O'zbekiston Davlat suverenitetining elon qilinishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	56.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sardor O'rolov

Ro'yxatga olish sanasi 07 May 2025

4 Sotish

O'zbekiston Davlat suverenitetining elon qilinishi

Sotib olish

O ZBEʻ O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM ʻ ʻ ʼ
VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
“O ZBEKISTON TARIXI VA MANBASHUNOSLIK” KAFEDRASI
ʻ
“O ZBEKISTON TARIXI” FANIDAN
ʻ
KURS ISHI
MAVZU: O’zbekiston Davlat suvirenitetini elon qilishi
Bajardi: 3-kurs 122-guruh talabasi
Abrayev Ramazan
Ilmiy rahbar: o q.
ʻ U.Isarov
TERMIZ – 2024

2 MUNDARIJA
Kirish.. .. .... ................................................................................…......3
Asosiy qism.
I-Bob. O zbekiston suverenitetining tarixiy yo liʻ ʻ … …….……… 6
1.1. SSSR parchalanishi va mustaqillik harakatlari..… . ...............6
1.2. 1991-yil 31-avgust — Mustaqillikning e lon qilinishi.........16
ʼ
II-B OB. Suverenitet Deklaratsiyasining huquqiy
asoslari … ………………………………………………….…….. ... 23
2.1. 1990-yil 20-iyun Deklaratsiyasi.....................................… .. .23
2.2. Mustaqillikning xalqaro tan olinishi.............................… .. ..29
Xulosa ... . . ..........................................................................… .. …… . 34
Foydalanilgan adabiyotlar .. .............. ................… ……… ......… .. 36

3Kirish
Mavzuni dolzarbligi : “O‘zbekiston davlat suverenitetining e’lon qilinishi”
— nafaqat tarixiy jarayon sifatida, balki hozirgi siyosiy mustaqillik, milliy
manfaatlar va davlat suverenitetining huquqiy asoslarini shakllantirish yo‘lidagi
muhim bosqich sifatida dolzarb ahamiyat kasb etadi.
1990-yil 20-iyunda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan “Davlat
suvereniteti to‘g‘risida Deklaratsiya”ning qabul qilinishi mustaqillik sari
tashlangan eng muhim siyosiy qadamlardan biri bo‘ldi. Bu hujjat orqali
O‘zbekiston o‘z konstitutsiyaviy-huquqiy asoslarini mustahkamlash, xalqaro
maydonda teng huquqli davlat sifatida o‘z yo‘lini belgilash va ichki siyosatni erkin
yuritishga intilish yo‘lida ilk huquqiy asoslarni yaratdi. 1
Bugungi kunda bu mavzuning dolzarbligi quyidagi jihatlarda namoyon
bo‘ladi:
Siyosiy-huquqiy jihatdan: Suverenitet deklaratsiyasi O‘zbekiston
Respublikasining konstitutsiyaviy taraqqiyotida poydevor bo‘lib xizmat qilgan.
Ushbu hujjat orqali davlat boshqaruvi, qonunchilik, iqtisodiy mustaqillik va
xalqaro aloqalarni yuritishmasalalari bo‘yicha milliy qonun ustuvorligi e’tirof
etilgan. Bu tamoyillar bugungi kunda ham O‘zbekiston konstitutsiyasi va
qonunchilik tizimining asosini tashkil qiladi.
Mustaqillik asoslarining shakllanishi: 1990-yilgi suverenitet deklaratsiyasi
1991-yil 31-avgustdagi Mustaqillik to‘g‘risidagi bayonotning siyosiy-huquqiy
zaminini tayyorladi. Suverenitet e’lon qilingach, respublika o‘z tabiiy boyliklari,
moliya tizimi va ichki siyosatini mustaqil ravishda boshqarish huquqini qo‘lga
kiritdi.
Tarixiy xotira va g‘oyaviy mustahkamlik: Yoshlarda milliy g‘urur, tarixiy
xotira va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini shakllantirishda ushbu hujjatning roli
1
Karimov I.A. Tarix saboqlari va kelajak mas’uliyati. – Toshkent: O‘zbekiston, 1998.68-b

4beqiyosdir. Suverenitet g‘oyasi orqali mustaqil O‘zbekiston davlatining ilk
qadamlari va kelajak sari yo‘nalishlari mustahkamlandi.
Bugungi siyosiy barqarorlik asoslari: Mamlakatda olib borilayotgan
islohotlar, tashqi siyosatning mustaqil yo‘li, “Yangi O‘zbekiston” konsepsiyasi
ham aynan suverenitet tamoyillariga tayanadi.
Hozirgi kunda O‘zbekiston xalqaro tashkilotlarda teng huquqli ishtirok
etayotgani, global va mintaqaviy muammolarda mustaqil pozitsiyaga ega ekani —
suverenitet e’lon qilinishi natijasidir.
Ilmiy va amaliy ahamiyat: Suverenitet masalasi faqat tarixiy nuqtai nazardan emas,
balki hozirgi siyosiy voqelik va xalqaro munosabatlarda davlatning mustaqil
qarorlar qabul qilish huquqiga egaligini tahlil qilish nuqtai nazaridan ham chuqur
o‘rganishga arzigulik mavzudir. Bu mavzu, ayniqsa,siyosatshunoslik, tarix,
huquqshunoslik va xalqaro aloqalar yo‘nalishida o‘qiyotgan talabalar uchun
dolzarb ilmiy ahamiyatga ega.
Adabiyotlar tahlili : O‘zbekiston Respublikasi davlat suverenitetining e’lon
qilinishi bilan bog‘liq tarixiy jarayonlarni o‘rganishda turli xil tarixiy, huquqiy va
siyosiy manbalar asos qilib olingan. Ushbu mavzu bo‘yicha adabiyotlar ikki asosiy
guruhga ajratiladi: birinchisi – tarixiy hujjatlar va normativ-huquqiy hujjatlar;
ikkinchisi – ilmiy-monografik asarlar, maqolalar va tahliliy izohlar.
Eng avvalo, 1990-yil 20-iyunda qabul qilingan “O‘zbekiston SSR Davlat
suvereniteti to‘g‘risida”gi Deklaratsiya asosiy manba sifatida alohida e’tiborga
loyiq. Ushbu hujjat O‘zbekistonning mustaqillikka olib boruvchi yo‘lidagi ilk
rasmiy qadamlaridan biri sifatida katta tarixiy ahamiyat kasb etadi. Unda
respublikaning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy mustaqillikka intilishi aniq
ifodalangan.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi , xususan uning 1- va
15-moddalari, davlat suvereniteti tushunchasining huquqiy asoslarini yoritadi.

5Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikni e’lon qilgan 1991-yil 31-
avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligi to‘g‘risida”gi
Konstitutsiyaviy akti ham muhim tarixiy-huquqiy manba hisoblanadi. Tadqiqot
obyekti
Ushbu kurs ishining tadqiqot obyekti — 1990-yil 20-iyunda qabul qilingan
"O‘zbekiston SSR Davlat suvereniteti to‘g‘risida"gi Deklaratsiya , unga olib kelgan
siyosiy jarayonlar, tarixiy sharoit va ushbu hujjatning O‘zbekistonning mustaqillik
sari yo‘lida tutgan o‘rni hisoblanadi. Shuningdek, davlat suverenitetining
shakllanishi va mustahkamlanishiga doir O‘zbekiston SSR va mustaqil
O‘zbekiston davridagi huquqiy-huquqiy-siyosiy jarayonlar ham tadqiqot obyekti
doirasiga kiradi.
Tadqiqot predmeti
Kurs ishining tadqiqot predmeti — O‘zbekiston davlat suverenitetining e’lon
qilinishi bilan bog‘liq tarixiy-huquqiy jarayonlar, siyosiy shart-sharoitlar, xalqaro
omillar va davlat boshqaruvi tizimidagi o‘zgarishlarning mazmun-mohiyati dir.
Jumladan, Deklaratsiyaning mazmuni, undagi suverenitetga doir asosiy
prinsiplarning tahlili, ularning Konstitutsiyaviy va siyosiy huquqiy tizimda qanday
namoyon bo‘lgani, mustaqillik sari olib borgan amaliy natijalar ushbu ishning
predmetini tashkil etadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari
Kurs ishining maqsadi:
Ushbu kurs ishining maqsadi — 1990-yil 20-iyunda qabul qilingan
“O‘zbekiston Respublikasining Davlat suvereniteti to‘g‘risida deklaratsiya”ning
tarixiy, siyosiy va huquqiy ahamiyatini o‘rganish, uning mustaqillik sari olib

6borgan yo‘ldagi o‘rni va bugungi siyosiy tizimga ta’sirini chuqur tahlil qilishdan
iborat.
Kurs ishining vazifalari:
O‘zbekiston Respublikasining suverenitetga erishish jarayonining tarixiy
shart-sharoitlarini tahlil qilish;
Davlat suvereniteti deklaratsiyasining mazmuni, huquqiy asoslari va asosiy
tamoyillarini o‘rganish;
Deklaratsiyaning mustaqillik e’lon qilinishiga olib kelgan siyosiy-huquqiy
jarayonlardagi o‘rnini aniqlash;
Suverenitet tamoyillarining keyingi yillardagi konstitutsiyaviy va siyosiy
islohotlarga ta’sirini ko‘rsatish;
Suverenitet e’lon qilinishining O‘zbekistonning xalqaro huquqiy maqomini
shakllantirishdagi rolini yoritish;
Mavzu bo‘yicha ilmiy-nazariy xulosalar berish va amaliy ahamiyatini
asoslash.
Kurs ishining tuzilishi :Kurs ishi 2 bob va 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar qismlaridan iborat.

7I BOB. O ZBEKISTON SUVERENITETINING TARIXIY YO LIʻ ʻ
1.1. SSSR parchalanishi va mustaqillik harakatlari
1989-yil 23-iyun kuni bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Kompartiyasi MQning XIV
plenumida Islom Abdug‘aniyevich Karimov O‘zbekiston Kompartiyasi MQning
birinchi kotibi etib saylandi. I. A. Karimov boshliq O‘zbekistonning yangi
rahbariyati tomonidan o‘zbek xalqining milliy o‘zligini anglashi kuchayib
borayotganligiga e’tibor qaratildi. Xalqning shon-shuhrati, qadr-qimmatini himoya
qilish, milliy mustaqillikka erishish tomon yo‘l tutildi. Farg‘ona, Bo‘ka, Parkent
voqealari oshkora muhokama qilindi va ularning asl sabablari ochib tashlandi. Bu
voqealar o‘zbek xalqining irodasi bilan sodir bo‘lmaganligi, xalqimiz hech qachon
boshqa xalqlarga nisbatan dushmanlik kayfiyatida harakat qilmaganligi qadimiy va
hozirgi tariximizdan olingan misollar bilan isbotlab berildi. Respublikada kadrlarni
tanlash, joy-joyiga qo‘yish va tarbiyalash masalalarida milliy manfaatlar
ustuvorligi ta’minlandi. Markazdan yuborilgan «kadrlar to‘dasi» o‘z mavqeyini
yo‘qotdi. Anishchev, Ogaryok, Satin va boshqa «kazo-kazolar» respublikadan
chiqarib yuborildi. Mahalliy kadrlar rahbarlik lavozimlariga ko‘tarildi. Kadrlar
siyosatidagi jiddiy ijobiy o‘zgarish shundan iborat bo‘ldiki, endi O‘zbekistonda
partiya, sovet, davlat, huquqni himoya qilish organlarining boshliqlarini Moskva
orqali hal qilish, Moskva belgilagan xodimlarni ko‘tarish amaliyotiga chek
qo‘yildi, bu masalalarni hal qilishni respublika rahbariyati o‘z qo‘liga oldi. Bu
vaziyatni teran anglagan rahbarning jasorati bo‘lib, juda katta siyosiy ahamiyatga
ega bo‘ldi, ya’ni O‘zbekistonning davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish tomon yo‘l
tutishi siyosiy mutelikdan qutulish tomon tashlangan qadam bo‘ldi. O‘zbekistonda
adolatni tiklash chora-tadbirlari ko‘rildi, to‘qib chiqarilgan «o‘zbek ishi», «paxta
ishi»- ning tamomila sharmandasi chiqdi. Bu bilan bog‘liq ishlar qayta ko‘rildi,
aybsiz qamalgan o‘n minglab kishilar oqlandi, o‘z oilasiga qaytarildi, adolat
tiklandi. Respublika jamoatchiligi tomonidan allaqachon o‘zbek tiliga davlat tili
maqomini berish masalasi ko‘tarilgan edi. O‘zbekistonning sobiq rahbariyati bu
masalaga avvallari millatchilik, mahalliychilik deb qaradi, keyinchalik o‘zbek va

8rus tilini teng mavqega ko‘tarishga urindi, shu yo‘sinda ikki tillilik haqidagi qonun
loyihasini o‘tkazishga harakat qildi. Respublikaning yangi rahbari jamoatchilik
fikrini inobatga oldi, masalani bosiqlik bilan hal qilish yo‘lini tanladi. O‘zbekiston
SSR Oliy Kengashining 1989-yil 21-oktabrda bo‘lgan o‘n birinchi sessiyasida
«O‘zbekiston SSRning davlat tili haqida» Qonun qabul qilindi. Qonunda
O‘zbekistonning davlat tili o‘zbek tilidir, o‘zbek tili respublikaning siyosiy-
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotining barcha sohalarida to‘liq amal qiladi, deb
belgilab qo‘yildi. 1990-yil 19-fevralda «O‘zbekiston SSRning davlat tili haqida»gi
qonunni amalga oshirish davlat dasturi qabul qilindi 2
. Qonun va davlat dasturiga
binoan mehnat jamoalari, o‘quv yurtlari, korxonalar va davlat muassasalarida ish
yuritish rus tilidan o‘zbek tiliga o‘tkazila boshlandi. Bu qonunning qabul qilinishi
va uning amalga oshirila boshlanishi respublika ijtimoiy hayotida katta tarixiy
voqea bo‘lib, mustaqillik sari tashlangan muhim qadam bo‘ldi. Respublika
iqtisodiyoti va ijtimoiy sohasini xolisona tahlil etish, baholash va ko‘tarishga
qaratilgan dastlabki sa’y-harakatlar qilindi. Qishloq aholisining shaxsiy
tomorqalari uchun yer ajratildi. Yerga muhtoj bo‘lgan 381 ming oilaga tomorqa
yerlari berildi, 372 ming oila o‘z tomorqalarini kengaytirib oldi. Shu maqsadlar
uchun jami 150 ming gektar yer ajratildi. 1990-yil 18-fevralda O‘zbekiston Oliy
Kengashiga saylov bo‘ldi. Bu saylovlarning yangiligi shundan iborat bo‘ldiki, 500
saylov okrugining 326 tasida muqobil nomzodlar ko‘rsatildi, deputatlik mandatiga
bir nechtadan nomzodlar da’vogarlik qildi. Oldingi saylovlarda barcha nomzodlar
birinchi turdayoq deyarli 100 foiz ovoz bilan saylangan bo‘lsalar, bu safar birinchi
turda 368 nomzod zarur ovozlarni to‘play oldi. Qolgan 132 okrugda qayta
saylovlar bo‘lib o‘tdi. 1990-yil 24—31-mart kunlari Toshkentda o‘n ikkinchi
chaqiriq O‘zbekiston SSR Oliy Kengashining birinchi sessiyasi bo‘lib o‘tdi. 24-
mart kuni sessiya Moskvaning tazyiqiga qaramasdan, respublikalar orasida birinchi
bo‘lib «O‘zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta’sis etish to‘g‘risida» qonun
qabul qildi. 1990-yil 24-mart kuni Oliy Kengashda yashirin ovoz berish yo‘li bilan
2
Abdullayev E. O‘zbekiston mustaqilligi va iqtisodiy islohotlar. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2002.53-b

9Islom Abdug‘aniyevich Karimov O‘zbekiston Prezidenti etib saylandi. Ana shu
sessiyada I. Karimov nutq so‘zlab, O‘zbekistonning siyosiy mustaqilligini, o‘zini
o‘zi idora qilishga va o‘zini o‘zi pul bilan ta’minlashga o‘tishni ta’minlashni
o‘zimning asosiy vazifam deb bilaman, deb ta’kidladi. Hali SSSR va markaziy
hokimiyat mavjud bo‘lgan sharoitda O‘zbekistonda o‘z Prezidentining saylanishi
muhim voqea, mamlakatimiz mustaqilligiga erishish sari tashlangan yana bir dadil
qadam bo‘ldi. Respublika Oliy Kengashining ikkinchi sessiyasi 1990- yil 20-iyun
kuni O‘zbekiston SSR Mustaqilligi to‘g‘risida Deklaratsiya qabul qildi.
Deklaratsiyada har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqidan kelib
chiqqan holda, xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlarga va
demokratiya tamoyillariga asoslanib, O‘zbekiston SSRning Davlat suverenitetini
e’lon qildi. Mustaqillik Deklaratsiyasi 12 moddadan iborat bo‘lib, quyidagilar
bayon etilgan: O‘zbekiston SSR Davlat suvereniteti O‘zbekiston SSR demokratik
davlatining o‘z hududida barcha tarkibiy qismlarida va barcha tashqi
munosabatlarda tanho hokimligidir. O‘zbekiston SSR davlat hududi chegarasi
daxlsiz va bu hudud xalqning muhokamasiga qo‘yilmay turib o‘zgartirilishi
mumkin emas. SSSR Oliy Kengashi qabul qiladigan qarorlar O‘zbekiston SSR
Konstitutsiyasiga muvofiq O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan
tasdiqlangandan keyingina O‘zbekiston hududida kuchga kiradi. O‘zbekiston SSR
davlat hokimiyati vakolatiga O‘zbekiston SSR ichki va tashqi siyosatiga tegishli
barcha masalalar kiradi va hokazo. O‘zbekiston mustaqilligi to‘g‘risidagi
Deklaratsiya muhim tarixiy hujjat bo‘lib, mamlakatimizning o‘z davlat
mustaqilligini qo‘lga kiritish yo‘lida yana bir muhim yangi qadam bo‘ldi.
O‘zbekiston siyosiy mustaqilligini qo‘lga kiritishga tomon tutilgan yo‘l iqtisodiy
mustaqillik masalasi bilan qo‘shib olib borildi. «Prezident boshqaruvining muhim
vazifalaridan biri, — deb ta’kidlagan edi I. Karimov, — respublikaning iqtisodiy
mustaqilligini, o‘zini o‘zi idora qilish va o‘zini o‘zi pul bilan ta’minlashga o‘tishni
hal qilishdir». O‘zbekiston rahbariyati xalq xo‘jaligini bozor iqtisodiyotiga

10o‘tkazish yo‘lini mustaqil belgilashga kirishdi. 3
«O‘zbekistonning iqtisodiy
mustaqilligini shakllantirish konsepsiyasi» ishlab chiqildi. Konsepsiyada
O‘zbekiston xalq xo‘jaligini sog‘lomlashtirish va bozor iqtisodiyotiga o‘tish
yo‘llari belgilab berildi. Mazkur masala yuzasidan hukumat dasturi 1990-yil
oktabrida O‘zbekiston Oliy Kengashining IV sessiyasida muhokama qilindi va
ma’qullandi. Sessiya respublika hukumatiga «O‘zbekiston SSR mulkiga egalik
qilish, uni tasarruf etish, taqsimlash va undan foydalanish masalalari yuzasidan
respublikaning suveren huquqlarini amalga oshirishning samarali amal qiluvchi
mexanizmini yaratish bo‘yicha asoslangan takliflar tayyorlashni topshirdi» SSSR
Oliy Soveti ham, SSSR Prezidenti va Hukumati ham inqiroziy holatdan
chiqishning yoiini topa olmay qoldi. Xullas, 90- yillaming boshlariga kelganda
markaz va ittifoqdosh jumhuriyatlar o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashib,
markaziy hokimiyatning obro'yi pasayib ketdi. Siyosiy, iqtisodiy va xo‘jalik hayoti
boshqarilmay qoldi. Oqibatda turmushning barcha sohalaridagi salbiy ahvoldan
xalqning kun sayin noroziligi ortib, turmush darajasi yomonlasha boshladi. Ishlab
chiqarish va mehnat intizomi izdan chiqdi. Bu hol tabiiy ravishda xalqning ko‘zini
ochdi, endi u eskicha buyruqbozlik usulini qabul qila olmay qoldi. Qisqa qilib
aytganda, shu vaqtga kelib respublikalar suverenitetini va inson huquqlarini
poymol qilgan totalitär buyruqbozlik boshqaruvining istiqbolsiz ekanligini
hayotning o‘zi ko‘rsata boshladi. Buni birgina sobiq SSSRda xalq xo‘jaligini bozor
iqtisodiyotiga o‘tkazish hamda Yangi Ittifoq Shartnomasi tayyorlash borasidagi
natijasiz qadamlarda hfim ko‘rsa bo‘ladi. Shuni aytish kerakki, sobiq Ittifoqda xalq
xo‘jaligini bozor iqtisodiga o‘tkazish masalasi 1987-yili xalq deputatlari II syezdi
qarori va iqtisodiyotni sog‘lomlashtirishga qaratilgan Hukumat Dasturida tilga
olingan, u 1990-yil may oyida Oliy Sovet III sessiyasida muhokama qilingan edi.
Xalq deputatlari Hukumat Dasturini muhokama qilar ekanlar, bozor iqtisodiga
o‘tish obyektiv zaruriyat, bundan boshqa yo‘l yo‘q, degan xulosaga keldilar. SSSR
Oliy Soveti III sessiyasining «Boshqariladigan bozor iqtisodiga o‘tish haqida»gi
3
Matjonov A. Mustaqillik: ijtimoiy-siyosiy va huquqiy jihatlar. – Toshkent: Adolat, 2001.23-b

11qarorida bozor iqtisodiyotiga o‘tish iqtisodiy islohotlaming asosiy mazmunini
tashkil qiladi, deb qayd etildi. Shu bois bu boradagi Hukumat konsepsiyasini
deputatlar fikr-mulohazalari asosida qayta ishlash va 1990-yil 1-sentabriga
tayyorlash belgilandi. SSSR Rahbariyatida shu yo‘nalishdagi amaliy ishlar qizg‘in
tus oldi. 1990-yil 25-iyulda SSSR Prezidentlik Kengashida Bosh Ministming
mamlakatni bozor iqtisodiyotiga o‘tkazish yuzaáftían qo‘shimcha choralar
haqidagi axboroti tinglandi. 1990-yil 27-iyuli va 30-avgustida SSSR
Prezidentining olimlar, mutaxassislar, ommaviy axborot vositalari vakillari bilan
iqtisodiy islohotlar mavzuidagi uchrashuvi boidi. 6-avgustda esa mamlakat
Prezidenti M.Gorbachyovning «Yangi Ittifoq Shartnomasining asosi sifatida bozor
iqtisodiyotiga o‘tishning Ittifoq Dasturi Konsepsiyasini tayyorlash haqida»
Farmoni e’lon qilindi. Bu vazifani bajarish uchun SSSR va RSFSR rahbarlari
tomonidan S.Shatalin, I.Petrakov, L.Abalkin, G.Yavlinskiy, S.Aleksenko,
V.Vavilov, A.Grigoryev, M.Zadomiy, V.Martinov, V. Mashchits, A.Mixaylov,
B.Fyedorov, T.Yarigina va Y.Yasinlardan iborat komissiya tuzildi. Komissiyaga
1990-yil sentabridan kechikmasdan Hukumat Dasturini ishlab chiqish topshirildi.
1990-yil sentabri boshlarida SSSR Oliy Kengashi IV sessiyasida N.Rijkov
«Boshqariladigan bozor iqtisodiga o‘tishga tayyorgarlik va mamlakat xalq
xo‘jaligida barqarorlikni vujudga keltirish haqida» ma’ruza qildi. Unda
deputatlaming avvalgi fikrlari inobatga olingan variant ishlab chiqilgani aytilsa-da,
sessiya Hukumat Dasturini qabul qilmadi. Buning muhim sababi deputatlarda
Hukumatga nisbatan ishonch yo‘qola borgan edi. Ayni chog‘da Hukumat Dasturi
sobiq Ittifoqni saqlab qolishni, shuningdek iqtisodiyotni sotsialistik yoidan
rivojlantirishni ko‘zda tutar edi. 1990-yil 11-sentabrda RSFSR Oliy Soveti II
sessiyasi S. Shatalinning «500 kun» Programmasini qabul qildi. Unda quyidagi
masalalar ko‘tarilgan edi: - Fuqarolami mulkka egalik huquqini, iqtisodiy
mustaqillikni, erkin iste’mol bozori va unda erkin narx; - korxonaning mustaqil
iqtisodiy faoliyat huquqi; - ittifoqdosh respublikalaming mutlaq suvereniteti; -
aholi turmush darajasini pasaytirmaslikni ko‘zda tutar edi. SSSR Oliy Sovetining

1221-sentabrda bo‘lib o‘tgan IV sessiyasida bu Dastur ham qabul qilinmadi. 1990-yil
24-sentabrda sessiya «Xalq xo‘jaligini barqarorlashtirishning kechiktirib
bo‘lmaydigan vazifalari»ni muhokama qilib, Hukumat Dasturi va S.Shatalin
Dasturidan iborat Yagona Dastur ishlab chiqishga qaror qildi. 1990- yil 18-
oktabrda sessiya: «Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jahon amaliyotidan kelib chiqqan
zarurat, ammo u iqtisodiyotning sotsialistik yo‘nalishiga ziyon yetkazmaydi», -
deb xulosa berdi. Demak, 80-yillar oxiriga kelib, sobiq mamlakatda xalq
xo‘jaligini bozor iqtisodiyotiga o‘tkazishni hayotning o‘zi kun tartibiga qo‘ya
boshladi va uning huquqiy asoslarini yaratishni zaruratga aylantirdi. Shunday
boisa-da, 1990-1991-yillarda iqtisodiyot orqaga qarab keta boshladi va xalqning
turmush tarzi, sharoiti yomonlasha bordi. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
tanazzulga yuz tuta boshladi. Mutaxassislar ana shunday tisarilish hodisasini
mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotiga uchta yo'nalishdagi kuchlar manfaatlari
to‘qnashgani bilan izohlaydilar. Jumladan: Birinchi kuchlar - N.Rijkov va
V.Pavlov Dasturi tarafdorlari. Ular sobiq SSSRni saqlab qolish, xalq xo‘jaligini
markazdan boshqarish, huquqni ko‘proq markazda to‘plash niyatida edilar. Ular
iqtisodiyotni rivojlantirishda sotsialistik yo‘ldan voz kechmaslikni talab qilar
edilar. Ikkinchi kuchlar - S.Shatalin guruhi a’zolari tarafdorlari. Ular SSSRni
tarqatib yuborish, ittifoqdosh respublikalar o‘mida suveren, Mustaqil Davlatlar
tuzish, cheksiz xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish, xususiylashtirish, kolxoz va sovxozlami tugatib, fermer xo‘jaliklari
tuzishni ko‘zda tutdilar. Bu mohiyatan iqtisodiy rivojlanishning sotsialistik
yo‘lidan voz kechishni bildirar edi. Uchinchi kuchlar - bu M.Gorbachyov Dasturini
quvvatlovchilar. Ular murosa yo‘lini qidirib, yuqorida tilga olingan har ikki dastur
yo‘nalishlarini uyg‘unlashtirish va SSSRni saqlab qolish, markazlashgan ma’muriy
buyruqbozlik hokimiyatini yo‘qotmaslik, « шоковая Терапия » («falaj qilib
davolash») usulidan foydalanish g‘oyasini ilgari surai^ edi. Yangi Ittifoq
Shartnomasini tayyorlash ham shu maqsadlarga yo‘naltirilgan edi. Jumladan, yangi
Ittifoq Shartnomasida mamlakat nomini ham «Sotsialistik Respublikalar Ittifoqi»

13deb emas, «Mustaqil Sovet Respublikalari», «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi» deb
atash to‘g‘risidagi takliflar ham o‘rtaga taslana boshladi. Shunday qilib, sobiq
SSSR ijtimoiy taraqqiyotida uchta yo‘nalish- totalitarizmga qaytish, jahon
tajribasiga xos transformatsiya va sotsialistik yo'nalishdagi demokratik kuchlar
to‘qnashib qolgan edi. Tabiiyki, bu mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida tanazzulni
vujudga keltirgan edi. Ana shunday ziddiyatÄhbir sharoitda 0 ‘zbekiston
rahbariyati bu yo‘nalishlaming nomaqbul ekanligini aniq-ravshan ko‘rdi va
respublika xalq xo‘jaligini bozor iqtisodiyotiga o‘tkazishning o‘ziga xos yoTini
Mustaqil tarzda o‘zi belgilay boshladi. Avvalo, «0‘zbekistonning iqtisodiy
mustaqilligini shakllantirish konsepsiyasini» tayyorlashga kirishildi. Konsepsiya
respublika Davlat Reja qo‘mitasi, Moliya vazirligi, boshqa vazirliklar, idoralar,
ilmiytadqiqot institutlari, viloyatlar va Toshkent shahar ijroiya qo‘mitalari 23 bilan
hamkorlikda tayyorlandi. Unga ko‘ra, « 0 ‘zbekiston xalq xo‘jaligini
sog‘lomlashtirish va bozor iqtisodiyotiga o‘tishning asosiy prinsiplari» ishlab
chiqildi va u 1990-yil 17-oktabrida umumxalq muhokamasi uchun e’ion qilindi.
1990-yil oktabri oxirida 0 ‘zbekiston SSR Oliy Kengashi IV sessiyasida bu masala
yuzasidan Hukumatning hisoboti eshitildi. Oliy Kengash sessiyasi «vujudga kelgan
ahvoldan chiqishning yo‘lini... respublikaning iqtisodiy mustaqilligiga erishish
asosida iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish va jadallashtirishdan iborat» deb
hisobladi. Shuning uchun ham sessiya respublika Hukumati Dasturini ma’qulladi
va 0 ‘zbekiston Ministrlar Sovetiga « 0 ‘zbekiston SSR mulkiga egalik qilish, uni
tasarruf etish, taqsimlash va undan foydalanish masalalari yuzasidan
respublikaning suveren huquqlarini amalga oshirishning samarali amal qiluvchi
mexanizmini yaratish bo‘yicha asoslangan takliflar tayyorlash, shuningdek, 1-
iyungacha 0 ‘zbekiston Oliy Sovetiga iqtisodiy tizim masalalari va yer, yerosti
hamda boshqa tabiiy boyliklami, ishlab chiqarish korxonalarini 0 ‘zbekiston SSR
mulkiga o‘tkazish bo‘yicha 0 ‘zbekiston SSR Konstitutsiyasiga kiritiladigan
o‘zgarishlar to‘g‘risida Qonun loyihasi kiritishni topshirdi 4
. Hukumat Dasturiga
4
Sultonov X. Milliy mustaqillik va O‘zbekiston yo‘li. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999.89-b

14ko‘ra, quyidagilar O‘zbekiston xalq xo‘jaligini sogiomlashtirish va bozor
iqtisodiga bosqichma-bosqich o‘tishning asosiy yo‘nalishlari qilib belgilandi:
Mustaqil davlat bo‘lmish 0 ‘zbekiston: - boshqa respublikalar bilan
muvofiqlashtirilgan mustaqil ijtimoiy va iqtisodiy siyosatni xalq xo‘jaligini o‘zi
boshqarish va o‘zini o‘zi pul bilan ta’minlash sohasida suveren huquqlarini amalga
oshiradi, xo‘jalik turmushi va madaniy turmushdagi milliy o‘ziga xoslik saqlanib
qolishini ta’minlaydi; - boshqa respublikalar bilan o‘z iqtisodiy aloqalarini
ekvivalentlik va o‘zaro manfaatdorlik asosida mustaqil hal etadi, bu aloqalami
mamlakatning yaxlit xalq xo‘jalik kompleksi doirasida o‘zaro shartnomalar va
bitimlar bilan tartibga soladi; - mahalliy Sovetlaming mahalliy o‘zini o‘zi
boshqarishni keng rivojlantirish, uning mulkiy va moliyaviy negizini
mustahkamlash huquqlariga kafolat beradi; - o‘z ixtiyorida bo‘lgan hamma
vositalar bilan mehnat jamoalarining va fuqarolaming iqtisodiy huquqlarini
mustahkamlashga ko‘maklashadi, shu-huquqlaming har tomonlama himoya
qilinishini ta’minlaydi. Shuningdek, ushbu hujjatda 0 ‘zbekiston SSR iqtisodiy
Mustaqilligini kengaytirishning bosh maqsadi iqtisodiyotning jo‘shqin, yuksak
samarali, ekologik jihatdan xatarsiz rivojlanishini, aholining hozirgi zamon
turmush standartlari darajasidagi farovonligini, ijtimoiy adolat va himoyalanishni
ta’minlaydigan yangi xo‘jalikhuquqiy sharoitlami shakllantirishdan iborat qilib
belgilandi Ayni vaqtda Konsepsiyada maqsadga erishish yo‘lidagi vazifalami hal
etish, jumladan, respublika bilan Ittifoqning o‘zaro majburiyatlari va o‘zaro
mas’uliyati asosida 0 ‘zbekiston SSR bilan SSR Ittifoqi o‘rtasidagi
munosabatlaming huquqiy asoslariga aniqlik kiritish; - davlat mulkining haddan
tashqari markazlashuvini va byurokratik tashkil etilishini bartaraf qilish; -
mulkchilikning xilma-xil shakllarini rivojlantirish, bu shakllarning teng huquqliligi
va musobaqalashuvini ta’minlash; 5
- asosan, iqtisodiy usullar negizida
respublikaning xalq xo‘jaligi davlat boshqaruviga o‘tish, rejalashtirish, moliya-
budjet, bank tizimini sifat jihatidan o‘zgartirish, mehnat munosabatlarini va
5
Shoniyozov K. O‘zbekiston mustaqilligi va tarixiy shaxslar. – Toshkent:O‘zbekiston, 1997 .77-b

15tabiatdan foydalanishni tartibga solish; - bozor mexanizmlarini vujudga keltirish,
tovarlar, xizmatlar, moliya-kredit resurslariga talab va taklifni tartibga soladigan
narx va boshqa vositalaming ahamiyatini oshirish, 0 ‘zbekiston SSRning ichki, 0
‘rta Osiyo respublikalari va Qozog‘iston mintaqa bozorini rivojlantirish; - barcha
fuqarolaming qobiliyatlaridan to‘la-to‘kis foydalanish imkoniyatlarini
kengaytirish, aholining kam daromadli tabaqalarini qo‘llab-quvvatlash, onalik va
bolalikni muhofaza qilish, yosh avlodni tarbiyalash, sog‘liqni saqlash, maorif, fan,
madaniyat va san’atni rivojlantirishni ta’minlaydigan ijtimoiy kafolatlaming
ta’sirchan tizimini vujudga keltirish; - respublika tashqi iqtisodiy faoliyati
mexanizmini sifat jihatdan o‘zgartirish, shu jumladan, eksport, import
operatsiyalari sohasidagi huquqlar va imkoniyatlam kengaytirish; - xorijiy
sarmoyalar O’zbekiston SSR iqtisodiyotiga investitsiya kiritishi, chet el
sayyohligini rivojlantirish va hokazo; - respublika va mahalliy hokimiyat hamda
boshqaruv idoralarining vakolatlari va mas’uliyatini ajratib qo‘yish, xalq
deputatlari mahalliy sovetlarining to ia hokimiyati tashkiliy-huquqiy va moliyaviy-
iqtisodiy kafolatlarini ta’minlash; - respublikadagi iqtisodiy va ijtimoiy
jarayonlami tartifcga solishda qatnashuvchi demokratik jamoat muassasalari
iste’molchilar jamiyatlari, ishlab chiqaruvchilar uyushmalari, ekologiya va fan-
texnika jamiyatlari, xayriya jamg‘armalari va shu kabilami vujudga keltirishga
ko‘maklashish nazarda tutildi. Umuman, 0 ‘zbekiston rahbariyati SSSR
Hukumatiga 0 ‘zbekistonning shoshilinch bozor iqtisodiyotiga o‘tish to‘g‘risidagi
ko‘rsatmasiga e’tiroz bildirib, bu respublika sharoiti uchun birdaniga to‘g‘ri
kelmasligini va bozor iqtisodiyotiga awalo aholini, birinchi navbatda, uning kam
ta’minlangan qatlamini ijtimoiy kafolatlab, so‘ng o‘tish borasida 0 ‘zbekiston o‘zi
mustaqil harakat qilishini ma’lum qildi. 6
6
Salimov E. Milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2000 32-b

16 1.2. 1991-yil 31-avgust — Mustaqillikning e lon qilinishi.ʼ
1990-yil 29-avgustida 0 ‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi «Ittifoqning
yangi shartnomasi va boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga o‘tish programmasining
asosiy qoidalari va yo‘l-yo‘riqlariga nisbatan respublikaning tutgan o‘mi
to'g‘risida»gi masalani ko‘rib chiqib, bu borada shoshilmaslik joizligini yana bir
bor ta’kidladi. Oliy Sovet Prezidiumi Ittifoqning yangi shartnomasini tuzish hamda
boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga o‘tish dasturi bo‘yicha tayyorlangan takliflar
birinchi turkumini chuqur o‘rganib chiqish va muhokama qilish uchun 0 ‘zbekiston
Oliy Soveti, Kompartiya Markaziy Qo‘mitasi, 0 ‘zbekiston SSR Faniar
akademiyasi va boshqa tashkilotlarga yubordi. Ko‘rinib turibdiki, yangi Ittifoq
Shartnomasi loyihasi avvalgi yillardagidek darhol 0 ‘zbekiston tomonidan
quwatlanmadi, bu yerda birinchi navbatda 0 ‘zbekistonning milliy manfaatlari
himoya qilinishi nazarda tutildi. Yangi Ittifoq Shartnomasini: «U 0 ‘zbekistonning
siyosiy suverenitetiga zarar yetkazmaydimi?» - degan nuqtayi nazardan kelib
chiqqan holda imzolash ko‘zda tutildi. Shunga muvofiq respublika hukumati
iqtisodiy Mustaqillikni bosqichma-bosqich amalga oshirishni nazarda tutadigan
muayyan dastur ham ishlab chiqdi. Jumladan, uning birinchi bosqichi 1990 - 1992-
yillami o‘z ichiga oladi. Bu davrda esa 1990-yil alohida o‘rin tutadi 7
. Chunki ayni
ana shu yilda tang ahvolni bartaraf etishning negizlari bunyod etilishi kerak edi.
Shu uch yil mobaynida yangi xo‘jalik mexanizmining barcha asosiy unsurlari uzil-
kesil harakatga kelishi, davlat budjeti kamomadiga, aholining pul daromadlari
hamda uni tovar bilan ta’minlash o‘riasidagi nomutanosiblikka barham berilishi,
pulning qadrsizlanishi kuchayib borishini to‘xtatish, mazkur bosqichda xalq
xo‘jaligining barcha tarmoqlarida mulk munosabatlarini tubdan o‘zgartirish, zarar
ko‘rib ishlaydigan korxonalar zimmasiga o‘z ishini o‘nglab olishi vazifasini
yuklash ko‘zda tutildi. Ikkinchi bosqich 1993-1995-yillami o‘z ichiga olishi
mo‘ljallandi. Bu davrga kelib iqtisodiyotni sog‘lomlashtirish tadbirlari amalga
oshirilishi, ichki iste’mol bozoridagi, pul muomalasi va budjetdagi kamomadlarga
7
Nuritdinov R. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va mustaqillik. – Toshkent: Adolat, 2012 52-b.

17asosan barham berilishi, yangi iqtisodiy qonunlar joriy etilishi, ya’ni bozor
munosabatlarini me’yoriy rivojlantirish uchun amalda zarur iqtisodiy sharoitlar
yaratilishi, bu davrda davlat ixtiyorida boimagan sektoming hissasi oshishi ko‘zda
tutildi. Xullas, Konsepsiyadan ma’lum boiyaptiki, SSSR markaziy idoralaridan
farqli o'laroq, 80-yillar oxiri va 90-yillar boshida 0 ‘zbekiston dadillik bilan
iqtisodiy mustaqillik va siyosiy suverenitetni qo‘lga kiritish uchun amaliy harakat
qila boshladi. Ayni chog‘da 0‘zbekistonning iqtisodiy mustaqilligi va siyosiy
suverenitetini ta’minlashning huquqiy asoslarini yaratish uchun ham konkret
choralar ko‘rildi. Bu borada xalqning xohish-irodasi hisobga olindi. Masalan, 0
‘zbekiston rahbariyati va xalqining 0 ‘zbekistonning mustaqillik sari dadil qadam
qo‘yayotganligini 1991-yil 17-martidagi umumxalq referendumi yakunlarida ham
yaqqol ko‘rish mumkin. 1991-yil 20-fevralda 0 ‘zbekiston SSR Oliy Kengashi
Rayosatining yig‘ilishi bo‘lib, unda SSSR Oliy Kengashi tomonidan belgilangan
referendumda ovoz berishga mo‘ljallangan asosiy byulleten bilan birga « 0
‘zbekiston yangilanayotgan Ittifoq (Federatsiya) tarkibida mustaqil, teng huquqli
respublika bo‘lib qolishiga rozimisiz?» 8
degan savol qo‘yilgan qo‘shimcha
byulleten kiritishga qaror qilindi. Byulletendagi ushbu main o'zgartirilishi mumkin
emas, deb belgilandi. Oliy Kengash Rayosati viloyatlar, Toshkent shahar
hokimliklarga boiajak referendumda 0 ‘zbekistonning mustaqil boiishiga
munosabat bildiruvchi ushbu byulleten matni yuzasidan mehnatkashlar ommasi
o‘rtasida tushuntirish olib borishni topshirdi. Bu ishlarga huquqshunoslar,
mutaxassislar, ziyolilar vakillarini keng jalb qilish tavsiya qilindi. Referendum
yakuni shuni ko‘rsatdiki, 0 ‘zbekistonning mustaqil, teng huquqli
respublika^ifatida yangilangan Ittifoq (Federatsiya) tarkibida bo'lishiga doir q^him
cha byulleten bo‘yicha 9 million 215 ming 571 nafar kishi yoki ovoz
beruvchilaming - 93,9 foizi ovoz berdi. Shunday qilib, bu referendumda
0‘zbekiston xalqining mutlaq ko‘pchiligida 0 ‘zbekistonni mustaqil respublika
sifatida ko‘rish xohishi borligining o‘ziyoq respublika rahbariyatiningdil kuch-
8
Sultonov X. Milliy mustaqillik va O‘zbekiston yo‘li. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999.89-b

18g‘ayratini qo‘llab-quvvatlash ifodasi edi. Bundan tashqari, 0 ‘zbekistonda
respublikaning davlat mustaqil ligiga doir mutlaqo yangi davlat ramzlari
tayyorlash va qabul qilish ishlari ham dadil boshlab yuborildi. 1991-yil 15-fevralda
0‘zbekiston Oliy Kengashi « 0 ‘zbekistonning davlat ramzlari to‘g‘risida» maxsus
qaror qabul qildi. Unda, jumladan, shunday deyiladi: «Mustaqillik to‘g‘risidagi
Deklaratsiyaga amal qilib, 0 ‘zbekiston SSR Oliy Kengashi qaror qiladi: 1. 0 ‘n
ikkinchi chaqiriq Oliy Kengash II sessiyasida tuzilgan 0 ‘zbekiston SSR
Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ning yangi loyihasini tayyorlovchi komissiyasiga 0
‘zbekiston SSRning Yangi Davlat bayrog‘i, Gerbi va Madhiyasiga doir takliflar
hamda ular to‘g‘risida Nizomlar tayyorlash topshirilsin.2. Komissiya respublika
jamoatchiligi va deputatlarining fikrlariga tayanib ish ko‘rsin. Bu boradagi takliflar
matbuotda e’lon qilinib, umumxalq muhokamasi uyushtirilsin» 9
. 0 ‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi qabul qilgan Qonunlar, 0 ‘zbekiston Prezidentining
Farmonlari, hukumat qarorlari katta ahamiyatga ega bo‘lib, ular respublikaning
iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqil rivojlanish yo‘liga bevosita qaratila boshladi.
0 ‘zbekistonning o‘z suvereniteti uchun kurashi, awalo, jumhuriyatda qabul
qilingan har bir qonunning mazmuni va mohiyati jihatidan sobiq Ittifoq
qonunlaridan tubdan farq qilishida, bundan tashqari, har bir qonun awalgidek
Ittifoq qonuniga nechogfli moslashtirilganiga qarab emas, balki respublika
manfaati qay darajada ifoda etilganligiga jiddiy e’tibor berildi. Masalan, 1989-yil
20-oktabrida o‘n birinchi chaqiriq 0 ‘zbekiston SSR Oliy Sovetining o‘n birinchi
sessiyasida « 0 ‘zbekiston SSR Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ga o‘zgartirishlar
va qo‘shimchalar kiritish» to‘g‘risidagi masala maxsus muhokama etildi.
Sessiyada shu masala yuzasidan respublika Oliy Soveti Raisi doklad qildi.
Ma’ruzada 0 ‘zbekiston SSR Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ga o‘zgartirishlar va
qo‘shimchalar kiritish haqidagi Qonun davlat mexanizmining hamma bo‘g‘inlari
Oliy Sovetga bo‘ysunishini nazarda tutishi alohida ta’kidlandi. Respublika Oliy
Sovetiga eng oliy nazorat qiluvchi idora sifatida 0 ‘zbekiston SSRning yuqori
9
Abdullayev E. O‘zbekiston mustaqilligi va iqtisodiy islohotlar. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2002.53-b

19mansabdor shaxslarini, shu jumladan, Oliy Sovet Raisini saylash, 0 ‘zbekiston SSR
Ministrlar Sovetining Raisini, hukumat a’zolari va boshqa rahbar lavozimdagi
kishilami tasdiqlash yoki tayinlash va zarur bo‘lganda ulami muddatidan oldin
lavozimidan chaqirib olish huquqi berildi. Hukumatning bir yilda kamida bir marta
Oliy Sovet oldida hisobot berishi majburiy qilib qo‘yildi. 28 Shuningdek, Oliy
Sovet budjetni nazorat qilish, ministrlik va idoralar ishini tekshirish, deputatlar
so‘rovini muhokama qilish masalalarini ham ko‘rib chiqadigan bo‘ldi.
Konstitutsiyaga kiritilgan bu o'zgartirishlar respublika davlat hokimiyatining oliy
idorasiga mustaqil davlat oliy idorasiga xos zarur vakolatlami berdi. Ayni chog‘da
bu vakolatlar uning ijtimoiy adolat tamoyillari buzilgan hamma joyda zudlik bilan
uni tiklashi, jamiyat turmushida yuz berishi mumkin bo‘lgan noxush hodisalarning
oldini olish imkoniyatini ham berdi. Qonun yana shunisi bilan ahamiyatli ediki, 0
‘zbekiston SSR Oliy Sovetini respublikaning Sovet Federatsiyasida erkin, har
tomonlama rivojlanishi uchun kafolat beradigan vakolatlar bilan ham ta’minladi.
Ilgari bu vakolatlaming ko‘pchiligi faqat ittifoq idoralarining huquqi hisoblanar
edi 10
. Masalan, 102-moddada ko‘zda tutilgan «mulkchilik munosabatlarini, xalq
xo‘jaligini va sotsial-madaniy qurilishni, budjet-moliya sistemasini, mehnatga haq
toiashni, narx belgilashni, soliq, tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan
foydalanishni, shuningdek, bir qancha boshqa ijtimoiy munosabatlami qonun yo‘li
bilan respublikada tartibga solish» shular jumlasidandir. Shuning uchun ham
Konstitutsiyaga kiritilgan bu qo‘shimchalar deputatlar tomonidan yakdillik bilan
kutib olindi. Jumladan, sessiyada so‘z olgan Farg‘ona viloyatidagi «Rishton»
sovxozining brigada boshlig‘i, députât Saodatxon Yoqubova «Ushbu sessiyada
muhokama qilinayotgan masala g‘oyat muhim bo‘lib, davlatni boshqarishda
oshkoralik, demokratiya, inson manfaatlarini to‘la himoya qilish, davlatning fuqaro
oldidagi, fuqaroning davlat oldidagi huquqiy javobgarliklarini ta’minlashga olib
keladi», - deb barcha sessiya qatnashchilari fikrini ifodaladi. Shu boisdan sessiyada
0‘zbekiston Konstitutsiyasi (Asosiy Qonunjga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar
10
Salimov E. Milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2000 32-b

20kiritish to‘g‘risida» qabul qilingan Qonunning 101-moddasida «0‘zbekiston SSR
Davlat hokimiyatining oliy organi doimiy ishlaydigan 0 ‘zbekiston SSR CMiy
Soveti boiib, u o‘z faoliyatiga qonun chiqarish, farmoyish birinchi va nazorat qilish
vazifalarini amalga oshiradi. 0 ‘zbekiston SSR Oliy Soveti « 0‘zbekiston SSR
ixtiyoriga berib qo‘yilgan har qanday masalani qarab chiqish uchun qabul qilish va
hal etishga haqlidir», ayni chog‘da u milliy davlat tuzilishi masalalariga doir
qarorlar qabul qiladi, - deb alohida ta’kidlab qo‘yildi. Aytish kerakki, respublika
rahbariyatining 0‘zbekistonning siyosiy suverenitetini ta’minlashga qaratilgan
qat’iy pozitsiyasi I. Karimov tomonidan bir necha maria ko‘ndalang qilib qo‘yildi.
Jumladan, u KPSS Markaziy Komitetining 1989-yil 20-sentabrida Moskvada
bo‘lib o‘tgan Plenumida dadil tarzda: «Biz ittifoq va respublikalarning vazifalarini,
burchlarini va o‘zaro majburiyatlarini aniq-ravshan belgilab qo‘yish, respublikalar
mustaqilligini har jihatdan mustahkamlash tarafdorimiz», - deb ta’kidladi. Oradan
biroz o‘tgandan so‘ng - 0 ‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining 1990-
yil 23-martidagi Plenumida
o‘zbekistonning iqtisodiy mustaqillikka erishishning asosiy yo‘llarini
ko‘rsatib: «Siyosiy sistemani yangilash masalalarini O‘zbekistonning iqtisodiy
mustaqilligi muammolaridan aj raigan holda qarash mumkin emas. Bizda bunday
mustaqillik uchun shart-sharoit bor», - degan fikmi bildiradi. Darhaqiqat, 1980-
yillaming oxirlaridan boshlab respublikada iqtisodiy va siyosiy suverenitet uchun
qadam-baqadam choratadbirlar ko‘rildi. Masalan, 0 ‘zbekiston SSR Oliy Soveti
1989-yil 25-noyabrida bo‘lgan « 0 ‘zbekiston SSRni iqtisodiy va sotsial
rivojlantirishning 1990-yilgi Davlat plani to‘g‘risida»gi masalani muhokama qilar
ekan, respublikaning iqtisodiy mustaqilligiga oid muhim tadbirlami belgiladi.
«1990-yilga mo‘ljallangan plan, - deb ta’kidlanadi sessiyada, - respublikaning o‘z-
o‘zini mablag‘ bilan ta’minlash prinsiplariga o‘tish arafasida uning iqtisodiy
mustaqilligini kengaytirish talablarini hisobga oigan holda tuzilgan edi... Eng
asosiysi respublikaning sharoiti, o‘ziga xos xususiyati, an’anaviy marosimlari va
manbalaridan kelib chiqqan holda territorial xo‘jalik hisobining o‘z konsepsiyasini

21ishlab chiqishdir». Sessiya 1990-yil plani budjet loyihalarida hukumatning
o‘zlashtirilgan kapital mablag‘lari sotsial ehtiyojlarga sarf qilinishini qonunan
to‘g‘ri va asosli deb hisobladi hamda «respublikaning suvereniteti ayni shunda
yaqqol ko‘rinadi», - deb ta’kidladi. Sessiyada respublikaning iqtisodiy
mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan quyidagicha qaror qabul qilindi: «1990-
yilda sovet va xo‘jalik organlari, ilmiy muassasalar ishining muhim yo‘nalishi
respublikani o‘z-o‘zini boshqarish va o‘z-o‘zini mablag‘ bilan ta’minlash
prinsipiga o‘tishga tayyorlash yuzasidan amaliy tadbirlami ishlab chiqishdan
iborat, deb hisoblansin. 11
0 ‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti bu ish jarayonida
ijtimoiy ishlab chiqarishning real resurslarini hamda amal qilish imkoniyatlari -
strukturani tubdan takomillashtirish va uning ilmiy-texnikaviy hamda tashkiliy
darajasini oshirish imkoniyatlarini har tomonlama qarab chiqsin... amalga
oshirilayotgan siyosiy sistema islohotini, ishlab chiqarish munosabatlarini
takomillashtirishni hisobga oigan 30 holda respublikaning iqtisodiy suverenitetini
kengaytirishning asosiy yo‘llarini belgilasin». 1990-yil 23-martida 0 ‘zbekiston
Kompartiyasi Markaziy Komitetining Plenumi bo‘ldi. Unda 0 ‘zbekiston SSRning
siyosiy suvereniteti masalalariga oid muammolami tahlil etishga va
konsepsiyalarini ishlab chiqishga jiddiy e’tibor berildi. Plenum yangilanayotgan
siyosiy tizimda respublika Kompartiyasining o‘mi va mavqeyi, uning davlat
hokimiyati idoralari va jamoat tashkilotlari bilan o‘zaro munosabati prinsiplari
to‘g‘risidagi masalalarini muhokama qilib, buyruqbozlikdan, ma’muriyatchilikdan
voz kechish lozimligini uqtirdi. Shu bilan birga Plenum respublika siyosiy tizimi
to‘g‘risidagi masalani ko‘rib chiqishni hayot taqozo qilayotganligini ko‘rsatib, real
hokimiyat 0‘zbekiston Kompartiyasidan, uning barcha darajalaridagi
komitetlaridan xalq deputatlari Sovetlariga berilishi bilan bog‘liq barcha
qiyinchiliklami yengib o‘tishlari lozimligini ta’kidlab, yuzaga kelgan vaziyatda 0
‘zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta’sis etish muhim ahamiyat kasb etadi», -
deb ta’kidladi. 0‘zbekistonda Prezidentlik boshqaruvi masalasining ko‘tarilishi
11
Matjonov A. Mustaqillik: ijtimoiy-siyosiy va huquqiy jihatlar. – Toshkent: Adolat, 2001.23-b

22shunchaki SSR Ittifoqi yangi tartibiga taqlid qilish emas, balki prinsipial amaliy va
tarixiy hodisa bo‘ldi. Respublikada boshqaruvning ayni ana shunday shakli joriy
etilishi, avvalo, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, millatlararo va boshqa sohalardagi
muammolami hal qilish jarayonini*tezlashtirishga ko‘maklashish vositasi sifatida
joriy qilindi. Eng muhimi shundan iboratki, Prezident muassasasining joriy etilishi
- respublika uchun suverenitet va davlatchilikda mohiyat jihatidan yangi b
osqichga o‘tishni bildirar edi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ayni shu paytda
keng miqyosda tartib va intizomni, eng avvalo, boshqaruvning barcha darajalarida
va jabhalarida ijro mexanizmini qayta qurishni tezlashtirish vazifalarini o‘z vaqtida
hal etish masalasi, fuqarolar huquqlarini himoya qiluvchi barcha davlat
muassasalarini nazorat qilish ham katta ahamiyat kasb etmoqda edi. Ana shu
obyektiv holatni hisobga olib, 1990-yil 24-martida XII chaqiriq 0 ‘zbekiston SSR
Oliy Sovetining birinchi sessiyasi bo‘ldi. Sessiya 0 ‘zbekiston tarixida birinchi
marta Prezidentlik lavozimini tu’sis etish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Sessiya
yakdillik bilan Islom Abdug‘aniyevich Karimovni 0 ‘zbekiston Sovet Sotsialistik
Respublikasining Prezidenti etib saylash to‘g‘risida qaror qabul qildi.
II BOB. SUVERENITET DEKLARATSIYASINING HUQUQIY
ASOSLARI
2.1. 1990-yil 20-iyun Deklaratsiyasi
O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Rayosati a’zolari, komissiya raislari va
muovinlari «Mustaqillik Deklaratsiyasi» xususida fikrlashib, deputatlar fikrini
olish va so‘ng uni sessiyaga olib chiqish lozim, deb topdilar. 19-iyun kuni 40 dan
ortiq députât, doimiy komissiyalaming raislari, huquqshunoslar tayyorlagan
Deklaratsiya matnini batafsil ko‘rib chiqdi. Natijada bu masala 20-iyun kuni
sessiyada kun tartibiga kiritildi. «Mustaqillik Deklaratsiyasi» deputatlar tomonidan
moddamamodda, bandma-band muhokama qilindi, har bir millat o‘z taqdirini o‘zi
belgilashi, Deklaratsiya qoidasi bilan kafolatlanishi qayta-qayta ta’kidlandi. Unda
o‘zbek xalqining asrlar davomida qoiga kiritgan davlat qurilishi va madaniy

23taraqqiyot borasidagi boy tarixiy tajribasi va an’analari hisobga olinishi uqtirildi.
Natijada sessiyada qabul qilingan «Mustaqillik Deklaratsiyasi» kirish qismiga
qiîyidagicha yozib qo‘yildi: « 0 ‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy
Kengashi o‘zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan
boy an’analari, har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini
ta’minlashdan iborat oliy maqsad haqi, 0 ‘zbekistonning kelajagi uchun tarixiy
mas’uliyatni chuqur his etgan holda xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy
qadriyatlarga va demokratiya prinsiplariga asoslanib, 0 ‘zbekiston Sovet
Sotsialistik Respublikasining davlat mustaqilligini e’ion qiladi». Shuningdek,
birinchi moddada: « 0 ‘zbekiston SSRning demokratik davlat mustaqilligi
respublikaning o‘z hududida barcha tarkibiy qismlami belgilashda va barcha tashqi
munosabatlarda tanho hokimligidan, - deb belgilab qo‘yildi. Sessiya qabul qilgan
bu «Mustaqillik Deklaratsiyasi» xalqimiz tomonidan katta mamnuniyat bilan kutib
olindi. Surxondaryo viloyati, Kuybishev saylov okrugidan saylangan députât
I.Fayzullayev o‘z his-tuyg‘ularini ifodalab: «Xalqimiz qarsak chalib, joyimizdan
turib, butun vujudimiz bilan berilib, Masalan, akademik V.Kudryavsev «Pravda»
gazetasida «Suverenitet haqida Deklaratsiyalar va Ittifoq Shartnomasi» deb
nomlangan maqola bilan chiqib, Ittifoqni Hlpublikalar suverenitetini toraytirish
hisobiga yangi Ittifoq Shartnomasi tuzish g'oyasini ilgari suradi. Jumladan, uning
fikricha: «Markaz ixtiyorida mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishni
belgilash, moliya, bank, bojxona tizimini nazorat qilish huquqlari qolishi kerak.
Umumittifoq qonunlari respublikalar qonunlaridan ustun turmog'i lozim» 12
.
Bunday qarashlar I. Karimov boshchiligida O'zbekistonda vujudga kelayotgan
siyosiy tamoyillarga mos kelmas edi. O'zbekistonning yetakchi olimlari
V.Kudryavsevning milliy respublikalar suverenitetini cheklash g'oyasiga qarama-
qarshi mamlakatda milliy masalani hal qilishning uch oqilona yo'li, ya’ni
demokratiyalashtirish, desentralizatsiya, deideologizatsiyani amalga oshirishni
taklif qildilar. 13
0 ‘zbekiston Prezidentining farmoni bilan Favqulodda Holat Davlat
12
Salimov E. Milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2000 32-b
13
Nuritdinov R. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va mustaqillik. – Toshkent: Adolat, 2012 52-b.

24Komitetining g'ayrikonstitutsiyaviy, huquqqa qarshi qarorlari vu boshqa
ko‘rsatmalari noqonuniy deb e’lon qilindi. Ana shunday sharoitda, ya’ni markaz va
respublikalar o'rtasidagi munosabatlar tobora taranglashib, markaz boshqaruv
qobiliyatini yo'qotgan, har bir mintaqa, har bir respublika o‘z holiga tashlab
qo'yilgan bir sharoitda tarixiy vaziyatni to‘g‘ri baholay bilish qobiliyatiga ega
bo'lgan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti 1. Karimov Oliy Kengash sessiyasini
chaqirish va unda O'zbekiston mustaqilligi haqida Qonun qabul qilish masalasini
keskin qo'ydi. Chunki har bir milliy respublikaning chinakam teng huquqliligi va
mustaqilligi ta’minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Buning uchun
muitaqillik yo'lidagi barcha to'siqlar olib tashlanishi, har bir respublika so'zda
emas, balki amalda tenglar orasida teng boiishi lozim edi. Ayni shu maqsadlami
ko'zlab, O'zbekiston Oliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan tashqari sessiyasi
1991-yil 31-avgustda o'z ishini boshladi. O'zbekistonning mustaqil davlat deb
e’lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyat kasb etishini alohida
ta’kidlash lozim. Unda «O'zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi
to‘g‘risida»gi hamda «O'zbekiston Respublikasining Davlat bayrog'i to‘g‘risida»gi
masalalar kun tartibiga qo'yilib, qizg'in muhokama qilindi. O'zbekiston
Respublikasining davlat mustaqilligi to'g'risida Prezident I. Karimov ma’ruzasi
tinglandi. U o'z nutqida 1991-yil o'rtalarida markaziy hukumat olib borayotgan
ichki siyosatni tahlil qildi. 19-21-avgust kunlari Moskvada Favqulodda Holat
Davlat Komiteti a’zolarining fuqarolar boshiga azob-uqubatlar 'Tolishga
intilishganini, butun-butun xalqlaming ozodligini, respublikalar mustaqilligini yana
kishanlamoqchi bo'lganliklarini ro'yirost ochib tashladi. Alg‘ov-dalg‘ovli kunlarda
ham 0 ‘zbekistonning o‘z yo‘li va maqsadi borligini, bu xalq manfaatiga mos yo‘l
ekanligini, qanday qilib boimasin, undan qaytmaslik lozimligini aytdi. Shuningdek,
ma’ruzada mustaqil davlatlar maqomiga to‘xtalib: «Bo‘lajak Mustaqil davlatlar...
erkin, mustaqil va teng huquqli bo'lib qolishlari, o‘zlarining milliy davlat tuzish,
tashqi bozorga chiqish, o‘zi ma’qul topgan barcha mamlakatlar bilan xalqaro
munosabat o‘rnatish, diplomatik va konsullik aloqalari masalalarini mustaqil hal

25etishlari kerak. Yana ta’kidlab aytaman, bu hech kimning buyrug‘isiz va
aralashuvisiz mustaqil amalga oshirilishi kerak. Mana shu sharoitga, sabablarga
asoslanib, xalqimiz xohish-irodasini bajo keltirib, Oliy Kengash diqqatiga faqat bir
masalani qo‘ymoqchiman: O‘zbekistonning mustaqilligi haqidagi Qonunni
muhokama etish va uni qabul qilishni taklif etaman. Bu qonunda qadimiy va
yangilanayotgan diyorimizda istiqomat qilayotgan barcha kishilarning xohish-
irodasi o‘z ifodasini topgan. Xalqimizning bu ezgu xohish-irodasi biz uchun
muqaddasdir», - degan fikr bildirildi. Oliy Kengash deputatlari moddama-modda
muhokamadan so‘ng « 0‘zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligi
to‘g‘risida»gi qonunni qabul qildilar. So‘ngra Respublika Davlat Mustaqilligi
to‘g‘risidagi Bayonot qabul qilindi.0‘zbekiston SSRning nomi 0 ‘zbekiston
Respublikasi deb o‘zgartirildi. Mustaqillik e’ion qilingan kun 1-sentabr 1991 -
yildan boshlab milliy bayram va dam olish kuni, deb e’ion qilindi. 0 ‘zbekiston
Respublikasi mustaqilligi haqidagi bu hujjatlar o‘zbek xalqining asriy orzusi
ro‘yobga chiqqanligining huquqiy ifodasi boidi. « 0 ‘zbekiston Respublikasining
Davlat Mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi qonun g‘oyat katta ahamiyatga ega
bo‘lganligi uchun bu muhim hujjat haqida batafsil to‘xtash lozim. Mazkur qonun
asosida 0 ‘zbekistonning huquqiy holati tubdan o‘zgardi. 0 ‘z mohiyatiga ko‘ra bu
hujjat respublika uchun vaqtincha konstitutsiya rolini ham o‘ynaydigan bo‘ldi. 17
moddadan iborat bu qonun suveren 0 ‘zbekiston Respublikasining asosiy
belgilarini aniqlab berdi. 1- moddada 0 ‘zbekiston Respublikasi o‘z tarkibidagi
Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan birga mustaqil demokratik davlat, deb e’ion
qilinadi. 2- moddada 0 ‘zbekiston Respublikasining xalqi suveren ekanligi va u
respublika davlat hokimiyatining birdan bir sohibi ekanligi haqida gapiriladi. 3 t
moddada 0 ‘zbekiston Respublikasi to‘la davlat hokimiyatiga pgu, o'/.ining milliy
davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishini, hokimiyat vu boshqaruv idoralari tizimini
mustaqil belgilash qonunlashtirildi. 5-moddada 0‘zbekiston Respublikasida
Konstitutsiya, uning qonunlari ustun ekanligi va davlat idoralarining tizimi,
hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyatiga ajratish tartibi asosida

26ko'rilganligi haqida gapirildi 14
. 8 -12-14-moddalar 0‘zbekiston mustaqilligining
iqtisodiy asoslarini izohlab berdi. 13-14-moddalarda 0‘zbekistonning tashqi siyosiy
aloqalaridagi mustaqilligi sharhlandi. 15- moddada 0‘zbekiston Respublikasi
hududida inson huquqlari umumiy deklaratsiyat^ja muvofiq holda respublika
fuqaroligi joriy etilishi, u fuqarolar nullati, elati, ijtimoiy kelib chiqishi, qaysi
dinga mansubligidan qat’i nazar, bir xil huquqlarga egaligi va ular respublika
Konstitutsiyasi va qonunlari himoyasida bo‘lishlari qonunlashtirilgan. 16-
moddada davlat ramzi bo'lgan gerb, bayroq va madhiya liamda davlat tili haqida
gapirilsa, 17-moddada esa 0‘zbekistonning Qoraqalpog‘iston bilan munosabatlari
xususida so‘z borib, 0‘zbekiston Qoraqalpog‘istonning hududiy yaxlitligini tan
olishi haqida fikr yuritiladi, u 0‘zbekiston tarkibida ekanligi e’tirof etiladi (bu
moddada O’zbe’kiston Boshqaruvning Prezidentlik shakli mazkur tizim 0‘zagini
tashkil etdi. 1991-yil oxirida 0 ‘zbekiston hayotida tom ma’noda ulkan tarixiy
voqea sodir bo‘ldi. 29-dekabrda xalqimiz uzoq yillik mustamlakachilikdan so‘ng
tom ma’nodagi mustaqillik ramzi sifatida birinchi bor umumxalq xohish irodasi
bilan mustaqil 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentini sayladi. 0 ‘zbekistonda
demokratik jarayonlaming yangi bosqichi shu sanadan boshlanadi, desak
mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu tarixiy voqea juda katta mehnat, siyosiy faollik, milliy
birlik, g‘oyalar va maqsadlar mushtarakligi mahsuli bo‘ldi. Bu sharafli ishni
Markaziy saylov komissiyasi, 13 saylov okrugi va qariyb 7 mingta uchastka saylov
komissiyasi amalga oshirdi. Asosiy vazifa 0 ‘zbekiston Respublikasi referendumi
to‘g‘risidagi va 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentini saylash haqidagi qonunlar
talablarini og‘ishmay amalga oshirish - bir tomondan millionlab fuqarolarga o‘z
konstitutsion huquqidan foydalanishda, xohish-irodalarini erkin bildirishda,
ikkinchi tomondan prezidentlikka nomzodlarga ulaming saylovoldi kurashida teng
sharoit yaratib berishdan iborat edi. Referendum va saylovga tayyorgarlik
jarayonida Markaziy saylov komissiyasi eng awalo saylovga doir barcha hujjatlami
markazlashtirilgan holda tayyorlash va joylarga o‘z vaqtida yetkazish choralarini
14
Shoniyozov K. O‘zbekiston mustaqilligi va tarixiy shaxslar. – Toshkent:O‘zbekiston, 1997. 77-b

27ko‘rdi. Bu vazifa muvaffaqiyatli hal etildi. Xususan referendum va Prezident
sayloviga doir byulletenlar barcha saylovchilarga yetadigan miqdorda - o‘n bir
million nusxada chop etildi. Prezidentlikka nomzodlar har birining saylovoldi
dasturlari aks ettirilgan 301 ming nusxadan iborat plakat, nomzodlar har birining
40 ming nusxadan saylovchilarga murojaatnomalari chop etildi. Markaziy saylov
komissiyasi saylovoldi kompaniyasida nomzodlar uchun teng sharoit yaratish,
ularga o‘z saylovoldi dasturlarini ommaviy axborot vositalarida e’lon qilishga bir
xil imkon yaratish masalalariga Prezident saylovi haqidagi qonun talablaridan
kelib chiqqan holda alohida e’tibor berdi. Umumxalq Prezident saylovlari
mamlakat tarixida ilk bor o‘tayotganini, saylovchilarimizda hali yetarli tajriba va
ko‘nikma Respublikasining Prezidenti 0‘zbekiston Respublikasining fuqarolari
tomonidan umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz
berish yo‘li bilan yetti yil muddatga saylanadi. 0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
lavozimiga nomzodter soni cheklanmaydi. 0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
saylovida saylovchilaming kamida 50 foizi qatnashgan taqdirda saylov haqiqiy
deb hisoblanadi. Umuman 0 ‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha ovoz berishda
qatnashgan saylovchilar ovozlarining yarmidan ko‘pini olgan norazod saylangan
hisoblanadi. Prezidentni saylash tartibi 0 ‘zbekiston Respublikasining 1991-yil 18-
noyabrda qabul qilingan « 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi
to‘g‘risida»gi Qonuni bilan belgilanadi. 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
davlat qurilishi sohasidagi tajribasidan unumli foydalanish maqsadida vakolati
tugashi munosabati bilan iste’foga chiqqan Prezident umrbod Oliy Majlis yuqori
Palatasi - Senati a’zosi lavozimini egallashi ko‘zda tutilgan. 0 ‘zbekiston
Respublikasining Prezidenti o‘z vazifasini bajarib turgan davrda boshqa haq
to‘lanadigan lavozirnni egallashi, vakillik organining deputati boiishi, tadbirkorlik
faoliyati bilan shug‘ullanishi mumkin emas. Prezidentning shaxsi daxlsizdir va
qonun bilan muhofaza etiladi. 0 ‘zbekiston Respublikasining Prezidenti lavozirnni
ijro etishga kirishish chog‘ida 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida qasamyod

28qiladi 15
. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiya tomonidan davlat,
xo‘jalik, ijtimoiy-madaniy qurilish, xalqaro munosabatlar sohasida unga berilgan
vakolatlarini amalga oshirish maqsadida Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib
hamda ulami ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga
ega bo‘lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
2.2. Mustaqillikning xalqaro tan olinishi.
Tariximizning ana shu o‘tgan davrini aniqrog‘i 34 yillik mustaqil
taraqqiyotimiz sarhisob qilinar ekan, tashqi siyosat va diplomatik xizmatni
shakllantirish borasida amalga oshirilgan keng ko‘lamli ishlami ham alohida qayd
qilish lozim. Ta’kidlash joizki, mustaqillik davrigacha respublika Tashqi ishlar
vazirlgi apparatidaboryo‘g‘i 10-15 nafar xodimboiib, ularnomigagina vazifasi
hisoblangan ishlar, ya’ni protokol majburiyatlari va turli tadbirlar, asosan chet ellik
mehmonlami qabul qilish bilan shug‘ullanardi, xolos. O'sha davrda tashqi ishlar
vaziri lavozimida ishlagan bir amaldor ayni paytda kommunal sohas ini ham
boshqarganining o‘ziyoq bu masalaga qanday yuzaki qaralganini ko‘rsatib turibdi.
Istiqlolning birinchi kunlaridan boshlab o‘ta muhim tashqi siyosiy masalalami hal
qilishga, davlatlararo siyosiy va iqtisodiy munosabatlar sohasida eng maqbul
yoTlami topishga to‘g‘ri keldi. G‘oyat qisqa fursatda bu sohada Tashqi ishlar
vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar qo'mitasi, keyinchalik esa, Tashqi iqtisodiy
aloqalar vazirligi va boshqa qator davlat boshqaruv organlari tuzildi, diplomatik
kadrlami tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi yaratildi. Mustaqillikka qadar
yurtimizda birorta ham xorijiy davlat elchixonasi yo‘q edi. Hozirgi vaqtda chet
ellarda mamlakatimizning 48 ta diplomatik vakolatxonasi bor. 0 ‘zbekistonda esa
86 ta elchixona va savdo vakolatxonasi akkreditatsiya qilingan. Mamlakatimizning
qulay geosiyosiy o‘mi, uning birinchi navbatda o‘z milliy manfaatlarini inobatga
oigan holda olib borayotgan, har tomonlama chuqur o'ylangan, mustaqil va izchil
tashqi siyosati davlatimizning jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilishi.
xalqaro maydonda obro'-e’tiborining ortib borishini ta’minladi. Jahon amaliyotidan
15
Sultonov X. Milliy mustaqillik va O‘zbekiston yo‘li. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999.89-b

29ma’lumki, har bir mustaqil davlat, ayniqsa, mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirgan
mamlakatlar, hech qachon o‘z qobig‘iga o‘ralib rivojlanmagan. Aksincha, mustaqil
rivojlanish yo‘lini tanlashi bilanoq jahon hamjamiyatiga qo‘shilish orqali o‘z
taqdirini belgitagan. Shuning uchun ham 0 ‘zbekiston mustaqil davlat maqomiga
ega bo‘lgach jahon Dasturi, qochoqlar ishi bo‘yicha vakillari Oliy Komissari,
Jahon sogliqni saqlash tashkiloti, Aholi joylashish jamg‘armasi, Narkotiklami
nazorat qilish bo‘yicha Dastur, Bolalar jamg‘armasi singari ixtisoslashgan
muassasalami o‘z tarkibiga birlashtirishga muvaffaq boTdi. 0 ‘zbekiston 1992-yil
fevral oyida dunyoda tinchlikni mustahkamlash, inson huquqlarini himoya qilish
bo‘yicha katta tadbirlami amalga oshirayotgan nufuzli xalqaro tashkilot Yevropada
Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotiga (YXHT) a’zo boTib kirdi 16
. I. Karimovning
1992-yil 9-10-iyulda boTib o‘tgan Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik
Tashkilotining majlisida ishtirok etishi, nutq so‘zlashi va uning 10-iyulda boTgan
majlisiga raislik qilishi O‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga muvaffaqiyatli kirib
borayotganligini ko‘rsatadi. O‘zbekistonning xalqaro miqyosda tinchliksevar
siyosat o‘tkazishi uchun keng imkoniyatlar vujudga keldi. 1993-yil sentabrda bolib
o‘tgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining 48-sessiyasida 0 ‘zbekiston Prezidenti I.
Karimovning ishtiroki va unda qilgan ma’ruzasi 0 ‘zbekistonni jahonga ko‘hna va
navqiron davlat sifatida tanitdi. 0 ‘zbekiston jahondagi 105 mamlakatni
birlashtiruvchi qo‘shilmaslik harakatiga qabul qilindi. Bo‘lg‘usi jahon
Parlamentining timsoli boTmish Parlamentlararo Ittifoqqa kirdi. Mamlakatimiz
Parlamentlararo Ittifoqning 93- va 94-konferensiyalarida hamda YXHT Parlament
Assambleyasining har yili o‘tkaziladigan sessiyasida muntazam qatnashmoqda.
Oliy Majlis Raisi YXHT Parlament Assambleyasining Vitse-prezidenti etib
saylandi. Ana shu va boshqa xalqaro anjumanlarda 0‘zbekiston vakillari ma’ruza
va axborotlar bilan chiqdilar, qator takliflami o‘rtaga tashladilar. Shu tariqa
respublika Parlamenti a’zolarining ovozi xalqaro maydonda baralla yangramoqda.
16
Nuritdinov R. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va mustaqillik. – Toshkent: Adolat, 2012 52-b.

30Davlatimjzning obro‘-e’tibori mustahkamlanib, xalqaro miqyosda tobora ko‘proq
e’tirof etilmoqda.Mustaqillikning ilk damlaridayoq Oliy Majlis Raisi E.X.
Xalilovning Avstriya, Germaniya, Ispaniya, Shveysariya, Belgiya, Bolgariya,
Pokiston, Turkiya, Janubiy Koreya va boshqa bir qancha mamlakatlaming davlat
boshliqlari, parlament va vakolatxonalar boshliqlari bilan uchrashuvlari bo‘lib
o‘tdi. Oliy Majlisda o‘n uchta parlament delegatsiyasi, shu jumladan GFR,
Yaponiya, Quvayt, Litva, Latviya, Pokiston, Bolgariya va Turkiya
mamlakatlarining parlament delegatsiyalari, Shveysariya, Xitoy, GFR va Litvaning
rasmiy hukumat delegatsiyalari, turli xalqaro tashkilotlaming o‘n uch nafar vakili,
xorijiy davlatlaming 0 ‘zbekistondagi elchilari va elchixonalari hamda
vakolatxonalari xodimlaridan 28 kishi, shu jumladan, Fransiya, GFR, Janubiy
Koreya, AQSH, Rossiya, Pokiston, Turkiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya,
Hindiston namoyandalari qabul qilindi. 17
0 ‘z navbatida 0 ‘zbekiston parlamenti
a’zolarining delegatsiyalari bir qancha davlatlarda, shu jumladan, AQSH, GFR,
Turkiya kabi mamlakatlarda boiishdi. 0‘zbekiston Respublikasi bir qator
ixtisoslashgan nufuzli xalqaro iqtisodiy, ilmiy-texnika va madaniy tashkilotlar -
Jahon iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, Jahon Banki, Xalqaro valuta jamg‘armasi,
Yevropada tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro mehnat tashkiloti, Xalqaro
pochta ittifoqi, Jahon sogTiqni saqlash tashkiloti, Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi,
Osiyo va Tinch okean havzasi bo‘yicha iqtisodiy va ijtimoiy komissiya, Markaziy
Osiyo mamlakatlari iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, Bojxonalar hamkorligi
Kengashi, BMTning ta’lim, fan va madaniyat bo‘yicha Qo‘mitasi (UNESKO) va
boshqa tashkilotlar a’zosidir. 0‘zbekiston mustaqil davlat sifatida ko‘plab xalqaro
Konvensiyalarga va BMT, YXHT, XMT kabilaming protokollariga qo‘shildi. Shu
yillar mobaynida 0‘zbekiston o‘zining tashqi siyosatida, awalo, jahonning taraqqiy
etgan mamlakatlar bilan o‘zaro munosabatlarini rivojlantirishga katta ahamiyat
berdi. AQSH, Germaniya, Fransiya, Italiya, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Janubiy
Koreya, Turkiya va boshqa ko‘plab rivojlangan mamlakatlar bilan o‘matilgan
17
Abdullayev E. O‘zbekiston mustaqilligi va iqtisodiy islohotlar. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2002.53-b

31aloqalar o‘z natijalarini bera boshladi. Turkiya bilan abadiy do‘stlik shartnomasi
0‘zbekiston tashqi siyosatidagi o‘ziga xos yangilikdir. 1995-yil 15-16-sentabrda
Toshkentda Markaziy Osiyo Xavfsizlik va Hamkorlik masalalariga bag‘ishlangan
seminar Kengashi boTdi. Bu Kengashda ishtirok etish uchun 31 mamlakat, 6
Xalqaro Tashkilotlar vakillarj qatnashdilar. Mintaqa xavfsizligi va mojarolarning
oldini olish masalalari ko‘rib chiqildi. 1995-yil oktabrda nishonlangan Birlashgan
Millatlar Tashkilotining 50 yilligi va uning yubiley sessiyasi 0‘zbekistonning
xalqaro siyosat borasidagi yangidan yangi imkoniyatlarini ko‘rsatishga sharoit
yaratdi. Prezident I. Karimovning ana shu mo‘tabar minbardan turib so'zlagan
nihoyatda qisqa va lo‘nda nutqi jahon hamjamiyatining tamoyilga aylangan
qarashlarini o‘zgartirishga, xalqaro tashkilotlar faoliyatini yangicha shakl va
mazmun bilan boyitishga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatdi. Jumladan, u mamlakatlararo,
mintaqalararo va qit’alararo munosabatlami chuqurlashtirish, har bir mintaqada
vujudga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlaming borishidan oldindan ogoh
boiish, ularai o‘z vaqtida o‘rganish va zarur xulosalarga kelish, shu asosda
umumbashariy muammolami chigallashtirmasdan hal etish masalalarini ko‘tardi.
Mavzuga doir material 0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov janobi
oliylariga Muhtaram Prezident janoblari! Siz bilan vitse-prezident A. Gorr
o‘rtasida g‘oyat foydali suhbat bo‘lib o‘tgani menga ma’lum. Sizning Qo‘shma
Shtatlar bilan yaqin aloqada mustaqil, ishonchli va ravnaq topuvchi mamlakatni
barpo etish uchun faot ishlashga tayyor ekaningiz bizda katta taassurot qoldirdi.
Vazir U. Perri ham shu yil aprel oyida 0 ‘zbekistonga safaridan keyin menga xuddi
shunday zo‘r taassurot olganini aytgan edi. Uning fikricha, mudofaani ancha
foydali tijorat faoliyatiga - konversiyalashga intilayotgan 0 ‘zbekiston korxonalari
bilan birgalikdagi hamkorlik aniq bir yo‘l - islohotlami amalga oshirish va
aloqalarimizni chuqurlashtirish borasidagi Sizning kuch-g‘ayratlaringizni qo‘llab-
quwatlashni nazarda tutadi. Men savdo vaziri o‘rinbosari Perri Karter, chet ellarda
xususiy sarmoyalar bo‘yicha korporatsiyaning (OPIK) vitse-prezidenti Deniel
Riordan hamda Mudofaa vazirligining bosh maslahatchisi Jefri Mur rahbarligidagi

32mudofaa sanoatini konversiyalash bo‘yicha delegatsiyani Amerika savdo-sanoat
doiralarining yuqori martabali 16 vakili bilan birga ana shu maqsadlarga erishishda
yordam berish uchun yuboryapman. AQSH hukumatining uchta Mahkamasi
qatnashayotgani to‘siqlami bartaraf etishda, amaliy hamkorlikfti rivojlantirishda va
konversiyaning muvaffaqiyatli o‘tishida birga ishlash borasidagi majburiyatimiz
jiddiyligini tasdiqlaydi. Sizning madadingiz va ishtirokingiz mana shu kuch-
g‘ayratlarda hayotiy muhim ahamiyatga ega boiadi. Mazkur delegatsiyada
Amerika biznesining ishtiroki to‘g‘risida bir necha og‘iz so‘z aytishga ijozat
bergaysiz. 0 ‘zbekistonning ishonchli sherik sifatidagi obro‘si, uning tabiiy
resurslarga boyligi va yuqori malakali ishchi kuchini yetkazib bera olishi
Amerikadagi eng yaxshi kompaniyalar rahbarlarining e’tiborini mana shu safarda
qatnashishga jalb etdi. Safar mudofaa sanoatini konversiyalash bo‘yicha
loyihalami muhokama etish uchun Sizning rasmiy vakillaringiz va korxonalaming
rahbarlari bilan uchrashish hamda 0‘zbekistonning imkoniyatlarini ilk manbadan
bilib olish ajoyib imkonini yaratadi. Umid qilamanki, bu uchrashuvlar
mamlakatlarimizning iqtisodiy farovonligiga o‘z hissasini qo‘shadi, xalqlarimiz
o‘rtasidagi savdo aloqalarini chuqurlashtiradi va o‘rtamizdagi munosabatlami
taraqqiy ettiradi. Samimiyat bilan 18
18
Bill KLINTON, AQSH Prezidenti « X a lq so‘zi>>, 8 -d e k a b r 1995-yil.

33XULOSA
O zbekiston Respublikasining suverenitetini qo lga kiritishi xalqimizʻ ʻ
tarixidagi eng muhim va taqdiriy burilish nuqtalaridan biridir. 1991-yil 31-avgust
kuni O zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi e lon qilinishi bilan
ʻ ʼ
millatimiz o z taqdirini o zi belgilash, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotda erkin
ʻ ʻ
va mustaqil yo l tutish huquqiga ega bo ldi. Bu tarixiy voqea nafaqat mamlakat
ʻ ʻ
ichkarisida, balki xalqaro maydonda ham O zbekistonning yangi, suveren davlat
ʻ
sifatida tan olinishiga zamin yaratdi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida respublika oldida turgan eng dolzarb
vazifalardan biri suverenitetni mustahkamlash, xalqaro tan olinuvchanlikni
ta minlash, milliy qonunchilik bazasini yaratish, o‘z qurolli kuchlarini
ʼ
shakllantirish, iqtisodiyotni bozor munosabatlariga mos ravishda qayta qurish va
xalqning ijtimoiy farovonligini oshirishdan iborat edi. Aynan ana shu
yo‘nalishlarda olib borilgan izchil islohotlar tufayli O zbekiston mustaqil
ʻ
rivojlanish yo lini tanlab, o‘zining o‘ziga xos siyosiy modelini shakllantira oldi.
ʻ
Siyosiy sohada, eng avvalo, davlat boshqaruvi tizimi va hokimiyatlar
bo linishi tamoyillariga asoslangan konstitutsiyaviy davlat barpo etildi. 1992-yil 8-
ʻ
dekabrda qabul qilingan O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi suverenitetning
ʻ
huquqiy asoslarini belgilab berdi va davlat mustaqilligini kafolatlovchi muhim
hujjatga aylandi.
Iqtisodiy sohada esa milliy valyuta – so mning joriy etilishi, o‘zining bank-
ʻ
moliya tizimini yaratish, erkin tashqi savdo siyosatini yuritish va chet el
investitsiyalarini jalb qilish orqali suveren iqtisodiy siyosat shakllandi. Bugungi
kunda O zbekiston o‘z iqtisodiy manfaatlarini xalqaro miqyosda himoya qila
ʻ
oladigan, o‘z resurslariga tayanadigan va rivojlanishga qodir davlat sifatida
shakllandi.
Xalqaro maydonda esa O zbekiston BMT, YXHT, Islom Hamkorlik
ʻ
Tashkiloti, MDH, SHHT va boshqa ko‘plab nufuzli tashkilotlarga a zo bo lib,
ʼ ʻ

34suveren davlat sifatida faol diplomatik siyosat yuritmoqda. Bu esa mamlakatning
xalqaro nufuzi va siyosiy obro sining mustahkamlanishiga xizmat qilmoqda.ʻ
Shuningdek, mustaqillik tufayli O zbekistonda milliy til, madaniyat, urf-
ʻ
odatlar, qadriyatlar va an analarni tiklash va rivojlantirishga keng yo‘l ochildi. Bu
ʼ
esa suverenitetni nafaqat siyosiy yoki iqtisodiy jihatdan, balki ma naviy va
ʼ
madaniy tomondan ham mustahkamlashga xizmat qildi.
Umuman olganda, O zbekiston Respublikasining suverenitetini qo lga
ʻ ʻ
kiritishi xalqimizning mustahkam irodasi, tarixiy xotirasi va ertangi kuniga bo lgan
ʻ
ishonchiga asoslangan muhim tarixiy voqea bo lib, bugungi taraqqiyotimizning tub
ʻ
asosi hisoblanadi. Bu suverenitetni asrash, mustahkamlash va avlodlarga meros
sifatida yetkazish esa har bir fuqaroning muqaddas burchi hisoblanadi.

35FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.Karimov I.A. O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat. – Toshkent:
O‘zbekiston, 1993.
2.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2008.
3.Karimov I.A. Tarix saboqlari va kelajak mas’uliyati. – Toshkent:
O‘zbekiston, 1998.
4.Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard
maqsadimiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2000.
5.Abdug‘aniyev K. O‘zbekiston mustaqillikka erishish yo‘lida. – Toshkent:
Fan, 2011.
6.Jo‘rayev M. O‘zbekistonning davlat mustaqilligi: tarixiy va huquqiy
asoslari. – Toshkent: Adolat, 2004.
7.Nuritdinov R. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va mustaqillik. –
Toshkent: Adolat, 2012.
8.Salimov E. Milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi. – Toshkent: Ma’naviyat,
2000.
9.Shoniyozov K. O‘zbekiston mustaqilligi va tarixiy shaxslar. – Toshkent:
O‘zbekiston, 1997.
10.Sultonov X. Milliy mustaqillik va O‘zbekiston yo‘li. – Toshkent:
O‘zbekiston, 1999.
11.Qodirov M. XX asr oxirida O‘zbekistonning siyosiy hayoti. – Toshkent:
Akademnashr, 2010.
12.Tursunov B. O‘zbekiston mustaqilligi: tarix va zamonaviylik. – Toshkent:
Fan, 2013.
13.Matjonov A. Mustaqillik: ijtimoiy-siyosiy va huquqiy jihatlar. – Toshkent:
Adolat, 2001.
14.Abdullayev E. O‘zbekiston mustaqilligi va iqtisodiy islohotlar. –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2002.

3615.Karimov I.A. Mustaqillik va ma’naviyat. – Toshkent: Ma’naviyat, 2000

O'zbekiston tarixi

Sotib olish