Oʻzbekiston iqtisodiyotidagi sikllar va inqirozlar. Tarix va zamonaviylik - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	97.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

18 Sotish

Oʻzbekiston iqtisodiyotidagi sikllar va inqirozlar. Tarix va zamonaviylik

Sotib olish

O zbekiston iqtisodiyotidagi sikllar va inqirozlar.Tarix vaʻ
zamonaviylik
MUNDAREJA
KIRISH ....................................................................................................................... 2
I BOB 1.1 O`ZBEKISTONNING IJTIMOIY-SIYOSIY RIVOJLANISH STRATEGIYASI:
YANGILANISH VA TARAQQIYOT YO`LI. ..................................................................... 5
1.2 IQTISODIYOT SIKLI ............................................................................................ 10
1.3 O`ZBEKISTONNING O`ZIGA XOS TARAQQIYOT YO`LINI TANLASHI .................. 17
II BOB ..................................................................................................................... 22
2.1 Inqirozlarning mazmuni va ularning turlari ..................................................... 22
2.2 IQTISODIY INQIROZ, KELIB CHIQISH SABABLARI VA O'ZBEKISTONDAGI
IQTISODIY MASALALAR VA KO'RILGAN CHORA TADBIRLAR. ................................. 27
XULOSA .................................................................................................................. 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: .......................................................... 36
1

KIRISH
Iqtisodiyot aholi yashashi, yaxshi hayot kechirishi uchun kerakli sohalardan
biri hisoblanib kelmoqda ekan, bu sohaga oid tushunchalarga ega bo'lish har bir
insonning ijtimoiy bilishi kerak bo'lgan bilimlariga aylanib kelmoqda. Shunday
asosiy masalalardan biri iqtisodiy inqiroz va uning sabablari bo'lsa, dolzarbligi
inqirozga qarshi chora tadbirlar ko'rinishini aniqlashdir. Jahon iqtisodiyotida
vujudga kelgan har qanday tugun, turli xil xurujlar ko’plab davlatlar qatorida
bizning mamlakatni ham chetlab o’tmaydi. Bu holatni oldini olish uchun qanday
choralar ko’rilgan va qanday masalalar oldimizda turganligini bilib olish har bir
inson uchun daxldor. O`zb е kiston R е spublikasida iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirish bilan bir vaqtda ma`naviy m е rosimizni, madaniy qadriyatlarimizni tiklash
va ularni xalqimizga е tkazish borasida k е ng ko`lamda faoliyat olib
borilmoqda.R е spublika Pr е zid е nti I.A. Karimov ta`kidlab o`tganid е k,
ma`naviyatning mohiyati shunchalik k е ngki, uni o`lchab ham, poyoniga е tkazib
ham bo`lmaydi. U inson uchun butun bir olamdir.Jamiyatimiz hayotida ma`naviy
kamolotni t е zlashtirish, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, milliy
qadriyatlarni o`rganish mustaqillikni mustahkamlashning asosiy vazifalaridan
biridir.
Hayotimizda ma`naviy kamolotni rivojlantirish, yoshlarni vatanparvarlik
ruhida tarbiyalashda-ajdodlarimizning bizgacha е tib k е lgan boy madaniy
m е roslarini o`rganish ham katta o`rin egallaydi. Shu sababli O`zb е kiston
R е spublikasi Pr е zid е nti tomonidan qadriyatlar, urf-odatlar, buyuk ota-
bobolarimizning bizga qoldirgan m е roslarini o`rganish va tarqib etish uchun k е ng
yo`llar ochildi. Bu boradagi tadbirlar mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq
amalga oshirila boshladi. Madaniy-ma`rifiy ishlarning rivojlanishi uchun davlat
tomonidan katta mablaqlar ajratildi. O`zb е kistondagi barcha davlat t е atrlari,
madaniyat uylari, san`at oliy o`quv yurtlari, folklor-etnografik guruhlar madaniyat
2

o`choqlariga aylanib qoldi. T е atr sahnalarida yangi zamonaviy sp е ktakllar qo`yila
boshlandi. MDO` dagi davlatlar ilan ijodiy hamkorlik yo`lga qo`yildi, turli xalqaro
anjumanlar o`tkazildi.Badiiy adabiyotda partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazaridan
yondoshishga ch е k qo`yildi. Bahovuddin Naqshband, F е ruz, Xo`ja Ahror,
Cho`lpon, Fitrat kabi allomalarning nomlari tiklanib, asarlari chop etildi.1991 yili
buyuk alloma, qazal mulkining sultoni Alish е r Navoiy yubil е yini o`tkazish katta
voq е a bo`ldi. Bu tantanaga baqishlanib R е spublikamizda shoirning asarlari
nashrdan chiqarildi. 1994 yil Mirzo Uluqb е k tavallud topgan kunining 600 yilligi
k е ng ko`lamda, jahon miqyosida nishonlandi. YuN Е SKO ning Parijdagi
qarorgohida yubil е yga baqishlangan haftalik va unga ko`rgazma
ochildi.Mustaqillik yillarida buyuk sohibqiron Amir T е murning 660 yilligi
bo`lib o`tdi. YuN Е SKO tomonidan 1996 yil «Amir T е mur yili» d е b e`lon
qilindi. Shu yili YuN Е SKO ning Parijdagi qarorgohida «T е muriylar davri, fan,
madaniyat va maorifning gullab yashnashi» mavzuida anjuman va unga
baqishlangan ko`rgazma ochildi.Mamlakatimizda «T е muriylar tarixi davlat»
muz е yi, Amir T е mur nomi b е rilgan boqlar, ko`chalar barpo etildi.
R е spublikamizda bizgacha е tib k е lgan boy m е roslarni o`rganish, milliy
o`zlikni anglash, ma`naviy qadriyatlarni rivojlantirishga katta e`tibor b е rilmoqda
va ularga nisbatan xalqimizning chuqur hurmat va ehtiromi ko`rsatilmoqda.
So`nggi yillarda tashkil etilgan «Oltin m е ros» jamqarmasi, Abdulla qodiriy
nomidagi «M е ros» nashriyotlari k е ng miqyosda ma`naviy-ma`rifiy ishlarni olib
bormoqda.
Islom olamining allomalari Iso at-T е rmiziyning 1200 yilligi, Mahmudaz
Zamahshariyning 920 yilligi, Najmiddin Kubroninng 850 yilligi, Bohovuddin
Naqshbandiyning 675 yilligi k е ng ko`lamda nishonlandi. Ularning boy asarlari
nashrdan chiqarildi.Barcha viloyatlar va shaharlarda har yili Alish е r Navoiy,
Bobur, Mashrab, Ogahiylarga baqishlanib k е chalar o`tkazildi, Jaloliddin
Mangub е rdining 800 yillik tavalludiga, «Alpomish» dostonini yaratilishining 1000
yilligiga baqishlangan turli k е chalar, bahslar tashkil etildi.
3

Ma`naviy hayotni takomillashtirish borasida 1994 yil O`zb е kiston
R е spublikasi Pr е zid е nti tomonidan ma`naviy qadriyatlarni o`rganish va uni
takomillashtirish borasida «Ma`naviyat va ma`rifat» jamoatchilik markazini tuzish
haqida farmon e`lon qilindi. Markaz tomonidan Imom al Buxoriyning yubil е yiga
baqishlab, qur`oni karimdan k е yin ikkinchi o`rinda turadigan «Al-Jom е `, as-
Sahiyh» (Ishonarli to`plam), «Al-adab, as-mufrad» (Adab durdonalari) o`zb е k
tiliga tarjima qilinib, nashrdan chiqarildi.1998 yili Imom al Buxoriy tavalludining
1225 yilligi, Ahmad al Farqoniy tavalludining 1200 yilligi jahon miqyosida k е ng
nishonlandi. Yubil е ylar munosabati bilan allomalar hayotiga baqishlangan ilmiy
anjumanlar va badiiy ko`rgazmalar ochildi.Bularning barchasi O`zb е kistonda
chinakam milliy qadriyatlarni tiklash uchun yuritilayotgan katta ishlardan dalolat
b е radi.
Ayniqsa, al Buxoriy xalqaro jamqarmasining ochilishi katta voq е a bo`ldi.
R е spublikamiz Pr е zid е nti Imom al Buxoriyning, Ahmad al Farqoniyning
mo``tabar nomlarini tiklash, xalqimiz, qolav е rsa, butun dunyo musulmonlariga
qaratilgan shaxsiy tashabbusi bilan ul-zoti shariflar sha`niga uluqvor yodgorliklar
va jamqarmalar tuzishga imkon yaratildi.Jamqarmaning maqsadi Imom al
Buxoriyning hayoti, ilmiy m е rosi, u yashagan davr fani va madaniyatiga oid
bo`lgan tarixiy manbalarni o`rganishdan iboratdir.
4

I BOB 1.1 O`ZBEKISTONNING IJTIMOIY-SIYOSIY RIVOJLANISH
STRATEGIYASI: YANGILANISH VA TARAQQIYOT YO`LI.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, davlat va jamiyatning barcha
sohalarida ulkan o‘zgarishlar ro‘y bera boshladi. “Islohotlarning mazmuni va
maqsadi, - dedi I.A. Karimov, - har bir O‘zbekiston fuqarosi, millati, e’tiqodi va
e’tiqodidan qat’i nazar, o‘zini shaxs sifatida namoyon qilishi, o‘z qobiliyati va
iste’dodini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlarni yaratishdir”.
Jahon tajribasiga, aholining milliy-tarixiy turmush tarziga,
mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlariga asoslanib, O‘zbekiston rahbariyati
jamiyatni isloh qilishda o‘ziga xos yondashuvlarni ishlab chiqdi. Transformatsiya
jarayonining o‘ziga xos xususiyati bir qator omillar bilan aniqlandi:
1980 yillarning oxiridagi inqirozli holatga xaos xususiyatlar:
• tadbirkorlik va xususiy mulkchilik ruhidan mahrum bo‘lgan totalitar
tizimdan meros qilib olingan rejalashtirilgan iqtisodiyot psixologiyasi;
• aholining faol siyosiy ishtirok etishining minimal tajribasi;
• kollektivistik prinsiplarga, davlat totalitarizimiga asoslangan milliy an’ana
va urf-odatlar;
*ijtimoiy tenglik, mehnat qilish huquqi, davlat tomonidan ta’minlanadigan
umumiy bepul ta’lim va sog‘liqni saqlashni kutish;
• mamlakatda o‘ziga xos urf-odatlarga va madaniyatga ega 100 dan ortiq
guruhlarni tashkil etuvchi rang-barang etnik tuzilma;
• aholining yuqori o‘sish sur’ati, ularning yarmidan ko‘pi qishloq joylarida
istiqomat qiladi va ularning 60 foizdan ko‘prog‘i 25 yoshdagi odamlardir.
Vaziyatni real baholagan mamlakat rahbariyati o‘zining rivojlanish yo‘lini
belgilab oldi, unga quyidagilar kiradi:
• ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni o‘rnatish;
• fuqarolar tinchligi va hamjihatligini ta’minlash;
*Milliy o‘ziga xoslikni rivojlantirish; O‘zbekiston fuqarolariga
vatanparvarlik va respublikasi uchun g‘urur hissini singdirish;
5

• qonun ustuvorligini mustahkamlash;
*Fuqarolarning irqi, millati, dini, yoshi va tilidan qat’i nazar huquqlari va
erkinliklariga rioya etilishi;
• xalq farovonligini, davlat va jamiyat farovonligini ta’minlash;
• faollik va tashabbusni qo‘llab-quvvatlash;
• tadbirkorlik erkinligi, boshqaruvning bozor shakllarini rivojlantirish va
rag‘batlantirish.
Islohotning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: islohotlarni
bosqichma-bosqich amalga oshirish; ularni amalga oshirishda davlatning etakchi
roli; kuchli ijtimoiy siyosat; faol tarkibiy siyosat; O‘zbekiston xalqlarining
madaniy qadriyatlari va an’analaridan faol foydalanish.
O‘zbekistonning o‘z taraqqiyot yo‘li to‘plangan xalqaro tajribadan ijodiy
foydalanishga asoslangan bo‘lib, unda milliy xususiyatlar, turmush tarzi, xalqning
urf-odatlari va madaniyati, butun dunyoda tan olingan modellarga muvofiq
yaratilgan davlat tuzilmalari va siyosiy institutlarni o‘zida ifoda etadi.
Suveren O‘zbekiston o‘zining yangilanish va taraqqiyot yo‘lini tanladi. YAngi
davlat oldida turgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muammolarning chuqurligi
muayyan sharoitlar kompleksini hisobga olgan holda, "o‘zbek modeli" deb
nomlangan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning o‘ziga xos modelini tanlashni belgilab
berdi. Ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan modelning mohiyati va mazmuni
davlat va konstitutsiyaviy tuzilmani tubdan o‘zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni
demokratlashtirish va uning siyosatdan ustunligi ta’minlash, davlatga bosh
islohotchi, islohotlarning tashabbuskori kabi vazifalarini yuklash, qonun
ustuvorligini erishish, kuchli ijtimoiy siyosat olib borish, islohotlarni bosqichma-
bosqich va izchil amalga oshirish kabilarni o‘zida mujassam etdi.
Mamlakatimiz, shunday qilib, Birinchi Prezident I.A. tomonidan ishlab
chiqilgan besh tamoyilga asoslangan o‘zining uzoq muddatli rivojlanish
strategiyasini tanladi. Bu tamoyillar O‘zbekistonning yangilanishi va rivojlanishi
uchun poydevor qo‘ydi, islohotlarning asosiy maqsadi - mustaqil, demokratik,
6

iqtisodiy rivojlangan, qonun va adolat tarafdori bo‘lgan davlat barpo etishdan
iborat ekanligini belgilab berdi.
Jamiyatni isloh qilish va yangilashni maqsad qilib qo‘ygan iqtisodiy
rivojlanishning o‘zbek modeli vazmin va muvozanatli vaziyatni ta’minlab,
O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun ishonchli to‘siq va xavfsizlikning etarli chegarasini
yaratdi, uni spekulyativ kapital ta’siridan va jahon moliya va fond bozorlarida
nazoratning yo‘qligidan xalos qildi. Ushbu modelning joriy etilishi makroiqtisodiy
barqarorlikni, moliya-bank sektorining barqaror ishlashini va valyuta
jamg‘armalarining o‘sishini ta’minladi.
Bozorga o‘tishning o‘zbek modeli - O‘zbekistondagi bozor tizimi tabiiy
ravishda tarixiy o‘tmishning xususiyatlari, milliy va madaniy qadriyatlari,
aholining xulq-atvor stereotiplari, tadbirkorlik turlari, ishlab chiqarishni boshqarish
shakllari va usullarini hisobga olgan ishlab chiqilgan bo‘lib, u sun’iy ravishda u
yoki bu turdagi xorijiy modelni avtomatik ravishda joriy etishni inkor etar edi.
SHu bilan birga, u tarkibiy, investitsiyaviy, kredit-moliya, valyuta, tashqi savdo
siyosatining umumbashariy tamoyillarini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, bu har xil
turdagi va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidagi mamlakatlarga jahon bozori
talablari asosida moslashishga imkon berdi. Ushbu chora-tadbirlar, aslida, barcha
mamlakatlar uchun bir xil, ammo ularning kombinatsiyasi, muayyan sharoitlarda
va har bir bosqichda ulardan foydalanishning tabiati va tartibi muayyan
o‘zgaruvchan mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyatning o‘ziga xos
xususiyatlari bilan belgilanadi.
Ma’lumki, mashhur va xalqaro miqyosda e’tirof etilgan “O‘zbek modeli”
quyidagi
beshta tamoyilga asoslanadi:
Birinchidan, iqtisodiyot siyosatdan ustun bo‘lishi kerak.
Ikkinchidan, qiyin o‘tish davrida davlat bosh islohotchi bo‘lishi kerak. Bu degani,
davlat mavjud sharoitda barcha odamlarning manfaatlarini ko‘zlab, islohotlar
jarayonini boshlashi, iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilashi,
suveren davlatimizning iqtisodiyoti, ijtimoiy sohasi va ijtimoiy-siyosiy hayotidagi
7

tub o‘zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va izchil amalga oshirishga bosh-qosh
bo‘lishi demakdir.
Uchinchidan, butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni huquqiy asosga, ya’ni
qonun ustuvorligiga asoslanishi kerak. SHundagina, iqtisodiy o‘zgarishlarning aniq
natijalariga erishish, amaliy kuchga ega bo‘lgan tasdiqlangan qonunlarga
asoslanib, ularni qaytarib bo‘lmaydigan holga keltirish mumkin.
To‘rtinchidan, real demografik vaziyatni, aholining mavjud turmush
darajasini hisobga olgan holda, bozor munosabatlariga o‘tishda odamlarni ijtimoiy
himoya qilish bo‘yicha oldindan qat’iy choralar ko‘rilishi kerak. Faqat kuchli,
samarali ijtimoiy himoya mexanizmi va ijtimoiy kafolatlar bilan, iqtisodiy va
siyosiy barqarorlikni saqlab, bozor iqtisodiyoti sari jadal rivojlanishni ta’minlash
mumkin.
Beshinchidan, yangi iqtisodiy bozor munosabatlarining shakllanishi muvozanatli,
puxta o‘ylangan, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.
Demokratik va iqtisodiy o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish
uchun barcha prinsiplar teng ravishda qat’iy rioya etish muhimdir. Bularning
barchasi iqtisodiy islohotlarning butun ichki mantig‘i, dinamikasi va xususiyatini
belgilovchi etakchi omillardir.
Bozor o‘zgarishlarining o‘zbek modelini tavsiflab, I.A. Karimov jumladan
shunday degan edi: "Bizning mustaqillik va taraqqiyot yo‘limiz respublika
xalqlarining turmush tarzi, o‘ziga xos shart-sharoitlari, urf-odatlari inobatga
olingan holda tanlangan. Ushbu yo‘l jahon amaliyotini, dunyoning iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarining ijobiy tajribasini ham hisobga oladi ".
Bir qator xorijiy ekspertlarning fikriga ko‘ra, "o‘zbek modeli" - bu
O‘zbekistonning milliy etakchisi I.A.Karimovning kashfiyotidir.
Bilasiz, buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati davlatning asosiy qonuni -
Konstitutsiya hisoblanadi. U huquqning umumiy tizimida asosiy o‘rinni egallaydi
va davlat va jamoat tashkilotlarining barcha qonunlari va boshqa huquqiy
normalari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
8

Biz Asosiy Qonunimizni yaratish tarixi va uni tayyorlashga unutilmas hissa
qo‘shgan insonlarning nomlari to‘g‘risida chuqur hurmat bilan gapiramiz.
O‘zbekistonning yangi Konstitutsiyasini ishlab chiqish g‘oyasi O‘zbekistonning
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan 1990 yil mart oyida ilgari surilgan
bo‘lib, bu uning kelgusi suvereniteti va demokratlashtirilishning asosi bo‘ldi.
Mustaqillik yillarida huquqni muhofaza qilish organlari va milliy xavfsizlik
tizimi ham yangi asosda yaratildi, mamlakatning chegaralari va suverenitetini
himoya qilishga qodir bo‘lgan Qurolli Kuchlarimiz shakllantirildi. Shu bilan birga,
tashqi aloqalarni ta’minlash uchun institutsional tuzilmalar - Tashqi ishlar vazirligi,
Tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiyalar vazirligi, Tashqi iqtisodiy
aloqalar milliy banki va boshqa ixtisoslashgan muassasalar shakllantirildi.
Milliy armiya mustaqillikning ajralmas ramzi va mustaqil davlatchilikning
muhim institutidir. Ma’lumki, mustaqillikka erishgunga qadar, O‘zbekiston boshqa
sobiq Sovet respublikalari singari o‘z Qurolli kuchlariga ega emas edi. Butun O‘rta
Osiyoni qamrab olgan va katta strategik ahamiyatga ega bo‘lgan Turkiston harbiy
okrugining markazi Toshkentda joylashgan edi. Shuning uchun O‘zbekistonda
suveren rivojlanishining dastlabki bosqichlaridan boshlab milliy armiyani tuzishga
ustuvor ahamiyat berildi. 1991 yil sentyabr oyida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimovning "O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa ishlari vazirligini
tuzish to‘g‘risida" gi qarori chiqdi va 1992 yil iyul oyidagi Farmon bilan u
O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi deb nomlandi.Shundan buyon
O‘zbekistonda 14 yanvar - Vatan himoyachilari kuni sifatida nishonlanib
kelmoqda.
Qabul qilingan Milliy xavfsizlik kontsepsiyasi asosida, tez o‘zgaruvchan
ijtimoiy-siyosiy vaziyatni, Markaziy Osiyo mintaqasida yuzaga kelishi mumkin
bo‘lgan tahdidlarni har tomonlama tahlil qilish asosida, O‘zbekiston Qurolli
kuchlarni qurish va tashkil etishning mutlaqo yangi prinsiplariga asoslangan
armiyani isloh qilish bo‘yicha uzoq muddatli dastur ishlab chiqildi.
Islohotning asosiy maqsadi - strategik va taktik vazifalarni samarali hal
qilishga qodir, davlat chegaralari va uning hududiy yaxlitligi hamda daxlsizligiga
9

har qanday tajovuzlarni zararsizlantirish va munosib ravishda qaytarishga qodir
bo‘lgan, zamonaviy, harakatchan, yaxshi qurollangan armiya tashkil etishdir.
1.2 IQTISODIYOT SIKLI
Har qanday mamlakat, shu jumladan, industrial rivojlangan mamlakatlar
ham iqtisodiy o'sish, iqtisodiy resurslarning to'la bandligi va narxlarning barqaror
darajasiga erishishga harakat qiladilar. Ammo uzoq muddatli iqtisodiy o'sish bir
tekis va uzluksiz bormaydi, u iqtisodiy beqarorlik davrlari bilan uzilib turadi.
Iqtisodiy o'sish ketidan doimo tanazzul kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan obyektiv
qonunlarning o'zgaitirib bo'lmaydigan ta ’siri ostida takror ishlab chiqarish
harakatida uzilishlar paydo bo'ladi va bu uzilish iqtisodiyot nomutanosibliklarining
keskin shaklda namoyon bo'lishi hisoblanadi. Bu holat iqtisodiy adabiyotlarda
iqtisodiyotning siklli rivojlanishi deb ataladi.
Ko'plab iqtisodchilar ortiqcha ishlab chiqarish sabablarini ochib berishga harakat
qilib, talabning ko'payishi va kamayishi. ishlab chiqarish hajmining o'sishi yoki
qisqarishi kabi hodisalaming davriy tavsifiga e’tibor qaratdilar. Bu hodisalarning
ro'y berish ketma-ketligidagi ma’lum izchillik ham aniqlandi. Siklli rivojlanishning
obyektivligi va realligi, uning iqtisodiy jarayonlar tavsifiga ta’siri nuqtai nazaridan
ahamiyatiligi to'g'risida bir qator taniqli iqtisodchilar, jumladan, A.Shpitgof,
M.Tugan-Baranovskiy, T.Veblen, U.Mitchell, J.M. Klark, J.Xiks, J.M.Keyns,
Y.Shumpeter va boshqalarning ilmiy asarlarida bayon etilgan.
Ta’kidlash lozimki, turli darslik va o'quv qo'llanmalarda mazkur muammoni
yoritishga ham turlicha darajada yondashiladi. Jumladan. akademiklar
V.I.Vidyapin, A.I.Dobrinin, G.P.Juravleva va L.S.Tarasevich umumiy tahriri
ostida tayyorlangan darslikda bu muammoga alohida mavzu orqali keng to'xtalib
o'tilgan. Unda iqtisodiy sikllar nazariyasi iqtisodiy o'sish nazariyasi bilan bir
qatorda iqtisodiy dinamika nazariyalari tarkibiga kirishi, iqtisodiy sikl tabiatining
o'zi esa munozarali va kam o'rganilgan muammolardan biri ekanligi ta’kidlangan.
Shuningdek, ijtimoiy hayotda siklli rivojlanishni tan oluvchi hamda inkor etuvchi
ikki yo'nalishdagi tadqiqotchilar mavjudligi ko'rsatilgan. Siklning mohiyatini ochib
10

berishda dastlab unga jismlar o'zaro ta’sir jarayonining natijasi sifatida qarab,
falsafiy qoidalar nuqtai nazaridan izohlashga harakat qilingan. Sikl fazalarini
ajratib ko'rsatishda markscha sanoat sikli nazariyasiga keng to‘xtab o'tilgan.
Shundan so'ng sikllarning asosiy turlari, bugungi kunga qadar mavjud bo'lgan
sikllar to‘g‘risidagi nazariyalar bayon etilgan.
Ba’zi bir darsliklarda esa iqtisodiyotning siklli rivojlanishi muammolariga
nisbatan qisqa, umumiy tarzda to'xtab o'tilgan.Ushbu xususiyatlarni hisobga olgan
holda iqtisodiy siklning mohiyati va uning fazalari bayoniga to'xtalib o'tamiz.
Iqtisodiy sikl deganda, odatda, iqtisodiyot rivojlanishining bir holatidan
boshlanib, birin ketin bir necha fazalarni bosib o‘tib, o'zining dastlabki holatiga
qaytib kelgunga qadar o'tgan davr tushuniladi. Iqtisodiyotning rivojlanishidagi
harakati bir sikl bilan to‘xtab qolmaydi. balki u to'xtovsiz to'lqinsimon harakat
sifatida davom etadi. Siklli harakat iqtisodiy o'zgarishning muhim omili,
makroiqtisodiy muvozanat unsurlaridan biri bo'lib, milliy xo'jalik turli tarkibiy
qismlarining amal qilishidagi notekislikni, uning rivojlanishidagi inqilobiy va
tadrijiy bosqichlarning, iqtisodiy taraqqiyotning almashuvini aks ettiradi.
Iqtisodiy sikl maxsus fazalar orqali amalga oshadi. Har bir faza iqtisodiy
rivojlanishdagi muayyan pallani ifodalab, o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi.
Odatda, iqtisodiy siklning inqiroz, turg'unlik, jonlanish, yuksalish fazalari ajratib
ko'rsatiladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida, navbatdagi fazaga
o'tish uchun sharoit yuzaga keladi.
Iqtisodiy siklning dastlabki fazasi inqirozdan boshlanib, u ishlab
chiqarishning pasayishida ifodalanadi. Inqiroz fazasining asosiy belgilari va o'ziga
xos xususiyatlari mazkur bobning 3-bandida batafsil bayon etiladi.
Inqirozdan keyin turg‘unlik fazasi boshlanib, u nisbatan uzoqroq davom
etadi. Bu fazada ishlab chiqarish darajasining barqarorligi ta’minlansa-da, u inqiroz
boshlanishidan oldingi darajaga nisbatan ancha past bo'ladi. Narxlarning pasayishi
to'xtab, ssuda foizlari pasayadi, tovar zaxiralari barqarorlashadi. Biroq
ishsizlikning yuqori darajasi saqlanib qoladi. Turg'unlik fazasi davomida iqtisodiy
faollik jonlanishi uchun sharoitlar vujudga kelishi nihoyasiga yetadi.
11

Jonlanish fazasida ishsizlik darajasi bir oz qisqarib, ishlab chiqarish darajasi
sekin-asta o'sib boradi. Narxlar ham asta ko'tarilib, ssuda foizi o'sa boshlaydi.
Iqtisodiyotning bandlik darajasining ortishi va foyda hajmining tezlik bilan o'sishi
jonlanish fazasining yuksalish bosqichiga o'sib o'tishiga imkoniyat yaratadi. Yangi
sikl yuksalishning boshlang'ich nuqtasi hisoblanadi.
Yuksalish fazasida ishchi kuchiga bo'lgan talabning kengayishi ishsizlikning
birmuncha kamayishiga hamda ish haqining o'sishiga olib keladiki, buning
oqibatida iste'mol tovarlariga, to'lovga bo'lgan talab kengayadi. Pirovard talabning
oshishi, o'z navbatida, iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga, bozorni
kengaytirishga jadal turtki beradi. Raqobat va foyda ketidan quvish oqibatida
nomutanosibliklarning to'planib borishidan iborat zanjirli reaksiya tezlashadi. Bu
bilan yangi inqiroz muqarrar bo'lib qoladi.
Hozirgi zamon iqtisodiy adabiyotlarida AQSh Iqtisodiy tadqiqotlar milliy
byurosi (NBER) tomonidan ishlab chiqilgan atamalardan keng foydalaniladi.3
Unga ko'ra, sikl o'z ichiga quyidagi to'rtta fazani, ya’ni yuqori nuqta (cho'qqi,
bum), qisqarish (retsessiya, tushkunlik), quyi nuqta (turg'unlik), jonlanish
(kengayish)ni oladi.
Iqtisodiy sikl nazariyalari . Sikllarning asosiy turlari Iqtisodiy sikllarning
kelib chiqish sabablari va ularga ta’sir ko'rsatuvchi omillarning chuqur va izchil
ravishda tadqiq etilishi turli ko'rinishdagi iqtisodiy sikl nazariyalarining vujudga
kelishiga olib keldi.Ko’pchilik hozirgi zamon iqtisodchilari iqtisodiy sikllarning
obyektiv tavsifini tan olib, bu hodisani unga ta’sir ko'rsatuvchi ichki va tashqi
omillami tahlil qilish orqali o'rganishni tavsiya qiladi. Iqtisodiy sikllarni tashqi
omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi nazariyani eksternal nazariya deb
atash qabul qilingan. Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va
iqtisodiy hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar
kiritiladi. Bu tashqi omillar ichidan quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin:
— urushlar, inqilobiy o'zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar;
— oltin, uran, neft va boshqa qimmatli resurslar yirik konlarining ochilishi;
12

— yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog'liq ravishda aholi
migratsiyasi, yer shari aholisi sonining o'zgarib turishi;
— ijtimoy ishlab chiqarish tarkibini lubdan o zgartirishga qodir bo'lgan
texnologiya, tadqiqotlar va innovatsiyalardagi qudratli o'zgarishlar.
Internal nazariya iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o'ziga xos ichki
omillar tug'diradi deb hisoblaydi.
Asosiy kapitalning jismoniy xizmat muddati ko'pchilik iqtisodchilar
tomonidan iqtisodiy siklni keltirib chiqaruvchi muhim omillardan biri sifatida
qaraladi.
Agar bir yoki bir necha tarmoqda mashina-uskunalarga talabning keskin
ortishini keltirib chiqaradigan iqtisodiy o'sish boshlansa, tabiiyki, bu hoi mashina
va uskunalar to'liq eskiradigan har 10-15 yildan keyin takrorlanadi.
Boshqa ichki omillardan qo'yidagilar ajratib ko'rsatiladi:
— shaxsiy iste’molning o'zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi);
— mablag'lar hajmi;
— investitsiyalar, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va
yangi ish
joylarini vujudga keltirishga yo'naltiriladigan ishlab chiqarish, talab va
takliflar hajmiga ta’sir ko'rsatishga qaratilgan davlat iqtisodiy siyosatining
o'zgarishi.
Iqtisodiy sikllarning kelib chiqishini faqat eksternal yoki internal nazariya
orqali tushuntirish ko'pam to'g'ri emas. Iqtisodiy sikl va umuman, iqtisodiy
tizimdagi miqdoriy hamda sifat o'zgarishlar tashqi va ichki omillar oqibatida kelib
chiqishi mumkin emas.
Shuningdek, iqtisodiyotning siklli rivojlanishi sabablarini izohlashda bir
qator quyidagi nazariyalar ham ilgari suriladi:
Sof monetar nazariya. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha, bozor
iqtisodiyotida markaziy o'rinni pul va kredit egallaydi. Iqtisodiyotning siklli
o'zgarishi, eng awalo, pul massasining oqimini o'zgartirishga bog'liq.
13

Iqtisodiy faollikning o'sishi, iqtisodiyotning ravnaq topishi uning tuig'unlik
bilan almashinib turishiga yagona sabab pul oqimining o'zgarishidir. Tovarlarga
talabning ortishi natijasida savdo, chakana narx o'sib, ishlab chiqarishning
kengayishiga olib keladi.
Pul oqimi (iste’mol xarajatlari summasi) pul miqdorining o'zgarishi
natijasida o'zgaradi. Pul miqdorining kamayishi iqtisodiy faoliyat faolligini
pasaytiradi.
Pul va kredit tizimi beqaror tavsifga ega ekanligi sababli, pul oqimini
barqarorlashtirish murakkab hisoblanadi. Hozirgi paytda kredit pullari to'lov va
muomala vositasi sifatida asosiy rolni o'ynaydi. Aynan bank tizimi kredit pullami
yaratadi, shunga ko'ra, pul oqimining o'zgarishida banklaming hisob stavkalari
katta ahamiyat kasb etadi. Bu nazariyaning ayrim namoyandalari pulni harakatga
keltiruvchi kuch sifatida qarab, muvozanatning buzilishiga asosiy sabab deb
ko'rsatadilar.
Ikkinchi guruhi esa pul tizimi mutanosiblikni buzmaydi, faqat
mutanosiblikning buzilishiga olib keluvchi boshqa omillar uchun sharoit yaratadi,
degan fikrni ilgari suradilar. Muvofiq ravishda monetar va nomonetar yo'nalish
vujudga keldi.
Monetar nazariyaning e’tiborli tomonlari sifatida quyidagilarni keltirish
mumkin:
1) yuksalish fazasi davrida kreditni kengaytirish tufayli kelib chiqqan ishlab
chiqarish tuzilmasi nomutanosibliklari tahlil qilinadi;
2) mazkur nomutanosibliklarning salbiy oqibati sifatida kelib chiquvchi
inqirozlar
tahlil qilinadi.
Shunday qilib, bu nazariya jamg'arishning davriy ravishda oshib ketishi va
mutanosiblikning buzilishini asosiy sababi sifatida pulni ko'rsatadilar. Nomonetar
nazariya tarafdorlari esa, texnologik o'zgarishlar, yangiliklar, ixtirolaming
ahamiyatini alohida ta’kidlab, pul jamg'arishning ko'payib ketishidagi rolini
14

ko'rsatishadi. Monetar va nomonetar yo'nalish o'rtasidagi farq uncha katta emas,
biri ikkinchisini to'ldiradi.
Har ikkala nazariya ham oxir-oqibat iqtisodiy faollikning kuchayishiga
iste’mol emas, balki investitsiya sabab bo'ladi, degan fikrni ilgari suradi.
Iqtisodiy sikllarni iste’mol tovarlariga talabni o'zgarishiga bog'lab,
akseleratsiya tamoyiliga e ’tibor qaratiladi. Bu tamoyil mohiyatiga ko'ra, texnik
sabablar tufayli iste’mol tovarlariga bo'lgan talabning ozginagina o'zgarishi ishlab
chiqarish uchun zarur tovarlarga talabning keskin o'zgarishiga olib keladi.
Yetarlicha iste’mol qilmaslik nazariyasi. Bu nazariyaning mohiyati ko'proq
jamg'arib, samarali darajada iste’mol qilmaslik jamiyat siklli rivojlanishining
sababi qilib ko'rsatiladi.
1. Mablag'ni jamg'arish, boshqacha aytganda, xazinaga aylantirish
turg'unlikka olib kelishi mumkin, chunki bu mablag' investitsiyalash uchun
foydalanilmaydi.
2. Pulni jamg'arish iste’mol tovarlariga talabning qisqarishiga olib keladi, chunki u
iste’molga sarflanmaydi.
3. Natijada investitsiyaga nisbatan pul shaklidagi jamg'arish hajmi o'sib
borib, iste'mol tovarlariga talab kamayib boradi, taklif esa ortadi, narx pasayadi,
iste’mol tovarlari bozoridagi qiyinchiliklar inqirozga olib keladi.
Jamg‘arish nazariyasi. Bu nazariyaga ko'ra, iqtisodiy sikl ishlab chiqarish
vositalari yoki kapitallashgan investitsion tovarlar ishlab chiqarish bilan bog'liq.
Kundalik iste’mol tovarlari ishlab chiqarish bilan uzoq muddat foydalaniladigan
tovarlar va ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish sikllari o'rastida katta farq
bor.
Kundalik iste’mol mollari doimiy ravishda iste’mol qilinadi. Ularning
iste’mol miqdori o'zgargan taqdirda ham uncha katta o'zgarishlar sodir bo'lmaydi.
Uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar doimiy ravishda xarid qilinmaydi. Balki
ular iste’molchi daromadi ko'paygan paytdagina sotib olinadi. Uzoq muddat
foydalaniladigan tovarlarga talab barqaror emas. Ishlab chiqarishni davom ettirish
uchun kapital tovarlar ishlab chiqarish zarur.
15

Iste’mol o'sgan sari kapital tovarlarga talab ham ortadi. Bunda ishlab
chiqarish tarkibida nomutanosibliklar yuz beradi, ya’ni iste’mol tovarlari, uzoq
muddat foydalaniladigan va kapital tovarlar o'rtasida nisbatlar buziladi.
Inqirozning sababi pul yetishmasligi, bank rezervlarining kamligi tufayli
emas, balki ana shu nisbatlaming buzilishidir. Lekin ko'pchilik iqtisodchilar yetarli
darajada iste’mol qilmaslik inqirozning sababi emas, balki uning oqibatidir, deb
ta’kidlaydilar. Ya’ni iste’molchilar daromadlarini ko'proq jamg'arishga
ajratganlaridan emas, balki to'lov qobiliyatining yetarli emasligidan, ya’ni xarid
qilish uchun pulning yo'qligidan kelib chiqadi.
Psixologik nazariya. Iqtisodiyotning siklli rivojlanishini tushuntirishda
iqtisodiy nazariyalar bilan bir qatorda psixologik nazariyalar ham keng o'rin olib
bormoqda. Psixologik nazariya tarafdorlariga J.M. Keyns, U.Mitchell, F.Xayek va
boshqalarni kirtish mumkin. Ulaming fikricha, insondagi optimizm va pessimizm
faoliyat aktivligiga obyektiv iqtisodiy omillar. foiz me’yori, pul oqimi, foyda va
boshkalar ta’sir ko'rsatib, buning natijasida ishlab chiqarishning qisqarishi yoki
kengayishi ro'y beradi.
Kreditning kengayishi, talab va ishlab chiqarishning o'sishi odamlarning
kayfiyatini ko'taradi va aksincha. Bundan tashqari, kishilar borgan sari likvidligi
yuqori bo'lgan pul jamg'arishga moyilligi ortib borishi va o'z navbatida, iqtisodiy
rivojlanishga ta’sir etishini ko'rsatishadi.
16

1.3 O`ZBEKISTONNING O`ZIGA XOS TARAQQIYOT YO`LINI
TANLASHI
Siyosat va uning institutlari jamiyatdagi til imkoniyatlarisiz o z maqsadlariniʼ
amalga oshirolmaydi. А yni vaqtda, tilning o zi ham siyosatning u yoki bu tarzdagi
ʼ
ta siriga uchraydi. Ma lumki, til davlat tomonidan alohida siyosat va rejalashtirish
ʼ ʼ
ob ektiga aylanib boradi.
ʼ А dabiyotlarda “maxsus siyosiy til”, “siyosatning
funktsional uslubi”, “siyosatning maxsus lug at tarkibi”, “maxsus siyosiy leksika”
ʼ
singari iboralar uchraydi. Bizning nazarimizda, “siyosat tili” va “siyosiy ibora”
tushunchalari, birinchidan, sinonimlar, ikkinchidan, “maxsus siyosiy til” va
“siyosatning funktsional uslubi” iboralariga nisbatan birmuncha umumiyroq tarzda
namoyon bo ladi. Binobarin, ular biz o rganayotgan fenomenni imkon qadar to la
ʼ ʼ ʼ
qamrab oladi. Endi siyosat tilining o ziga xosligi nimadan iborat degan savolga
ʼ
javob berishga harakat qilamiz. V.Shmidt uni quyidagicha izohlaydi: “Siyosiy
leksikaning umumiy alomati uning mafkuraviyligidadir”. Bu fikrga qo shilish
ʼ
mumkin emas deb hisoblaymiz. Chunki, birinchidan, mafkuraning siyosiy,
huquqiy, diniy va boshqa turlari mavjud. А lbatta, V.Shmidt boshqacha mafkurani
emas, aynan siyosiy mafkurani nazarda tutayotganligi tushunarli. Ikkinchidan,
siyosiy ong siyosiy mafkuraga borib taqaladimi? Bunga ham qo shilib bo lmaydi.
ʼ ʼ
Uchinchidan, mafkura shunday ma naviy hosilaki, unda voqelik xususiy
ʼ
manfaatlar prizmasi orqali aks etadi. Ongda ijtimoiy voqelikni bunday ifodalash
siyosiy ongdir. Biroq bu tugal xulosa emas, chunki unda esa ijtimoiy psixologiya
qaror topgan. Endi yana siyosat tiliga qaytamiz. Buning uchun umumiy o ziga
ʼ
xosligini aniqlab olishimiz zarur. Til doimiy o zgarib turuvchi, jamiyat va
ʼ
madaniyatda qator, ya ni ifodalash, anglatish, o rganish, axborot yetkazish,
ʼ ʼ
kommunikativ kabi vazifalarni bajaruvchi tizimdir. U axborotni saqlash, jamlash
va yetkazib berish, insoniy faoliyat, fe l-atvorni boshqarishning o ziga xos
ʼ ʼ
ijtimoiy-madaniy vositasi hamdir. Odatda, tadqiqotchilar tilning amal qilishi va
rivojlanishida “ikki o zaro bog liq tomonlarni ajratib ko rsatadi: til tuzilmasi va til
ʼ ʼ ʼ
ijtimoiy funktsiyalarining rivojlanishi jarayonlarga ongli aralashish uchun imkon
17

yaratadi”. Bizning fikrimizcha, bunday mustaqillik garchi turli tarixiy davrlar va
siyosiy tartibotlar sharoitida kechiksa-da, mutlaq mustaqil hodisa emas. Chunki til
ijtimoiy va ijtimoiy-tarixiy fenomen sifatida namoyon bo ladi. ʼ А yni vaqtda, o z ʼ
tuzilmasi yoki qurilishi jihatidan olingan til ijtimoiy vazifalariga ko ra tanlangan
ʼ
tilga nisbatan mustaqilroq bo ladi. Biroq bu barcha tillarga tegishli xususiyat
ʼ
sifatida qabul qilinadi. Bundan esa siyosat tilining o ziga xosligini ajratib
ʼ
ololmaymiz. Endilikda tilni jamiyat va madaniyat kontekstida qarash lozim. Bu
yerda bir qator tillarni ajratib ko rsatish mumkin. Bunday o zgaruvchan holat
ʼ ʼ
jamiyat va madaniyat murakkab tuzilmaga ekanligidan kelib chiqadi. Shuningdek,
madaniyatning ham turli sohalari (fan, din, san at, siyosat, huquq va h.k.) mavjud.
ʼ
Bunday sohalarning har birida o z tili shakllanadi. Jamiyatdagi bu
ʼ
ixtisoslashgan sohalar bilan bir qatorda kundalik hayotning uncha qat iy
ʼ
belgilanmagan sohasi ham mavjud. Unda “tabiiy til” deb atalmish til, ya ni ko plab
ʼ ʼ
asrlar davomida shakllangan va kishilarning kundalik hayot faoliyati va o zaro
ʼ
munosabatlari vositasi bo lib xizmat qilgan faoliyat shakli sifatida namoyon
ʼ
bo ladi. Rivojlangan madaniyatda bu til ikkita asosiy, ko pincha aniq
ʼ ʼ
chegaralanmagan ko rinishda mavjud bo ladi: 1) oddiy xalq tili ko rinishida; 2)
ʼ ʼ ʼ
adabiy til ko rinishida. Tabiiy til ixtisoslashmagani uchun funktsional bo lmagan
ʼ ʼ
til hisoblanadi. Jamiyatning nisbatan mustaqil sohalariga xizmat ko rsatuvchi tillar
ʼ
ushbu sohalar ichida yaratiladi va shuning uchun ham ixtisoslashgan tillar deb
ataladi. А lbatta, bunday til tabiiy tilsiz (birinchi navbatda, adabiy tilsiz) mavjud
bula olmaydi. Biroq tabiiy til ham bu yerda o zi qo llanilayotgan til sohasiga
ʼ ʼ
bo ysundirilgan bo ladi. Ixtisoslashgan til maxsus soha va faoliyatga (kasbga,
ʼ ʼ
mashg ulot turiga va h.k.) xizmat ko rsatadi, shuning uchun funktsional tildir. Shu
ʼ ʼ
o rinda ta kidlash joizki, har qanday til - funktsional til ham, funktsional
ʼ ʼ
bo lmagan til ham tuzilmali va funktsional tomonlarga ega. Binobarin, mazkur
ʼ
holatda gap tilning funktsional tizimi to g risida emas, balki butun tilning
ʼ ʼ
funktsionalligi to g risida bormoqda. Siyosat tili yoki siyosiy tilning o ziga xosligi
ʼ ʼ ʼ
shundan iboratki, u siyosatni amalga oshirish, siyosiy maqsadlarga erishish vositasi
sanaladi. Shu jihati bilan u yuridik, ilmiy, falsafiy tibbiyot va boshqa har qanday
18

funktsional tildan farq qiladi. Biroq siyosat tili tilning barcha qolgan qismlari,
umumiy til lug at tarkibi bilan chambarchas bog liqdir. ʼ ʼ А yni vaqtda, siyosat tili
tibbiyot, texnika yoki yuristprudentsiya tilidek aniq ajralib turmaydi. Shu asnoda
siyosat tili va umumiy til lug at tarkibi o rtasida doimiy o zaro almashuv boradi:
ʼ ʼ ʼ
siyosiy atamalar, so zlar va iboralar umumiy til lug at tarkibi boyligiga aylanadi,
ʼ ʼ
aksincha, umumiy til lug at tarkibidagi ko p so zlar va iboralar siyosat tili tarkibiga
ʼ ʼ ʼ
o tadi. Shu tariqa, siyosiy atamalar u yoki bu darajada o zining terminologik
ʼ ʼ
xususiyatini yo qotadi, umumiy til lug at tarkibidagi so zlarga esa maxsus
ʼ ʼ ʼ
(siyosiy) ma nolar beriladi. “Yuqorida keltirilgan qarama-qarshi tendentsiyalar
ʼ
natijasi,- deb ta kidlaydi V.Shmidt, - siyosiy til va umumiy til omonimlarining
ʼ
birgalikda mavjud bo lishidir”. Siyosiy tilning o ziga xos xususiyatlarini yana
ʼ ʼ
quyidagilar bilan izohlash mumkin, birinchidan, siyosat jamiyatning turli-tuman
sohalari va darajalari bilan o zaro munosabatga kirishadi, bu ko pincha bevosita va
ʼ ʼ
boshqa sohalarga nisbatan ko proq yuz beradi. Chunki siyosat butun jamiyat uchun
ʼ
mo ljallangan (albatta, gap ichki siyosat to g risida bormoqda), siyosiy jarayonlar
ʼ ʼ ʼ
aholining barcha guruhlari va qatlamlarini qamrab oladi. Ikkinchidan, tilning bu
shakli siyosiy kurash, munozaralarda, o z yo lini ishonchli qilib ko rsatish va
ʼ ʼ ʼ
boshqa holatlarda ishlatiladi. Uchinchidan, siyosat tilining eng jiddiy
xususiyatlaridan yana biri u kimga yo naltirilgan bo lsa, uni ishontirishdir. Siyosat
ʼ ʼ
tili bir turlik va yaxlit narsa emas. U muayyan tuzilishga ega. Bu tuzilishni: 1)
yadro va uning atrofidagi bir qator jamlangan doiralar; 2) bir-biriga nisbatan
bo ysundirilgan qator bosqichlar ko rinishida tasavvur qilish mumkin. Bizning
ʼ ʼ
nazarimizda, bu ikki model ь bir-birini to ldiradi, alohida olinganda esa ular siyosat
ʼ
tilining butun tuzilmasini aks ettirmaydi. Birinchi modelda maxsus siyosiy
atamalar asos vazifasini o taydi. U siyosat sohasidagi muhim vazifani o z
ʼ ʼ
zimmasiga oladi. M.M.Baxtin atamaning o ziga xosligi haqida shunday yozadi:
ʼ
“ А tamada u chet tildan kirib kelmagan bo lsa-da, ma nolarning barqarorlashuvi,
ʼ ʼ
metafora kuchining zaiflashuvi yuz beradi, ko p ma nolilik yo qoladi.
ʼ ʼ ʼ А tamaning
bir ma noli ekanligi uni boshqa tushunchalardan alohida ajratib turadi”. Bizning
ʼ
nazarimizda, siyosiy atamalar doimo ham qat iy bir ma noli bo lavermaydi. Turli
ʼ ʼ ʼ
19

siyosiy tizimlarda aynan bir ma noli so zlar butunlay qarama-qarshi fikrlarniʼ ʼ
ifodalashi mumkin. Bunday holatni huquq, tibbiyot va texnika va boshqa sohalarda
ham uchratish qiyin. Ma lumki, siyosat tashqi va ichki siyosatga, ichki siyosat esa
ʼ
bir qator bo limlarga (iqtisodiy siyosat, madaniy siyosat ta lim sohasidagi siyosat
ʼ ʼ
va boshqalarga) bo linadi. Shuning uchun siyosat tilining negizida, uning
ʼ
terminologiyasida quyidagilar yotadi: a) barcha siyosat (ya ni ham ichki, ham
ʼ
tashqi siyosat) uchun umumiy bo lgan atamalar; b) tashqi va ichki siyosatga
ʼ
mansub bo lgan atamalar ajratib ko rsatiladi. Biroq ichki siyosat, o z navbatida,
ʼ ʼ ʼ
tarmoqlarga bo linadi. Binobarin, bu yerda ham butun ichki siyosat uchun umumiy
ʼ
bo lgan atamalar va uning tarmoqlaridan faqat biriga xos bo lgan atamalar ajratib
ʼ ʼ
ko rsatiladi. Siyosat tilda madaniyatning turli sohalari va aholining turli
ʼ
qatlamlaridan o zlashtirilgan, targ ibot, siyosiy tadbirlar mohiyatini izohlash,
ʼ ʼ
ommaga tanilish, ya ni jamoatchilik bilan aloqalarni mustahkamlash maqsadlarida
ʼ
qo llaniladigan leksika o z ifodasini topadi. Siyosiy tilning yuqori bosqichini
ʼ ʼ
rasmiy til egallaydi. Bu tashqi siyosiy faoliyatda turli-tuman deklaratsiyalar,
bayonotlar, memorandumlar, notalar, ichki siyosiy faoliyatda esa siyosiy dasturlar,
dekretlar, qarorlar, farmonlar va boshqalar tilidir. Bu til qat iy tanlab olingan,
ʼ
sinovdan o tgan atamalardan tashkil topadi. Ular hissiy jihatdan betaraf va asosan
ʼ
tinglovchilarning intellektual darajasiga mo ljallangan. Undan quyiroqda esa
ʼ
muloqotlar tili joylashadi. Uning vazifasi muloqotda ishtirok etuvchi tomonlar
o rtasida (bular boshqa davlatlar, partiyalar yoki tashkilotlarning vakillari bo lishi
ʼ ʼ
mumkin) kelishuvga erishish yoxud loaqal til darajasida manfaatlar umumiyligini
ta minlashdir. Diplomatik muloqotlar tili ushbu darajaga mansubdir. Mazkur
ʼ
darajadagi til uncha rasmiy emas, atamalarda va shakllanishda birmuncha
moslashuvchanroq. Undan yana quyida siyosiy tarbiya tili joylashadi. Uning
vazifasi – me yoriy tuzilmalarga erishish va fuqarolarda siyosiy yondashuvlarni
ʼ
shakllantirish hisoblanadi. Ushbu darajadagi til hissiyligi, ifodaliligi,
moslashuvchanligi va dalil-isbotlarga tayanishi bilan xarakterlanadi. Siyosiy
tarbiya tili ta lim sohasida, ommaviy kommunikatsiya vositalarida keng
ʼ
qo llaniladi. Siyosat tili tuzilmasining eng quyi darajasini siyosiy targ ibot tili
ʼ ʼ
20

tashkil etadi. U siyosiy nutqlar, partiyalarning baholar va fikrlar tuzilmasini
o zgartirish yoki aksincha, ularni mustahkamlash uchun targ ibot jarayonlaridaʼ ʼ
ishlatiladi. U ko p jihatdan siyosiy tarbiya tiliga o xshashdir, ammo undek
ʼ ʼ
moslashuvchan va dalillarga to la emas. Bu tilda maxsus siyosiy atamalar deyarli
ʼ
qo llanilmaydi, biroq qochirim, kesatiq, baho berishdagi mubolag a va
ʼ ʼ
boshqalardan foydalaniladi. Bu til saylov kampaniyalarida, xususan, RR
texnologiyalardan foydalanilayotganda keng qo llaniladi. Siyosiy targ ibot
ʼ ʼ
darajasidagi til ancha mavhumdir. Buning sababi u imkon qadar keng auditoriyaga
mo ljallanganligidir. Unda shiorlar alohida o rin egallaydi. Bular o ta funktsional
ʼ ʼ ʼ
so zlardir; bular fikrlarni shakllantirish va ularni o zgartish sohasidagi ommabop
ʼ ʼ
nutqning ajralmas qismidir. So z o z-o zidan shiorga aylanmaydi. Masalan
ʼ ʼ ʼ
“demokratiya”, “taraqqiyot”, “birdamlik” kabi so zlar fan tilida shior ma nosida
ʼ ʼ
qo llanilmaydi. Bular tushunchalar hisoblanadi. Shiorbop so zlar esa tushunchalar
ʼ ʼ
emas, balki nutq, siyosiy nutq fenomenidir. Shu asnoda shiorbop so zlarda
ʼ
ularning axborot jihati ikkinchi o ringa tushib qoladi va hatto butunlay siqib
ʼ
chiqarilishi ham mumkin. Natijada, ularning o rnini esa funktsional ahamiyatga
ʼ
ega bo lgan mafkuraviy jihatlar egallaydi.
ʼ
21

II BOB
2.1 Inqirozlarning mazmuni va ularning turlari
Siklli rivojlanishning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. Shunga
ko'ra, ushbu fazanining mazmuni va uning turlarini batafsil ko'rib chiqish
maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Inqiroz bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarar ravishda inqiroz bilan
tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy
kapitalning ortiqcha jamg'arilishi uning hamma funksional shakllarida namoyon
bo'ladi.
Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlilik qisqaradi, ammo narxlar
pasayish tamoyiliga berilmaydi. Bu fazaning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va
bandlilik o'zining eng past darajasiga tushib ketishi orqali tavsiflanadi. Shunga
ko'ra, iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga
aytiladi.
Inqirozning sababi shundan iboratki, jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlar
massasi to'lovga qobil talabga mos kelmay (undan oshib ketadi yoki kam bo'ladi)
qoladi. Natijada ishlab chiqarishning bir qismi to'xtab qoladi, tovarlar ishlab
chiqarish kamayadi, ishlab chiqarishning o'sish davri uning tushkunligi bilan
almashinadi. Iqtisodiyotning o'sishi inflyatsiya, ya’ni narx darajasining asossiz
ravishda keskin ko'tarilishi sababli orqaga ketadi. Shunday davrlar ham bo'ladiki,
bunda iqtisodiy o'sish bandlilik hamda ishlab chiqarishning past darajasiga o'rin
beradi, ayrim hollarda narx darajasining ko'tarilishi bilan birga ishsizlik ham
keskin o'sadi. Qisqacha aytganda, iqtisodiy o'sishning uzoq muddatli tamoyillari
ham ishsizlik, ham inflyatsiya oqibatida uzilib qoladi va murakkablashadi.
Inqirozlarning asosiy sababi — takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va
nomutanosibliklardir. Bu avvalo, ishlab chiqarish hamda uning natijalarini
o'zlashtirish o'rtasidagi nomutanosiblik bo'lib, u turli ishlab chiqarish usullari va
iqtisodiy tizimning har xii nusxalarida turli shakllarida namoyon bo'ladi.
22

Ishlab chiqarish bilan iste’mol, talab va taklif o'rtasidagi vaqti-vaqti bilan
yuzaga kelib turadigan nomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlaming yuzaga
chiqish imkoniyatini saqlaydi.
Rivojlangan tovar xo'jaligi paydo boigunga qadar ishlab chiqarishning
keskin qisqarishi, odatda, tabiiy ofatlar (qurg'oqchilik, toshqinlar va h.k.) yoki
urushlar va ular keltiradigan vayronagarchiliklar bilan bog'liq bo'lgan. Yirik
mashinali ishlab chiqarishga o'tilgan davrdan keyingi vaqtivaqti bilan iqtisodiyotni
larzaga solib turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga siklik
tavsifni kasb etadi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro‘y bersada, ularni umumiy,
o'xshash tomonlarini nazarda tutib, guruhlarga ajratish mumkin.
Xo'jalik tizimida muvozanatning buzilishi miqyosiga ko‘ra, inqirozlarni
umumiy hamda ayrim sohalarda yuz beradigan inqirozlarga bo'lish mumkin.
Umumiy inqirozlar butun milliy xo'jalikni qamrab olsa, ikkinchisi qisman, ya’ni
ayrim sohalar yoki tarmoqlardagi tanglik sifatida ro'y beradi.
Ayrim sohalardagi inqirozlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
Pul-kredit sohasidagi inqiroz. Mamlakatda pul-kredit tizimining tang
ahvolga tushishi bo'lib, bunda lijorat va bank krediti qisqaradi. Aksiya va
obligatsiyalarning kursi, bank foizi tushib ketishi natijasida banklar sinib, yalpi
holda bankrotlikka uchraydilar.
Valyuta inqirozi. Bunda milliy valyutaning obro'si tushib ketadi. Bankda
valyuta zaxirasi tugab, milliy valyuta kursi tushib ketadi.
Birja inqirozi. Bu tanglik birjada qimmatli qog'ozlar kursining tezda tushib
ketishi, ularni emissiya qilishning qisqarishi, fond birjalari faoliyatidagi chuqur
tushkunlikda ifodalanadi.
Ekologik inqiroz. Atrof-muhitni, eng awalo, inson sog'lig'ini yo'qotish,
umrini qisqartirishga olib keladigan darajada vaziyatni vujudga kelishida
ifodalanadi. U sanoatning shiddatli tarzda o'sishiga yo'l qo'ymaydi.
Tarmoqlar inqirozi. Bu milliy xo'jalikni biron-bir tarmog'ini qamrab, ishlab
chiqarishning tarkibiy o'zgarishi yoki normal xo'jalik aloqalarining buzilishi tufayli
yuz beradi.
23

Tarkibiy inqirozlar. Iqtisodiyotdagi inqirozlardan bir ko'rinishi yoki uning
bir turi
tarkibiy inqirozlardir. Bu inqirozlarni ishlab chiqarishning ayrim sohalari
bilan tarmoqlar rivojlanishi o'rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi.
Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan, iqtisodiy
faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo'ladi. Masalan, bayramlar
arafasidagi xarid qilish, iste’molchilik tovarlarining faollik sur’atida, asosan,
chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo'jaligi,
avtomobil sanoati, qurilish ham qandaydir darajada mavsumiy tebranishlarga
duchor bo'ladi.
Iqtisodiy faollik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoyillarga, ya’ni uzoq
muddatli davr, masalan, 25, 50 yoki 100 yil davomida iqtisodiy faollikning ortishi
yoki pasayishiga bog'liq. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ayrim mamlakatlarda
(masalan AQSh) uzoq muddatli tamoyil sezilarli iqtisodiy o'sish bilan tavsiflansa,
boshqalari uchun iqtisodiy o'sishning sekinlashuvi xos.
Iqtisodiy faollikning tebranishini tushuntiruvchi ko'plab qarashlar mavjud
bo'lishiga qaramasdan, ko'pchilik iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlik
darajasini bevosita aniqlovchi omil umumiy yoki yalpi sarflar darajasi hisoblanadi,
deb tasdiqlaydi.
Agrar inqiroz. Qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb
ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo`ladi:
1) qishloq xo'jalik mahsulot - larining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi,
uning sotilmay qolgan juda katta zaxiralarining to'planishi;
2) narxlaming pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayishi;
3) fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo'lishi, ularning qarzlarini
ortishi;
4) qishloq aholisi o'rtasida ishsizlarning ko'payishi.
Qishloq xo'jaligida takror ishlab chiqarish o'ziga xos xususiyatlarga ega
bo'lganligi sababli, agrar inqirozlar o'ziga xos tavsif kasb etadi. Agrar inqirozlar
sanoat sikllariga qaraganda, odatda, ancha uzoqroqqa cho'zilib boradi.
24

Birinchi agrar inqiroz XIX asrning 70-yillarida boshlanib, har xil shakllarda
90-yillar o'rtasigacha davom ctgan edi. Birinchi jahon urushidan keyin, aholining
xarid qobiliyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar
inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishga qadar davom
etdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80-yillargacha davom etdi.
Agrar inqirozlarning cho'zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar:
a) yerga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida, u qishloq xo'jalik ishlab
chiqarishining rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi;
b) yer rentasining mavjud bo'lishi va uning uzluksiz sur’atda o'sib borishi.
Yer rentasining, avvalo, absolyut rentaning ko'payishi qishloq xo'jalik
mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi;
d) ko'plab mayda dehqon xo‘jaliklarining mavjud bo'lishi.
Mayda ishlab chiqaruvchilar xo'jalikni asosan o'zi va oilasi uchun zarur
tirikchilik vositalarini topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab
chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarini o'tkazish va ijara haqini to‘lash
uchun ishlab chiqarishni ilgarigi miqyoslarda olib boraveradi. Bu hoi qishloq
xo'jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko'paytirib yuboradi.
Agrar inqirozlar siklli tavsifga ega bo'lmaydi. Qishloq xo'jalik
mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absolyut tavsifga emas, balki nisbiy
tavsifga ega. Chunki inqiroz ro'y bergan mamlakatlarda million-million kishilar
doimiy suratda ochlikda yashaydi.
Iqtisodiyotda muvozanatning buzilishini muntazam yoki aksincha tarzda yuz
berishiga ko'ra, davriy. oraliq. nomuntazam inqirozlarga ajratish mumkin.
Davriy inqirozlar, ma’lum vaqt mobaynida takrorlanib turadi.
Oraliq inqirozlar to'liq sikl buyicha yuz bermaydi. Siklning biron-bir
fazasida
to'xtatiladi. Ular nisbatan uncha chuqur bo'lmay, qisqa muddat davom etadi.
Nomuntazam inqirozlar biron-bir alohida sabablarga ko'ra yuz beradi.
Masalan, tabiiy ofat, sel, to'fon, qurg'oqchilik tufayli iqtisodiyotda tang ahvolga
tushish mumkin.
25

2.2 IQTISODIY INQIROZ, KELIB CHIQISH SABABLARI VA
O'ZBEKISTONDAGI IQTISODIY MASALALAR VA KO'RILGAN
CHORA TADBIRLAR.
Inqiroz — taraqqiyotda orqaga ketish, tanazzul. Har qanday ob yekt o ziningʼ ʻ
rivojlanishi mobaynida paydo bo lish, ulg ayish, pasayish va halok bo lish
ʻ ʻ ʻ
bosqichlaridan o tadi. Har qanday tizim (ob yekt)ning nisbatan yuqori darajada
ʻ ʼ
shakllangan holatidan quyi darajadagi holatga o tish jarayoni inqiroz davri
ʻ
deyiladi. Ijtimoiy tizimlardagi inqirozlarga differensial yondashish kerak.
Iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma naviy sohalardagi inqirozlar, odatda, mustaqil ro y
ʼ ʻ
beradi, ba zan esa hammasi kompleks tarzda baravar bo ladi. Jahon bankining
ʼ ʻ
ma’lumotlariga ko‘ra, jahon iqtisodiyoti oxirgi 50 yilda to‘rt marotaba tashqi qarz
to‘lqinini boshidan kechirdi. Shundan, dastlabki uchtasi inqirozlar bilan
yakunlandi. Ularning oxirgisi sifatida 2010 yildan buyon rivojlanayotgan
mamlakatlarda qarz to‘lqini - o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. 2018 yilda
jami qarz 54 foiz punktga oshdi. Joriy past foizli stavkalar yuqori qarz
muammolarini bartaraf etishda asosiy vosita bo‘lishi mumkin . Hozirgi kunga
qadar iqtisodiy inqirozlar turli moliyaviy instirumentlarning nobarqarorligidan
kelib chiqqan bo‘lsa, joriy davrdagi inqirozni yuzaga kelishi tamomila o‘zgacha
tus olganligi bilan farqlanadi. Hozir iqtisodiy inqirozlarning kelib chiqish
sabablarini o’rganar ekanmiz, 2008-yilgi jahon iqtisodiy inqiroziga to’xtalamiz.
Butun bir rivojlangan davlatlar iqtisodiyotiga o’zining ta’sirini ko’rsatkan 2008-
yilgi inqiroz Amerika Qo‘shma Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro‘y
bergan tanglik holatidan boshlandi. So‘ngra bu jarayonning miqyosi kengayib,
yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik, ya’ni to‘lov qobiliyati
zaiflashib, moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. Dunyoning yetakchi fond
bozorlarida eng yirik kompaniyalar indekslari va aksiyalarning bozor qiymati
halokatli darajada tushib ketishiga olib keldi. Bularning barchasi, o‘z navbatida,
ko‘plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iqtisodiy o‘sish sur’atlarining keskin
pasayib ketishi bilan bog‘liq ishsizlik va boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi.
Hozirgi vaqtda bir qator yetakchi tahlil va ekspertlik markazlari global moliyaviy
27

