlashtiriladi, degan
orzuniyatlar ro’yobga chiqmadi. Aksincha iqtisodiyotda, ijtimoiy -siyosiy va
ma’naviy hayotda ma’muriyatchilik kuchaydi. Mamlakatni boshqarish partiya-
davlat apparatida rahbarlik lavozimlarini egallagan tor doiradagi xodimlar

tomonidan tayyorlanadigan, shaxsan Stalin imzosi bilan matbuotda e’lon
qilinadigan farmon va qarorlar orqali amalgam oshiriladigan bo’lib qoldi.
Hammani, xususan joylardagi rahbarlarni nazorat ostiga olgan totalitar tuzum
Kremlda o’tirganlarga mamlakatni farmon va qarorlar bilan boshqarish
imkoniyatini berardi. Respublikalarning, jumladan, O’zbekistonning iqtisodiy,
ijtimoiy, madaniy sohadagi muammolarni hal qilish huquqlari yanada cheklanib
bordi. Stalinning g’alabani ta’minlashda rus halqi asosiy rol o’ynadi, degan
mash’um g’oyasi butun malakatni ruslashtirish siyosatiga aylandi. Ommaviy
axborot vositalari, Kompartiya va komsomol tashkilotlari ruslarni «katta», «ulug’
og’amiz» deb barala targ’ib qila boshladi . Sovet hokimiyatining dastlabki
yillaridanoq boshlangan qishloq aholisini erdan mahrum qilish jarayoni urushdan
keyin ham davom etdi. 1946 yil sentyabrda VKP(b) MQ va SSSR hukumatining
«kolxozlarda qishloq xo’jalik ustavining buzilishini tugatish choralari to’g’risida»
qarori e’lon qilindi. Qishloq xo’jaligi bilan aloqasi bo’lmagan 1300 tashkilotga
yordamchi xo’jalik sifatida berib qo’yilgan 6 ming gektar erni kolxozlarga
qaytarish, kolxozlardagi boshqaruv apparati shtatidan 51 ming kishini qisqartirish
kabi ijobiy ishlar bilan birga jiddiy xatoliklarga, adolatsizliklarga yo’l qo’yildi.
Kolxozlar manfaatlarini himoya qilish bayrog’i ostida respublika qishloqlarida
istiqomat qilayotgan 50 ming kolxozchi oilasi qo’lidagi tomorqa erlaridan 25 ming
gektari ustavda belgilanganidan «ortiqcha» deb tortib olindi. Koxoz hududida
yashagan, ammo unga a’zo bo’lmagan 20 ming xo’jalikning go’yo, «qonunga
hilof» ravishda egallagan 2,5 ming gektar erlari ham tortib olindi. Qishloq aholisini
erdan mahrum etish jarayoni 50 – yillarda ham davom etdi. Bu tadbirlar turmushi
nochor bo’lgan qishloq aholisining ahvolini yanada og’irlashtirdi. Bunday
adolatsizlikka hech kim qarshi chiqa olmadi. Qishloq xo’jalik artelining
odamlardan so’ramasdan tuzilgan nizomini o’zgartirishni, nizom qoidalarini
qishloq aholisining manfaatlariga moslashtirishni respublika rahbariyati ham,
qishloq aholisining o’zi ham ko’tarib chiqa olmadi. Negaki, totalitar tuzum
hammani jilovlab olgan edi. Odamlar asoratga solingan, siyosiy mutelikda
yashardi. Totalitar tizimning eski kasali yana qaytalanib, sovet jamiyati urushdan
keyin boshdan kechirayotgan benihoya og’ir iqtisodiy qiyinchilik, ma’naviy-ruhiy
kemtiklik, o’tkir ijtimoiy-siyosiy tanglik sharoitida mamlakatda hech bir norozilik,
tushkunlik holatlarga izn bermaslik maqsadlarida bir yoqlama qattiqqo’l siyosat
yuritish yo’lini tutdi. Bunda kommunistik mafkura bosimini ayni chog’da
Markazda va joylarda, xususan milliy respublikalarda butun choralar bilan
kuchaytirishga asosiy urg’u berildi. Hukmron kompartiyaning bu boradagi
