O’zbekiston iqtisodiyoti - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	21000UZS
Размер	127.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

11 Продаж

O’zbekiston iqtisodiyoti

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ......................................................................................................................... 3
I BOB. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTI ................................................................ 4
1.1. Mamlakatning iqtisodiy salohiyati tushunchasi ................................................ 4
1.2. Iqtisodiy rayonlarning O’zbekiston iqtisodiyotida tutgan o’rni va roli .......... 6
1.3. Milliy iqtisodiyotda sanoatning o’rni ................................................................ 13
II BOB. MILLIY IQTISODIYOT RIVOJLANISHINING ASOSIY
KO’RSATKICHLARI .............................................................................................. 16
2.1. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar .......................................................................... 16
2.2. O’zbekistonning ochiq iqtisodiyotga o’tishi ..................................................... 20
2.3. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyati ........................................................ 22
XULOSA ..................................................................................................................... 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .................................................................. 26
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Milliy iqtisodiyot miqyosida alohida iqtisodiy
subyektlar faoliyatining natijasiga milliy hisoblar tizimining turli ko’rsatkichlari
asosida baho beriladi. Milliy hisoblar tizimi yordamida muhim makroiqtisodiy
ko’rsatkichlar aniqlanadi. MHT ning eng asosiy ko’rsatkichlari - yalpi ichki mahsulot
(YalM), yalpi milliy mahsulot (YaMM), sof milliy mahsulot (SMM) va milliy
daromad (MD) hisoblanadi. Yalpi ichki mahsulot - MHTning eng asosiy ko’rsatkichi
bo Tib, mamlakat iqtisodiy birliklari - rezidentlaming m a’lum davr ichida (ko’pincha
bir yilda)gi ish faoliyatining natijalarini ifodalaydi. U pirovard iste’molning bozor
baholarida, ya’ni xaridor tomonidan toTanadigan (tovarlarga solinadigan soliqlar va
barcha savdo-transport ustamalarini ham o’z ichiga oladigan) baholarda hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: O’zbekiston milliy iqtisodiyotini har tomonlama
o’rganish va tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari:
- Mamlakatning iqtisodiy salohiyati tushunchasini ochib berish;
- Iqtisodiy rayonlarning O’zbekiston iqtisodiyotida tutgan o’rni va rolini
tahlil qilish ;
- Milliy iqtisodiyotda sanoatning o’rnini o’rganish;
- Milliy iqtisodiyotni rivojlanish ko’rsatgichlarini tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Birinchi bobda ikkita reja va ikkinch
bobda uchta reja mavjud.
3

I BOB. O’ZBEKISTON IQTISODIYOTI
1.1. Mamlakatning iqtisodiy salohiyati tushunchasi
Iqtisodiy salohiyat tushunchasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga erishish
maqsadida foydalanish mumkin bo’lgan barcha manbalar, imkoniyatlar, vositalar va
zaxiralami anglatadi. Makro darajada yalpi iqtisodiy salohiyat deganda ichki va
tashqi bozorlar talabiga muvofiq milliy iqtisodiyotning maksimal mumkin darajadagi
tovar va xizmatlar ishlab chiqarish qobiliyati tushuniladi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish va iste’molning texnik darajasi, hajmi va tarkibi, milliy
iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlaming
sifati, shuningdek, mamlakat hududi va chet ellarda jam g’arilgan qiymatlar, mehnat
va tabiat resurslari mamlakat yalpi iqtisodiy salohiyatining rivojlanish darajasini
belgilaydi. Sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va aloqa sohalarining ishlab
chiqarish quwatlari, ishlab chiqarish, ijtimoiy va ekologik infratuzilma, mehnat
resurslari, shu jumladan malakali kadrlar iqtisodiy salohiyatni belgilovchi omillar
bo’lib hisoblanadi.
Shunday qilib, O’zbekistonning yalpi iqtisodiy salohiyatini tashkil etuvchi
muhim omillar quyidagilardir:
- aholi va mehnat resurslari;
- tabiiy resurslar;
- ilmiy, ilmiy-texnika va innovatsion resurslar;
- ishlab chiqarish resurslari;
- investitsiya resurslari;
- tashqi iqtisodiy resurslar;
- ekologik resurslar.
Mamlakatning yalpi iqtisodiy salohiyatini baholash uchun quyidagi ko’rsatkich -
indikatorlardan foydalaniladi:
- aholi soni, uning yosh tarkibi, aholining tabiiy va mexanik harakati;
- mehnat resurslari, ulaming tarkibi, bozor iqtisodiyoti va fan-texnika taraqqiyoti
talablariga muvofiq ishchi kuchi va malakali kadrlar bilan ta’minlanganlik;
4

- inson salohiyatining rivojlanish indeksi;
- asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati, tarkibi, ularni takror ishlab
chiqarish ko’rsatkichlari;
- yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki mahsulot, ulami aholi jon boshiga ishlab
chiqarish (rivojlangan mamlakatlar bilan taqqoslash);
- sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish mahsulotlari ishlab chiqarish, yuk va
yo’lovchilar tashish hajmlarining o’sish imkoniyatlari;
- ilmiy asoslangan me’yorlar hamda rivojlangan mamlakatlar taqqoslanganda
aholi jon boshiga moddiy ne’matlar va xizmatlami iste’mol qilish darajasi;
- mineral xomashyo, yoqilg’i-energetika, suv va yer resurslarining zaxiralari va
ulardan foydalanish darajasi;
- ekotizimning ekologik sig’imi, atrof-muhitning ifloslanish darajasi.
Iqtisodiy salohiyat nafaqat resurs va ishlab chiqarish quvvatlarining mutlaq
miqdoriga, balki ulardan foydalanish darajasiga ham bog’liq. Yalpi iqtisodiy
salohiyatning yuqori darajasiga rivojlangan ishlab chiqarish kuchlari va bozor
iqtisodiyotiga erishgan mamlakatlargina ega. Yalpi iqtisodiy salohiyat
rivojlanishining asosiy qonuniyati uning barcha qismlarini maqsadga muvofiq va har
tomonlama qo’shib olib borishdir, bu holat aholi turmush darajasini oshirishga olib
keladi. Yalpi iqtisodiy salohiyat tarkibida tabiiy resurs imkoniyatlari alohida o ‘rin
tutadi.
Tabiiy shart-sharoitlar va resurslar iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan
hisoblanadi. Yeming tabiiy holatidan, tuproq unumdorligi, iqlim xususiyatlari,
o’simlik va hayvonot dunyosi, daryolar, ko’llar, yer osti boyliklari, havoning tozaligi
ko’p jihatlardan har qanday mamlakatning rivojlanishini, kishilaming turmush
farovonligini belgilaydi. Tabiat yoki tabiiy resurslar tabiat olamining komponentlari
bo’lib, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining hozirgi bosqichida ulardan ishlab
chiqarish vositalari va iste’mol predmetlari sifatida foydalaniladi yoki foydalanish
mumkin.
Tabiiy resurs imkoniyatlari - mamlakat milliy boyligining muhim qismidir.
MDH davlatlari bilan taqqoslaganda O’zbekiston tabiiy resurslarga ancha boy.
5