inqiroz holatini va uning yuz berishi mumkin bo‘lgan oqibatlariga doir
materiallarni o‘rganish va umumlashtirish natijasida quyidagi xulosalarga
kelmoqda. Birinchidan, moliya-bank tizimidagi inqiroz jarayonlari deyarli butun
dunyoni qamrab olayotgani, retsessiya va iqtisodiy pasayishning muqarrarligi,
investitsiyaviy faollik ko‘lamining cheklanishi, talab va xalqaro savdo hajmining
kamayishi, shuningdek, jahonning ko‘plab mamlakatlariga ta’sir ko‘rsatadigan
jiddiy ijtimoiy talafotlar sodir bo‘lishi mumkinligi o‘z tasdig‘ini topmoqda.
Ikkinchidan, avj olib borayotgan global moliyaviy inqiroz jahon moliya-bank
tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligi va ushbu tizimni tubdan isloh qilish
zarurligini ko‘rsatdi. Ayni vaqtda bu inqiroz asosan o‘z korporativ manfaatlarini
ko‘zlab ish yuritib kelgan, kredit va qimmatbaho qog‘ozlar bozorlarida turli
spekulyativ amaliyotlarga berilib ketgan banklar faoliyati ustidan yetarli darajada
nazorat yo‘qligini ham tasdiqladi. Uchinchidan, moliyaviy-iqtisodiy inqirozning
har qaysi davlatdagi miqyosi, ko‘lami va oqibatlari qanday bo‘lishi ko‘p jihatdan
bir qancha omillardan kelib chiqadi. Ya’ni, bu avvalo, ana shu davlatning moliya-
valyuta tizimi nechog‘liq mustahkam ekaniga, milliy kredit institutlarining qay
darajada kapitallashuvi va likvidligi (to‘lov imkoniga), ularning chet el va
korporativ bank tuzilmalariga qanchalik qaram ekaniga, shuningdek, oltin-valyuta
zaxirasininghajmi, xorijiy kreditlarni qaytarish qobiliyati va pirovard natijada —
mamlakat iqtisodiyotining barqarorlik, diversifikatsiya va raqobatga bardoshlik
darajasiga bog‘liq. To‘rtinchidan, jahon moliyaviy inqirozidan imkon qadar tez
chiqish, uning oqibatlarini yengillashtirish ko‘p jihatdan har qaysi davlat doirasida
va umuman, dunyo hamjamiyati miqyosida qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning
qanchalik samaradorligiga, ularning bir-biri bilan uyg‘unligiga bog‘liq. 2008 yil
noyabr oyida Vashingtonda, jahon yalpi mahsulotining 85 foizini ishlab
chiqaradigan 20 ta yirik davlat ishtirokida bo‘lib o‘tgan sammit global moliyaviy
inqirozning ko‘lami tobora kengayib borayotganini tasdiqladi. Jahon moliyaviy
inqirozining har bir mamlakatga ta’siri, undan ko‘riladigan zararning darajasi va
ko‘lami birinchi navbatda shu davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining
nechog‘liq barqaror va ishonchli ekaniga, ularning himoya mexanizmlari qanchalik
28

kuchli ekaniga bog‘liq. Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati har qanday
mamlakat, shu jumladan industrial rivojlanmagan mamlakatlar ham iqtisodiy
o’sishga, hamda to’liq bandlilik va narxlarning barqaror darajasiga erishishga
harakat qiladi, ammo uzoq muddatli iqtisodiy o’sish bir tekis va uzluksiz
bormaydi, u iqtisodiy barqarorlik davrlari bilan uzulib turadi. Iqtisodiy o’sish
ketidan doimo inqiroz kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan iqtisodiy qonunlarning
o’zgartirib bo’lmaydigan ta’siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar
paydo bo’ladi va bu uzilish iqtisodiy nomutonosibliklarning keskin shaklida
nomayon bo’lishidir. Iqtisodiy sikl deganda, odatda ishlab chiqarishning bir
iqtisodiy holatidan, yoki bir inqirozdan ikkinchisi boshlanguncha qadar takrorlanib
turadigan to’lqinsimon harakati tushiniladi. Inqiroz ishlab chiqarishning
pasayishida ifodalanadi va siklning qayd etuvchi ifodasidir. U bir siklni nihoyasiga
yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining
boshlanishiga asos soladi, inqiroz vaziyatda asosiy kapitalning ortiqcha
jamg’arilishi uning hamma funksional shakillarida nomoyon bo’ladi. Inqirozdan
keyin turg’unlik keladi, uning davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoit
vujudga kelishi nihoyasiga yetadi. Jonlanish fazosining boshlanishi ozmi-ko’pmi
darajada barqaror ishlab chiqarishning kengayishiga o’tishni bildiradi. Bu bilan
yangi inqiroz muqarrar bo’lib qoladi. Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlik
qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoiliga berilmaydi. Inqirozning qo’yi
nuqtasida ishlab chiqarish va bandlilik o’zining eng past darajasiga erishishi bilan
harakterlanadi. Iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib
ketishiga aytiladi. Inqirozning asosiy sababi takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik
va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish uning natijalarini o’zlashtirish
o’rtasidagi nomutanosiblik bo‘lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy
tizimning har xil nusxalarida turli shakillarda nomayon bo’ladi. Ishlab chiqarish
bilan iste’mol talab va taklif o’rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan
nomutonosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqishi imkoniyatini
saqlaydi. Hozirgi kunda ba zi rivojlanayotgan mamlakatlar dollarning oltin-valutaʼ
zahirasidagi ulushini kamaytira boshladilar va tovarlarni eksport va import qilish
29

hisob-kitoblarini milliy valutada yoki yevroda amalga oshirmoqda. AQSH tashqi
siyosatiga itoat qilmaydigan har qanday “istalmagan” davlatga iqtisodiy
sanksiyalar qo‘yishi, jumladan, “istalmagan” davlatlar uchun dollar bilan
operatsiyalarni taqiqlashi mumkin. Shuningdek, ko‘plab mamlakatlar markaziy
banklarining davlat raqamli valutalarini yaratish uchun loyihalari tufayli
ularningaylanmasi 2021 yil boshida 2 trln.dollarga yetdi va kriptovalyuta
bozorining tez o‘sishi oqibatida allaqachon jamg‘arma sifatida dollarning
ishonliligiga putur yetmoqda. Pul muomalasidagi tektonik siljishlar butun dunyo
markaziy banklarini kriptovalyutalarning rivojlanish tendensiyasini kuzatishga va
blokcheyn texnologiyasidan foydalangan holda davlat raqamli valyutalarini
chiqarishga majbur qilmoqda. Bunday valyutalar to‘lov va hisob -kitob qilish
texnologiyalarini ancha soddalashtiradi va agar kriptovalyutalarning joriy etilishi
tufayli boshqa davlatlar dollar bilan to‘lovlardan ommaviy ravishda voz kecha
boshlasa, dollar qulashi, bu esa katta ehtimol bilan jahon iqtisodiyotidagi o‘ta og‘ir
“Tepki” ga aylanishi mumkin. Bizning davlatda iqtisodiy inqirozga qarshi
fundamental choralar ko’rib kelinmoqda. 2008-2012 yilga mo’ljallangan iqtisodiy
chora tadbirlarni ko’ramizmi yoki taraqqiyotning “O’zbek moduli” haqida so’z
yuritamizmi,balki “Harakatlar strategiyasi” tamoyillarini taxlil qilamizmi
iqtisodiyotimizdagi munosabatlarni sezilarli darajada uzoq o’ylangan reja asosida
talofatlarsiz kelayotganini ko’rishimiz mumkin. Mustaqillik davrlaridagi “Shok
terapiyasi” kabi bizga taklif etilgan yo’llar o’rniga biz o’zimizning o’ziga xos
yo’limizni belgilab oldik va shu rejalar asosida harakat olib bormoqdamiz.
Iqtisodiyotning bir maromda o’zgarishi o’z navbatida yagona islohotchi
qarashlarini talab qiladi. Bizning belgilab olgan yo’limizda ham davlat bosh
islohotchi vazifasini bajaradi. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish bu
davlatning imkoniyatlari cheklanganligi, yoxud iqtisodiyotni yaxshi bilmasligidan
emas, balki uzoqqa mo’ljallangan iqtisodiy, strategik yo’li borligidandir.
Davlatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish shu orqali aholi qatlamlarining ko’p
qismini yaxshi hayot kechirish tarziga o’tishini ta’minlash keskin inqirozlarning
oldini oluvchi vosita bo’lib kelmoqda deb o’ylashimiz mumkin. Bugungi kunda
30

turli xil imkoniyatlar yetarli bo’lganligi davlat ruxsatlarining berilishi tashqi
investitsiyalar soni va miqdorini keng ko’lamda oshirib kelmoqda. Iqtisodiy o‘sish
va prognozlash o’z navbatida iqtisodiy bilimlarni talab etar ekan yaxshi kadrlar
masalasi ham iqtisodiy inqiroz kutilayotgan davrda uning oldini olishning zarur
choralaridan biri ekanligini bilishimiz mumkin. Dunyo milliarderlarining fikricha
pul topish va uni ko’paytirish insonning keng salohiyati va dunyo qarashi bilan
birgalikda teran va kreativ g’oyalariga bog’liq ekan. Agarda shu insonlardagi
mablag’ni oddiy qatlam aholisiga tenglashtirilganda ham bu mablag’lar ularning
hayotini yaxshilatib qo’ymas edi. Toki ularning iqtisodiyot, inqiroz, jamg’arish,
budjet, daromad va xarajat kabi masalalarda bilimlari yetmas ekan ular bu
mablag’larni shunchaki sarflab yuborishadi. Aslida ayni qo’rqinchili inqiroz va
iqtisodiyotning o‘sish mushkulligi ham ana shunda. Aholi orasida iqtisodiy
bilimlarni oshirish va iqtisodiy savodxonligini yaxshilash, daromaddan ko’p
qismini foydaga aylantirish masalalarini bilish iqtisodiyotda vujudga keladigan har
qanday holatga qarshi turishning fundamental himoyasi hisoblanadi. Inqirozga
avvalo ko’p hollarda pulning qadrsizlanishi va narxlarning keskin oshishi,
valutadagi o’zgarishlar asosiy sabablardan biri bo’lib kelmoqda. Davlat statistika
qo mitasi ma lumotlariga ko ra, 2020-yilning yanvar-oktyabr oylarida O zbekistonʻ ʼ ʻ ʻ
Respublikasining iqtisodiy holati: Sanoat ishlab chiqarish fizik hajmi indeksi –
98,4 % Chakana savdo tovar aylanmasi o sish sur ati – 101,2 % Tashqi savdo
ʻ ʼ
aylanmasi o sish sur ati – 87,6 % shundan: eksportning o sish sur ati – 92,6
ʻ ʼ ʻ ʼ
%importning o sish sur ati – 84,0 % Qurilish ishlari hajmining o sish sur ati –
ʻ ʼ ʻ ʼ
109,1 % Xizmatlar hajmining o sish sur ati – 102,2 % Ro yxatdan o tgan kichik
ʻ ʼ ʻ ʻ
tadbirkorlik subyektlari soni – 424395 ta Faoliyat ko rsatayotgan kichik
ʻ
tadbirkorlik subyektlari soni – 398771 ta Ro yxatdan o tgan korxona va
ʻ ʻ
tashkilotlar soni – 490 718 ta Faoliyat ko rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni
ʻ
– 462 584 ta. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, iqtisodiyot sohasida
kichik xususiy tadbirkorlikga va ularga investitsiya kiritib kengaytirishga e’tibor
qaratilmoqda. Bu sohada qonun hujjatlarida bir qancha imtiyozlar va erkinliklar
belgilab berilgan. Xalqni shu tariqa boy qilish va ularning yashash sharoitlarini
31

yaxshilash, shu bilan birgalikda kuchli iqtisodiy asoslarga ega bòlish maqsadida
ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston tabiiy boyliklarga boy mamlakat,
shu o’rinda ulardan keng tarmoqli foydalanish asoslari bo’yicha ham bir qancha
ishlar qilinmoqda. Iqtisodiy mustaqillik eng muhimi shunday ekan iqtisodiy
imkoniyatlarni kengaytirish asosiy o‘rinda turadi.
32

XULOSA
Islom olami buyuk namoyondalarining to`y-tantanalari nishonlanishi butun
dunyo xalqlarining diqqat-e`tiborida bo`ldi.Ma`naviy m е rosning tiklanishi uning
bir bo`lagi bo`lgan diniy qadriyatlarga ham e`tiborni kuchaytirdi. 1992 yil
Pr е zid е nt farmoni bilan Ramazon va qurbon hayit kunlari umumxalq bayrami d е b
e`lon qilindi.«Movarounnahr» diniy boshqarmasining ham faoliyati R е spublikamiz
ayotida o`z o`rnini egalladi.
Xalqimizning asrlar davomida nishonlanib k е lingan bayramlaridan
«Navro`z» umumxalq bayrami sifatida qayta tiklandi.Jamiyat taraqqiyotida ro`y
b е rayotgan o`zgarishlarni tushunish, hurfikrlikka intilish uchun kishilarni yangi
yo`ldan olib boruvchi g`oyaviy qarashlar ham hozirgi kunning asosiy vazifalaridan
biri bo`lib qolmoqda.
O`rta Osiyo, xususan, O`zb е kiston hududida qadimdan boshlab ayniqsa
astronomiya, mat е matika, tibbiyot, kimyo, m е `morchilik, ma`danshunoslik,
falsafa, musiqa, tilshunoslik, adabiyotshunoslik rivojlangan. g`ozirgi kunda
O`zb е kiston olimlari ota-bobolari yaratib k е tgan ilmiy m е rosni chuqurroq o`rganib
yanada boyitdilar. O`zb е kiston olimlari o`z ilmiy asarlari va kashfiyotlari bilan
jahon ilm-fani va madaniyatiga munosib hissa qo`shdilar. R е spublikamizda
O`zb е kiston R е spublikasi Fanlar akad е miyasi, qishloq xo`jalik fanlari
akad е miyasi, Davlat va jamiyat qurilishi akad е miyasi, Bank-moliya akad е miyasi,
Markaziy Osiyo tadqiqotlari xalqaro instituti, Islom tadqiqotlari markazi va
boshqalar faoliyat ko`rsatmoqda. Nukus va Samarqandda O`zb е kiston
R е cpublikasi FAning bo`limlari ochilgan. Ilmiy tadqiqot ishlari xalq xo`jaligining
turli tarmoqlarida faoliyat ko`rsatadigan ilmiy tadqiqot institutlari, ilmiy ishlab
chiqarish birlashmalari, ilmiy markazlari, shuningd е k, univ е rsit е tlar va boshqa oliy
o`quv yurtlarida ham olib boriladi. Ilmiy kadrlar Fanlar akad е miyalari tizimida
ham, oliy o`quv yurtlari, xalq ta`limi tizimida ham tayyorlanadi. Faqat Oliy va
O`rta maxsus ta`lim tizimidagi o`quv yurtlarida 600 dan ziyod fan doktorlari va
d е yarli 6 mingga yaqin fan nomzodlari o`qituvchilik va ilmiy faoliyat bilan
33

shug`ullanadilar.O`zb е kiston mustaqillikka erishganidan so`ng mamlakatda ilm-
fanga alohida e`tibor b е rildi. Xalq xo`jaligi va madaniy hayotning tobora ortib
borayotgan talablaridan orqada qolayotgan ilmiy tadqiqot institutlari tugatildi.
Turmush taqozo etgan yangi institutlar ochildi. R е spublikamiz Vazirlar
Mahkamasining 1995 y. 3 apr е lidagi qarori bilan O`zb е kiston R е spublikasi
FAning yangi Nizomi tasdiqlandi.O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 1992 y.
8 iyuldagi farmoni hamda uni amalga oshirish yuzasidan O`zb е kiston R е spublikasi
Vazirlar mahkamasining «Fanlar rivojlanishini davlat tomonidan qo`llab-
quvvatlash tadbirlari va innovatsiya faoliyati haqida»gi qarori mamlakatda fanni
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo`ldi. R е spublika olimlarini xorijiy
mamlakatlarga tajriba oshirishga yuborishga alohida e`tibor b е rildi. Ilmiy
е chimlarni ichki va tashqi bozorda targ`ib etish va tarqatish, maqsadida FA
n е gizida «o`zFANT» R е spublika ilmiy ishlanmalari innovatsiya tijorat markazi
tashkil etildi.O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining farmoniga binoan
R е spublika Vazirlar Mahkamasi huzurida Oliy att е statsiya komissiyasi tashkil
etilishi munosabati bilan FAning mavq е i ortdi.o`zb е k olimlarining fan-t е xnika
sohasidagi yutuqlari nafaqat O`zb е kiston balki jahon hamjamiyatida ham tan olina
boshlandi va ko`pchilik olimlarimiz davlatimiz mukofotlariga sazovor bo`ldilar va
xorijiy davlatlar akad е miyalariga haqiqiy ham faxriy a`zolikka saylandilar.
O`zb е kiston R е spublikasining Fanlar Akad е miyasi al-Xorazmiy nomidagi,
Zahiriddin Muhammad Bobir nomidagi oltin m е dallarni ta`sis etdi. 1993 yilda
O`zb е kiston R е spublikasi FAning akad е migi g`.F. Fozilov tabiiy va t е xnikaviy
fanlar sohasida katta yutuqlarga erishgani uchun al-Xorazmiy nomidagi Oltin
m е dalning birinchi sohibi bo`ldi.Zahiriddin Muhammad Bobir nomidagi Oltin
m е dal birinchi bo`lib shu yili ijtimoiy va gumanitar fanlar sohasida katta
yutuqlarga erishgani uchun filologiya fanlari doktori O`zb е kiston R е spublikasi
Fanlar Akad е miyasining muxbir a`zosi U.I. Karimovga nasib etdi.
Xulosa qilib aytganda, insonning siyosiy madaniyati uning lisoniy olamida
muhim o rinni egallaydi. Ya ni uning siyosiy madaniyat darajasi qanchalik yuqoriʼ ʼ
bo lsa, o zining bu boradagi fikr-mulohazalarini ravon va mantiqiy izchillikda
ʼ ʼ
34

yetkazib beradi. Bu siyosiy g oyalar sub ektning o z fikrini aniq tarzda yetkazibʼ ʼ ʼ
berish maqsadida til strukturasidan, ayniqsa, uning lisoniy qurilishidagi
o zgarishlardan samarali foydala olishida namoyon bo ladi. Tilda siyosiy maqsad
ʼ ʼ
va manfaatlar, dunyoqarash, his-tuyg ular o z aksini topadi. Shuningdek, til har
ʼ ʼ
qaysi millatning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga mos tarzda rivojlanib boradi. Ya ni
ʼ
til jamiyat hayotining barcha sohalarida amalda bo lib, ijtimoiy-siyosiy taraqqiyot
ʼ
strategiyasini belgilashga xizmat qiladi. Zero, til halqning ruhiyati, yashash tarzi
mahsulidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, har bir millat o z tilining taraqqiyoti
ʼ
uchun qayg uradi, rivojlanish asoslarini mustahkamlashga harakat qiladi. Bu
ʼ
jarayon esa tilning siyosiy-falsafiy asoslarini tadqiq etganda yanada chuqurroq
ma no-mazmun kasb etadi. Yuqoridagilarga asosan, iqtisodiy sohadagi
ʼ
korrupsiyaga qarshi kurashishda samarali vositalardan biri axborot tahliliy
faoliyatni takomillashtirish hisoblanadi. Axborot tahliliy faoliyat asosida
korrupsiyani keltirib chiqarayotgan va uning yoyilishiga sharoit yaratib berayotgan
omillarni tizimli tahlil qilish orqali tezkorqidiruv tadbirlarini kerakli ma lumotlar
ʼ
majmui bilan ta minlab berish mumki Korrupsiyaga qarshi kurashishning samarali
ʼ
chora-tadbirlaridan biri huquqni muxofaza qiluvchi va vakolatga ega organlar
tomonidan o‘tkaziladigan tezkorqidiruv tadbirlari hisoblanadi. Tezkor-qidiruv
tadbirlari ko‘zlangan natijani berishi uchun uni tegishli axborot bilan
ta minlanganlik darajasi yuqori bo‘lishi lozim. Iqtisodiy sohadagi korrupsiyaga
ʼ
samarali qarshi kurashish tizimini shakllantirish uchun iqtisodiyotning har bir
bo‘g‘inida tizimli tahlil ishlarini jadallashtirish uchun korrupsiyaga qarshi
kurashuvchi organlarda axborot-tahliliy faoliyatni takomillashtirishni
muammoning yechimi sifatida ko‘rsatishimiz mumkin.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:
1. “Iqtisodiy bilim asoslari” Q.Yo'ldoshev, Q.Muftaydinov, Toshkent,
“O’qituvchi” 1999 y. (2- nashr)
2. “Bozor iqtisodiyoti asoslari” M.Rasulov. Toshkent, “O’zbekiston” 1999 y.
3. Iqtisodiyot nazariyasi fanidan maruzalar matni, U.V.G’afurov,
O.A.Norboyev,
S.R.Berdiyev, Toshkent 2013 y.
4. “Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar” o’quv qo’llama,
X.M.Mamatqulov, Toshkent 2008 y.
5. Луман, Н. Социальные системы. Очерк общей теории / Пер. с нем. И.
Д. Газиева; под ред. Н. А. Головина. — СПб.: Наука, 2007
6. Делез Ж. Марсель Пруст и знаки. Серия: Метафизические
исследования. Приложение к альманах Алетейя 2014
7. Шмидт В. Соотношение языка и политики как предмет исследования
социальной эффективности языка с позиций марксизма-ленинизма //
Актуальные проблемы языкознания ГДР. Язык - идеология - общество. М.,
1979
8. Xonazarov Q . Globallashuv va til falsafasi . – T .: Falsafa va huquq instituti ,
2009. – 136 b .
9. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. − М.,1979
10. Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика . − М .,1989
Internet saytlar:
11. https://hozir.org
12. https://1ppa.ru
13. https://lex.uz
36

14. https://review.uz
15. https://xs.uz
16. www.amerikaovozi.com
17. https://deposit.uz
18. http://uz.m.wikipedia.org
37

Oʻzbekiston iqtisodiyotidagi sikllar va inqirozlar. Tarix va zamonaviylik

Sotib olish