makkorligi shundaki, u keng milliy hududlar aholisini, uning ilg’or, o’qimishli,
ziyoli kuchlarini, mahalliy milliy kadrlarni doimiy tahlikada tutish, siltab turish,
itoatda saqlash uchun bu yangi qatli om mavsumini avvalo Markazdan boshlashni
maqbul topdi. Xususan 1946-1948 yillarda VKP(b) Markazqo’mi tomonidan
adabiyot, san’at, ilm-fan sohalarida o’tkazilgan bir qator anjumanlar, bahslar va
ular yuzasidan qabul qilingan, mohiyatan «g’oyasizlik va kosmopolitizmga qarshi
kurash ruhi» bilan sug’orilgan talay «muhim» qarorlar va hujjatlar qatag’onlikning
yangidan boshlanib, avj olishiga sabab bo’ldi. Masalan, VKP(b) MQning 1946 yil

fevralida qabul qilgan «Zvezda», «Leningrad» jurnallari to’g’risida, so’ngroq
«Katta hayot» kinofilmi, V.Muradelining «Buyuk do’stlik» operasi to’g’risidagi
qarorlari bunga turtki bo’lib xizmat qildi. Shu asosda 30-yillar mash’um
qatag’onligining davomi sifatida ilg’or, mustaqil fikr yurituvchi, yurt, millat
manfaatlarini o’ylovchi, qayg’uruvchi, shu ruhda ijod qiluvchi ziyolilarni ham
Markazda, ham joylarda ta’qib va quvg’in qilish jarayoni avj olib ketdi. Bundan
shu hukmron tuzumga tobe bo’lgan, qo’l-oyog’i zanjirband etilgan jafokash
O’zbekistonning ko’plab ilg’or ziyolilari, ijodkorlari hayoti va qismati ham chetda
qolmadi.Markaz mutasaddilari, mafkurachilari rahnamoligida o’tgan asrlarning 50-
yillari boshlarida O’zbekistonda boshlanib ketgan ilg’or ziyolilar, ilm-fan,
adabiyot, san’at, ma’rifat namoyadalarini quvg’in va ta’qib qilishlar, ular ijodidan
kir izlash, ayb topishga urinishlar, shubhasiz, respublika ma’naviy hayotiga jiddiy
ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. U ko’plab olimu ijodkorlar, shoiru adiblar, iste’dod
sohiblari hayotini tahlikali holatga duchor etdi. O’zbekiston Kompartiyasi
Markazqo’mining 1949 yil 25 iyundagi «O’zbekiston Sovet yozuvchilar
soyuzining ishi to’g’risida»gi qarorida A.Qahhorning «Qo’shchinor chiroqlari»
romani tanqid qilindi. Yozuvchilardan Oybek, Mirtemir, H.G’ulom, O’.Rashidov,
M. Shayxzoda, M.Boboev, A.Qayumov va boshqalar badnom qilindi. «Sharq
yulduzi», «Zvezda vostoka» jurnallarining tahririyatlariga bir qator «yaramas»
asarlarni chop etishga yo’l qo’ygan, degan jiddiy ayblar qo’yildi.1948-1949 yilarda
20 dan ortiq yirik talantli olimlar, yozuvchi va shoirlar qamoqqa olinib, yopiq
ravishda so’roq qilinib, millatchilikda ayblanib, 15-25 yilga ozodlikdan mahrum
etiladi va surgun qilinadi. O’zbekiston Kompartiyasi MQning 1950 yil 1
sentyabrda qabul qilgan «O’zbekiston Fanlar Akademiyasining ishi to’g’risida»gi
qarorida bir qator iqtisodiyot, til va adabiyot sohasidagi olimlar millatchilikda
ayblandi. O’zbekiston Kompartiyasi MQning 1951 yil 8 apreldagi «O’zbekiston
SSRda musika sa’natining ahvoli va uni yanada rivojlantirish tadbirlari
to’g’risida»gi qarorida o’zbek xalqining buyuk shoiri Alisher Navoiyning «Farxod
va Shirin», «Layli va Majnun» dostonlari, «Tohir va Zuhra», «Alpomish» xalq
dostonlarining afsonaviy folklore syujetlariga asoslangan opera, balet va musiqali
drama spektakllarini yaratish va sahnalarda ko’rsatish «zararli» ish deb baholandi.
Bunday spektakllarni sahnalashtirgan ijodiy xodimlar qattiq tanqid ostiga olindi.
Shuningdek, ko’pgina kontsert tashkilotlari va musiqali teatr xodimlari «Eski,
arxaik musiqani va juda g’amgin, mungli maqom namunalari»ni tarqatganligi
uchun qoralandi. Qarorda «O’zbekistonning musiqa san’ati hayotdan orqada
11. Shamsutdinov R., Karimov Sh. O'zbekiston tarixidan materiallar. K.3.– Andijon: 2004.
12. Usmonov Q. O’zbekiston tarixi. –T.: IQTISOD – MOLIYA, 2006
qolmoqda, o’zbek xalqini kommunistik ruhda tarbiyalash maqsad va vazifalariga
to’la-to’kis xizmat qilmayotir”, deb ta’kidlandi. 1951 yil 10 avgustda respublika
matbuotida “Ba’zi shoirlarning ijodidagi mafkuraviy buzg’unliklar to’g’risida”
degan maqola e’lon qilindi. Unda Turob To’la, Kamtar Otaboev, Mirtemir,
A.Bobojonov, Sobir Abdulla, Habibiylarning asarlari kommunistik mafkuraga,

xalqlar do’stligiga zid g’oyalarni ilgari suruvchi asarlar sifatida tanqid qilindi, ular
millatchilikda ayblandi. 1951 yil 24 avgustda matbuotda e’lon qilingan “O’zbek
sovet adabiyoti vazifalaridan chetda” nomli maqolada Oybek, X.Zaripov,
H.Yoqubov, I.Sultonov va boshqa adiblar mafkuraviy og’ishlarda qoralandi.
M.Shayxzoda, Shukrullo Yusupov, G’ulom Alimov (Shuhrat)lar 1951 yilda
“sovetlarga qarshi millatchilik faoliyati”da aylanib qamoqqa olindi va keyinchalik
25 yil ozodlikdan mahrum etishga hukm qilindilar. 1952 yil fevralida bo’lib o’tgan
O’zbekiston Kompartiyasi MQning X Plenumi ilmiy va ijodiy ziyolilarni quvg’in,
ta’qib ostiga olishda yana bir turtki bo’ldi. Plenumda “Respublikada mafkuraviy
ishlarning ahvoli va uni yaxshilash choralari to’g’risida”gi masala muhokama
qilindi va tegishli qaror qabul qilindi. Plenumda faylasuf V.Zohidovning ilmiy
ishlariga burjua-millatchilik xatolari yuklandi. Tarixchi A.Boboxo’jaev va
iqtisodchi O.Aminov panturkizmni targ’ib qilishda ayblandi. Ular “siyosiy va
ishchanlik sifatlari jihatidan egallab turgan lavozimlariga to’g’ri kelmaydigan
shaxslardir”, deb hisoblandi va ishdan bo’shatildi. T.To’la va M. Shayhzodalarning
she’r va qo’shiqlari “g’oyasiz va axloqsiz” asarlar, deb baholandi. O’zbek
xalqining ma’naviy merosi, milliy qadiriyatlari yana bir bor oyoq osti qilindi, bu
sohada faoliyat yuritgan ijodkorlar qatag’on qilindi. Tarixiy o’tmish ham,
zamonaviy hayot ham kommunistik mafkura, sinfiylik nuqtai nazardan turib qo’pol
ravishda buzib baholandi. Natijada ma’naviy hayotga, falsafiy va badiiy
tafakkurga, madaniyatga katta zarar etdi. Stalin vafotidan keyin butun SSSRda
bo’lganidek, O’zbekistonda ham shaxsga sig’inish oqibatlarini tugatish tadbirlari
ko’rildi. Qatag’on qilinganlar ishini qaytadan ko’rib chiqishga kirishildi. Ko’pgina
jinoiy ishlar to’qib chiqarilgani, minglab odamlar nohaq qamalib, ozodlikdan
mahrum etilgani aniqlandi va ular oqlandi. A.Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat va boshqa
ko’plab yozuvchi va shoirlar oqlandi. Minglab partiya, sovet, komsomol xodimlari
nomlari poklandi. 50-yillarning boshlarida shubha ostiga olingan, har bir qadami
nazorat qilinayotgan 60 nafardan ziyod yirik olimlar, adiblardan «millatchi,
sovetlarning dushmani» degan yorliqlar olib tashlandi, to’hmatlardan halos bo’ldi.
Biroq, afsuski, jamiyat ma’naviy hayotida voqe bo’lgan bu bir qadar iliqlik muhiti
uncha uzoq davom etmadi. Odamlar xohish-erkini bo’g’ib, inon-ixtiyorini o’ziga
bo’ysundirib, hamma narsani hukmron tuzum manfaatlariga xizmat qildirib kelgan
kommunistik mafkura va uning maddohlari ko’p o’tmay o’z zulmkorligini
qaytadan kuchaytirishga kirishdi. Uning tig’i avvalo ijodkorlarga nisbatan
qo’llanila boshlandi. Buning natijasida respublikaning ilm-fani, madaniyatiga
salmoqli hissa qo’shgan taniqli allomalar, iste’dodli ijodkorlar ko’proq aziyat
chekkanligi, taqdirning kutilmagan zarbalariga uchraganligi ayni haqiqatdir.
Aftidan, totalitar tuzum mutasaddilari atoqli ziyoli arboblarni vaqti-vaqti bilan
tavbasiga tayantirish, o’zlariga tiz cho’kdirishga majburlash yo’li bilan qo’llari
uzunligini hammaga namoyish etib qo’ymoqchi bo’lgan bo’lsalar ajab emas.
Buning uchun esa ular hech narsadan hazar qilmaganlar. Jumladan, geologiya-
mineralogiya fanida nomi jahonga mashhur, respublikamiz hududida qanchalab
neft-gaz, qimmatbaho ma’dan konlarini, ularning zahiralarini kashf etgan, ko’p
jildli asarlari AQShdek mamlakatlarda nashr etilgan akademik Habib Abdullaev

g’addor tuzum qahriga, quruq to’hmatlar kasriga uchrab, boshidan ne azoblarni
kechirmadi. Allomaning sovet totalitar tizim hukmdorlari oldida qilgan yagona
«gunohi» bu uning yurtparvarligi, elsevarligi, milliy ziyoli kadrlar tayyorlashga
jonu dili bilan harakat qilganligidir, xolos. Ayniqsa u respublika Fanlari
Akademiyasi prezidenti bo’lib ishlagan yillarda iste’dodli mahalliy millat yoshlari
orasidan ko’plab kishilarni ilm-fan dargohlariga, aspirantura va doktoranturalarga
o’qishga yuborib, ularning kelajakda etuk olimlar bo’lib etishishlari uchun
rahnamolik ko’rsatgan. Shuningdek, alloma o’zbek xalqining boy milliy ma’naviy
merosini o’rganish va tiklash ishlariga ham muttasil boshqosh bo’lgan. Jumladan,
A.Navoiy asarlarining 15 jildligi, Beruniy, Ibn Sino asarlarining arab tilidan
o’zbek tiliga o’girilib nashr etilishi singari xayrli ishlarda ham H.Abdullaev
xizmati oz bo’lmagan. Shubhasizki, o’z yurti, uning sog’lom avlodi tashvishi bilan
yashagan, shu asnoda faoliyat olib borgan H.Abdullaev partiya va davlat
arboblariga yoqmagan. Shu bois uni obro’sizlantirish, faoliyatiga qora chiziqlar
tortish uchun har xil ig’vo-fasod yo’llari ishga solingan. Buyuk iste’dod sohibiga
qilingan bunday nohaq xuruj va ta’qiblar uning ijodi ayni barq urib turgan paytida
hayotdan bevaqt ko’z yumib ketishiga bois bo’ldi. Yana bir zabardast olim,
akademik Ibrohim Mo’minov tarixiy haqiqatni ochishga qo’l urib, ulug’
bobokalonimiz Amir Temur shaxsi va uning qilgan betimsol ulkan ishlari haqida
to’g’ri, xolis fikrlar bildirib risola yaratganligi uchun hukmron tuzum zulmiga
uchradi. Moskvaning nufuzli nashrlari sahifalarida olimga qarshi ig’voyu
bo’htonlardan iborat materiallar bosildi, nomi yomon otliq qilindi. Nachora, tarixiy
haqiqatni ayta olishga o’zida iroda, jasorat topa bilgan alloma shunday og’ir
ko’yga mubtalo bo’ldi. Uning tiniq musaffo yuragi ham oxirigacha bardosh bera
olmadi. O’zbek arxeologiya fanining chinakam fidoyisi, akademik Yah’yo
G’ulomovning ham o’lkamiz tarixini ilmiy, xolis va haqqoniy o’rganish, milliy
tariximiz to’g’risidagi xaqiqatni yuzaga chiqarish borasidagi ko’p qirrali faoliyati
va barcha ilmiy izlanishlari ham yuqori sovet mahkamalariyu, ularning konservativ
fikrlovchi to’ra rahbarlarining nene qarshiliklari va to’siqlariga duch kelmagan.
Gap shundaki, hukmron tuzum sha’niga salcha bo’lsin noo’rin ishora yohud
harakat yuz berguday bo’lsa, o’sha zahoti uning ko’p sonli maddohlari nishonni
bexato ola bilar edilar. Bu davrda o’zbek adiblari, shoirlari ijodi ham doimiy
suratda sovet mafkurasining diqqat-e’tiborida bo’lgan. Shu bois ularning har bir
asari rasmiy tsenzuraning qat’iy nazoratiga olinar, yuz chig’iriqdan o’tib, nashrga
tavsiya etilardi. Bordiyu haqiqat g’oyasi bilan sug’orilgan ba’zi asarlar bosilib
chiqquday bo’lsa, u holda ularning mualliflariyu muharrirlari boshi bilan javob
berardilar. Masalan, 60-yillarda taniqli shoir Erkin Vohidovning birgina
“O’zbegim” she’ri muallifga qanchalik
13. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R.Shamsutdinov, Sh. Karimov – T.: Sharq, 2010.14. O`zbekiston
tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.;
behalovatlik keltirganligi bunga misoldir. Yoki atoqli adib Pirimqul Qodirovning
milliy tariximizning nomdor vakili, otashnafas shoir va adib, davlat arbobi, mohir

sarkarda Z.M.Bobur hayoti va faoliyatidan hikoya qiluvchi “Yulduzli tunlar”
romani ham feodal o’tmish namoyandasi timsolini aks ettiruvchi asar sifatida
keskin qoralandi. Vaholanki, bu buyuk tarixiy siymo to’g’risida ko’plab xorijiy
mamlakatlarda son-sanoqsiz tarixiy va badiiy asarlar bitilganligi aniqdir. Shunday
qilib ko’ramizki, mustabid sovet tuzumi o’zining 70 yildan ziyodroq davom etgan
hukmronligi davrida o’ziga qaram va tobe bo’lgan milliy hududlarda, jumladan,
O’zbekistonda o’z bedodligi va qabohatini har qanday yo’llar bilan bo’lmasin,
amalga oshirishga erishib bordi.Ayniqsa bundan yurtimiz fuqarolarining sara qismi
sanalgan ilg’or, taraqqiyparvarziyolilar, milliy kadrlar eng ko’p jafo chekdi, ming
bir xil azobu uqubatlarga duchor etildi. Yurtimizning bunday yurtparvar,
vatanparvar sog’lom kuchlari har qanday murakkab vaziyatlarda ham o’z fuqarolik
pozitsiyalarida sobit turib, sobiq tuzum zo’ravonlari zug’umi va xurujiga dosh
berib, Vatan istiqboli yo’lida mardonavor harakatda davom etdilar.
XULOSA

Xulosa qilib aytganda, respublika sanoati bir tomonlama rivoj-lantirildi, boshqa
mintaqalardagi korxonalar uchun xomashyo bazasiga aylantirildi. Oltin, mis,
qo'rg'oshin-rux, volfram, molibden kabi nodir metallar xomashyo sifatida boshqa
mintaqaiarga olib ketilardi. Paxta, kanop mahsulotlarining mo'1-ko'Iligi yengil
sanoatni ustun darajada rivojlantirish va katta daromad olish imkoniyatini berardi,
ammo bu imkoniyatlar nazar-pisand qilinmadi. Respublika aholisi boy tabiiy
resurslardan, og'ir mehnat evaziga yetishtirilayotgan qimmatbaho paxta
xomashyosidan bahramand bo'lolmadi.Respublikada anchagina sanoat korxonalari
qurilgan bo'lsada, ular mustaqil ravishda tayyor mahsulot ishlab chiqaraolmas edi.
Bu korxonalarda tayyorlanadigan mashinalar, asbob-uskunalar uchun zarur bo'lgan
butlovchi qismlar boshqa mintaqalardan keltirilar edi, respublika korxonalari
Ittifoqning g'arbiy respublikalaridagi korxona-larga qaram edi.70— yillarga kelib
chuqur turg'unlik holatiga mahkum bo'lgan O'zbekiston iqtisodiyotining tahlili
shundan dalolat beradiki, bunda sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirishda ilmiy
aniqlik, real yon-daShuv, mantiqiy izchillikning yo'qligi asosiy sabablardan biri
bo'lganligi shubhasizdir. Mustabid sovet hokimiyati belgilagan 8,9,10,ПД2 - besh
yillik rejalarining norealligi, noizchilligi, yetarli ilmiy asoslanmaganligi, konkret
hayot amaliyoti bilan bog'lan-maganligi oxir-oqibatda ularning oldindan barbod
bo'lishiga olib keldi. Buning oqibatida, xo'jalik tarmoqlarida zo'riqish, uzilish
holatlari yuz berdi, ishlab chiqarish quvvatlari to'la ishga solinma-di, mehnat
unumdorligi muttasil kamayib bordi, milliy daromad salmog'i 3-4 baravarga
kamayib ketdi. 80— yillarga kelib, O'zbekistonning eksport salohiyati keskin
pasaydi. Buning natijasida respublikaning eksport balansida sanoat mahsulotining
salmog'i atigi 11 foizni tashkil etardi, xolos. Respublika sanoat ishlab
chiqarishidagi bunday turg'unlik, nomutanosiblik holatlarining yuzaga kelishi,
ishlab chiqarish quwatlarining qisqarib, uning salohiyat darajasining pasayib
borishi oqibatida, O'zbekiston iqtisodiyotining umumiy holatiga, aholi ijtimoiy
qatlamlarining turmush darajasiga salbiy ta'sir etmasdan qolmadi. 60-80 yillarda
madaniy-ma’rifiy muassasalar ish shakli, uslublari ko’proq badiiylikdan
siyosatlashgan «madaniy yo’lga» moslasha bordi. Natijada har bir madaniyat
maskanlarining ish faoliyati natijalari uning qay darajada xalq madaniy saviyasini
oshirganligiga qarab emas, aksincha, qay yo’sinda kommunistik mafkuraning
targ’ibotchisi sifatida ish olib borganligiga qarab baholandi. Kino, radio,
televideniye mehnatkashlarni «kommunistik» ruhda tarbiyalashda, xalq ongiga rus
madaniyatini singdirishda katta rol o’ynadi. 1946-1985 yillarda O’zbekiston
madaniyatining rivoj topishga madaniyat va san’at sohasini moddiy iqtisodiy
jihatdan ta’minlashda yo’l qo’yilgan jiddiy hatolar ham salbiy ta’sir ko’rsatdi.
Hususan, 1940 yildan boshlab surunkali ravishda mazkur soha uchun davlat

byudjetidan mablag’ ajratish kamayib borish sabablardan biri sovet davlati
iqtisodiy ahvolining tobora yomonlashib borayotganligidan dalolat edi. Ayniqsa,
bu 80 yillarning ikkinchi yarmiga kelib keskin tus ola boshladi.Shunday bo’lsa-da
mustabid tuzum o’zining mafkuraviy cheklashlaridan, kommunistik g’oyaga zid
bo’lgan qarashlarga murosasiz bo’lishdan voz kechmadi. Aksincha, ijtimoiy-
iqtisodiy turg’unlik yillarida ham siyosiy aqidaparastlik yanada kuchaydi. Qonun
chiqaruvchi vа ijrochi hokimiyat ittifoqdagi singari, respublikada ham rasman
sovetlar ixtiyorida edi. 1950 — 1959-yillarda O’zbekiston Oliy Soveti
Prezidiumiga Sh.R. Rashidov boshchilik qildi. Hullas, sovet tuzumining murakkab
va o’ta ziddiyatli yillarida o’zbek xalqi o’zligini, qadimiy milliy madaniyati va
qadriyatlarini saqlab qolishga harakat qildi. Lekin bu oson kechmadi. Bu yo’lda
o’ziga hos kurashlar va yo’qotishlar sodir bo’ldi. Kommunistik mafkura mahalliy
xalqning milliy g’ururini sindirishga urindi. Xalqni milliy ma’daniyatdan, milliy
an’analardan chalg’itish uchun “kommunizm” va “rivojlangan sotsializm” kabi
hayoliy aqidalarni o’ylab topdi. Ularni xalq ommasi ongiga singdirish uchun
barcha choralardan, vositalardan va usullardan foydalandi. Lekin o’zbek halqi
bularning barchasiga bardosh berdi. Chunki halq ijtimoiy-siyosiy hayotda
muqarrar o’zgarishlar sodir bo’lishiga ishonar edi.
FOY DA LA N ILGA N A DA BIY OTLA R

1. Karimov I.A. O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. Asarlar,1-jild. –T.:
O'zbekiston, 1996.
2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. T.: O'zbekiston,1996.
3. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida. Xavfsizlikka tahdid,barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O'zbekiston, 1996
4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. – T.: O'zbekiston, 1998.
5. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma'naviyat, 2008.
6. Azizxo'jaev A. Chin o'zbek ishi. Toshkent: Akademiya, 2003 y.
7. Usmonov Q., Sodiqov M. O'zbekiston tarixi (1917 – 1991 yillar). – T.:Sharq,
2001.
8. O'zbekiston tarixi. T., «Universitet» 1997
9. O'zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O'zbekiston sovet
mustamlakachiligi davrida. – T.: Sharq, 2000.
10. O'zbekiston tarixi (oliy o'quv yurtlarining nomutaxassis fakultetlari talabalari
uchun darslik). R.H.Murtazayevaning umumiy tahriri ostida. -T.: Yangi asr avlodi,
2003
11. Shamsutdinov R., Karimov Sh. O'zbekiston tarixidan materiallar. K.3.–
Andijon: 2004.
12. Usmonov Q. O’zbekiston tarixi. –T.: IQTISOD – MOLIYA, 2006.
13. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R.Shamsutdinov,
Sh. Karimov – T.: Sharq, 2010.
14. O`zbekiston tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.;
Qo’shimcha adabiyotlar

1. I.A.Karimov . Yuksak manaviyat -yengilmas kuch .- T. : manaviyat , 2008.
2. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. – T.: Sharq, 1998.
3. Sh. M. Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak.: T.: «O'zbekiston»
2017
4. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz... T.: 2017
5. N. Karimov, «Katta qirg'in»ning kelib chiqish sabablari va omillari Toshkent-
2013
6. «O'zb ovozi» 1991- y, 15- sentabr
7. N. Karimov. 1937-1938 yillardagi «Katta qiirg'in»ning fojiali oqibatlari T - 2015
8. N. Jo'rayev, Sh. Karimov. O'zbekiston tarixi: O'zbekiston sovet
mustamlakachiligi davrida. 2-kitob. Sharq nashriyoti, Toshkent - 2011.
9. Abdullayev Xushnud “Jahon Adabiyoti” (2009, 12-son) junalida e'lon qilingan
”Qatag'on jarayonlari haqida to'rt kitob” taqrizining tahlili; Andijon-2013
10. O'zbekiston Milliy Entsiklopediyasi. I harfi; 203-bet
11. Uzbekistonning yangi tarixi. 2-kitob Uzbekistan sovet mustamlakachiligi
davrida //Tuzuvchilar: M.Jufayev, R.Nurullin, S. Kamolov va boshk»; — T.:
«Shark», 2000.

“O’zbekiston 1946-1985 yillarda”

Sotib olish