1.2. Iqtisodiy rayonlarning O’zbekiston iqtisodiyotida tutgan o’rni va roli
Bugungi kunda O’zbekiston hududini iqtisodiy rayonlarga ajratish bo’yicha
yagona yondashuv mavjud emas. Ayrim iqtisodchi-olimlar fikricha, respublikani 6 ta
iqtisodiy rayonga ajratish maqsadga muvofiq:
1. Toshkent (Toshkent shahri va Toshkent viloyati).
2. Farg’ona (Farg’ona, Andijon va Namangan viloyatlari).
3. Zarafshon (Buxoro, Navoiy va Samarqand viloyatlari).
4. MirzachoT (Sirdaryo va Jizzax viloyatlari).
5. Janubiy (Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari).
6. Quyi Amudaryo (Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyati).
Ba’zi manbalarda Zarafshon iqtisodiy rayoni Markaziy, Quyi Amudaryo
iqtisodiy rayoni Orolbo’yi nomi bilan ataladi. Shu bilan birga O’zbekistonda iqtisodiy
rayonlashtirishning quyidagi tasnifi ko’proq qo’llanilmoqda:
1. Toshkent iqtisodiy rayoni.
2. Jizzax - Sirdaryo iqtisodiy rayoni.
3. Farg’ona iqtisodiy rayoni.
4. Samarqand - Qashqadaryo iqtisodiy rayoni.
5. Buxoro - Navoiy iqtisodiy rayoni.
6. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni.
7. Surxondaryo iqtisodiy rayoni.
O’zbekiston iqtisodiyotida respublika mintaqalarining tutgan o’mi va roliga
baho berish uchun ulaming jami aholi soni va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning
asosiy ko’rsatkichlaridagi salmog’ini tahlil qilish lozim. Bu iqtisodiy rayonlarning
iqtisodiy rivojlanishi darajalarining qiyosiy tavsifi jadvalda keltirilgan.
6

1-jadval
O’zbekiston iqtisodiy rayonlari rivojlanish darajasining qiyosiy tavsifi (2021-yil)
Toshkent iqtisodiy rayoni o’z ichiga Toshkent shahri va Toshkent viloyatini
olib, iqtisodiy rivojlanish darajasining nisbatan yuqoriligi, mineral-xomashyo
resurslariga boyligi, aholining zich joylashganligi, qulay iqtisodiy-geografik holati
(Markaziy Osiyoga va undan Rossiyaga chiqadigan transport yo’lagi), poytaxt
mintaqasi maqomi bilan ajralib turadi.
Toshkent mintaqasining maydoni 15,6 ming kv.m bo’lib, respublika
hududining 3,5 foizini tashkil etadi. Qishloq xo’jaligi sertarmoq (paxtachilik,
donchilik, kanopchilik, pillachilik, shahar atrofi bog’dorchiligi, sabzavotchilik,
go’sht-sut chorvachiligi va boshqalar) va rivojlangan. Toshkent iqtisodiy rayoni
mamlakatdagi sanoati rivojlangan mintaqa hisoblanadi. Sanoatning rivojlanish
darajasi mamlakat bo’yicha o’rtacha ko’rsatkichdan ikki marta yuqori turadi. 2021-
yilda O’zbekistonda ishlab chiqarilgan YalMning 26,1 foizi, sanoat mahsuloti
hajmining 36,1 foizi, yalpi qishloq xo’jaligi mahsulotining 12,6 foizi, asosiy
vositalarga kiritilgan investitsiyalaming 31,4 foizi, qurilish ishlarining 21,2 foizi,
iqtisodiyotda band bo’lganlarning 19,2 foizi Toshkent iqtisodiy rayoni hissasiga
to’g’ri keldi.
7

Bundan tashqari, respublika tashqi savdo aylanmasining 48,9 foizi,
mamlakatda ishlab chiqarilgan iste’mol mollarining 37,2 foizi, chakana savdo
aylanma hajmining 32,4 foizi ushbu iqtisodiy rayon hissasiga to’g’ri keladi.
O’zbekistonda mashina va uskuna-jihozlaming katta qismini ishlab chiqaradigan
mashinasozlik majmuasi mazkur iqtisodiy rayonda joylashgan.
U mamlakatda qora va rangli metallurgiya mahsulotlari ishlab chiqarishda
asosiy o’rinni egallaydi. O’zbekiston metallurgiya kombinatida qora metallar prokati
100 foiz, Olmaliq metallurgiya kombinatida mis va ruxning asosiy qismi, ko’mir
qazib chiqarish (96,6 foiz), asosiy kimyo va organik sintez kimyoviy mahsulotlari
(mineral o’g’itlaming 39,4 foizi, etil spirtining 36,2 foizi), ko’pgina qurilish
materiallari va konstruksiyalar (sementning 40 foizi, shifeming 58.6 foizi,
linoleumning 100 foizi, deraza oynasining 23,8 foizi) ishlab chiqariladi. Rayon
qudratli qurilish bazasi, zich transport tarmog’iga ega, mamlakatning ilmiy-loyiha va
konstruktorlik salohiyati, kadrlar tayyorlash bo’yicha muassasalaming asosiy qismi
shu rayonda joylashgan.
Farg’ona iqtisodiy rayoni ma’muriy jihatdan Farg’ona, Andijon va
Namangan viloyatlarini o’z ichiga oladi. Maydoni 19,2 ming kv. km ga teng bo’lib,
bu respublika hududining 4,3 foizini tashkil etadi. Farg’ona iqtisodiy rayonida yer-
suv va mineral xomashyo resurslari g’oyat cheklangan, ammo mintaqa mehnat
resurslariga boy va mamlakat aholisining eng zich joylashgan hududi hisoblanadi.
Rayonni rivojlantirishning asosiy yo’nalishi mavjud qishloq xo’jaligi resurslari
xomashyosi (paxta, meva, sabzavot, pilla)ga mo’ljallangan mehnattalab ishlab
chiqarish tuzilmasini barpo etishdan iborat. Qishloq xo’jaligi, asosan, paxtachilikka
ixtisoslashgan (yalpi paxta hosilining 26 foizi). Rayonda ipakchilik, kimyo sanoati
(mineral o’g’itlar ishlab chiqarish), neftni qayta ishlash (Farg’ona, Oltiariq), butun
Markaziy Osiyoda yagona bo’lgan yengil avtomobil ishlab chiqaradigan
«GMUzbekistan» qo’shma korxonasi muhim ahamiyatga egadir.
2021-yilda Farg’ona iqtisodiy rayonida O’zbekistonda ishlab chiqarilgan YalM
hajmining 17,1 foizi, sanoat mahsuloti hajmining 17,4 foizini ishlab chiqardi va bu
ko’rsatkichlar bo’yicha Toshkent iqtisodiy rayonidan keyin ikkinchi o’rinda turadi.
8

Yalpi qishloq xo’jaligi mahsulotidagi salmog’i 26,6 foizga teng. Bu ko’rsatkich
bo’yicha esa iqtisodiy rayonlar orasida birinchi o’rinni egallaydi.
Jizzax - Sirdaryo iqtisodiy rayoni respublikaning markaziy qismida
joylashgan bo’lib, u ma’muriy jihatdan Jizzax va Sirdaryo viloyatlarini o’z ichiga
oladi. Maydoni 25,6 ming kv. km ga teng bo’lib, respublika hududining 5,7 foizini
tashkil etadi.
Mirzacho’l va Jizzax cho’llarini o’zlashtirish munosabati bilan bu rayon jadal
rivojlandi va muayyan xo’jalik mustaqilligiga ega bo’ldi. Mamlakatda paxta
yetishtiruvchi yirik rayon hisoblanadi (yalpi hosilning 25 foizi). Rayon sanoati
shakllanish bosqichida, uning tuzilmasida paxta tozalash sanoati va issiqlik
energetikasining hissasi katta. Jizzax cho’lini yanada o’zlashtirish rayon rivojining
asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Sanoat-fuqarolik qurilishi uchun yer
resurslarining ko’pligi, qulay iqtisodiy-geografik va transport sharoitlari, Toshkent,
Farg’ona, Samarqand - Qashqadaryo iqtisodiy rayonlariga qo’shniligi bu yerda ishlov
beruvchi sanoat korxonalarini joylashtirish, aholini zich joylashgan hududlaridan
ko’chirib keltirish, istiqbolda erkin iqtisodiy zonani rivojlantirish imkoniyatlarini
beradi.
2021-yil mintaqa O’zbekistonda ishlab chiqarilgan YalMning 4,6 foizini,
sanoat mahsuloti hajmining 4,9 foizini, qishloq xo’jaligi mahsulotining 8,9 foizini,
asosiy vositalarga kiritilgan investitsiyalaming 5,0 foizini, qurilish ishlarining 4,8
foizini berdi. Shuningdek, mamlakatda ishlab chiqarilgan iste’mol mollarining 5,1
foizi, chakana tovar aylanma hajmining 5,1 foizi hamda respublika tashqi savdo
aylanmasining 1,8 foizi ushbu mintaqa hissasiga to’g’ri keladi.
Samarqand - Qashqadaryo iqtisodiy rayoni ma’muriy jihatdan Samarqand
va Qashqadaryo viloyatlarini o’z ichiga olib, mamlakatning markaziy qismida
joylashgan. Mintaqa 52,9 ming kv. km ga teng bo’lib, mamlakat hududining 11,8
foizini tashkil qiladi. Uning hududidagi tog’li va tog’oldi adirliklarida qadimiy
lalmikor dehqonchilik, bog’dorchilik rivojlangan (jami lalmikor yerlaming 1/3 qismi
shu rayonga to’g’ri keladi), ilgari qorako’l qo’ylari boqilgan cho’l zonasida
paxtachilik jadal rivojlanmoqda.
9

Rayon qattiq bug’doy navlari, zig’ir, beda kabi ekinlar, uzum, mayiz, mevalar,
ertangi sabzavotlar yetishtiruvchi asosiy hududlardan biriga aylanadi. Rayon
tarkibida Qarshi cho’lini o’zlashtirish negizida paxtachilik, g’allachilik va
chorvachilikka yo’naltirilgan Qashqadaryo hududiy-ishlab chiqarish majmuasi
shakllangan. Rayonda gaz (Sho’rtangaz majmuasi, Muborak gazni qayta ishlash
zavodi), kimyo sanoati, mashinasozlik, metallga ishlov berish kabi sanoat tarmoqlari
jadal rivojlanmoqda.
O’zbekistonda qazib olinadigan neftning 95 foizi, tabiiy gazning 95,8 foizi shu
rayon hissasiga to’g’ri keladi. 2021-yilda mintaqa O’zbekistonda ishlab chiqarilgan
YalM hajmining 13,6 foizini, sanoat mahsuloti hajmining 14,2 foizini, yalpi qishloq
xo’jaligi mahsulotlarining 20,2 foizini, asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalaming
18,3 foizini, qurilish ishlarining 16,5 foizini yaratdi. Shuningdek, mintaqaga
respublika tashqi savdo aylanmasining 7,1 foizi, iqtisodiyotda band bo’lganlaming
19,4 foizi, chakana savdo aylanmasi hajmining 15.6 foizi to’g’ri keldi.
Buxoro - Navoiy iqtisodiy rayoni ma’muriy jihatdan Buxoro va Navoiy
viloyatlarini o’z ichiga olib, Qizilqum cho’lida joylashgan. Mintaqaning umumiy
maydoni 142,1 ming kv. km ga yoki respublika hududining 31,8 foiziga teng va bu
ko’rsatkich bo’yicha Quyi Amudaryo mintaqasidan so’ng ikkinchi o’rinni egallaydi.
Rayon, asosan, gaz, neft, rangli va qimmatbaho metallar, qurilish materiallari
uchun xomashyo va boshqa mineral zaxiralarini qazib olish negizida rivojlanmoqda.
Navoiy kon-metallurgiya kombinati, Navoiy, Zarafshon (Muruntov), Uchquduq,
Tasqazg’an, Gazli sanoat bog’lamlarida oltin qazib olish sanoati, rangli metallurgiya,
kimyo (mineral o’g’itlaming 44 foizi), gaz, qurilish materiallari (sementning 40,3
foizi) sanoati korxonalari respublika iqtisodiyotida salmoqli o’ringa ega.
Qishloq xo’jaligida paxtachilik, qorako’lchilik va rayon ichki ehtiyojlarini
qondiradigan meva-sabzavotchilik asosiy tarmoqlar hisoblanadi. Amu - Buxoro
mashina kanali bilan sug’orish imkoniyatlari bu rayonda sug’orma dehqonchilikni
rivojlantirish imkoniyatlarini cheklaydi. 2016-yilda mintaqa O’zbekistonda ishlab
chiqarilgan YalM hajmining 10,8 foizini, sanoat mahsuloti hajmining 14,5 foizini,
yalpi qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 13,9 foizini, asosiy kapitalga kiritilgan
10

investitsiyalaming 17,3 foizini, qurilish ishlarining 11,2 foizini yaratdi. Shuningdek,
mintaqaga respublika tashqi savdo aylanmasining 7,2 foizi, iqtisodiyotda band
bo’lganlaming 9,9 foizi, chakana savdo aylanma hajmining 10.6 foizi to’g’ri keldi.
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni O’zbekistonning shimoli g’arbida,
Amudaryoning quyi qismida joylashgan bo’lib, u o’z tarkibiga Qoraqalpog’iston
Respublikasi va Xorazm viloyatini oladi. Mintaqa hududi respublika maydonining
38,3 foizini egallab, u 171,2 ming kv. km ni tashkil etadi. Quyi Amudaryo iqtisodiy
rayoni qadimiy sug’orma dehqonchilik mintaqasida joylashgan. Rayonda, ayniqsa,
Ustyurtda 200 dan ortiq foydali qazilma konlari (tabiiy gaz, temir rudasi, fosforitlar,
osh tuzi va boshqalar) topilgan. Bu hududda paxtachilik bilan bir qatorda sholichilik,
polizchilik, urug’lik beda, sabzavotchilik rivojlandi. Boy mineral-xomashyo
resurslaridan kompleks foydalanish asosida yaqin istiqbolda ikki sanoat rayoni va bir
qator sanoat bog’lamlari paydo bo’ladi.
Orol dengizining qurib borishi va Orolbo’yining sahroga aylanishi jarayonlari
bilan bog’liq holda vujudga kelgan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat hududni
rivojlantirish istiqbollarini qo’shni Turkmanistonning Toshhovuz viloyati bilan
muvofiqlashtirilgan holda hal etishni talab etadi. 2021-yilda mintaqa O’zbekistonda
ishlab chiqarilgan YalM hajmining 6,9 foizini, sanoat mahsuloti hajmining 6,3
foizini, yalpi qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 8,8 foizini, asosiy kapitalga kiritilgan
investitsiyalaming 10,4 foizini, qurilish ishlarining 8,1 foizini yaratdi.
Shuningdek, mintaqaga respublika tashqi savdo aylanmasining 2,2 foizi,
iqtisodiyotda band bo’lganlaming 10,1 foizi, chakana savdo aylanmasi hajmining 7,1
foizi to’g’ri keldi.
Surxondaryo iqtisodiy rayoni O’zbekistonning eng janubiy qismida
joylashgan bo’lib, ma’muriy jihatdan Surxondaryo viloyatini o’z ichiga oladi.
Rayonning o’ziga xos geografik holati (deyarli hamma tomoni tog’lar bilan o’ralgan)
uning iqtisodiyotiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Iqlimi subtropiklarga yaqin bo’lganligi
sababli rayon paxta, subtropik mevalar, ertangi sabzavot yetishtirishga ixtisoslashgan.
Sanoati ko’mir (Sharg’un toshko’mir koni), neft va gaz qazib olish (mahalliy iste’mol
uchun) asosida rivojlangan.
11

Surxon - Sherobod cho’lida yangi yerlami o’zlashtirish asosida bu hududlami
paxtachilik, eksport yo’nalishidagi subtropik mevachilik va ertagi sabzavotchilik
rivoj topgan. Aniqlangan foydali qazilma konlarini o’zlashtirish bu hududda kon
sanoatini va rangli metallurgiyani rivoj lantirish imkoniyatlarini yaratdi. Xondiza,
Sharg’un - Sariosiyo (rangli metallar, ko’mir, qurilish materiallar), Boysun
(toshko’mir, tabiiy gaz, qurilish materiallari) sanoat bog’lamlari shakllandi. Termiz
shahrida va tuman markazlarida, asosan, yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalari
rivojlandi.
2021-yilda mintaqa O’zbekistonda ishlab chiqarilgan YalM hajmining 6,0
foizini, sanoat mahsuloti hajmining 2,0 foizini, yalpi qishloq xo’jaligi
mahsulotlarining 8,8 foizini, asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalaming 4,0 foizini,
qurilish ishlarining 4,0 foizini yaratdi.
12

1.3. Milliy iqtisodiyotda sanoatning o’rni
Sanoat milliy iqtisodiyotda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish va iqtisodiy
o’sishning asosiy omillari mujassamlashgan soha hisoblanadi. Bu tarmoqda
iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari - qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, aloqa, savdo
va umumiy ovqatlanish kabilar uchun ishlab chiqarish vositalari yaratiladi, texnika va
texnologiyalar takomillashtiriladi. Shuningdek, innovatsion resurslar shakllanadi,
ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlanmalari amalga oshiriladi. Mamlakatning
ilmiy-texnika salohiyatidan samarali foydalanishda sanoat moddiy asos bo’lib xizmat
qiladi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga qiyoslanganda, sanoatning mamlakat
raqobatbardoshligini ta’minlashdagi roli va ahamiyati yuqori baholanadi.
Chunki eksport hajmida, valuta tushumlarida, investitsiyalar hajmida, budjet va
budjetdan tashqari mablag’laming shakllanishida, asosiy fondlami yangilashda,
innovatsion faoliyatni jadallashtirishda tarmoq salmoqli hissaga ega. Ishlab chiqarish
kuchlarini joylashtirish, uning miqyoslari va tuzilishini belgilashda, birinchi
navbatda, sanoat ishlab chiqarishi imkoniyatlari hisobga olinadi. Shu sababli,
iqtisodiyotni modemizatsiyalash, diversifikatsiyalash, texnik va texnologik yangilash
siyosatining markazida sanoat tarmoqlari turadi.
Bozor islohotlarini amalga oshirish bosqichida mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish, ko’p ukladli iqtisodiyotni barpo etish, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivoj lantirish bo’yicha amalga oshirilayotgan yirik loyihalar
va dasturlar ham sanoat sohasiga tegishlidir. Masalan, 2016-yilda umumiy qiymati
5,2 mlrd. dollarga teng 164 ta sanoat obyekti foydalanishga topshirildi. 2016-yilda
kapital qo’yilmalar hajmi qariyb 16782,3 mln. AQSH dollarini tashkil etsa, shu
mablag’laming 74,5 foizga yaqini sanoat ishlab chiqarish obyektlarini qurishga,
shundan 43,1 foizi esa asbob-uskunalar sotib olishga yo’naltirildi.
2021-yilda yalpi sanoat mahsuloti hajmi 1990-yilga nisbatan 5 marta o’sdi.
Sanoatning O’zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishidagi ahamiyati ortib bormoqda.
Sanoatning YalMdagi hissasi 2000-2021-yillarda 28,8 foizdan 33,9 foizga ko’tarildi.
13

2021-yili iqtisodiyotda band bo’lganlarda sanoatning ulushi 12,7 foizni, asosiy
kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmida esa sanoatning ulushi 39,3 foizni tashkil
etdi.
Milliy sanoat ishlab chiqarish hajmi dinamik o’sish tendensiyasiga ega bo’lib,
oxirgi 10 yillikda yillik qo’shimcha o’sish sur’ati o’rtacha 7 -8 foizni tashkil etdi.
Sanoatning mutlaqo yangi, zamonaviy sohalari barpo etildi va rivojlantirilmoqda.
Avtomobilsozlik, neft va gaz kimyosi, zamonaviy qurilish materiallari sanoati,
temiryo’l mashinasozligi, maishiy texnika, farmasevtika, zamonaviy oziq-ovqat va
to’qimachilik sanoati shular jumlasidandir.
O’zbekistonda sanoat tarmoqlari ishlab chiqarish hajmi o’sish sur’atlari
tezlashmoqda. Jumladan, 2000-yilga nisbatan hisoblaganda, 2021-yilda sanoat ishlab
chiqarish hajmi 4,4 martadan ziyodroqqa oshgan bo’lsa, bu ko’rsatkich yoqilg’i
sanoatida 2,6 martaga, qora metallurgiyada 2,7 martaga, rangli metallurgiyada 1,1
martaga, kimyo va neft kimyosi sanoatida 4.6 martaga, mashinasozlik va metallni
qayta ishlash sanoatida 13.6 martaga, yog’och, yog’ochni qayta ishlash va
sellulozaqog’oz sanoatida 20,8 martaga, qurilish materiallari sanoatida 2,5 martaga,
yengil sanoatda 7,3 martaga hamda oziq-ovqat sanoatida 9,6 martaga teng bo’ldi.
Elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi mamlakatimiz energetika balansida
gazning ulushi ortib borganligi sababli qisman o’zgardi. Sanoat taraqqiyotidagi
bunday o’zgarishlar sanoat ishlab chiqarishida texnik va texnologik yangilash,
diversifikatsiya va modemizatsiya chora-tadbirlarining samarasi hisoblanadi. Bu
sanoat ishlab chiqarishi tarmoq tuzilishining takomillashuviga olib kelmoqda. Sanoat
tarmoqlari faoliyatiga baho berganda, sohalardagi iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlari
bilan birga, ulardagi rentabellik ko’rsatkichlari ham tahlil qilinadi. Rentabellik
sotilgan mahsulot tannarxiga nisbatan olingan yalpi foyda miqdori bo’lib, korxona
faoliyatining samaradorligini ifodalovchi asosiy ko’rsatkichlardan biri dir. Ayrim
tarmoqlar davlat tomonidan hayotiy muhim investitsion va iste’mol tovarlari ishlab
chiqarishdagi ahamiyatidan kelib chiqib qo’llab-quwatlandi.
Boshqalari yuqori rentabellik darajasini ta’minlab taraqqiy topmoqda. Bozor
mexanizmi esa qaysi tarmoqlar tezroq rivojlanishi mumkinligini belgilab bermoqda.
14

Sanoat tarmog’ining rentabelligi 2021-yilda 15,1 foizga teng bo’ldi. Umumiy
sanoatdagi rentabellik ko’rsatkichidan yuqori rentabellik darajasi ta’minlanayotgan
tarmoqlar yuqori rentabelli sanoat tarmoqlari hisoblanadi.
Ayni vaqtda qayta ishlash sanoatidagi rentabellik darajasining umumiy
sanoatdagi rentabellik ko’rsatkichidan past bo’lishi kuzatildi - 14,8 foiz. Aytish
o’rinliki, rentabellik ko’rsatkichlari 2000-2021-yillarda turli sanoat tarmoqlarida
o’zgarib turgan. Bu natijalar tarmoqlarda amalga oshirilgan investitsiya loyihalari,
bozorlarga kirish strategiyasi, zamonaviy menejmentni tashkil etish darajasi, ichki va
tashqi bozordagi konyunkturaviy o’zgarishlarga bog’liq bo’ldi. Sanoat tarmoqlaridagi
ishlab chiqarish samaradorligi rentabellikdan tashqari miqyos samarasiga erishish
imkoniyatlari yuqori bo’lgan tarmoqlarda ham namoyon bo’ladi.
Shu sababli tarmoqlarga kapital kiritishda, investitsiyalaming ustuvor
yo’nalishlarini tanlashda, jahon bozorida nisbiy va mutlaq ustunliklarga ega bo’lishda
boshqa omillar singari miqyos samarasi mezoni ham hisobga olinadi. Miqyos
samarasi mashinasozlik va metallni qayta ishlash, yoqilg’i, qurilish materiallari va
oziq-ovqat sanoatida yuqori bo’ldi. Shuning uchun bu tarmoqlaming umumiy sanoat
ishlab chiqarishidagi hissasi ortib bordi.
15

II BOB. MILLIY IQTISODIYOT RIVOJLANISHINING ASOSIY
KO’RSATKICHLARI
2.1. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar
Milliy iqtisodiyot miqyosida alohida iqtisodiy subyektlar faoliyatining
natijasiga milliy hisoblar tizimining turli ko’rsatkichlari asosida baho beriladi. Milliy
hisoblar tizimi yordamida muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar aniqlanadi. MHT
ning eng asosiy ko’rsatkichlari - yalpi ichki mahsulot (YalM), yalpi milliy mahsulot
(YaMM), sof milliy mahsulot (SMM) va milliy daromad (MD) hisoblanadi.
Yalpi ichki mahsulot - MHTning eng asosiy ko’rsatkichi bo’lib, mamlakat
iqtisodiy birliklari - rezidentlaming m a’lum davr ichida (ko’pincha bir yilda)gi ish
faoliyatining natijalarini ifodalaydi. U pirovard iste’molning bozor baholarida, ya’ni
xaridor tomonidan to’lanadigan (tovarlarga solinadigan soliqlar va barcha savdo-
transport ustamalarini ham o’z ichiga oladigan) baholarda hisoblanadi. YalM, odatda,
mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va sur’atlarini ifodalovchi umumiy
indikator vazifasini bajaradi. Ayni vaqtda iqtisodiy tahlilda YalM barcha aholi,
iqtisodiy faol va band aholi soni bilan solishtiriladi. Bu esa aholi turmush
farovonligiga baho berish imkonini beradi.
Shuningdek, iste’mol qilingan resurslar, asosiy fondlar, investitsiyalar, har xil
yo’nalishdagi davlat xarajatlari birligiga to’g’ri keladigan YalM hajmi ham
aniqlanadi. Bunday hisob-kitoblar resurslar, asosiy fondlar va sarflangan
xarajatlaming samaradorligini tahlil qilishda muhim rol o’ynaydi. Aholi jon boshiga
to’g’ri keladigan YalM hajmi asosida mamlakatning xalqaro tashkilotlar budjetiga
to’lovi miqdori aniqlanadi, ular tomonidan beriladigan kreditlaming shartlari va
miqdoriga oydinlik kiritiladi, turli mamlakatlarga beriladigan moliyaviy va boshqa
yordamlar amalga oshiriladi, investitsiya muhitiga baho beriladi. YalM pul
o’lchovida aniqlanadi. Ammo bozor iqtisodiyoti sharoitida pul birliklari kursining
tebranishi yuz beradi, shuningdek, tovar va xizmatlarga bo’lgan narxlar o’zgarib
turadi.
16

Natijada YalMning jismoniy hajmi bir xil bo’lgan sharoitda ham uning puldagi
ifodasi turli qiymatga ega boiadi. Shu sababli YalM joriy yoki haqiqiy baholarda
ham, narx darajalari va pul birligi kursining o’zgarishini hisobga oladigan narxlarda
ham hisoblanadi. Shu munosabat bilan YalM nominal va real turlarga ajratiladi.
Nominal YalM amaldagi yoki joriy narxlarda hisoblansa, real YalM inflatsiya va pul
birligi kursini hisobga olib aniqlanadi. Nominal va real YalM o’rtasidagi nisbat esa
yalpi ichki mahsulot deflatori deb yuritiladi.
Yalpi ichki mahsulot bilan birga yalpi milliy mahsulot (YaMM) ko’rsatkichi
ham qo’llaniladi. YaMM - keng tarqalgan umumlashtiruvchi makroiqtisodiy
ko’rsatkichlardan biri bo’lib, mamlakat tomonidan muayyan davr (odatda, bir yil)
ichida ishlab chiqarilgan pirovard mahsulotlar va xizmatlaming bozor bahosidagi
qiymatlari yig’indisini ifodalaydi. YaMM tarkibiga mamlakatda va ushbu
mamlakatga tegishli ishlab chiqarish omillaridan foydalanib ishlab chiqarilgan
xorijdagi mahsulot va xizmatlar qiymati ham kiritiladi.
1993-yildan boshlab yangi Milliy hisoblar tizimiga ko’ra yalpi milliy mahsulot
yalpi milliy daromad (YaMD) deb yuritila boshlandi. YalM va YaMD o’rtasidagi
farq quyidagilardan iborat:
1. YalM mamlakat hududida joylashgan korxonalarning qaysi mamlakatga
tegishli ekanligidan qat’i nazar, ular tomonidan ishlab chiqarilgan pirovard tovar va
xizmatlaming bozor qiymatlari yig’indisini o ‘zida aks ettiradi. Boshqacha qilib
aytganda, YalMni hisoblash asosiga hududiy tamoyil qo’yilgan.
2. YaMD milliy korxonalar qayerda joylashganligidan qat’i nazar, ular
tomonidan ishlab chiqarilgan pirovard tovar va xizmatlaming bozor qiymati
yig’indisini ifodalaydi. Shundan kelib chiqqan holda YaMD hajmi YalM hajmidan
xorijda ushbu mamlakat resurslaridan foydalanish evaziga olingan omilli daromadlar
(yollanma ishchilar daromadlari, renta daromadlari, ssuda foizi, firmalar
foydalari)dan xorijliklar tomonidan olib chiqib ketilgan xuddi shunday daromadlar
qiymatini chegirib tashlangandan keyingi qolgan qiymatga farq qiladi.
Shu sababli YaMDni hisoblash uchun YalM qiymatiga xorijda mamlakat
korxonalari va jismoniy shaxslari tomonidan olingan foyda va daromadlar bilan
17

ushbu mamlakatda xorijiy investorlar va xorijiy ishlovchilar tomonidan olingan foyda
va daromadlar o’rtasidagi farq qo’shiladi. Agar farq ijobiy bo’Isa, YaMD hajmi
YalMdan ko’p bo’ladi va aksincha. Bunday farq bozor iqtisodiyoti rivojlangan
mamlakatlar uchun 1 foiz atrofida kuzatiladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
MHTda yalpi ichki mahsulot birlamchi iqtisodiy ko’rsatkich sifatida qabul qilingan.
Yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida, daromadlaming hosil bo’lishi
jarayonida va daromadlardan foydalanish jarayonida kuzatish mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonida yalpi ichki mahsulot rezidentlar tomonidan tovar va
xizmatlami ishlab chiqarish jarayonida qaratilgan qo’shilgan qiymatni tavsiflaydi.
Daromadlar hosil bo’lish jarayonida yalpi ichki mahsulot ishlab chiqaruvchilaming
ishlab chiqarish jarayonida olgan va ishlab chiqarish qatnashchilari orasida
taqsimlanadigan birlamchi daromadlarini ifodalaydi.
Daromadlardan foydalanish jarayonida YalM milliy iqtisodiyot sektorlari
tomonidan pirovard iste’mol va jam g’arish miqdorlari sof eksportini ifodalaydi.
Shulardan kelib chiqqan holda yalpi ichki mahsulot uch xil usulda aniqlanadi: - ishlab
chiqarish usuli; - taqsimlash usuli; - pirovard foydalanish usuli. YalM ni qo’shilgan
qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlash - ishlab chiqarish usuli deb yuritiladi. Bu usulda
YalM ni hisoblashning umumiy ko’rinishi quyidagicha:
YalM = yalpi qo’shilgan qiymat + tovarlar va importga soliqlar - tovarlar va
importga subsidiyalar
Ko’rinib turibdiki, yalpi qo’shilgan qiymat YalM ning asosiy tashkil etuvchisi
hisoblanadi. Yalpi qo’shilgan qiymat yalpi ishlab chiqarish bilan oraliq mahsulot
o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Oraliq mahsulot deganda joriy ishlab chiqarish
maqsadlarida xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan material resurslari va
xizmatlar sotib olishga sarflangan xarajatlar tushuniladi. Agar yalpi ichki
mahsulotdan amortizatsiya xarajatlarini chegirib, unga xorijdan birlamchi daromadlar
tushumi saldosini qo’shsak, milliy daromad hosil bo’ladi.
MD = YalM - amortizatsiya + xorijdan birlamchi daromadlar tushumi
qoldig’i.
18

Taqsimlash usulida hisoblashda YalM tarkibiga ishlab chiqarish birliklari -
rezidentlar tomonidan taqsimlangan birlamchi daromadlaming quyidagi turlari kiradi:
yollanib ishlovchilarning ish haqlari, ishlab chiqarish va importga sof soliq (ishlab
chiqarish hamda importga soliq minus ishlab chiqarish va importga subsidiyalar),
yalpi foyda.
YalM = yollanib ishlovchilarning ish haqlari + ishlab chiqarish va importga
sof soliq + yalpi foyda.
Yollanib ishlovchilaming ish haqlari joriy davrda bajarilgan ish uchun yollanib
ishlayotgan ishlovchiga ish beruvchi tomonidan to’lanadigan pul va natura
ko’rinishidagi mukofot. U ikkita qismdan iborat bo’ladi: - ish haqi; - ish
beruvchilaming ijtimoiy sug’urtaga o’tkazmalari. Bu usulda milliy daromadni
aniqlash uchun YalM dan boshqa mamlakatlarga berilgan birlamchi daromadlar
ayrilishi va boshqa mamlakatlardan olingan daromadlar qo’shilishi lozim. Yalpi ichki
mahsulotni pirovard foydalanish usulida hisoblash uchun quyidagi elementlar
yig’indisi topiladi: tovar va xizmatlaming oxirgi iste’moli, yalpi jam g’arish, tovar va
xizmatlaming eksporti va importi qoldig’i.
YalM = tovar va xizmatlarning oxirgi iste’moli + yalpi jamg’arish + tovar va
xizmatlarning eksporti va importi qoldig’i.
Tovar va xizmatlarning pirovard iste’moli deganda ulardan aholining shaxsiy
ehtiyojlari va jamiyatning jamoa ehtiyojlarini butunligicha qondirishi tushuniladi.
Ularni qondirish uchun qilingan xarajatlami iqtisodiyotning quyidagi uchta sektori
institutsional birliklari qoplaydilar: uy xo’jaliklari, davlat muassasalari va uy
xo’jaligiga xizmat ko’rsatuvchi notijorat tashkilotlari.
19

2.2. O’zbekistonning ochiq iqtisodiyotga o’tishi
Iqtisodiyotning ochiqligi, odatda, tashqi savdoning YalMga nisbati, ya’ni
YalMning tashqi savdoga bog‘liqlik koeffitsiyenti deb ataladigan ko‘rsatkich bilan
belgilanadi. Bu haqida Nobel mukofoti laureati J. Stiglits shunday yozadi: “Aholi jon
boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlaming o‘sishi iqtisodiyotning bir qator ochiqlik
ko‘rsatkichlari - tashqi savdoning YalMga nisbati, import tariflarining o‘rtacha
darajasiga bog‘liq”. Osiyodagi yirik va yangi industrial mamlakatlar o‘z milliy
xo‘jaliklarining ochiqlik darajasini oshirgandan keyingina jiddiy iqtisodiy o‘sishga
erisha boshladilar.
Islohotdan oldin, misol uchun, Xitoyning tashqi savdo hajmi mamlakat YalM
ning 9,5 foizini tashkil etar edi. Mamlakatning keyingi 30 yillik rivojlanishi
davomida YalMning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati 9,9 foiz bo‘lsa, xalqaro savdosi
yiliga 16,3 foizga o‘sdi. O’zbekistonda YalM (xarid qobiliyati pariteti bo‘yicha) 1990
—2020-yillar mobaynida 4,1 marotabaga o‘sgan bo‘lsa, tashqi savdo aylanmasi bu
yillar ichida 28,5 martaga o‘sdi. Shundan eksportning o‘sishi 29,5, importniki 24,2
martani tashkil etdi. Tashqi savdo ijobiy saldosining o‘sishi 53 martaga oshib,
mamlakat oltin-valuta zaxiralarining ishonchli o‘sishini, milliy valutaning
barqarorligini ta’minladi.
Endi taraqqiyot yoiiga kirgan у osh suveren rivojlanayotgan mamlakatlar
dastlab import o‘mini bosishga qaratilgan strategiyani tanlaydilar. Bu siyosatning
asosiy xususiyati shundaki, bunda milliy iqtisodiyotni industrlashtirish importni
cheklash vositasida amalga oshiriladi. Importga turli tarif va notarif usullar vositasida
to‘siqlar qo‘yiladi. Bunda ko‘zda tutiladigan asosiy maqsad milliy korxonalami
xorijiy korxonalar tomonidan ko‘rsatiladigan turli raqobatdan himoya qilish va jahon
bozorida raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishni yoiga qo‘ygunicha “oyoqqa turib
olishi”ga yordam ko‘rsatishdan iborat.
Milliy iqtisodiyotni barpo etishning ilk bosqichida sanoat ishlab chiqarish
xarajatlarining yuqoriligi tufayli katta tajribaga ega xorij mamlakatlari korxonalari
bilan raqobatlashishi qiyin. Shu sababli milliy ishlab chiqamvchilar yangi sanoat
20

tarmoqlariga o‘z kapitalini sarflamaydi. Shuni hisobga olib, davlat ulami qoilab-
quvvatlashi va turli savdo cheklovlarini joriy etish orqali milliy sanoatchilarga qulay
shart-sharoit yaratib berishi lozim.
Milliy ishlab chiqamvchilar “oyoqqa turib olganidan” so‘ng, tashqi bozorda
raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqara boshlaydi. Shundan keyingina bunday
cheklovlami olib tashlash mumkin bo‘ladi. Importni cheklashning eng keng tarqalgan
usullari jumlasiga valuta nazorati, importni litsenziyalash, yuqori bojxona tariflari
o‘matish va boshqalami kiritish mumkin. Aslida sof import o‘mini bosish siyosati
bo‘lmaganidek, sof eksportga yo‘naltirilganlik siyosati ham uchramaydi. Ular
hamisha bir-birini to‘ldiradi, chunki eksportga yo‘naltirilgan tashqi savdo
siyosatining ham maqsadi mamlakat iqtisodiyotini industrlashtirish,
modemizatsiyalashdan iborat.
Biroq bunga tashqi savdo cheklovlari va importni diskriminatsiyalash
yordamida importni milliy ishlab chiqarish bilan almashtirish vositasida emas, balki
iqtisodiyotning ochiqlik darajasini oshirish, tashqi savdoni erkinlashtirish va
mamlakat eksport salohiyatini oshirish yo‘li bilan erishiladi. O’zbekistonning huddi
ana shu yo‘ldan borayotganligi xarakterlidir. Eksportga yo‘naltirilgan savdo
strategiyasining import о ‘mini bosuvchi savdo strategiyasidan prinsipial farqli jihati
uning ochiq iqtisodiyot tamoyillariga amal qilishidir.
Eksportni rag‘batlantirish siyosati ishlab chiqarish va eksport tarkibini
diversifikatsiyalash va shundan kelib chiqqan holda aholi turmush farovonligini
oshirishning muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Eksportni rag‘batlantirish siyosati
orqali xomashyoni eksport qiluvchilardan tayyor mahsulotlami eksport qiluvchiga
aylanish va jahon xo‘jalik tizimida o‘zining munosib o ‘mini egallashi mumkin.
Bugungi kunda O’zbekiston eksportida tayyor mahsulotlaming hissasi tobora
ortib bormoqda. Agar import o‘mini bosuvchi savdo siyosatini tanlagan
mamlakatlarda uzoq istiqbolda 1,6 foiz iqtisodiy o‘sishga erishilgan boisa, eksportga
yo‘naltirilgan savdo siyosatini qo‘lIagan davlatlarda bu ko‘rsatkich 6-7 foizni tashkil
etdi..
21

2.3. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyati
Davrimizning muhim xususiyatlaridan biri jahon xo‘jalik tizimida globallashuv
va xo'jalik faoliyati baynalmilallashuvining kuchayib borishidir. Bu sharoitda
iqtisodiy faoliyat milliy xo‘jalikning tarkibiy qismiga aylanmoqda. O’zbekistonda
barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash ko‘p jihatdan uning jahon xo‘jaligiga
integratsiyalashuviga, mamlakat eksport salohiyatini oshirishga bogiiq bo iib
qolmoqda. Tashqi savdoni erkinlashtirish milliy iqtisodiyot ochiqlik darajasining
o‘sishiga, ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga va raqobatbardoshlikning
kuchayishiga, mamlakat eksport salohiyatini oshirishning ichki imkoniyatlarini
kuchaytirishga yordam beradi. Shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi jahon
xo‘jalik tizimiga integratsiyalashish bilan bogiiq masalalami hal etishga katta e’tibor
qaratmoqda.
Mamlakatimiz bugun deyarli barcha xalqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatida
keng ishtirok etmoqda. O’zbekiston BMTning iqtisodiy muassasalari, Jahon banki,
Xalqaro valuta fondi, Xalqaro moliya Korporatsiyasi, Xalqaro mehnat tashkiloti kabi
xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlaming faol a’zosi. Mustaqillik yillarida tashqi
iqtisodiy faoliyatning barcha unsurlari yangidan tashkil etildi. Tashqi iqtisodiy
aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar Milliy banki ana
shular jumlasidan. Tashqi iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini yaratish bo‘yicha
qator tadbirlar amalga oshirildi.
Xususan, “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”, “Xorijiy investitsiyalar
to‘g‘risida”, “Xorijiy investorlaming huquqlarini kafolatlash va himoya qilish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” O’zbekiston Respublikasi qonunlari va boshqa me’yoriy-
huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning ko‘lami faqat tashqi savdo, tovar va xizmatlami
ayirboshlash, ya’ni eksport va import operatsiyalari bilan cheklanmaydi. Keyingi
paytlarda mamlakatlar o‘rtasida kapital harakati, valuta munosabatlari, ishchi kuchi
migratsiyasi, ilmiy-texnika ayirboshlashi katta ahamiyat kasb etmoqda. Ko‘plab
qo‘shma korxonalar, erkin iqtisodiy zonalar, transmilliy korporatsiyalar tuzilmoqda.
22

Ingliz klassik siyosiy iqtisod asoschilaridan biri David Rikardo asoslab bergan
qiyosiy ustunlik qoidasiga binoan, alohida sharoitlaming mavjudligi, xususan, qulay
geografik joylashuv, noyob tabiiy va mehnat resurslari ayrim mamlakatlarga tovar va
xizmatlaming alohida turlarini ishlab chiqarishda muayyan ustunliklar beradi.
Mamlakatlar o‘z qiyosiy ustunliklaridan foydalanib ayrim tovar va xizmat
turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. O’zbekiston Respublikasi ham o‘z qiyosiy
ustunligi va afzalliklaridan foydalanib tashqi savdo aylanmasini yildan yilga
yuksaltirib bormoqda.
Qator yillardan buyon O’zbekistonda faol tashqi savdo balansi shakllanib
keladi: eksport hajmi import hajmidan ko‘proqni tashkil etadi. Keyingi yillardan
eksport va import operatsiyalari tarkibi ham takomillashib bormoqda.
Mustaqillikkacha mamlakatdan xomashyo chiqarilib, tayyor mahsulot, asosan,
iste’mol tovarlari olib kelinar edi. O’zbekiston bugun yuqori qo‘shimcha qiymatga
ega boTgan tayyor mahsulot eksport qilish yoTidan borib, ustun darajada yuqori
texnologiyali milliy ishlab chiqarishni texnik va texnologik modemizatsiyalashga
moTjallangan asbobuskunalar import qiladigan mamlakatga aylanmoqda. Ammo
eksportda energiya tashuvchilar va neft mahsulotlarining ulushi keyingi 14 yil ichida
2,5 martaga o‘sib, hozir uning to‘rtdan bir qismidan ko‘prog‘ini tashkil etmoqdaki,
bu holat hali butunlay xomashyoga asoslangan eksportdan qutula olmaganimizni
bildiradi. Paxta tolasining eksportdagi ulushi muttasil kamayib bormoqdaki, bu
yaxshi tendensiya hisoblanadi.
Yengil avtomobillar, mineral o‘g‘itlar, paxta ip kalavasi, trikotaj, sabzavot va
poliz mahsulotlari eksporti o‘smoqda. Kichik biznesning eksportdagi о ‘mi sezilarli
o‘zgarmoqda. Import tarkibida oziq-ovqat tovarlari ulushi borgan sari kamayib
bormoqda. Mamlakat importida mashina va asbob-uskunalaming ulushi 45 foizdan
oshib ketdi. Bu holat ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va yuqori texnologiyali
innovatsion iqtisodiyotga o‘tishda zamrat boiib hisoblanadi. Don, go‘sht, sut va
boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini, qayta ishlangan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini,
alkogolli va alkogolsiz ichimliklami, gilam va poyandozlar, trikotaj, tayyor kiyim va
poyabzal import qilish sezilarli darajada pasayib bormoqda.
23

Eksport tarkibini diversifikatsiyalash, eksport tarkibida qo‘shilgan qiymat
darajasi yuqori boigan tovarlar ulushini oshirish mamlakat oldida turgan asosiy
vazifalardan biridir. Gap shundaki, eksport qilinadigan xomashyoning ko‘pchilik
turlari, masalan, oltin, mis, neft, ko‘mir va gaz tiklanmaydigan va cheklangan
resurslar guruhiga kiradi.
Qishloq xo‘jaligi xomashyosi, jumladan, paxta tolasi eksportiga keladigan
bo’lsak, uning ob-havo sharoitiga bog‘liqligi va tashqi bozorda narxlar tebranish
darajasining yuqoriligi natijasida undan keladigan daromadlaming beqarorligini ham
aytib o‘tish joiz. Buning ustiga O’zbekistonda dehqonchilik yer va suv resurslariga
bog‘liq. Ulaming zaxiralari esa cheklangan. Tashqi savdo geografiyasi ham
diversifikatsiyalashib bormoqda.
2021-yilda mamlakatimiz tashqi savdo aylanmasida boshqa xorij
mamlakatlarining ulushi 65,2 foizni, MDH mamlakatlarining ulushi esa 34,8 foizni
tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2000-yilda mos ravishda 63 foiz va 37 foizni tashkil etgan
edi. 2021-yilda O’zbekiston eksportining 36,7 foizi MDH mamlakatlariga to‘g‘ri
keldi. MDH doirasida asosiy savdo hamkorlarimiz Rossiya va Qozog‘iston
hisoblanadi. O’zbekistonda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar, MDH
mamlakatlaridan tashqari, ko‘proq Xitoy, Turkiya, Eron, Janubiy Koreya kabi
davlatlarga eksport qilinadi. Boshqa xorij davlatlaridan import qilinayotgan tovar va
xizmatlar, asosan, Xitoy, Janubiy Koreya, Turkiya, Germaniya, AQSH va Italiya
hissasiga to‘g‘ri keladi.
.
24

XULOSA
Xulosa o’rnida aytadigan bo’lsak bugunki kunda O’zbekiston iqtisodiyoti jadal
ravishda o’sib, shakllanib bormoqda. O zbekistonda o ziga xos demokratik, bozorgaʻ ʻ
asoslangan umumdemokratik Milliy iqtisodiyot shakllantirilmoqda. O zbekiston
ʻ
mustaqilligining dastlabki o n yilida mamlakatda umummilliy va xususiy
ʻ
mulkchilikka asoslangan ko p ukladli Milliy iqtisodiyot — xilma-xil xususiy va
ʻ
davlat xo jaliklari sistemasi shakllandi. Unda xususiy sektor ustuvor o ringa, asosiy
ʻ ʻ
mavqega ega bo ldi. Xo jalik yurituvchi sub yektlarning mutlaq ko pchiligini yakka
ʻ ʻ ʼ ʻ
shaxsiy, guruhiy, shirkat, jamoa, aksiyali korxonalar, fermer va dehqon xo jaliklari
ʻ
tashkil etadi; ularning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi uchdan ikki qismdan oshib
ketdi va tobora o smoqda
ʻ .
Shuningdek, “Yangi O’zbekiston” taraqqiyot strategiyasida kelgusi besh
yillikda mamlakat iqtisodiyotini yanada rivojlantirish borasida bir qator strategik
vazifalar belgilangan. Xususan, tadbirkorlik faoliyatini yanada qo’llab-quvvatlash,
biznes muhiti va zarur infratuzilmalarni yaratish bo’yicha islohotlarni davom ettirish,
kambag’allikni ikki barobar qisqartirish, hududlarni rivojlantirish va agrar sohani
rivojlantirishga oid vazifalarga alohida ahamiyat berilgan.
Mazkur vazifalar Harakatlar strategiyasi doirasida samarali amalga oshirilgan
islohotlarning uzviy davomi yoki boshqacha aytganda, yangi muvaffaqiyatning
boshlanishi bo’lib, u mamlakatning iqtisodiy farovonligini va boshlangan islohotlar
samarasini yanada oshirishga xizmat qiladi.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston Respublikasining budjet kodeksi. 2013-yil 26-dekabr.
2. O’zbekiston Respublikasining bojxona kodeksi. 2016-yil 20-yanvar.
3. Yoshlarga oid davlat siyosati to’g ‘risida O’zbekiston Respublikasining
Qonuni. 2016-yil 14-sentyabr
4. Soliq va budjet siyosatining 2017-yilga mo’ljallangan asosiy yo ‘nalishlari
qabul qilinganligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun
hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida. O’zbekiston
Respublikasining Qonuni. 2016-yil 27-dekabr.
5. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasi to’g’risida” gi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni. 2017- yil 7-
fevral.
6. “Ilmiy tadqiqot muassasalarining infratuzilmasini yanada mustahkamlash va
innovatsion faoliyatini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Qarori. 2017-yil 1-noyabr
7. “O’zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligi faoliyatini
tashkil etish to ‘g ‘risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori. 2017-yil 30-
noyabr.
8. “2018-2022 yillarda yuklar tashishning tashqi savdo yo’nalishlarini
diversifikatsiya qilish va transport infratuzilmasini takomillashtirish choratadbirlari
to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori. 2017-yil 2- dekabr.
9. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash -
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. - Т.: “O’zbekiston”, 2017.
10. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - Т.:
“O’zbekiston”, 2017. 11. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob
xalqimiz bilan quramiz. - Т.: “O’zbekiston”, 2017. - 488 b.
12. Karimov I.A. “Bizning maqsadimiz - erkin va farovon, demokratik hayot
qurish”. - Т.: “O’zbekiston’, 2015.
26

13. To’xliyev N., Haqberdiyev Q., Ermamatov Sh., Xolmatov N. O’zbekiston
iqtisodiyoti asoslari. - Т.: “O’zME”, 2006. - 280 b.
14. To’xliyev N. O’zbek modeli: taraqqiyot tamoyillari. -Т.: “O’zbekiston
milliy ensiklopediyasi”, 2014,
15. To’xliyev N. “Osiyo taraqqiyot modeli”. - Т.: “O’zbekiston”, 2015. - 176 b.
482 c / 1 )
16. Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiyev Sh.X. “Jahon iqtisodiyoti
va xalqaro iqtisodiy munosabatlar”. - Т.: Baktria-press, 2015. - 548 b.
17. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasining statistik
to’plamlari.
Foydalanilgan internet saytlari
1. www.zivonet.uz
2. www.nuu.uz
3. www.connect.uz
4. www.gov.uz
5. www.stat.uz
27

Купить