Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 237.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

O‘zbekiston Markaziy baki funksiyalari va vazifalari o’rganish

Sotib olish
0 O‘zbekiston Markaziy baki funksiyalari va vazifalari o’rganish MUNDARIJA: Kirish………………………………………………………………………………3 I.BOB. MARKAZIY BANK, UNING VA FUNKSIYALARI MARKAZIY BAKI SHAKLLANISHI………………………………………………………….6 1.1.Markaziy banklarning paydo bo‘lishi. ………………………………………...6 1.2.Markaziy bankning funksiyalari………………………………………………10 1.3.O‘zbekistonda zamonaviy bank shakllanishi…………………………………13 II.BOB.MARKAZIY BANK TIZIMI TARIXI……………………………….26 2.1.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vazifalari va funksiyalari……26 2.2.Markaziy bankning asosiy vazifalari …………………………………………31 Xulosa …………………………………………………………………………….33 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………..35 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mazkur vazifalarni bajarish uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki iqtisodiyotni pul-kredit vositasida boshqarishi, pul- kredit siyosatini amalga oshiruvchi sifatida uning asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqishi va “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida“gi Qonunning 23-moddasiga muvofi q key ingi moliya yili boshlanishiga uzog‘i bilan 30 kun qolganda bu haqda Oliy Majlisga axborot berishi lozim. Markaziy bank pul taklifi hajmini o‘zgartirib, ishlab chiqarishning umumiy hajmiga , bandlik darajasiga va korxonalar faoliyatining o‘sish sur’atlariga ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotdagi tanglik davrida pul taklifi hajmining oshirilishi iste’mol va sarmoyaga bo‘lgan talabning o‘sishiga, binobarin, bandlik, ishlab chiqarish hajmi ortishiga yordam beradi. Pulning yuqori sur’atlarda qadrsizlanishini sekinlashtirish zarurligidan kelib chiqib Markaziy bank muomaladagi pul miqdorini cheklash siyosatini o‘tkazadi, natijada iqtisodiyotda unga bo‘lgan talab kamayadi, pul bozorlaridagi foiz stavkalari o‘zgaradi, pulning qadrsizlanishi kamayadi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi va ular Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan so‘ng u mukammal dastur sifatida qabul qilinadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va oldindan aytishni, pul miqdorini yillik o‘stirish sur’atlarining maqsadli ko‘rsatkichlarini, kredit, foiz va valuta siyoatini amalga oshirish yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurl igiga sabab shuki, monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy hodisalar ; pulning qadr sizlanishi, milliy ishlab chiqarishning 1 “O‘zbekiston Respublikasining markaziy banki to‘g‘risida”gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida O‘zbekiston respublikasining qonuni 2 umumiy qismi va mehnat resurslarining bandligi, to‘lov balansi bilan chambarchas bog‘langan. Pul muomalasini boshqarib borish vositalarini quyidagi chizmadan ko‘rish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalarga bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazdi. Tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarishni moliyaviy qo‘llab- quvvatlashda banklar muhim o‘rin tutadi. Shu bois ushbu moliyaviy institutlarning barqarorligini va hayotdagi rolini oshirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Oxirgi yillarda davlat byudjetidan tijorat banklariga dasturlarni moliyalashtirish uchun 8,4 trillion so‘m, aylanma mablag‘lar uchun 400 million dollar, ustav kapitalini oshirish uchun 1,7 milliard dollar mablag‘ ajratildi. Umuman olganda, so‘nggi ikki yil ichida banklar kapitalizatsiyasini oshirish uchun 3,3 milliard dollar davlat mablag‘lari berildi. Misol uchun, xususiy banklar kredit resursining yarmidan ko‘pini depozitlar hisobiga shakllantirayotgan bo‘lsa, davlat banklarida bu ko‘rsatkich atigi 10 foiz atrofida. Shuningdek, davlat banklari kredit portfelining yarmidan ko‘pi 5 ta yirik davlat korxonasi hissasiga to‘g‘ri keladi. Hanuzgacha eskirgan dasturiy ta’minotlardan foydalanayotgani uchun bank xizmatlari sifati talab darajasida emas. 2 2 O‘zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to‘\risi»dagi qonun. T. 2016 yil 25 aprel. 3 Tizimda sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish maqsadida banklar faoliyatida davlat ishtiroki bosqichma-bosqich qisqartirilmoqda. Xususan, davlat dasturlari doirasidagi kreditlar foizi qayta moliyalash stavkasi bilan tenglashtirildi va 2021 yildan to‘liq erkinlashtirilishi belgilandi. Bu banklarni ko‘proq mijoz topish, resurs jalb qilish, kredit ajratish bo‘yicha izlanishga, rivojlanishga undaydi. Kuni kecha O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish davlat dasturlari doirasida amalga oshirilayotgan loyihalarni kreditlash tartibini takomillashtirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Unga muvofiq, banklar transformatsiyasini tezlashtirish va sifatli amalga oshirish maqsadida barcha davlat banklaridagi aksiyadorlik vazifasi Moliya vazirligiga yuklatildi. Davlat rahbari Moliya vazirligi va Markaziy bankka Jahon banki bilan birgalikda bank sektorini uzoq muddatli rivojlantirish strategiyasini yakunlash vazifasi qo‘yildi. Davlat rahbari tijorat banklarining hozirgi holatini tahlil qilib, dolzarb chora- tadbirlarga to‘xtalib o‘tdi. Kurs ishining maqsadi: O‘zbekiston Markaziy tarmoqlar tizimini rivojlantirish va boshqarishning asosiy maqsadi mamlakatning elektron tarmoqlar tizimini mustahkamlash, xavfsizligini ta minlash va rivojlantirishdirʼ Kurs ishining vazifasi: Pul-kredit siyosatini, shu jumladan valyuta siyosatini ishlab chiqadi va amalga oshrishdir. O‘zbekiston Respublikasida inflyatsiya darajasini monitoring, tahlil va prognoz qilish, tegishli axborot materiallarini hamda statistik ma’lumotlarni e’lon qilish. 4 5 I.BOB. MARKAZIY BANK, UNING VA FUNKSIYALARI MARKAZIY BAKI SHAKLLANISHI 1.1.Markaziy banklarning paydo bo‘lishi. Markaziy bank – mamlakatdagi narx darajasi, bank tizimining barqarorligi hamda to‘lov tizimining barqaror faoliyati uchun mas'ul bo‘lgan muassasadir. Buning uchun pul-kredit siyosatini olib boradi, tijorat banklar, to‘lov tashkilotlar, hamda bir necha nobank kredit tashkilotlar (MKT, lombarlardlar va boshqalar) faoliyatini litsenziyalaydi, tartibga soladi va nazorat qiladi. Ba'zan mamlakatlarda mega-tartibga soluvchi (mega-regulyator) bo‘lgan markaziy banklar mavjud va ular sug‘urta bozorini hamda moliya bozorining boshqa segmentlarini ham tartibga soladi. Markaziy bank tijorat banklarining amaliyotlarini amalga oshirish, ya'ni jismoniy va yuridik shaxslarga qarz berish, ularga valyuta ayirboshlash xizmatlarini ko‘rsatish, shuningdek uchinchi shaxslarga moliyaviy yordam ko‘rsatish, banklar kapitallari va boshqa yuridik shaxslarning ustav fondlarida ishtirok etish huquqiga ega emas. Markaziy banklarning kelib chiqish tarixi Markaziy banklarning rivojlanish tarixi shuni ko‘rsatadiki, ularning kelib chiqishi xususiy banklarga berilgan imtiyozda, ya'ni pul bosib chiqarishda (pul emissiyasi) namoyon bo‘lgan. Iqtisodiy rivojlanishning dastlabki bosqichlarida markaziy (emitent) va tijorat banklari o‘rtasida farq bo‘lmagan, lekin pul-kredit tizimi rivojlangan sari bir necha yirik tijorat banklarida banknot emissiyasini markazlashtirish jarayoni yuz 6 bergan, natijada banknotlarni chiqarish monopol huquqi bitta bankka tegishli bo‘lib qolgan. Markaziy banklarning paydo bo‘lishi XIX asrning o‘rtalariga va XX asrning boshlariga to‘g‘ri keladi, chunki bu davrda ko‘pchilik hukumatlar muomaladagi pul masalasini nazorat qilish muayyan banklar bo‘ynida bo‘lishni qonunlashtirgan. Markaziy bank birinchi marta qayerda va qachon paydo bo‘lganini aytish qiyin. Ayrim iqtisodchilar markaziy bankning vazifalarini birinchi bo‘lib bajargan bankning tashkil topgan sanasi deb hisoblaydilar. Bu mezonga Riksbank (Shvetsiya banki bo‘lib, 1668-yilda tashkil etilgan) mos keladi. Angliya banki 1694-yilda tashkil topgan. Fransiya banki esa 1800-yilda. An'anaga ko‘ra, markaziy bankning 4 ta asosiy vazifasi bor. Markaziy bank: а ) mamlakatning emission markazi , ya'ni banknotlar chiqarishning monopol huquqiga ega; b) banklar banki, ya'ni kompaniya va muassasalar bilan emas , balki asosan ushbu mamlakat banklari bilan operatsiyalarni amalga oshirishi: milliy kredit tizimini zarur standartlash va professionallik darajasini saqlagan holda ularning kassa zaxiralarini qonun bilan belgilangan miqdorda saqlash, ularga kredit berish (oxirgi instansiya kreditori), nazorat qilish; v) mamlakatning asosiy hisob-kitob markazi . Bu degani, boshqa banklar o‘rtasida o‘zaro talablari va majburiyatlarining zachyoti (kliring) asosida naqd pulsiz operatsiyalarini amalga oshirishda vositachi vazifasini bajaradi; 7 Tartibga solish funksiyasi - pul muomalasini tartibga solishdir. Bunga naqd va naqdsiz pul emissiyasini kamaytirish yoki ko‘paytirish va diskont siyosati, minimal zaxiralar siyosati, ochiq bozor, valyuta siyosati orqali erishiladi. Tartibga solish funksiyasi nazorat funksiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Masalan, minimal zaxira siyosatini o‘tkazishda, markaziy bank muayyan bankning holati haqida keng ma'lumot oladi. Nazorat funksiyasiga bankning bank tizimi tarkibining sifat talablariga muvofiqligini aniqlash kiradi, ya'ni kredit muassasalarini milliy bank bozoriga qabul qilish tartibi. Bundan tashqari, bunga kredit muassasalari uchun zarur iqtisodiy koeffitsientlar va me'yorlar ishlab chiqish hamda ularga amal qilishni nazorat qilish kiradi. Iqtisodiy normativlar – Markaziy bank tomonidan belgilanadigan pul aylanmasini boshqarish va bank faoliyatini tartibga solish uchun normativlardir. Masalan, ularga majburiy zaxira me'yori, likvidlik koeffitsenti, kapitalning yetarliligi va boshqalar kiradi. Millatlararo markaziy banklar ham mavjud, masalan Yevropa markaziy banki. Yevropa markaziy banki - yevro hududining markaziy banki hisoblanadi. 1998 yil 1 iyunda tashkil topgan. Uning shtab-kvartirasi (qarorgoxi) Germaniyaning Frankfurt-Mayn shahrida joylashgan. Uning boshqaruv organi tarkibiga Yevropa ittifoqiga a'zo bo‘lgan barcha davlatlarning vakillari kiradi. Bank Yevropa ittifoqining boshqa organlaridan butunlay mustaqil. Kapital tashkil etish shakliga ko‘ra markaziy banklar quyidagilarga bo‘linadi: davlat, aksioner, aralash. 8 Davlat markaziy banklarida kapital davlat hisobidan shakllantirilgan (masalan, bank tashkil etilgan paytida, Germaniya federal banki kabi, yoki Buyuk Britaniya va Fransiya Markaziy banki kabi, davlat, mavjud bo‘lgan tijorat bankni milliylashtirganidan keyin). Aksionerlik markaziy banklarda kapital aksiyadorlar hisobidan shakllanadi (masalan, AQSh Federal zaxira tizimining kapitali tijorat aksiyadorlik banklar hisobidan shakllangan). Aralash markaziy banklarda kapitalning bir qismi davlat tomonidan, qolgan qismi esa xususiy aksiyadorlar tomonidan shakllanadi (masalan, Yaponiya bankida davlat 55% aksiyalarga egalik qiladi). Turli mamlakatlarda markaziy banklarning nomlari uchun turli atamalar ishlatiladi: markaziy, davlat, zaxira, milliy va boshqalar:  “Milliy bank” nomi Abxaziya, Belarus, Gruziya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Moldova, Tojikiston, Ukraina va Shveysariyalarda qabul qilingan;  “Markaziy bank” - Armaniston, Ozarbayjon, Eron, Rossiya, Turkmaniston, Turkiya va O‘zbekistonda;  “Xalq banki” – Bolgariya va Xitoyda;  “Bank” nomining o‘zi - Isroil (Isroil banki), Kanada, Litva, Latviya, Estoniya va Yaponiyada;  yoki, Singapurning pul-kredit boshqarmasi, Avstraliya zaxira banki, AQSh Federal zaxira tizimi va boshqalar. O‘zbekiston Markaziy banki O‘zbekiston Markaziy bankining dastlabki nomi O‘zbekiston SSR Davlat banki bo‘lgan va O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan 1991 yil 15 fevralda 9 qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun asosida faoliyat ko‘rsatgan. So‘ngra 1991 yil 30 sentyabrda Konstitusiyaga o‘zgartirishlar kiritilgach, O‘zbekiston SSR Davlat banki O‘zbekiston Respublikasi Davlat banki deb, 1992 yil 2 iyulda esa O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki deb nomlangan. O‘zbekiston Markaziy bankining huquqiy maqomi, vazifalari, funksiyalari, vakolatlari, tashkil etish va faoliyat ko‘rsatish tamoyillarini belgilovchi hujjatlari bu O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi (XXV bob, 124-modda), «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida» , «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun va boshqa rasmiy qonun hujjatlaridir. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tarkibiga quyidagilar kiradi:  Markaziy bankning 14 ta hududiy bosh boshqarmalari , shu jumladan o‘n ikkita hududiy bosh boshqarmalar, Markaziy bankning Toshkent shahri bo‘yicha bosh boshqarmasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi bo‘yicha asosiy territorial boshqarmasi; Markaziy bank-kredit tizimining bosh banki bo‘lib, Mamlakatda pul-kredit siyosatini, emissiya jarayonlarini olib boradi. Birinchi markaziy banklar bundan kariyb uch yuz yil oldin tijorat banklarining rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Bular 1668 yilda tashkil kilingan SHved Riks Jiro banki, 1694 yilda tashkil kilingan Angliya banklaridir. Evropa mamlakatlarida Markaziy banklar ancha kechrok, asosan XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab faoliyat ko‘rsata boshladi. Banklar paydo bo‘lishining boshlan\ich davrlarida ular markaziy (emissiya) yoki tijorat banklari tarikasida yuzaga kelgan emas, ya’ni banklar o‘rtasida xozirgidek bo‘linish bo‘lmagan. 10 Bank ishi rivojlanishining birinchi boskichlarida rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklari kapitallarni yi\ish maksadida muomalaga banknotlar chikarganlar. Banklarning yiriklashuvi, bank ishining rivojlanishi natijasida banknotalarni muomlaga chikarish yirik tijorat banklar ko‘liga o‘ta borgan va keyinchalik biror yirik bank ixtiyoriga berilgan. Bu bank milliy yoki emission bank, ya’ni kredit tiziminin boshkarib turuvchi barcha banklar faoliyatini nazorat kilib turuvchi kredit instituti sifatida namoyon bo‘ladi. Jaxon amaliyotida markaziy banklar vujudga kelishining ikki asosiy yuli mavjud. Birinchi yo‘l-bu uzok davr davomida tijorat banklarining rivojlanishi natijasida, ularni milliylashtirish yo‘li bilan markaziy banklarning tashkil kilinishi. Bunga misol kilib, Angliya bankini 1844 yil, Fransiya bankini 1848 yil, Ispaniya banki 1874 yil, Germaniya Reyxsbanki-1875 yil, Italiyada 1893 yil, Ispaniyada 1874 yilda mavjud banklarning emission markaz sifatida faoliyat ko‘rsatishga moslashganligini keltirish mumkin. Ikkinchi yul-tashkil kilingandayok markaziy bank-emisson markaz sifatida kabul kilingan banklar. Bunday banklarga A+SH ning Federal banklari, 1913 yillarda ko‘pgina Lotin Amerikasi mamlakatlarida tashkil kilingan banklar, Avstriya banki va boshkalarni misol keltirish mumkin. A+SHda Markaziy bank funksiyasini 12 federal rezerv bankdan iborat Federal Rezerv tizimi bajaradi. Federal rezerv banklar aksioner banklar bo‘lib, bu banklarning akuionerlari sifatida milliy tijorat banklari faoliyat ko‘rsatadi. Tijorat banklar aksioner sifatida dividend olishadi. Dividend mikdori 6 foizdan oshmasligi kerak. 11 Markaziy banklar ijrochi tashkilotlar ta’sirisiz, o‘z faoliyatidan olib borishlari kerak. Jaxonda o‘z faoliyatini olib borishda eng mustakil bo‘lgan banklardan biri bu Nemis Federal banki-Bundes banki xisoblanadi. Ba’zi bir davlatlarda markaziy bank parlamentga xisobot beradi. Ko‘pgina xollarda Markaziy banklar o‘z faoliyatida mustakil bo‘lsada, shu bilan birga davlat banki xisoblanadi: 1.2.Markaziy bankning funksiyalari. Markaziy bank kuyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: - banknotlar( nakd pullar) emissiyasi, - davlatning oltin-valyuta zaxiralarini saklash, - pul-kredit siyosati instrumentlari yordamida iktisodni muvofiklashtirish, - kredit institutlari faoliyatini muvofiklashtirish, - davlat banki sifatida faoliyat ko‘rsatish, - to‘lov-xisob munosabatlarini tashkil kilishni belgilab berish, - valyuta kursini muvofiklashtirish. Jaxonning barcha mamlakatlarida banknotlarni muomalaga chikarish funksiyasi markaziy banklarning asosiy funksiyalaridan biri xisoblanadi va u bu soxada monopol xukukiga ega. Kredit pullar markaziy bank tomonidan konunda belgilangan ravishda chikariladi va markaziy bank muomalaga chikargan pullarning kaytib bankga kelib tushishi choralarini ishlab chikishi zarur. Davlatning valyuta zaxiralarini boshkarish funksiyasi. Markaziy bank davlatning oltin, kimmatbaxo metall va kamyob toshlarni, valyuta zaxiralarini boshkaradi. Davlatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralari xalkaro xisob-kitoblarda aktivlar rezervi, xisob-kitoblar bo‘yicha davlatning kafolatli su\urta fondi sifatida 12 namoyon bo‘ladi. Odatda mamlakat oltin zaxiralarini asosiy kismi Markaziy bank ixtiyoriga berilgan bo‘ladi. Ba’zi davlatlarda oltin zaxiralar moliya ministrligi ixtiyorida bo‘lib, markaziy bank oltin bilan bo\lik operatsiyalarni olib boradi. Markaziy banklar mamlakat valyuta zaxiralarini o‘zida yi\adi va bu zaxiralar xalkaro xisob-kitoblarni amalga oshirish, to‘lov balansi defitsitini koplash va mamlakat milliy valyutasi kursining barkarorligini ta’minlash uchun ishlatadi. Markaziy bank orkali davlatning iktisodiy siyosati, yanada anikro\i davlatning pul- kredit siyosati olib boriladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati davlatning iktisodni boshkarish siyosatining bir kismi bo‘lib, muomaladagi pul massasi, kredit xajmi, foiz stavkalari darajasini va boshka pul muomalasi va ssuda kapitali bozori ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish bilan bo\lik bo‘lgan chora-tadbirlar yi\indisidan tashkil topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy maksadi milliy valyuta barkarorligini ta’minlash, valyuta kursi va foiz stavkalarini okilona o‘rnatish asosida inflyasiya sur’atlarini kamaytirish, kreditdan foydalanishning samaradorligini oshirish va iktisodiyotning barkaror o‘sishini ta’minlashdan iborat. Pul-kredit siyosatining ikki yunalishi. Pul-kredit siyosati ikki yo‘nalishda olib borilishi mumkin. Birinchi yo‘nalish-kredit ekspansiyasi bo‘lib, bu siyosat pul-kredit emissiyasini ra\batlantirish yo‘li bilan olib boriladi, ya’ni ishlab chikarish sur’atlari tushib ketgan xolda, kon’yukturada rivojlanishga erishish mumkin. Ikkinchi yunalish-kredit restriksiya siyosati bo‘lib, u iktisodiy o‘sish davrida pul-kredit emissiyasining kiskarishiga asoslanadi. Markaziy bank "tor" va "keng" ma’noda pul-kredit siyosatini olib borishi mumkin. "Tor" siyosatda valyuta bozorida investitsiya, xisob stavkasi va kiska muddatli kreditlar bo‘yicha foiz 13 stavkalariga ta’sir kiluvchi boshka instrumentlar yordamida valyuta kursi makbulligiga erishish tushuniladi. "Keng" siyosatda muomaladagi pul massasiga ta’sir kilish orkali inflyasiyaga karshi kurash olib borish tushuniladi. Pul-kredit siyosatining xalkaro jixatlari valyuta kursi, valyuta rezervlari va to‘lov balansi kabi masalalarning echimiga karatilgan bo‘ladi. Markaziy bank ruxsat etilgan instrumentlar yordamida pul muomalasini boshkarib boradi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy instrumentlari bo‘lib kuyidagilar xisoblanadi: - minimal majburiy rezerv me’yorlarini o‘rnatish: - foiz (diskont) siyosati, - tijorat banklarini kayta moliyalashtirish, - ochik bozor siyosati, - targetrlash va boshkalar. Majburiy rezervlar. Muomaladagi pul massasining xajmini, banklarning likvidliligini muvofiklashtirish va inflyasiya sur’atlarini tushuntirish maksadida Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy rezervlar normasini o‘rnatib berish siyosatini amalga oshiradi. Pul muomalasini muvofiklashtirishning bu usuli birichni bo‘lib 1913 yilda A+SH da ko‘llanilgan. Minimal zaxiralar bu tijorat banklari resurslarining markaziy bankda majburiy saklanishi zarur bo‘lgan kismidir. Majburiy rezerv mikdori tijorat bankining yi\ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zaxira bevosita banklarning kreditlash imkoniyatini chegaralasa-da, ularning minimal likvidliligini taxminlash omili bo‘lishi mumkin. Minimal zaxira me’yori jam\arma turiga, uning xajmiga, bankning joylashish o‘rniga bo\lik bo‘lgan xolda turli mamlakatlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Mavjud manbalar shuni ko‘rsatadiki, masalan, YAponiyada minimal 14 rezervlar stavkasi 2,5 foizni: A+SHda 12 foizni, Germaniyada-12,1 foizni, Portugaliyada- 17 foizni, O‘zbekistonda 20 foizni tashkil kiladi. Markaziy bank tomonidan zaxira mikdori ba’zi bir omillarni xisobga olgan xolda uzgartirilishi mumkin. Markaziy bankning xisob(diskont) siyosatining moxiyati shundaki, u tijorat banklardan veksellarni sotib oladi. Aytaylik, mol sotib oluvchi korxonaning etkazib berilgan mol( tovar, xizmat va x.k) larning xakini to‘lash uchun mabla\ etarli bo‘lmasa, u tovar uchun to‘lashni ma’lum vakt o‘tgandan keyin amalga oshirishi to‘\risida veksel berishi mumkin. Mol sotuvchi korxonaga pul mabla\ lari zarur bo‘lgan vaktda u vekselni tijorat bankiga sotishi mumkin. Tijorat banki vekselni sotib olganda unda ko‘rsatilgan summadan kam summaga (ma’lum foizushlab kolgan xolda) sotib oladi. Zarur bo‘lganda tijorat banki vekselni markaziy bankda xisobga ko‘yishi mumkin. Federal bank ochik bozorda karz majburiyatlarini emitentning o‘zidan sotib ololmaydi. Bu xolda shartnoma ochik bozor siyosati emas, aksincha kreditlash bo‘lib koladi. "O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risida"gi konunning 25-moddasiga asosan markaziy bank o‘zi chikargan kimmatli kogozlarni, shningdek karz majburiyatlarini ochik bozorda sotishi va sotib olishi mumkin. Markaziy bank byudjetni moliyalashtirish uchun ochik bozorda operatsiyalar olib borishga, kimmatbaxo kogozlarni birinchi joylashtirishda ularni sotib olishga xakli emas. Markaziy bankning ochik bozorda olib boradigan operatsiya kuyidagi xususiyatlar bo‘yicha farklanadi: 15 - bitim sharti bo‘yicha: nakd pul yoki kayta sotish majburiyati bilan ma’lum muddatga olish (REPO operatsiyasi) bilan bo\lik operatsiyalar: - bitim ob’ektlari bo‘yicha: davlat yoki aksioner jamiyatlari kimmatbaxo ko\ ozlari bilan bo‘ladigan operatsiyalar, - bitim muddati bo‘yicha: kimmatbaxo kogozlar bilan kiska muddatli (3 oygacha) va uzok muddatli (1 yil va undan ortik) operatsiyalar, - operatsiyalar o‘tkazish doirasiga karab: bank tizimi doirasida yoki nobank tizim doirasida kimmatbaxo kogozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalar, - foiz stavkalarini o‘rnatish bo‘yicha: markaziy bank yoki bozor tomonidan aniklanadigan stavkalar. Targetirlash. Pul massasi xajmining o‘zgarishini o‘rnatilgan usullar yordamida chegaralsh targetirlash deb ataladi. Targetirlashda ma’lum bir davrda pul massasi xajmining taxminiy yukori va past darajasi belgilab beriladi. Jaxon amaliyotida pul massasi xajmini chegaralashning taxminiy darajasi kuyidagi maksdali yo‘nalishlar bo‘yicha belgilab beriladi. Masalan, Fransiyada bu usul nazorat rakamlari, A+SHda depozit shaklida, YAponiyada istikbol shaklida belgilab beriladi. Markaziy bank targetirlashni pul muomalasini muvofiklashtirishning boshka voistalari bilan birgalikda olib boradi. Targetirlashning axamiyati shundaki, Markaziy bank xukumatning moliyaviy maslaxatchisi. Markaziy bank davlat banki sifatida faoliyat olib boradi va xukukmatning moliyaviy maslaxatchisi xisoblanadi. Bu funksiyani bajara turib Markaziy bank davlat tashkilotlariga xisob xizmatlarini ko‘rsatadi va davlat byudjetining kassaviy ijrosini amalga oshiradi. U davlatning xazina to‘lovlarini amalga oshiradi va davlatga kreditlar beradi. Davlat 16 xazinasidagi bo‘sh pul mabla\lari Markaziy bankda depozit shaklida saklanadi. Markaziy bank davlatning kiska va uzok muddatli karzlari bo‘yicha kassa xizmatini ko‘rsatadi. Markaziy bank to‘lov, xisob-kitob munosabatlarini tashkil kilish funksiyasini bajara burib, moliya tizimining barkarorligini ta’minlash, to‘lov tizimining samarali bo‘lishini ta’minlash, pul-kredit siyosatini o‘tkazish kabi masalalarni xal kilishni o‘z oldiga kuyadi. Moliyaviy tizimning samaradorligi avvalom bor to‘lov tizimining kuyi darajada tashkil kilinganligiga bo\lik bo‘ladi. Щ alk xo‘jaligida to‘lov mexanizmining yaxshi yo‘lga ko‘yilishi, banklararo xisob-kitoblarning to‘\ri olib kelishga asos bo‘lib xizmat kiladi. To‘lov tizimida nakd pulsiz xisob-kitoblar shakllarini rivojlantirish, elektron to‘lovlar tizimini joriy kilish va rivojlantirish kabi vazifalar amalga oshiriladi. Markaziy bank valyuta kursini boshkarish funksiyasini bajaradi. Markaziy bankning bu funksiyasi bozor iktisodiyoti tizimini tartibga solishda asosiy o‘rinlardan birini egallaydi. Markaziy bankning asosiy valyuta siyosatiga kuyidagilarni kiritish mumkin: 1.Valyuta intervensiyasi 2.Deviz siyosati 3.Svop operatsiyasi 4.Devalvatsiya 5.Revalvatsiya 6.Valyutaviy cheklashlar siyosati va boshkalar. Valyuta intervensiyasi nima. Valyuta intervensiyasi deb Markaziy bankning milliy valyuta kursiga ta’sir kilish maksadida chet el valyutasini sotish va 17 sotib olish bo‘yicha o‘tkazadigan operatsiyalari bilan valyuta bozori faoliyatiga arlashuviga aytiladi. Milliy valyuta kursini oshirish, maksadida markaziy bank chet el valyutasini sotadi va aksincha, milliy valyuta kursini tushirmokchi bo‘lganida, u chet el valyutasini sotib oladi. Markaziy bank tomonidan birinchi valyuta intervensiyasi XIX asrdan ko‘llanila boshlagan. XX asrning 30 yillaridan boshlab bu operatsiyalar rivojlangan mamlakatlarda milliy valyuta kursini tushirish va shu asosda eksportni ra\batlantirish maksadida ko‘llanila boshlagan. Bretonvud valyuta tizimi doirasida valyuta intervensiyasi o‘zgarmas valyuat kursi va paritetini ta’minlash vositasi sifatida ko‘llanilgan bo‘lsa, o‘zgaruvchan valyuta kursi mavjud bo‘lgan mamlakatlarda milliy valyuta kursidagi katta o‘zgarishlarning oldini olish maksadida ko‘llaniladi. Markaziy bank valyuta kursining barkarorligini ta’minlash uchun ma’lum xalkaro to‘lov vositalari (oltin valyuta zaxiralari, SDR, XVFning rezerv pozitsiyasi) rezervlariga yoki chet el zayomlariga ega bo‘lishlari kerak. Valyuta rezervlari bu davlatning markaziy bankdagi valyuta zaxiralari xisoblanadi. Svop operatsiyalari. