O‘zbekiston Davlat suverenitetining e'lon qilinishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	78.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

O‘zbekiston Davlat suverenitetining e'lon qilinishi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. YUKSAK MA’NAVIYATLI YOSHLARNI TARBIYALASH VA
ULARNI TARBIYALASHDA O’RTA OSIYO ALLOMALARINING
FIKRLARI…………………………………...........................................................5
1.1 O ` z b e k i s t o n r e s p u b l i k a s i d a v l a t m u s t a q i l l i g i n i n g e ' l o n
q i l i n i s h i ..................................................................................................................5
1.2 O ` z b e k i s t o n r e s p u b l i k a s i m u s t a q i l l i k k a e r i s h g a n d a n s o ’ n g
y a n g i k o n s t i t u t s i y a n i q a b u l q i l i s h z a r u r i y a t i …….…………………..10
II BOB. YUKSAK MA'NAVIYATLI YOSHLARNI TARBIYALASHDA
O'RTA OSIYO ALLOMALARI MEROSI VA ULARNI ASARLARINING
MA`NAVIY BARKAMOL INSON TARBIYASIDAGI AHAMIYATI ..........16
2.1 O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining umumxalq tomonidan
ma’qullanishi ...........................................................................................................16
2.2 O`rta Osiyo donishmandlari asarlarining ma`naviy barkamol inson
tarbiyasidagi ahamiyati .................................................. .....................................22
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik sharofati bilan
o‘z taraqqiyotining yangi davriga kirdi. Mamlakatda istiqlolning dastlabki
yillaridan boshlab ta’lim- tarbiya tizimini rivojlantirish davlat siyosati darajasiga
ko‘tarilib, farzandlarining jahon andozalariga mos sharoitlarda zamonaviy bilim va
kasb-hunarlami egallashlari, jismoniy va ma’naviy jihatdan yetuk insonlar bo‘lib
voyaga yetishlarini ta’minlash, ularning qobiliyat va iste’dodi, intellektual
salohiyatini ro‘yobga chiqarish, yoshlar qalbida ona yurtga sadoqat va fidoyilik
tuyg‘ularini kamol toptirish borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan 2020-yil 25-dekabrda bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston yoshlar forumi-
2020” da O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig so‘zlagan nutqidagi yoshlar
e’tiborini alohida ta’kidlashimiz joizdir.
“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga,
sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch bildirdi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev
2

Ma’mun akademiyasida Movaraunnahrlik olimlar. Xorun ar-Rashid
tashabbusi bilan Bag’dodda ilmiy Markaz-Akademiya ( «Bayt ul-Xikma» )-tashkil
etilib, unga barcha musulmon o’lkalari, jumladan O’rta Osiyodan ham olim va
fozillar to’plandi. Bu markazda Movaraunnahr va Xurosondan kelgan Muso
Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Marvoziy, Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar
Bag’dod akademiyasini jahonga mashhur bo’lishida katta hissa qo’shdilar.
Movaraunnahrda arab halifaligini hukmronligini o’rnatilishi hamda islom dinining
keng yoyilishining ijobiy tomonlaridan biri shuki, Bag’doddagi ilmiy
akademiyadan o’rnak olib Xorazmda ham X asrda Ma’mun akademiyasi vujudga
keldi va uning a’zolari bo’lmish o’z davrining olimu-donishmandlari o’z ijodlari
bilan Movaraunnahrni donishi olamga yoydilar. Shuningdek o’lkamiz hududidan
islom dunyosining eng mo’’tabar shaxslari, hadisshunoslari etishib chiqdilarki,
ularning nomi Hozirgi kungacha ham dunyoviy, ham tasavvuf ilmining yuqori
pog’onalarida turibdi.
Ma mun akademiyasiʼ - 9-asr 1-yarmida Xalifa Ma mun ʼ arrashid ( 813 — 833 )
tomonidan Bag dodda
ʻ tashkil etilgan ilmiy markaz. Dastlab " Bayt ul hikmat "
(" Bilim uyi " deb atalgan). Bu akademiyada Hunayn ibn Ishoq , Sobit ibn Kurra,
Xubaysh, Baxtyashu, Qusto ibn Luqa al-Baaxbakkiy, Yahyo ibn Adiy, Ishoq al-
Damashqiy, Masarjuvayxlar oilasi , Navbaxt, Ibn Muqaffa , Ibn Mojja , Ibn
Vaxshiyalar tomonidan yunon , yahudiy , sanskrit , suryoniy , fors tilidan juda
ko plab ilmiy-
ʻ adabiy , falsafiy - axloqiy asarlar arab tiliga tarjima qilindi va
ularga sharxlar yozilib, musulmon dunyosiga yoyildi. Ayni shu tarjima va sharxlar
tufayli yunon , hind olimlari asarlari bizgacha yetib kelgan. 828 yil Ma ʼ mun
akademiyasi qoshida Bag ʻ dodning ash - Shammasiya mahallasida birinchi
rasadxona , 831 yil Damashq yaqinidagi Kosion tog ʻ ida rasadxonaning
bo ʻ limi qurilgan . Rasadxonaga dastlab marvlik Abu Ali Yahyo ibn Mansur ,
keyinchalik Muhammad Xorazmiy rahbarlik kilgan . Ma mun akademiyasida
ʼ
turli maqsadlarda ilmiy ekspeditsiyalar ham tashkil qilingan. Chunonchi 830 yil
Xorazmiy boshchiligida G arbiy
ʻ Hindiston (hozirgi Sharqiy Afg oniston ʻ ),
3

Vizantiya , Volganing quyi oqimiga 3 ta ekspeditsiya uyushtirilgan. Ma munʼ
akademiyasida Xorazmiy bilan birga Xolid ibn al-Malik al-Marvarrudiy, Al-Abbos
ibn Sayd al-Javhariy, Ahmad ibn Abdulloh alMarvaziy, Ahmad al-Farg oniy
ʻ , Abu
Fazl alhamid ibn Vase ibn Turk alXuttaliy,
ʼ Abu Yusuf Yoqub ibn Sabbox al-
Kindiy va boshqa ko plab
ʻ o rtaosiyolik ʻ olimlar ijod qilib, turli fanlar rivojiga katta
hissa qo shdilar.
ʻ Xorazmda Ma’mun akademiyasi. Ma’lumki, uzoq o’tmishga ega
bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti tarixi o’z boshidan turli voqealarni,
yuksalish va orqaga ketish davrlarini boshdan kechirdi. Shubhasiz, bu davrlarning
barchasi tarixda o’zining ma’lum izini qoldirdi. Xususan ilm-fan madaniyatimiz
taraqqiyotida IX—XII asrlar davrining o’rni beqiyosdir. Shuni alohida ta’kidlash
joizki, Shax Ma’mun ibn Muhammad X asr oxirlarida janubiy va shimoliy
qismlarga bo’lingan Xorazmni yagona bir markazga birlashtirdi. Ma’mun ayniqsa
poytaxt Gurganchni Sharqning eng yirik ilmiy-madaniy markazlaridan biriga
aylantirdi. Ma’mun Gurganchda «Baytul xikma» (Donishmandlar uyini) tashkil
qildi. U Ma’mun akademiyasi deb ham ataldi. Bu maskanda ulug’ mutafakkirlar
Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn al-Hammar, Abu Saxl Masixiy, Ibn Irok,
Ahmad Farg’oniylar ijod qildilar. Shuningdek ular orasida Sharqning ko’pgina
mamlakatlaridan kelgan ulug’ allomalar ham bor edi.
Kurs ishi maqsadi: Yuksak manaviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo
allomalari ilmiy merosining o'rni ning ilmiy axmiyati ni pedagogik asoslarini ishlab
chiqish.
Kurs ishi obyekti: Yuksak manaviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo
allomalari ilmiy merosining o'rni
Kurs ishi predmeti: Yuksak manaviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo
allomalari ilmiy merosidan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. YUKSAK MA’NAVIYATLI YOSHLARNI TARBIYALASH VA
ULARNI TARBIYALASHDA O’RTA OSIYO ALLOMALARINING
FIKRLARI
1.1 Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalash
O’rta Osiyo tarixiy voqealarga g’oyat boy o’lka bo’lishi bilan birga azaldan
ilm-fan, madaniyat va ma’naviyatning markazlaridan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka
dunyoga ma’naviyat va ma’rifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab
jahonshumul ulug’ zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat
ma’rifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar,
uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa qo’shganlar. O’rta Osiyoning madaniy
merosi jahon madaniyati va ma’rifatining zuviy ajralmas tarkibiy qismidir.
Endilikda jahon ma’naviyati va ma’rifati saltanatida o’z o’rinlariga ega bo’lgan
ulug’larimizni teran anglash, o’rganish va ulug’lash vaqti keldi. Afsuski, salkam
150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totatitar tuzum hukmronligi davrida
respublikamiz yosh avlodi, Islom Karimov aytganidek, «...necha yillar bizni
tariximizdan, dinmizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga urindilar, -
natijada ular o’z xalqning tarixini, uning boy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy
madagiyatidan bahramand bo’lish, o’rganishdan mahrum bo’lib keldi».
Ajdodlarimiz e’zozlab kelgan, asrlar qa’ridan olib o’tilgan falsafiy-axloqiy pand-
nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni ko’zlab yurgizilgan siyosat qurboni
bo’ldi, e’tibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning ma’naviyatiga salbiy ta’sir
o’tkazdi. Vaholanki, Islom Karimov «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot
yo’li» kitobida ta’kidlanidek: «...o’tmishdagi allomalarning bebaho merosi
qanchadan-qancha avlodlarning ma’naviy-ruhiy ongini va turmush tarzini
shakllantirgan edi va u hamon ta’sir ko’rsatmoqda». Mustaqillik tufayli o’rganish,
tahlil etish imkoniyatiga ega bo’lgach, ona zaminimiz ma’naviy merosini
chuqurroq o’rganish biz yoshlarning vazifamiz, inchunun, o’z tarixini bilmagan
xalqning kelajagi ham bo’lmaydi. IX-XV asrlarni Yaqin va O’rta Sharq
mamlakatlarida shartli ravishda «Renessans» (uyg’onish) davri deb atashadi.
5

Ma’naviyat va ma’rifatning g’oyat gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli
bo’lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari
etishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez sur’atlarda taraqqiy etishi keng
tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etdi. Bu jarayon , ayniqsa halifa Ma’mun davrida (813-
133 yy.) Bag’dodda «Bayt-ul-hikma» (Donolar uyi) tashkil etilgan paytda
tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmu nujumga oid
asarlar arab tiliga o’girildi. Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan
mutafakkirlar al-Xorazmiy, al-Farg’oniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi
mutafakkirlar ham katta rol o’ynadilar. Renessans – uyg’onish davri madaniyati,
ma’naviyati va ma’rifati mohiyat-e’tibori bilan dunyoviy, gumanistik
dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uning qayta
uyg’onishni anglatadi. Uyg’onish davri namoyondalari qarashlari insonning
cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib
turadi. Fanda Sharq va /arb uyg’onish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy,
o’xshash tomonlari bilan birga, ma’lum farq, o’ziga xos xususiyatlari jihatidan
ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq
uyg’onish davri IX-XII asrlarni, so’nggi uyg’onish davri XIV-XV asrlarni o’z
ichiga olsa, /arb uyg’onish davri XV-XVII asrlarni o’z ichiga olishi bilan
farqlanadi. /arb uyg’onish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos
bo’lsa, Sharqda masalaning g’arbdagidek keskin qo’yilishini ko’rmaymiz. Sharq
va /arb uyg’onishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat qilish, uni
qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni
targ’ib etish va boshqalarda namoyon bo’ladi. Sharq renessansi davri quyidagi
umumiy xususiyatlarga ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom
aqidashunoslikgining taraqqiyoti ; 2) yunon, rum, fors, hind va boshqa
madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya,
jug’rofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya)-
rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy do’stlik, yuksak axloqiylikning
targ’ib etilishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, she’riyat,
ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi.
6

Bu davrga kelib, avvalo O’rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va
madaniyatning yirik o’chog’iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda yirik ilmiy
markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino, Farg’oniy, Beruniy, Imom
al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad
Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O’rta Osiyolik olimlar
va ulamolarning dongi butun dunyoga taralgan edi. O’rta Osiyoning qadimiy ,
qo’hna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan,
madaniyat va ma’naviyatning markaxi bo’lib kelganligi bilan ajralib turadi. O’rta
Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al-Farg’oniy
va al-Xorazmiylar nomi bilan bog’liqdir. Ularning har ikkovi ham Bag’doddagi
“Bayt-ul-hikma”ning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan. 1998 yilda al-Farg’oniy
tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U
mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari “Astranomiya va
astralyabiyaga kirish”, “Falakdan bo’ladigan sabablar”, “Astralyabiya fani
usullari”, “Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi” va boshqalardir. Farg’oniyning
“Astranomiya asoslari” kitobi o’sha davrdagi astranomiya sohasidagi bilimlarning
qomusi bo’lgan. Unda qadimgi falakiyotshunoslik bilimlari, uning qoidalari,
usullari bayon qilingan. Asar XII asrdayoq lotin tiliga tarjima etilib, ko’p asrlar
davomida Evropada astronomiya bo’yicha qo’llanma, darslik sifatida xizmat qilib
kelgan. U Evropada al-Fraganus nomi bilan mashhur bo’lgan. Al-Xorazmiy (780-
850 yy.) Sharqning buyuk mutafakkiri, qomusiy olimdir. Uning ilmu-nujum,
geodeziya, geografiya va ayniqsa riyoziyot sohasidagi xizmatlari beqiyosdir. U
arab, hind, lotin, yunon, fors tillarini bilgan. Xorazmiy bir qancha kitob va
risolalarning muallifidir. Bulardan eng mashhuri “Kitob al-jabr va al-muqobala”
asaridir. Bu asar riyoziyotda yangi mustaqil fan – algebraning vujudga kelishiga
zamin bo’ldi. U tenglamalarni echishning ikki usulini – al-jabr, ya’ni qarama-
qarshi ishoralarni yagona musbat ishoraga keltirish va al-muqobala, ya’ni bir hil
hadlarni qarama-qarshi qo’yishni kashf qildi. Xorazmiy “Sind Hind”, “Ziji
Xorazmiy”, “Astrolyabiya bo’yicha risola”, “Quyosh soati haqida risola”, “Erning
shakli haqida kitob”, “Trigonometrik jadvallar”, “Musiqa bo’yicha risola”, “Tarix
7

haqida” va boshqa asarlarning muallifi. Uning buyuk xizmatlaridan biri Evropa va
Yaqin Sharq ilmini qadimgi hindlarning o’nlik tizimi bilan tanishtirish bo’ldi. Uni
Evropada “Algaritmus” deb yuritganlar. Sharq falsafiy, ijtimoiy, axloqiy fikri
rivojini Abu Nasr Farobiysiz (873-950) tasavvur etish qiyin. U “Sharq Aristoteli”,
“Ikkinchi muallim” degan unvonga sazovor bo’lgan mutafakkirdir. Sharqda qadim
Yunonistonning eng mashhur faylasufi Aristotel “Birinchi muallim” deb
yuritilgan. Farobiy ko’p tillarni bilgan qomusiy olimdir. U yaratgan asarlarning
umumiy soni 160 ta bo’lib, uni ikki guruhga ajratish mumkin: 1) qadimgi Yunon
faylasuflari va tabiatshunoslarini – Aristotel, Platon, Evklid, Galen va
boshqalarning ilmiy merosini tarjima qilish, sharhlash, targ’ib qilish va
o’rganishga bag’ishlangan asarlar; 2) o’rta asr fanining tabiiy, ijtimoiy-falsafiy
sohalariga oid risolalar. Masalan, “Aristotelning “Metafizika” asariga izoh”,
“Aristotelning “Osmon sistemasi” kitobiga izoh”, “Aristotelning “Etika” kitobiga
sharh”, “Substanstiya haqida so’z”, “Masalalar manbai”, “Qonunlar haqida kitob”,
“Bo’shlik haqida kitob”, “Musiqa haqida so’z”, “Fozil odamlar shahri” va
boshqalarni ko’rsatish mumkin. Farobiyning fikricha insonning va jamoatning
g’alabaga erishuvi, yaxshilikni qo’lga kiritishi, axloqiy va aqliy mukammallikka
ko’tarilishi inson va jamoaning o’z qo’lidadir. U davlatni fozil va johil davlatlarga
bo’ladi. Fazilatli shaharlarda ilm-fan, falsafa, axloq-ma’rifat birinchi o’rinda
bo’lmog’i lozim deb biladi. Shunda jamiyat etuklikka erishadi. Fozil shahar
boshlig’i bilimli, haqiqatni sevuvchi, yolg’on va yolg’onchilarga nafrat bilan
qarashi , adolatni yaxshi ko’ruvchi va adolat uchun kurashuvchi bo’lishi kerak deb
aytadi. Farobiy insonni kamoloti uchun xizmat qilgan, hayr-ehsonli ishlar, go’zal
insoniy fazilatlarni yaxshilik deb hisoblaydi. Insonning kamolotiga to’sqinlik
qiluvchi dangasalik, bekorchilik kabi yomon odatlar, bilimsizlik, ongsizlik, kasb-
hunarga ega bo’lmaslik kabi nuqsonlarni yomonlik deb, kishilarni undan
ogohlantiradi. Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat,
kishilar bunga olamni o’rganish, kasb-hunar va ilmlarni o’zlashtirish – ma’rifatli
bo’lish orqali erishadi deb qaraydi. Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy
(973-1048) jahon fani tarixida eng mashhur siymolar qatoridan joy olgan, o’z
8

davridagi deyarli hamma fanlarga katta hissa qo’shgan, mashhur qomusiy ilm
sohibi, yirik tabiatshunos va faylasufdir. U o’z umri davomida 150 dan ortiq
asarlar yaratgan. Shulardan eng mashhurlari “Qadimgi ajdodlardan qolgan
yodgorliklar”, “Ma’sud qonuni”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Mineralogiya”,
“Saydana” va boshqalardir. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar
yozmagan bo’lsada, ammo ko’pgina asarlarida bu masala haqida fikrlar bayon
etgan. Beruniy xalqlar o’rtasidagi do’stlikni va ilmiy hamkorlikni yuksak
qadrlaydi. Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda o’zi ko’rsatgan. Bir
necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini
o’rganib, bu tilgan Evklidning “Elementlar”, Ptolomeyning “Almajistiy” asarlarini
tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. O’zi esa
hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini o’rgandi. Bu haqida Beruniyning
o’zi shunday deb yozadi: “O’zimni ... ularning munajjimlari huzurida, ustoz
huzurida turgan shogirddek ta’zim bilan tutar edim... So’ng hisob ilmining haqiqiy
yo’llarini ularga ravshanlashtiradigan bo’ldim... ularning kattalari meni o’z tillari
bilan “Daryo” deb maqtar edilar”. Beruniy fikricha, kishilar uchun dunyoda turli
hollar bor. Bu maqtaluvchi – yaxshilik va qoralanuvchi – yomonlikdir.
Maqtaluvchi yaxshi hollar bo’lib, ularning tayanchini poklik va tozalik deb
ko’rsatdi. Beruniy o’z davrining eng ko’zga ko’ringan ilm-fan homiysi edi. U
mamlakat ravnaqini fan, ma’rifat ravnaqida ko’rgan. Ilm-fan, ma’rifat sahovatli
xizmatni o’tashi mumkin deb hisoblaydi. U shunday yozadi: “Mening butun fikru-
yodim, qalbim – bilimlarni targ’ib qilishga qaratilgan, chunki men bilim orttirish
lazzatidan bahramand bo’ldim. Buni men o’zim uchun katta baxt deb
hisoblayman”. Insonning oliy fazilati boshqalar haqida, ayniqsa, kambag’allar
haqida g’amxo’rlik qilishdan iboratdir. Beruniy doimo xalqlarning do’st, inoq,
ittifoq bo’lib yashashi uchun kurashib keldi. U insonga, u yaratgan madaniyatga
qirg’in keltiruvchi urushlarni qoraladi. Beruniy madaniy hamkorlik va ilm-
ma’rifatning keng tarqalishiga katta e’tibor bergan allomadir. Jahon madaniyati va
ma’rifatiga katta hissa qo’shgan, Sharq va Evropada “Shayx-ur-rais – olimlar
boshlig’i” unvoniga ega bo’lgan alloma Abu Ali ibn Sinoning (980-1037) ilmiy
9

merosi biz uchun bebaho xazinadir. U o’z umri davomida 450 dan ortiq asarlar
yaratgan. Uning “Tib qonunlari” nomli 5 jilddan iborat kitobi asrlar davomida
Sharq va Evropada medistina bo’yicha asosiy qo’llanma bo’lib xizmat qilib
kelmoqda. Ibn Sino yoshligida zo’r mehnat, izlanish , g’ayrat bilan ilmlarni
o’rganishga kirishgan. U bu haqida shunday yozadi: “Uyquga ketgan vaqtimda
ham o’ngimdagi masalalarni ko’rardim. Shu holatda ko’p masalalar tushumda
menga ayon bo’lardi... shu zaylda hamma ilmlarni, mustahkam egallay oldim.
Insonning imkoniyat darajasida egallaydigan darajada bilimni egallab oldim.
Aristotelning “Metafizika”sini “qirq bir marta qayta o’qidim”. U menga hatto yod
bo’lib ham qoldi. Lekin shunday bo’lishiga qaramay, men uni va uning
maqsadlarini tushuna olmasdim”, - deb yozadi u tarjimai holida. Ibn Sino bu
muammoni Farobiyning Aristotel “Metazifika”siga yozgan sharhini o’qib hal
qiladi. Ibn Sino umrining ko’p qismini sarsonlikda o’tkazishga qaramay –
matematika, astranomiya, fizika, kimyo, biologiya, farmakologiya, psixologiya,
filologiya, falsafa va tabobat sohasida barakali ijod qilgan mutafakkirdir. Uning
asarlaridan 100 tachasi bizgacha etib kelgan, xolos. Ular qatoriga o’rta asr ilmining
barcha muhim sohalarini o’z ichiga olgan, xususan – mantiq, fizika, matematika,
metafizikani to’liq qamrab olgan “Kitob ash-shifo”, 20 tomdan iborat “Kitob ul-
insof”, “Donishnoma”, “Lison ut-tayr”, “Solomon va Ibsol”, “Hayy ibn Yaqzon”
kabi asarlari kiradi. U o’zining falsafiy-axloqiy asarlarida hukmdorlarni
qonunsizliklarga qarshi kurashishga, xalqning talablariga quloq solishga, adolat
yuzasidan ish yuritishga chaqiradi. Adolatni inson xatti-harakatining eng yaxshi
bezagi deb ko’rsatadi. Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni
bilish orqali qo’lga kiritiladi. Bilim, ma’rifat inson hayotining ajralmas tomonidir.
Ibn Sino “Solomon va Ibsol” qissasida rostgo’ylik, sadoqat, pok muhabbat,
irodaning makr ustidan g’alabasini tasvirlaydi. Mutafakkir kishilarni do’stlik va
haqiqatga, do’stlikning qadriga etishga chaqiradi. Insonni esa olamdagi
mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi. Shunday qilib, Ibn Sino o’rta asr
Sharq va Evropa madaniyati va ma’rifati taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko’rsatdi.
10

IX-XII asrlar ma’naviyati va ma’rifati rivojida XI asrning ko’zga ko’ringan shoiri
Yusuf Xos Hojib ham katta o’rin tutadi. Yusuf Xos Hojib o’zining yagona dostoni
bo’lmish “Qutadg’u bilig” bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan bo’lib,
uni shoir Qashg’ar hokimi Sulaymon Asrlon qoraxonga bag’ishlagan. Shu asari
uchun unga Xos Hojib, ya’ni buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni
berilgan. Doston qahramonlari – hokim Kuntug’di adolat ramzi, vazir Oyto’ldi
baxt ramzi sifatida, vazirning o’g’li O’gdulmish aql ramzi sifatida tasvirlanadi.
1.2 Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo allomalari
fikrlari
Mutafakkir inson faqat jamiyatda , boshqa kishilar bilan muloqotda va
foydali mehnatda chinakam kamolotga etadi, degan g’oyani ilgari suradi. Insonga
foyda keltirmaydigan inson – o’likdir, deb ta’kidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli –
dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi rol o’ynaydi, deb
uqtiradi. Shuning uchun, Yusuf Xos Hojib hokimga adolatli bo’lish,
o’zboshimchalik va qonunsizlikka yo’l qo’ymaslikni maslahat beradi. Mutafakkir
fikricha, odam kimligidan qat’iy nazar inston bo’lishi lozim, chunki dunyoda faqat
insoniylikkina abadul-abad qoladi. Shu sababli o’z nomini hamisha yaxshilik bilan
eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. U shunday yozadi: “Kimning
odobi yaxshi va axloqi to’g’ri bo’lsa, u kishi maqsadiga etadi va baxt unga kulib
boqadi”, chunki “yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir”. Yusuf Xos
Hojib ilm va ma’rifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab-yashnashiga olib
keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashgan da’vat etadi. U kishini zulmat ichidagi
uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mash’alga o’xshatadi. Shoir
kishilarni so’zlaganda o’ylab gapirishga chaqiradi. So’zingga ehtiyot bo’l, boshing
ketmasin, tilingga ehtiyoj bo’l, tishing sinmasin. Ma’nodor so’z donolik alomati,
bema’ni so’z mahmadanagarchilik axmoqlik alomatidir. Shu bois odam ko’proq
quloq solib, kam gapirishi kerak deb aytadi.Yusuf Xos Xojib shuningdek,
insonning tashqi qiyofasi uning ichki ma’naviy dunyosiga mos bo’lishiga katta
ahamiyat beradi. Mutafakkir yolg’onchi, munofiq kishilar jamiyat uchun zararli,
11

bunday kishilardan uzoq bo’lish kerak deydi. Shunday qilib, XI asrda yashab ijod
qilgan Yusuf Xos Hojib «Qutadg’u bilig» asarida ma’rifatparvarlik, yuksak
axloqiylik g’oyalarini ilgari suradi. Bu asar katta ma’naviy, ma’rifiy va tarbiyaviy
ahamiyatga ega. Biz o’rganayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan
va shuhrat qozongan shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning
birinchi yarmida yashab ijod qilgan. Undan bizgacha «Hibatul-haqoyiq» dostoni
etib kelgan. U o’z dostonida dunyoning bevafoligi, o’tkinchiligi haqida gapirib:
dunyo go’yo karvon faqat ozgina fursat to’xtab o’tiladigan rabot (karvonsaroy),
shu sababli, ta’kidlaydi u, bu dunyodagi rohat-farog’atga intilish befoyda, uni deb
azob-uqubat chekishga arzimaydi, chunki «sen bugun ko’rib turgan boylik ertaga
g’oyib bo’ladi, sen o’zimniki deb bilgan buyumlar boshqalarga qolib ketadi.
Shuning uchun faqat yaxshilik urug’ini sekish uchungicha yashash kerak deb
uqtiradi. U bilimli, ma’rifatli kishilarni etuk kishilar deb hisoblaydi. Inson bilan
bilimni ajratib bo’lmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkin de
ta’kidlaydi. Uning fikricha, inson olim bo’lgandan keyingina ulug’lik darajasiga
ko’tariladi va yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi sog’lom bo’lsa ham, u o’likdir
deb ko’rsatadi. Bilim inson uchun bitmas-tuganmas mulkdir, deb ta’kidlaydi.
Shoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir
deb uqtiradi. Shu bilan birga olim halollik va haqgo’ylik, saxiylik inson uchun
fazilat , unga intilish kerak deya, xasislik va badfe’llikni qoralaydi. Kamsuqumlik
va kamtarinlik insonni ulug’laydi, deb ko’rsatadi. Kishilarga faqat yaxshi
odamlardangina do’st orttirishini maslahat beradi. Faqat yaxshi ishlar qilibgina
yaxshi natijalar kutish mumkin, chunki «...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan»
deb aytadi. XVI-XIX asrlarda O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy-ma’rifiy tafakkur
taraqqiyoti ikki yo’nalishda bordi. Birinchisi O’rta Osiyoning o’zida ro’y berdi.
Ikkinchisi Hindistonda Boburiylar davridagi O’rta Osiyolik mutafakkirlarning
ijodida namoyon bo’ldi (Bobur, Humoyun, Akbar, Shohjahon va boshqalar). XVII
asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida O’rta Osiyo ma’naviy-ma’rifiy
qarash rivoji Boborahim Mashrab (1653-1711) nomi bilan chambarchas bog’liq.
Mashrabdan boy ma’naviy badiiy meros qolgan. Mashrab o’sha vaqtda Yaqin va
12

O’rta Sharq mamlakatlarida tarqalgan tasavvufning qalandarlik oqimiga e’tiqod
qilib, o’zining isyonkorona she’rlari bilan jamiyatdagi adolatsizlikka qarshi kurash
olib borishga harakat qilgan. O’z g’azallarida axloqiy, ma’naviy poklikka erishish,
hayotdagi illatlarga qarshi kurashni kuylaydi. U o’zi yashagan davr hokimlaridan
adolatni kutadi. Hatto ularga murojaat qilib, xalq to’g’risida g’amxo’rlik qilishni,
ularning arz-dodiga quloq solishni so’raydi. Mashrab kishilarni boylikka hirs
qo’ymaslikka, o’zgalarga yaxshilik qilishga, sahiylikka, halol bo’lishga, o’z
mehnati evaziga yashash, nafsni tiyishga chaqiradi. Mashrab o’z ijodida xulq-odob
masalalariga katta e’tibor berib, odamlarni yaramas hatti-harakatlardan,
takabburlik va yolg’on so’zlashdan saqlanishga undaydi. Uning ma’naviy-axloqiy
dunyoqarashida farzandning ota-onani hurmat qilishi, ularni yuksaklikka ko’tarish
g’oyasi muhim o’rin tutadi. Xususan, farzanddan otaning rozi bo’lishi lozimligi,
aks holda yomon oqibatlarga olib kelishi haqida yozadi. Mashrab ijodidagi bunday
g’oyalarning mustaqil O’zbekiston yoshlarini ma’naviy kamolga etkazishda
ahamiyati katta. XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida ijod
qilgan O’rta Osiyolik mutafakkirlardan biri Mirza Abdulqodir Bedildir (1644-
1721). Undan juda boy ma’naviy meros qolgan. Unga Sharq Gegeli degan unvon,
tavsif berilganki, bu uning zamonasining hamda Sharqning buyuk va yuksak
ma’naviyat-ma’rifat egasi bo’lganligini ko’rsatadi. Bedil o’z asarlarida avvalo
inson haqida, mirishkor dehqon haqida alohida mehr, hurmat va ehtirom bilan
gapiradi. U insonni irqiy, milliy va diniy e’tiqodlaridan qat’iy nazar hurmat va
ehtiromga sazovor oliy zot deb biladi. Bu haqida shunday deydi: “Har kimki,
hazrati insonni sajdaga sazovor demasa, u mal’undir”. Qanday ajoyib fikr. Ushbu
fikr har qanday davr uchu ham adolatli va oliyjanobdir. Inson borliqning, olamning
toji. Inson o’z baxtini o’zi yaratadigan zot deb qaraydi. “Odam abadiy yashashi
mumkinmi?” – degan savolga mutafakkir ijobiy javob beradi. Bedil insonga ikki
xil abadiylik xosligini aytadi. Birini umumiy abadiylik – hamma narsaga, shu
jumladan odam tanasiga ham xos moddiy abadiylik. Ikkinchis xususiy abadiylik –
o’z faoliyati, mehnati, yaxshi ishi bilan insonlarga manfaat etkazgan kishilarga
xos. Bedil tiriklining ma’nosini – daraxt o’tkazish, ekin ekish , ularni parvarishlash,
13

bechoralarga xayr-sahovat ko’rsatish, ojizlaroga yo’l ko’rsatish, bemorlarni borib
ko’rish va boshqalardan iborat deb qaraydi. Insonning abadiyligini belgilovchi
omillardan biri ilmdir deydi mutafakkir. Inson umrining boqiyligi, adabiyligi
haqidagi bunday qarashlar tahsinga sazovor. Zero, tarixda abadiy nomi qolgan
ma’naviy tirik siymolar faqat ilm-ma’rifat va o’zlarining yaxshi ishlari bilan o’z
nomlarini abadiyatga muhrlab ketganlar. Ular yoqqan ilm-ma’rifat shamlari
mnecha asrlar bo’yicha insoniyat yo’lini yoritib kelmoqda va yana necha asarlar
yoritgusidir. Bunday siymolar qatoriga dunyoviy va diniy ilmlar sohiblari kiradi.
XVII-XIX asrlar ma’naviyati va ma’rifati rivojida Turdi, Huvaydo, Gulhaniy,
Mahmur, Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz va
boshqalarning o’rni va roli ham beqiyosdir. XIX asrda O’rta Osiyoda ma’naviyat
va ma’rifat rivoji Ahmad Donish (1827-1897) ijodi va ma’rifatparvarlik faoliyati
bilan chambarchas bog’lanib ketganligini alohida qayd etish lozim. U inson turli
fanlarni egallab, dunyo sirlaridan voqif bo’la oladi, deydi. “Biz – dunyoni gullab-
yashnatish uchun, er osti boyliklarini topish uchun, dunyoning ajoyib sirli
tomonlarini tadqiqetish uchun, uning hamma qit’alarini va aholisini bilish uchun
tug’ilganmiz”deydi Ahmad Donish. U ilmni, ma’rifatni rivojlantirish, xalqni
savdoxon qilish orqali qoloqlikdan qutilish mumkin deb ma’rifatparvarlik
g’oyalarini ilgari suradi. O’zbek ma’rifatchiligi Muqumiy, Furqat, Avaz O’tar,
Zavqiy va boshqalar ham alohida o’rin tutadi. Ma’rifatparvarlik g’oyalari
Maxmudxo’ja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulqodir Shakuriy, Ishoqxon Ibrat,
Abdulla Avloniy, Abdurrauf Fitrat, Abdulhamid Cho’lpon, Abdulla Qodiriylar
kabi jadidchilar faoliyati va ijodida, millat ozodligi uchun kurash bilan bog’lanib
ketganligini alohida qayd etish lozim. Jadidchilik aslida ma’rifatparvarlik
harakatining ko’rinishidir. Ma’rifatning lug’aviy ma’nosi bilim demakdir.
Ma’rifatni hayotgan singdirish esa maorif tizimi orqali amalga oshiriladi. Ma’rifat
bilim va madaniyatning mazmuni bo’lib, maorif esa ushbu mazmunni yoyish
qurolidir. Ma’rifat asosan umumiy va o’rta maxsus bilim beruvchi maktab va
o’quv yurtlarida amalga oshiriladi. Ma’rifat tushunchasi maorif tushunchasidan
14

keng bo’lib, bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning barcha turlarini va
shakllarini o’z ichiga oladi. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga o’tishi
ma’rifatparvarlikdan boshlanadi. Jadid so’zi arabchadan yangilanish, yangi usul
ma’nolarini anglatadi. U yangi, zamonaviy maktab, matbuot, milliy taraqqiyot
usullari , yo’llari va tarafdorlarining umumiy nomi. Jadidchilikning asosiy g’oya va
maqsadlari quyidagilardan iborat: Turkistonni o’rta asrchilik, feodal qoloqlik,
xurofotlardan tozalash, millatni zamonaviy taraqqiyot yo’liga olib chiqish, milliy
davlatni bunyod etish, konstitustion, parlament va prezident idora usulidagi ozod
jamiyatni qurish, turkiy tillarga davlat maqomini berish, milliy qo’shin tuzish va
h.k.lardan iboratdir. Turkistondagi jadidchilik harakati milliy-ozodlik kurashi
jarayonida yuzaga kelgan tarixiy ijtimoiy harakatdir. XIX asr oxiri va XX asr
boshlarida bu harakatning tarixiy ahamiyati katta bo’lgan, bu davrda jamiyatning
ma’naviy inqirozi chuqur ildiz otgan bo’lib, milliy madaniyatni ko’tarmay,
umuminsoniy qadriyatlarni o’zlashtirmasdan turib, ma’rifat, tarbiyaviy ishlarni
keng yo’lga qo’ymasdan turib ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy taraqqiyotga erishish
mumkin emas edi. Jadidchilar millatni qoloqlik, hurofot botqog’idan oilb chiqish
uchun harakat qilishi bilan birga shariatga qat’iy rioya qilish orqali maktab va
madrasalarda ta’lim berish tizimini dunyoviy bilimlar berish asosida isloh qilish
g’oyalarini ilgari surganlar va buni amalda ko’rsatib berganlar. Jadidchilik harakati
milliy uyg’onish va milliy ong yuksalishida katta ahamiyat kasb etgan. Shunday
qilib, O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy va ma’rifiy qarashlari xalqimizning boy
ma’naviy merosining ajralmas qismi sanaladi. O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy va
ma’rifiy qarashlarida inson va uning fazilatlari, ta’lim-tarbiya, axloq muammolari
markaziy o’rinni egallab keldi. Unda komil inson muammosi o’ziga xos ravishda
o’z ichimini topganligini alohida qayd etishimiz mumkin. O’rta Osiyo tarixiy
vaqealarga g’oyat boy o’lka bo’lishi bilan birga azaldan ilm-fan, madaniyat va
ma’naviyatning markazidan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka dunyoga ma’naviyat va
ma’rifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab jahoshumul ulug’ zotlar, davlat
arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat ma’rifatparvarligini yaratishda
buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar uning taraqqiyoti va boyishga ulkan
15

hissa qo’shganlar. O’rta Osiyo madaniy merosi jahon madaniyati va ma’rifatining
uzviy ajralmas tarkibiy qismidir. Endilikda jahon ma’naviyati va ma’rifati
saltanatida o’z o’rinlariga ega bo’lgan ulug’larimizni teran anglash, o’rganish va
ulug’lash vaqti keldi. Afsuski, salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik
totalitar tuzum hukumronligi davrida mamlakatimiz navqiron avlodi, Islom
Karimov aytganidek, necha yillar bizni tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy
merosimizdan g’ofil etishga urindilar, natijada ular o’z xalqining tarixini, uning
boy tabiiy ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy madaniyatdan baxramand bo’lish,
o’rganishdan maxrum bo’lib keldi. Mustaqillik tufayli ona zaminimizning
ma’naviy merosini chuqurroq o’rganish, taxlil etish imkoniyatiga ega bo’ldik. O’z
tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi. Ona zaminimizda bundan
necha asrlar avval yaratilib, to hanuz yurtimizga ko’rk bag’ishlab turgan qadimiy
obidalar, asori atiqalar xalqimizning yuksak salohiyati, kuch-qudrati, bunyodkorlik
an’analari haqida, Vatanimizning shonli tarixi to’g’risida tasavvur va tushunchalar
beradi, shu muqaddas diyorda yashaydigan har bir inson qalbida g’urur-iftixor
tuyg’ularini uyg’otadi. IX-XII asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida
“Renessans” (Uyg’onish) davri deb atashadi. Ma’naviyat va ma’rifatning g’oyat
gullab-yashnaganligi bu davr uchun xarakterli bo’lgan. Bu davrda qomusiy ilm
egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib chiqqan. dunyoviy
fanlarning tez sur’atlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta’sir etdi. Bu
jarayon, ayniqsa, xalifa Ma’mun ibn Xarun ar Rashid (813-833yy) davrida
Bog’dodda “Bay tul-hikmat (Donishmandla uyi tashkil etilgan paytda tezlashdi.
Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-Ximiya va ilmi Nujumga oid asarlar
arab tiliga o’grildi. Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar
Abbos ibn Said Javhariy, Axmad ibn Abdulloh Marvaziy, Axmad, al –Farg’oniy,
Muxammad al Xorazmiylar ham katta hissa qo’shganlar.
16

II BOB. YUKSAK MA'NAVIYATLI YOSHLARNI TARBIYALASHDA
O'RTA OSIYO ALLOMALARI MEROSI VA ULARNI ASARLARINING
MA`NAVIY BARKAMOL INSON TARBIYASIDAGI AHAMIYATI
2.1 Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo
allomalari merosi
Renessans – uyg’onish davri madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati mohiyat-
ej’tibori bilan dunyoviy gumanistik dunyoqarashi, antik davr madiniy merosiga
murojaat qilish bamisoli uning qayta uyg’onishini anglatadi, tabiiy fanlar rivoji,
fanda universallik (qomusiylik)ni, gumanizmni targ’ib etish va boshqalarda
namoyon bo’ladi. Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:
madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunosligining taraqqiyoti;
yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanii;
astranomiya, matematika, minerologiya, jo’g’rofiya, kimyo va boshqa
tabiiy fanlar rivoji;
uslub (metodologiya)da –ratsionalizm, mantiqning ustunligi;
insoniy do’stlik, yuksak axloqiylikning targ’ib etilishi;
falsafaning keng darajada rivoj topishi;
adabiyot, she’riyat, ritorikaning keng miqyosda rivojlanishi;
bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi.
O’rta Osiyoning ko’hna va hamisha navquron Buxoro, Xiva, Samarqand kabi
shaharlarida qadimdan fan, madaniyat va ma’naviyatning markazi bo’lib kelganligi
bilan ajralib turadi. O’rta Osiyo tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk
allomalar Muso Muhammad al-Xorazmiy, Axmad al-Farg’oniy, Abu Nasr Farobiy,
Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolarning nomi bilan bog’liq. Axmad al-
Fag’oniy (798-861yy.) mashhur falakiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari
“Falakiyot ilmining usullari haqida” kitob, “Axmad al-Farg’oniy jadvali”,
“Usturlab bilan amal qilish haqida” kitob, “Usturlab yasash haqida” qitob,
17

“Simoviy harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi haqida” kitob va boshqalar.
Axmad al-Farg’oniyning “Astronomiya asoslari” kitobi o’sha davrdagi
astronomiya sohasidagi bilimlarning qomusi bo’lgan. Unda qadimgi
falakiyotshunoslik bilimlari, uning qoidalari, usullari bayon qilingan. Asar XII
asrdayoq lotin tiliga tarjima etilib, ko’p asrlar davomida Evropada astronomiya
bo’yicha qo’llanma, darslik sifatida xizmat qilib kelgan. Muxammad al-Xorazmiy
(783-850 yy). Olimga dastlabki buyuk shuhratni “Hisob al-Hind” “Hind hisobi”
nomli risolasi olib keldi. Mazkur risolada jahon fani tarixida birinchi marta unlik
sistema va uning amaliy ahamiyati haqida so’z boradi. Axmad al-Farg’oniyning bu
asarlaridagi ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani va madaniyati taraqiyotiga
munosib hissa qo’shdi. Quyosh tutilishini oldindan aytib berdi. Erning sharsimon
ekanligini kashf etilishi olimga katta shuxrat keltiradi. 1998 yil YuNESKO
tomonidan allomning tavollud topganligini 1200 yilligi keng nishonlandi. Al-
Xorazmiy tomonidan “O” (Nul Tsifr)ning kashf qilinishi insoniyat ilmiy
tafakkurining beqiyos ulkan yutug’idir. al-Xorazmiy tomonidan yozilgan “Hisob al
–Hind” kitobida eng muhim oltita arifmetik amallar – qo’shish, ayirish,
ko’paytirish, bo’lish, darajaga ko’tarish va kvadrat ildiz chiqarish kabilar ishlab
chiqilgan va uning uslub va qonunlari kashf etilgan edi. al-Xorazmiyning yana bir
buyuk xizmati algebra fanining kashf etganidir. Algebraning mustaqil fan sifatida
vujudga kelishi va rivojlanishi al-Xorazmiy faoliyati bilan bog’liq. “Algebra”
atamasining o’zi al-Xorazmiy tomonidan yozilgan (“Al-jabr va al-muqobala hisobi
haqida qisqacha kitob”) nomli risoladagi “al-jabr” so’zining lotincha talaffuz
ifodasidan kelib chiqqan. Algoritmlar azariyasini ham al-Xorazmiy nomi bilan
bog’langanligi, hatto “Algoritm” atamasi ham lotincha ifoda etilgan “Dixi
Algoritmik” (dediki al-Xorazmiy) so’zidan kelib chiqqanligini hech kim inkor
etolmaydi. “Algoritm” tushunchasi hozirgi zamon kibenetika EHM (elektron
hisoblash mashinasi) va hozirgi zamon informatsion texnologiya hamda
jarayonlarning asosiy kategoriyasiga aylandi. Muxammad al-Xorazmiy “Hisob al-
Qind”, “Ziji Xorazmiy”, “Astrolyabiya bo’yicha risola”, “Quyosh soati haqida
risola”, “Erning shakli haqida” kitob, “Trigonomitrik jadvallar”, “musiqa bo’yicha
18

risola”, “Tarix haqida” va boshqa asrlarning muallifi. Sharq falsafiy, ijtimoiy,
axloqiy fikri rivojini Abu Nasr Farobiy (873-950 y) siz tasavvur etish qiyin. U
“Sharq Aristoteli”, “Ikkinchi mualim” degan unvonga sazovor bo’lgan mashhur
mutafakkirdar. Sharqda qadam Yunonistonning eng mashhur faylasufi. Aristotel
“Birinchi muallim” deb yuritilgan. Farobiy 70 dan ortiq til bilgan qomusiy omil. U
yaratgan asarlarning umumiy soni 160 dan ortiq bo’lib, uni ikki guruhga ajratish
mumkin.
1. Qadimiy Yunon faylasuflari va tabiatshunoslari-Aristotel, Platon, Evklid, Galen
va boshqalarning ilmiy merosini tarjima qilish, sharxlash, targ’ib qilish va
o’rganishga bag’ishlangan asarlar:
2. O’rta asr fanining tabiiy, ijtimoiy-falsafiy sohalariga oid risolalar.
Jumladan “Aristotelning” “Metafizika” kitobining maqsadi to’g’risida”,
Aristotelning “Osmon sistemasi” kitobiga izoh”, Aristotelning Etika “kitobiga
sharx”, “Qonunlar haqida kitob”, “Bushliq haqida kitob”, “Musiqa haqida so’z”,
“Falsafani bo’lishdan oldin nimalarni bilish kerakligi to’g’risida”, “Falsafiy
savollar va ularga javoblar”, “Inson a’zolari haqida risola”, “Donolik asoslari”,
“Mantiq ilmiga kirish”, “Aql to’g’risida”, “Fozil odamlar shahri” va boshqa
asarlarni ko’rsatish mumkin. Farobiyning fikricha insonning va jamiyatning
g’alabaga erishuvi yaxshilikni qo’lga kiritishi, axloqiy va aqliy mukammallikka
ko’tarilishi inson va jamoatining o’z qo’lidadir. U davlatni fozil va johil
davlatlarga bo’ladi. Fazilatli shaharlarda ilm falsafa, axloq-ma’rifat birinchi
o’rinda bo’lmog’i lozim, deb biladi. Shunda jamiyat etuklikka erishadi, deydi.
Fozil shahar boshlig’i bilimli, haqiqatni sevuvchi, yolg’on va yolg’onchilarga
nafrat bilan qarovchi, adolatni yaxshi ko’ruvchi va adolat uchun kurashuvchi
bo’lishi kerak deb aytadi. Farobiy insonning kamoloti uchun xizmat qilgan, xayr –
ehsonli ishlar, go’zal insoniy fazilatlarni yaxshilik deb hisoblaydi. Insonning
kamolotiga to’sqinlik qiluvchi dangasalar, bekorchilar kabi yomon odatlar
bilimsizlik, ongsizlik, kasb-hunarga ega bo’lmaslik kabi nuqsonlarni yomonlik va,
kishilarni undan ogohlantiradi. Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga
erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni o’rganish, kasb-hunar va ilmlarni
19

o’zlashtirish-ma’rifatli bo’lish orqali erishadi deb qaraydi. Abu Nasr Farobiy
o’zining “Fozil odamlar shahri” kitobida inson takomilini to’rt bosqichga bo’ladi.
Ilk bosqichda inson qalbi guyoki o’rmon bo’lib, unda g’azab, yolg’on va Shaholat
hukmron bo’ladi. Komillik yo’liga kirishga ahd qilgan insonda o’zini-o’zi
anglashga qat’iy urinish ehtiyoji to’g’iladi. Tinimsiz mehnat natijasida inson
takomilligining ikkinchi bosqichiga ko’tariladi. Bu davrda o’zini tiya bilish va
adolat kabi xususiyatlarni asosiy mezonga aylantiradi.
3. Inson takomilining uchinchi davri ijodiy davr hisoblanib, unda mustahkam
bilim, e’tiqod, o’zgalarni tushunish ustuvor mavqe kasb etadi.
4. Inson komillik sari intillar ekan, o’z takomilining turtinchi davrida donolik,
faylasuflik maqomiga erishadi. Bu davrda uning adolati va muxabbati ham
mukammal darajaga etadi. Muhimi, u nafaqat o’zini, balki boshqalarni ham baxt-
saodat sari etaklay oladi.
Abu Nasr Farobiyning fikricha inson o’z-o’zidan baxtli bo’la olmaydi, u
baxtli bo’lishi uchun jamiyat unga ma’naviy unsurlarni taqdim qilib berishi kerak.
Buning uchun avvalo odamlarni axloqiy jihatdan fozillashtirish darkor. Demak
odamlarni fozillashtirish uchun quyidagilarni bilish lozim. Kishini tuyg’u quvvati
oziqlantiradi va tuyg’u hayol surishiga turki beradi. Xayol tafakkurini hosil qiladi.
Kishilardagi eng birlamchi quvvat-to’yg’udir. Tuyg’usi ulgan kishi axloqiy-ruhiy
jihatdan rivojlanmaydi. Shu sababli Farobiy tuyg’u hayolning, hayol tafakkurining
manbai bo’lishini o’qtiradi. Odamlar o’z tuyg’ularini avaylashi kerak, bu bilan
xayol surishga yo’l ochiladi, xayol tufayli fikrlash va anglash kelib chiqadi.
Farobiy bu uch tuyg’uni tarbiyalashni o’qtirgach, endi qalb va miyani tushuntiradi.
Qalb badanning hech bir a’zosiga bo’ysunmaydi, miya xam shunday, lekin u faqat
qalbga bo’ysunadi. Chunki qalb tuyg’ular, hislar va sezgilar makoni bo’lishi bilan
insonning butun vujudini boshqaradi va miya ham undan quvvat oladi. Farobiy
miyaning qalbga bo’ysunishini ta’kidlash bilan ma’naviy manba aqilda emas, ruhiy
tuyg’ularda ekanligiga ishora qiladi. Demak tuyg’ularni tarbiyalash bilan
ma’naviyat hosil qilish mumkin va bu xol axloqiy fazilatlarni o’zlikda tarkib
topishiga olib keladi. Abu Rayxon Beruniy (973-1048y.) -buyuk qomusiy olim va
20

mashhur mutafakkir. Beruniy ilm-fanning deyarli barcha sohalari bilan
shug’ullangan allomadir. U o’z umri davomida 160 dan ziyod asarlar yaratgan.
Shulardan mashhurlari “Qadiimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”,
“Geodeziya”, “Menerologiya”, “Saydana” va boshqa asarlarida tarix, falsafa,
ta’lim-tarbiyadan tashqari geologiya, astronomiya fanlarining dolzarb
muammolariga doir tadqiqotlar olib borgan. Beruniyning tabiiy-ilmiy yutuqlaridan
biri shundanki, u Erning markaz emasligini, uning quyosh atrofida harakat qilishi
haqidagi geliotsentrik g’oyani ilgari surdi. Beruniyning bu ilmiy xulosasi o’sha
davrdan 500 yil o’tgandan keyin astronom Kopernik tomonidan ilmiy asosda
tasdiqlandi. Beruniyning mashhur “Hindiston” (Hindistonning aqlga sig’adigan va
sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi) asari 1030 yilda yozilgan. Bu asar
G’arb va Sharq olimlari tomonidan yuksak baholangan. Hindistonda sanskrit tilini
puxta o’rganish uning hind madaniyati, adabiyoti va Hindistonning o’sha davr
olimlari bilan yaqinlashishi bu mamlakat haqida o’lmas asar yaratishga imkon
berdi. “Hindiston” hajmi jihatdan juda katta asar. Hozirgi zamon xindiston olimlari
Beruniyning bu asarini hind madaniyati tarixini yoritish nuqtai nazaridan juda
yuqori baholaydilar va muhim manba deb biladilar. Tarixda Amerika qit’asini
1492 yilda dengiz sayyohi Xristafor Kalumb kashf qilganligi qayd qilingan. Ammo
bu borada Beruniyning ilmiy farazi mavjudligi ham ma’lum. Olim o’zining
“Hindiston” asarida er yuzining tuzilishi, dengiz va quruqlik to’g’risida gapirib,
Erning choragi ma’muraidir. Ma’murani G’arb va Sharq tomondan muhit urab
turadi. Beruniy Evropalik olimlardan 450 yilcha oldin. Amerika qit’asi haqida o’z
asarlarida yozgan. Beruniy birinchidan bo’lib Aristotelnign fan sohasidagi
xizmatlariga yuksak baho berishi bilan tanqidiy fikrlarni ham bildiradi. Beruniy
Aristotelning “Tabiiy joy”, “Dunyoning yagonaligi”, “Og’irlik va engillik” kabi
tushunchalarini tanqid qiladi. Aristotelning “og’ir va engil” degan tushunchasidan
farqli ravishda Beruniy Ibn Sinoga yozgan e’tirozlarida hamma narsaning er
markazi tomon tortilishi haqidagi fikrini olg’a surdi. Bu tortilish kuchi haqidagi
nazariyaning ishlab chiqish yo’lida qo’yilgan muhim qadam edi. Beruniyning bu
nazariy xulosalari XVII asr boshida ingliz olimi I.N’yueton kashf etgan “Butun
21

dunyo tortilish” qonuni bilan ilmiy jihatdan asoslandi. Beruniy yoshlarni ilmga
o’rgatish jarayonida aqlga va tajribadan o’tgan bilimga tayanish lozimligi
to’g’risidagi g’oyani ilgari surgan holda, bolalar bilishi va o’rganishi lozim bo’lgan
fanlarni haqiqiy fanlar (til, adabiyot, falsafa, tarix, etnografiya, she’riyat,
psixologiya, matematika, fizika, jug’rofiya, geodeziya, falakiyot, minerologiya,
tibbiyot)ga bo’ladi. Bu fanlarning har biriga o’z davrigacha bo’lgan bilimlarni
umumlashtirib, o’zining yangi xulosalari bilan katta hissa qo’shdi. Jumladan,
Beruniy umuman til, til ilmi haqida gapirib, til kishilar o’rtasidagi aloqa va fikr
almashuvi vositasigina emas, balki til ilmi barcha fanlarning asosini o’rganishi
kaliti deyiladi. Buni men o’zim uchun katta baxt deb hisoblayman. Insonning eng
oliy fazilati boshqalar haqida, ayniqsa, yoshlar haqida g’amxurlik qilishdan
iboratdir. Beruniy doimo xalqlarning do’stligini, inoq, ittifoq bo’lib yashashi uchun
kurashib keldi. U insoniyatga, u yaratgan madaniyatga qirg’in keltiruvchi
urushlarni qoraladi. Beruniy madaniy hamkorlik va ilm-ma’rifatning keng
tarqalishiga katta e’tibolr bergan allomadir. Markaziy Osiyoda uyg’onish davrining
eng mashhur mutafakkiri Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh Ibn Sino (980-1037yy.)
falsafa, tabobat, tabiatshunoslik, falakiyot, tilshunoslik, mantiq, adabiyot,
pedagogika, psixologiya, fizologiya, fiqh, musiqa kabi fan sohilariga bag’ishlab
450 dan ziyod yozgan asarlari bilan jahon ilm-fani rivojiga ulkan hissa qo’shgan va
o’z davrida “Shayx-ar-rais” (Olimlar raisi) unvoni bilan taqdirlandi. Olimning
falsafaga oid asarlarining eng yirigi “Kitob ash-shifo” bo’lib, mantiq, fizika,
matematika, metofizika va ilohiyot qismlarini o’z ichiga oladi. Mantiqning o’zi 9
kitob, fizika 8 kitob, matematika 4 kitob, ilohiyot 1 kitob, jami 22 ta kitobdan ibrat.
“Kitob an-nojat”, “Ash-shifo”ning qisqartirilgan turi bo’lib, tabiat, ilohiyot,
riyoziyot qismlardan iboratdir. “Danishnoma” ham mantiq, ilohiyot, tabiat,
geometriya, astranomiya, arifmetika, musiqa kabi qismlardan iborat. Salomon va
Isbol” falsafiy asar. Ibn Sino bilan Beruniyning yozishlari-fizikaga va falsafaga oid
18 ta maktub. Ibn Sinoning maktublariga Beruniyning e’tirozlari nomli risola chop
etilgan. Ibn Sino falsafada Aristotel ta’limoti izdan borib, Farobiy g’oyalarini
22

yanada kamolotga erishtirdi. Faylasuf Sharq allomalariga xos bo’lgan xususiyat,
ya’ni axloq, odob, inson psixologiyasining kamolotiga alohida ahamiyat beradi.
Ayniqsa, Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida talqin etilgan ta’lim-tarbiya
xususidagi fikrlar g’oyat muhimdir. U bola tarbiyasini tug’ilmasdan ona
qornidaligidanoq boshlash masalasiga alohida e’tibor beradi. Uning fikricha, bola
tug’ilganidan boshlab esa ayoqqa turguncha ma’lum tartibda tarbiyalanib borishi
lozim. Bu tartib o’z vaqtida ovqatlantirish, cho’miltirish, yo’rgaklash, uxlatish kabi
muayyan tartib va qoidalardan iborat. Bola tabiatini mustahkamlashdagi muhim
vositalar asta-sekin tebratish, musiqa eshittirish, ashula aytishdan iborat bo’lib,
yaxshi uxlaydi. Tebratish uning tanasiga, musiqa uning ruhiyatiga orom bahsh
etadi. “Bolaga do’q qilma, yomon bo’lma qo’pol, uyqu qochar, qurqar, oxir bulur
battol, yumshoq o’rni o’xlaganda, qarong’uluq tushub tursin misli tunday...
Uyg’oq chog’i yorug’likdan ayirmagil, yulduz – samo ko’rsun bola shodlinur dil.
Rang- tuslarni ko’rsat unga turli-tuman, kunduz kuni, etmoq ersang kuzni ravshan.
Gar istasang, o’rgatmoqqa so’zi kalom, erkalatib ovoz chiqar har xil muqom”.
Zero, bolaning o’spirinlikka o’tish davri tarbiyasi o’ziga xos xususiyatga ega
bo’lib, bu davrda ularda xulq-atvor shakllanadi. Ibn Sino nazarida, “Bola xulqini
mo’’tadillikda saqlashga alohida e’tibor berish kerak. Bundan ikki manfaat bor.
Biri bolaning ruhi uchun bo’lib, u yoshlikdan boshlab yaxshi xulqli bo’lib o’sadi
va keyinchilik bu unga ayrilmas malaka bo’lib qoladi. Ikkinchidan –uning badani
uchundir, chunki yomon xalq turli mijoz buzilishidan bo’ladi. Shuningdek, agar
yomon xulq odatga kirib qolsa, u mijoz buzilishini keltirib chiqaradi. Masalan,
g’azab kuchli qizdiradi, qayg’u kuchli quritadi..”. Ibn Sino bolani kamolotga
erishishining birinchi mezoni hisoblangan ilmu ma’rifatni egallashga da’vat etar
ekan, ilmu ma’rafat insonni ma’naviy yuksaklikka ko’taradi va jamiyat
ravnaqining asosiy omili bo’lib xizmat qiladi, deydi. O’rta Osiyolik mutafakkir
olimlar haqida ma’lumotlar. Abu Abdullo Muhammad Ibn Muso al - Xorazmiy.
(783-850yy) Buyuk mutafakkir va olim al-Xorazmiyning arifmetika va algebraga
doir «Kitob al-jabr val mukobala» (To’ldirish va qarama-qarshi qo’yish haqida
kitob) asari matematika fanida yangi davrni boshlab beribgina qolmay, balki uning
23

keyingi asrlardagi taraqqiyotiga ham katta asos bo’ldi. «Hind arifmetikasi haqida
kitob» asari tufayli avval Sharq xalqlari, so’ngra esa Evropa xalqlari ham Qadimiy
Hindistonning katta yutug’i-o’nli pozitsiyasi hisoblash sistemasi bilan tanishdilar.
(XII asrda lotin tiliga o’girilgan). Al-Xorazmiyning «Kitob surat al-arz» (erning
surati) asari geografiyaga, «Astronomik jadvallari» astronomiyaga oid bo’lib, ular
muallifning nomini jahonga yoydi. Shuningdek, «Kuyosh soatlari to’g’risida
risola», «Tarix risolasi», «Usturlab haqida risola», «Musiqa risolasi» singari ajoyib
asarlari olimga katta shuxrat keltirdi, uning nomini abadiylashtirdi. Al-
Xorazmiyning «Al-jabr val muqobala» asari keyinchalik Evropada «Algebra» deb
yuritila boshlandi. Uning astronomiyaga oid asari esa faqat Sharqda emas, balki
G’arbda ham asronomiya fani rivojida katta rol o’ynadi.
Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad Al-Farg’oniy . Al-Farg’oniyning tarjimai
holiga doir ma’lumotlar tarixda kam saqlanib qolgan. 861 yilda vafot etgan.
Astronomiya, matematika, geodeziya, gidrologiya fanlarining bilimdoni Bag’dod
va Damashqdagi rasadxona qurilishlarida faol qatnashdi va u erda Ptolemeyning
«Yulduzlar jadvalidagi» ma’lumotlarni tekshirish ishlarini olib bordi. Al-Farg’oniy
astronomiyaga oid «Astronomiya negizlari» asarida astronomiyaga oid bilimlarni
tartibga soldi, o’zining yangi natijalari bilan boyitdi. O’sha davr an’anasiga
muvofiq mamlakatlarni etti iqlimga bo’lib urgandi. Kuyosh soatlarini. bayonini
berdi, astronomik asboblari yaratdi. Farg’oniyning bu asari N.Kopernik davriga
qadar Evropada astronomiya fanidan asosiy qo’llanma sifatida foydalanildi.
2.2 O`rta Osiyo donishmandlari asarlarining ma`naviy barkamol inson
tarbiyasidagi ahamiyati
O`rta Osiyo halqlari tarihi, madaniyati, falsafasi va qadriyatlarining ildizlari
o`tmishiga tutashadi. Bu borada akademik N.I. Konrad, O`rta Osiyo nafaqat
qadimgi dunyoning, balki bir butun qadimgi dunyo halqlarining madaniy markazi
bo`lib hisoblanadi. Insoniyat tarihida O`rta Osiyo madaniyati tarihining ta`siri
beqiyosdir, deb baho bergan edi. Haqiqatdan ham halqimiz o`zligini anglashi
uchun o`z o`tmishi, merosi, madaniyati, qadriyatlari va tarihini yahshi o`rganishi
24

kerak. Mavjud tarihiy manbalar O`rta Osiyoda qadimdan madaniyat yahshi
rivojlanganligi va bu erda yashaydigan halqlarning yuksak taraqqiyot bosqichida
turganligidan guvohlik beradi. O`rta Osiyo halqlari madaniyatining rivojlanishi
tarihi bu mamlakatlarda sinfiy jamiyatning shakllanishi ~arb va Sharq halqlari
madaniyatning o`zaro ta`siri jarayoni bilan bo`liqdir. IX-XI asrlarda O`rta Osiyoda
madaniyat, ilm- fan va falsafaning yuksak rivojlanishi uchun qulay tarihiy va
ijtimoiy- siyosiy shart- sharoit vujudga keldi. IX-XI asrlarda O`rta Osiyoda
madaniyatining gullab- yashnaganligining asosiy sababi o`sha davr madaniyatida
inson tomonidan jamiyat hayoti va tabiatning sir- asrorlarini o`rganishda uning erki
va aqli, tafakkurining madh etilishiga alohida e`tibor berganligi bilan izohlanadi.
Shuni alohida ta`kidlash lozimki, O`rta Osiyo, jumladan O`zbekiston hududida
arab istilosidan keyingi islom ta`sirida dunyoga kelgan va eng rivojlangan
madaniyat o`zbek halqi madaniyati hisoblanadi. Sharqning ma`naviy madaniyati
islom bilan bo`liq edi. Shu sababli O`rta Osiyo mutafakkirlarining falsafiy
qarashlarida, shuningdek davlatga, ijtimoiy hayotga bo`lgan munosabatlarida,
ahloqiy va estetik qarashlarida islomning ta`siri kuchli edi. Shunga qaramay, etik
qarashlarda inson bu dunyoning eng oliy zoti deb qaraladi. O`rta Osiyo
mutafakkirlari olam va narsalarning qadr- qimmatini insoniylik bilan belgiladilar.
Insonparvarlik `oyalari etnik sistemalarda yangi va yuqori bosqichga ko`tarildi.
O`rta asr Sharqining buyuk mutafakkiri, qomusiy olim Abu Nasr Muhammad
Tarhan Forobiy (873-950) dir. O` o`z dunyoqarashida davrning il`or `oyalarini
ifodalaydi. O`rta Osiyo va Sharq mamlakatlarida il`or ijtimoiy- falsafiy fikrning
rivojlanishida muhim rol ь o`ynaydi. Forobiy "Davlat haqida risola", "Ideal shahar
aholsining fikrlari", "Baht- saodatga erishuv haqida", "Aql ma`nolari haqida
risola", "Grajdanlik siyosati" va boshqa 200 dan ortiq asarlarida o`z davri uchun
izchil hisoblangan ijtimoiy hayotning ko`p masalalariga oid ta`limot yaratdi.
Forobiy o`zining "Ideal shahar aholisining qarashlari" asarida o`z davri uchun eng
il`or bo`lgan ma`rifatparvarlik, insonparvarlik `oyalarini ilgari suradi.
Mutafakkirning talqinicha falsafa , jamiyat haqida fanga nazariy asos berishi hamda
odamlarning va jamiyatning baht- saodatga erishuviga ko`maklashishi zarur. Biroq
25

nazariy fanlarni o`rganish, aql yordamida bilishga falsafa vositasida bo`lganidek,
din yordamida ham erishiladi: har ikkalasi baht - saodatga elituvchi oliy printsip-
ibtido (boshlan`ich) larni bilishga olib keladi. Faqat falsafa bu maqsadga dalillash
metodi asosida qo`lga kiritilgan bilim bilan, din esa haqiqat zuhur etuvchi suratli
(obrazli) ramziy tasavvurlardan foydalanilgan holda e`tiqod qo`yish metodi bilan
erishadi. Ideal jamiyat aholisini tarbiyalaydigan bilimlar to`rt hil: "Bu nazariy
fazilat bo`lib, u tufayli mavjud narsalar ishonchli dalillar vositasida aql yordamida
bilinadi. So`ngra, bu- e`tiqod qo`yish yo`li bilan erishiluvchi mohiyatni angalsh;
bundan keyingisi- bu aql yordamida anglashiluvchi mohiyatining suratlarini o`zida
saqlovchi, e`tiqod yo`li bilan tasdiqlangan bilim; so`ngra bu uch (bilim hillari) u
yoki halq uchun ajralib chiqqan bilimlar. Binobarin, halqlarning soniga ko`ra,
ajralgan bu bilimlarning har biri hamma narsani qamrab oladi, pirovardida mazkur
halq kamol topadi va baht- saodatga erishadi". Demak, fazilatli shaharda har bir
tabaqa, har bir halq o`zi erishgan bilimlar bosqichiga muvofiq, kamolot va baht-
saodatga erishadi. Faylasuf- hukmdorning vazifasi u yoki bu insonni baht-
saodatga elitadigan bilim bosqichini belgilash, ularni tarbiyalashning zarur
vositalarini topish, ishontirish metodi bilan halqni tarbiyalash uchun
qo`llaniladigan narsalarni bilishdan iborat. Forobiy aql va ahloqning o`zaro
aloqadorligiga amal qilingan holda inson va jamiyatni ta`rifladi.
"Har bir inson,- deydi Forobiy yashash va kamolatga erishmoq uchun ko`p
narsalarga muhtoj bo`ladi, uni bir o`zi qo`lga kirita olmaydi. Shu sababli odam
yashash uchun zarur bo`lgan narsalarni bir-biriga etkazib beruvchi va insonlarning
birlashuvi orqaligina inson etuklikka erishishi mumkin". Mutafakkirning
ta`kidlashicha, donolik haqiqiy bilim- ilohiy qudratni bilishga olib boradi.
Donolik- bu haqiqiy baht- saodat haqida bilim beradigan hislat, mulohazalilik esa
bu baht- saodatga erishish uchun amalga oshirilishi zarur bo`lgan harakatlar haqida
bilim beruvchi hususiyatdir. Unisi ham, bunisi ham birgalikda insonning kamol
topishiga yordam beradi. Odamlarni baht- - soadatga elitish yo`lida ularni o`qitish
va tarbiyalash lozim, ular so`lom fikrlaydigan bo`lishi kerak. So`lom fikrlash
tufayli ular barcha narsalarni bilishga erishadilar. Forobiy tengsizlikni qoraladi ,
26

insonlarni o`zaro hamkorlikka chaqirdi, dunyoda yagona bir butun inson jamoasi
tuzishni orzu qildi. "Davlatning asosiy vazifasi,- deydi Forobiy, insonlarini baht-
saodatga olib borishdir, bu esa ilm va yahshi ahloq yordamida qo`lga kiritiladi.
Davlat boshli`i adolatli, insonlarga `amho`r, ilm- fanga e`tibor beruvchi aqlli, dono
shahs bo`lmo`i lozim, shunda osoyishtalik, farovonlik tantana qiladi, natijada
zulm, johillik yo`q bo`lib, er yuzida adolat `alaba qozonishiga ishonar edi. O`rta
asr davrida, o`zaro to`htovsiz urushlar davom etgan bir davrda bunday il`or fikrlar
bilan chiqish katta ahamiyatga ega edi.
Fazilatli shaharning barcha a`zolari o`zaro mehr- muhabbat asosida birlashadilar va
munosabatda bo`ladilar. Jamiyatning yahlitligini saqlash va uning jipsligi adolat va
undan kelib chiqadigan harakatlar bilan oshiriladi. Adolat esa fazilatli shahar
aholisining ezgulikka birgalikda dahldor bo`lishidan vujudga keluvchi mehr-
oqibatdan hosil bo`ladi. Farobiyning ushbu fikrlari bugungi kunda o`z
mustaqilligini qo`lga kiritib kelajak sari dadil rivojlanib borayotgan respublikamiz
uchun ham dolzarb ahamiyatga egadir. Jumladan, respublikamiz prezidenti
I.Karimov "O`zbekiston kelajagi buyuk davlat" nomli risolasida ta`kidlaganidek,
respublikamizning taraqqiyoti halqimizning jipslashib, bir- birimizga mehrli,
oqibatli bo`lishimizga bo`liq. Shu narsa bizga umid , ishonch va kuch
ba`ishlamoqda, tinch- totuv hayotga asos bo`lmoqda (Qarang: I. Karimov.
O`zbekiston kelajagi buyuk davlat. Toshkent, "O`zbekiston", 1992 8- bet).
Forobiyning ahloqiy qarashlarida aql kategoriyasi bilan birga baht va fazilatlar
kategroriyasi ham muhim o`rin tutadi. Bahtni qo`lga kiritish uchun inson faol va
tashabbuskor bo`lishi kerak. Shuningdek, ozodlik, tanglik, adolat haqida ham
ko`pgina fikrlarni ilgari suradi. Bularning hammasi bilim natijasida amalga
oshiriladi, deb ta`kidlaydi. Forobiy insonning kamolotga erishuvida ta`lim- tarbiya
nihoyatda zarurligini ta`kidlaydi. Forobiy insonning ma`naviy hayotida onglilikka
va ahloqiylikka e`tibor beradi. Demak, ta`lim- tarbiya insonni aqliy va ahloqiy
jihatdan mukammal kishi bo`lib etishiga qaratilmo`i lozim. Uning ta`limoti, "bilim,
ma`rifat, yahshi ahloq" bilan bezatilmo`i lozim. O`tkir aql va go`zal hulq ma`naviy
etuk inson bo`lib etishishning asosiy shartdir. "Darahtning etukligi uning merosi
27

bilan bo`lganidek, insonning barcha hislatlari ham ahloqi bilan yakunlanadi".
Forobiy ta`limotida aqliy tarbiya bilan ahloqiy tarbiya masalasi uzviy bo`lanib
ketgan. Ahloqiy bo`lish aqllilikning muhim hislati, fazilatidir. Forobiyning ahloqiy
tarbiya haqida ta`limoti "Ideal shahar aholisining fikrlari", "Baht- saodatga erishuvi
haqida", "Aristotelning "Etika" asariga sharhlar" kabi risolalarida bayon etilgan.
Inson yuksak kamolatga erishuv yo`lida harakat qilganidek, aqliy bilishga ham
harakat qilsa, shubhasiz o`zi intilayotgan saodatga erishadi, deb ta`kidlash bilan
mavhum inson timsolini yaratib uni tarbiya sohasida namuna qilib ko`rsatadi. Bu
inson jismonan barkamol barcha masalalarni tez tushuna oladigan, hotirasi kuchli,
fikri ravon, bilimga, o`qishga muhabbat qo`ygan, haqiqatgo`y, vijdonli, adolatli
kabi fazilatlari bilan boshqalardan ajralib turadi. Abu Rayhon Muhammad Ibn-
Ahmad al- Beruniy (973-1048) qadimiy Horazm shahri Qiyotda tu`ilgan. Beruniy
buyuk qomusiy olim va faylasuf bo`lib, fanning turli sohalari bo`yicha 150 dan
ortiq asarlar yozib qoldirgan. Jumladan, "Qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar",
"Hindiston", "Mineralogiya", "Geodeziya", "Dorivor o`simliklar haqida kitob",
"Ma`sud qonuni", "Astronomiya va yulduzlar to``risida", "Er harakat qiladimi,
yo`qmi?" va boshqa asarlarida o`zining tabiiy- ilmiy, ijtimoiy , falsafiy va ahloqiy
qarashlarini bayon etgan. Beruniyning etikasida ahloqning mohiyati kishilarning
turmush tarzi bilan chambarchas bo`langan. Boshqacha aytganda, Beruniy
ahloqning mazmunini ijtimoiy hodisalar, kishilarning moddiy ehtiyoj va
manfaatlari bilan bo`langan holda tushuntirishga harakat qiladi. Beruniy
"Mineralogiya" asarining muqaddimasida inson va uning hol- ahvoli, dunyodagi
burchi, olijanobligi, shuningdek, iqtisod, ahloq va odob to``risida qimmatli fikrlar
bildiradi. Beruniy inson harakteri haqida gapirib, uni inson tabiatida mavjud
qarama- qarshilik bilan tushuntirmoqchi bo`ldi. Inson tabiatdagi ziddiyatli holat
to``risida: "Odamlar turmush- hayotda har hil hollarda bo`ladi, Bularning bir turi
bilan maqtaladilar, boshqasi bilan qoralanadilar", deb ko`rsatgan edi. Beruniy
yuksak insoniy fazilatlar haqida o`z mulohazalarini bayon qilib aytadi:
"Maqtovlarning qutbi muruvvat, muruvvatning o`qi- asosi tozalik va pokizalikdir".
Beruniy kishilardagi barcha salbiy fazilatlarni qoralab, yahshilik va oliyjanoblik
28

kabi hislat hususiyatlarini maqtagan. Uningcha, himmat qilishiga intilish ham
huddi muruvatga bo`lgan intilishga o`hshaydi. Hulq atvorni, uni insonning ahloq
kitoblarida aytilgan yo`llar vositasida davolab, tarbiyalab go`zal pokiza tutib
yomon hollarga tushmasligi mumkin. uningcha, yahshilikka intilish olijanoblikni
o`stiradi, birinchi navbatda o`ziga, keyin esa boshqalarga yahshilik istashi lozim.
Inson o`z ichki dunyosini tarbiyalab borib , asta- sekin kamolatga erishadi va salbiy
jihatlardan holi bo`lib boradi. Beruniy mamlakatning ravnaqi, insonning bahti
bilim va ma`rifatda deb bildi. U insonning nimaga da`vat etganligi, uning
ezguligini va olijanob hulq- atvorini, ahloqiy fazilatlarini madh etish bilan
insondagi barcha salbiy illatlarni qoraladi. Beruniyning ahloqiy qarashlarida
rostgo`ylik va adolat bir qimmatga ega bo`lgan ahloqiy sifatlardir. Ijtimoiy
hayotdagi adolat haqida Beruniyning quyidagi so`zlarida uning fikri yaqqol
ifodalangan: "Ma`ribdagi shaharlarning birida zodagonlar va er egalari shaharni
navbat bilan uch oy mobaynida boshqarar ekanlar. Kimga navbat kelsa o`sha uch
oy davomida hokimlik vazifasini bajarar ekan. Muddat tugagach, o`z ihtiyori bilan
hokimlikdan voz kechib o`ir vazifadan qutulgani uchun el- yurtga hayr- sadaqa
ulashar ekan. Bunga hamma rioya etishi shart bo`lgan, agar o`zaro kelishilganlik
bo`lmasa tartib ham, adolat ham bo`lmaydi (Qarang: Beruniy va ijtimoiy fanlar.
T.Fan, 1973, 18 bet). Bundan ma`lum bo`ladiki, Beruniy mamlakatni demokratik
tarzda boshqarishni antik davrdagi Afina va o`rta asrlardagi Italiya shimolidagi
shaharlarning davlat tuzilishi sistemasini nazarda tutgan holda tushunadi va talqin
qiladi. Insoniyat madaniyatiga ulkan hissa qo`shgan o`rta asr Sharqning mashhur
mutafakkirlaridan biri failasuf, shifokor, shoiri va yozuvchi Abu Ali Ibn Sino (980-
1037) alohida o`rinni egalladi.Ibn Sino O`rta Osiyo halqlari uchun iqtisodiy va
siyosiy jihatdan o`ir bir davrda ijod etdi. Ibi Sino 200 dan ortiq ilmiy asarlar
muallifidir. Eron olimi Nafisning ta`kidlashicha Ibn Sinoning 182 ta asari falsafa
masalalariga ba`ishlangan. Shuning uchun uni Ovrupada "Falsafa hokimi"
("Shayhur rais") deb yuritishgan. Ibn Sinoning asosiy falsafiy asarlari "Kitob va
shifo", "Donishnoma", "Najot", "Kitob al ishorat" va hokazolardir. Ibn Sinoning
eng qimmatli asari "Tib qonuni"dir Bu kitob bugungi kunda ham o`zining amaliy
29

ahamiyatini yo`qotgan emas. Ibn Sino ijodida ahloqiy masalalar katta o`rin
egallaydi. U ahloq masalasiga "Ahloq fani", "Oila qurilishi" va boshqa ko`p
asarlarni ba`ishladi. Ibn Sinoning ahloqiy ta`limoti uning ijtimoiy- siyosiy va
falsafiy `oyalaridan kelib chiqadi. "Ahloq fani vositasida,- deb yozgan edi Ibn
Sino,- inson o`z hatti- harakatini o`rganib, kelajakda bahtli va farovon yashashga
harakat qiladi". Shuni ta`kidlash kerakki, Ibn Sino etikasi yahshilikni yomonlikdan
ajratadi va kishining bahtli bo`lishiga sharoit yaratadi. Ibn Sino ahloq
kategoriyasiga yahshilik va yomonlik, lazzat, donolik, sahiylik, sevgi- muhabbat,
kamtarlik, azob- uqubatlarni kiritdi. U yahshilik va yomonlik haqida gapirib
shunday yozadi: "Nimaki mavjud bo`lsa,- o`z tabiatiga ko`ra kamolatga
intiladi. Mana shu kamolatga intilish , o`z mohiyatiga ko`ra yahshilikdir. Buyumlar
hos bo`lgan nuqsonlar yomonlikdir. Yahshilik faollikka, yomonlik tur`inlikka olib
keladi" (Qarang: M. Baratov. Ibn Sino etikasi. T. 1969. 15 bet). Insoniy adolat-
muhim ahloqiy hislatdir va inson bezagidir. Adolat, uningcha ruhiy lazzatning
bosh o`lchovidir. U odamning uch istagi- toqat, jasurlik, donolik bilan paydo
bo`ladi. Agar inson shu fazilatlarga ega bo`lsa, yaramas ishlardan o`zini saqlay
oladi, yahshilikni o`zida mustahkamlab, haqiqiy ruhiy lazzatga erishadi. Demak
adolat yahshilik bilan yomonlikning mezoni. Bu o`rinda u ruhiy lazzatni hissiy
lazzatdan ustun qo`yadi. Ibn Sino ijobiy ahloqiy kategoriyalarga sahiylik,
chidamlilik, kamtarlik,,, sevgi- muhabbat, mu`tadillik, aqllilik, ehtiyotkorlik,
qat`iyatlik, sadoqat, intilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi.
Ibn Sino insonning yahshi ahloqiy fazilatlariga kishilarning yomon hulq va hatti-
harakatlarini qarama- qarshi qo`yadi. U insonning salbiy nuqsonlariga aldash ,
nafrat, zaiflik, rashk,adovat, o`ch olish, sergaplik, bo`hton, be`manilik, irodasizlik
va boshqa yomon hislatlarni kiritadi. Eng katta nuqson ilmga qarama- qarshi
bo`lgan johillikdir deydi. Ibn Sino fikricha, ahloqiy fazilatlarning
takomillashuvida, yahshi do`st katta rol ь o`ynaydi. "Yahshi do`st-deydi u,
kishining hamma yahshi va yomon sifatlarini aks etuvchi oynadir. Yahshi do`st o`z
vaqtida butun nuqsonlarni ko`rsatadi, maslahati va hatti- harakati bilan bu
kamchiliklarni yo`qotishga yordam qiladi". Ibn Sino etikasining muhim
30

tomonlaridan biri bolalarni ahloqiy tarbiyalash masalasidir. U, tarbiya kishilarning
ahloqiy fazilatlarning rivojlanishida muhim rol ь o`ynashini fahimladi va shuning
uchun ham bu masalaga ko`p e`tibor berdi. Ibn Sino davlat va sinflar mohiyatini
noto``ri tushunishi natijasida, ahloqiy fazilatlar tushunchalarning nisbiyligini,
ahloqiy kategoriyalarning tarihiiy ekanligini tushunmadi, ularni inson ongidan
keltirib chiqarishga harakat qildi va ayrim hollarda u odamlarni bu dunyo
lazzatlaridan yuz o`girishga, narigi dunyo lazzatlaridan umidvor bo`lishga
chaqirdi. Alisher Navoiy buyuk o`zbek mutafakkiri (1441-1501), uning ijodiy
faoliyati O`rta Osiyoning XV asrdagi murakkab, tarihiy sharoiti bilan bo`langan.
Navoiy fanning turli sohasiga doir 40 dan ortiq asarlar yozdi. Jumladan "Chor
devon", "Hamsa", "Maqbul ul- qulub", "Muhokamatul lu`atayin" kabi asarlarida
Sharqning il`or falsafiy va ijtimoiy an`analarini davom ettirdi. Navoiyning falsafiy
qarashlari panateizmga asoslanadi. Panateizm o`rta asr sharoitida, ya`ni islom
hukmron mafkura bo`lib turgan davrda il`or fikrlarni bayon etishning eng oson
shakli, vositasi bo`lib hizmat qilardi. Sharqda bu hil panateistik oqim ko`pincha
tasavvuf niqobi ostida namoyon bo`lar edi. (Qarang: Osiyo halqlari hurfikrliligi
tarihidan. T., Fan, 1990, 136 bet). Navoiy "Hayratul abror" dostonida o`zining
falsafiy, ijtimoiy- siyosiy va ahloqiy qarashlarini bayon etdi. Navoiy ijodida o`rta
asr Sharqida shakllangan insonparvar fikrlar oliy darajaga ko`tarildi. Panateizm va
ratsionalizimga asoslangan holda insonning ijtimoiy taraqqiyotida katta o`rin
tutishini e`tirof etib inson tabiat bilan bo`liqdir.Shuning uchun u tabiatni ardoqlashi
lozimdir, deb ta`kidladi. Komil inson ta`limotining muayyan ta`siri Alisher
Navoiyning falsafiy va ahloqiy qarashlarida ham o`z aksini topgan. Uning ahloqiy
ideali Suqrot, Aflotun, Arastu, Iskandar Zulqarnayn, Farhod va Shirin singari
ijobiy qahramonlarning obrazlarida badiiy ifodalanadi. Shoir dostonlarida ular
tarihiy shahslar sifatida talqin etilmaydi., balki uning ahloqiy dunyoqarashiga
monand badiiy obrazlardir. Komil insonning real badiiy obrazlari sifatida Navoiy
Ganjaviy , Bohovuddin Naqshband, Abdurahmon Jomiylarni tilga oladi. Shoir
ta`rifiga ko`ra, bu shahslarda yuksak ilm (ma`rifat) va san`atkorlik, ahloqiy poklik
va ma`naviy kamolot bilan uzviy ravishda bo`langandir. Farhod komil insonga hos
31

barcha sifatlarni o`zida mujjassamlashtiradi: Farhod- rassom, mohir usta, bilimdon,
dono mutafakkir, ayni vaqtda u dovyurak jangchi hamdir. Bu obrazda Navoiy
insonparvarlikning o`ziga hos hususiyatini shunday ifodalaydi. Bu insoniylik
insonga nisbatan mavhum muhabbatda, insoniy his- tuy`ulardangina namoyon
bo`lmasdan, balki insonga yondoshishning amaliy printsipi sifatida yuzaga chiqadi.
Navoiy halq baht- saodati uchun kurashdi, o`zaro maqsadsiz urushlarni qoraladi.
Shu bilan birga mamlakatda adolat o`rnatish uchun ilm- fan, ma`rifat ravnaqi
uchun halqlar do`stligini mustahkamlash uchun, odamiylik, haqqoniylik uchun
kurashdi. Insoniy fazilatlarni kuyladi. Shoir o`z ahloqiy va ijtimoiy ideallarni
yuzaga chiqarishning asosiy vositalarini ilm- ma`rifat va ahloqiy tarbiya deb biladi.
Buyuk shoir o`z asarlarida, hususan "Hamsa" dostonlarida ideal hayot dunyosini -
odillik, muhabbat va yahshilik dunyosini yaratadi. Bu dunyoda yahshilik hamon
yovuz kuchlar ustidan `alaba qiladi. Chunonchi, uning ahloqiy ideali kelajakka
qaratilgan bo`lib, chuqur optimizm bilan su`orilgandir. Mutafakkir shoirning
tafakkuri kuchi va badiiy fantaziyasi bilan yaratilgan ijobiy obrazlar , yuksak
`oyalar va ahloqiy pirintsiplar dunyosi bizning davrimizda ham o`zining
ahamiyatini saqlab qolgandir. O`rta Osiyo halqlarining il`or ijtimoiy- falsafiy
ahloqiy qarashalari keyingi asrlarda Dehlaviy, Mirza Bedil, Boborahim Mashrab,
Ahmad Donish, Furqat, Berdak, Mahtumquli, Muqumiy, anbar Otin,
Nozimahonim, Abdulla Qodiniy, Cho`lpon va boshqa mutafakkir va shoirlar
ijodida rivojlantirildi. Shunday qilib O`rta Osiyo mutafakkirlarning falsafiy va
ahloqiy ta`limotlari dunyo madaniy taraqqiyotining ajralmas qismi sifatida, butun
Osiyo halqlarida mavjud bo`lgan madaniyat va an`analari bilan bo`liq holda
rivojlanib kelgan bo`lib, ahloqiy qadriyatlar sohasidagi boy merosimizni bugungi
kunda har tomonlama o`rganib, uni halqimizning umumiy ma`naviy madaniyatini
oshirishga, milliy ongini yuksaltirishga hizmat qildirmo`imiz kerak.
32

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
33

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2.Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3.Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
4.Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5.Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8.Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12.Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Yozma manbalar. - T1997.
13. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
14. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
15. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Yozma manbalar. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.Yozma manbalar.uz
34

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish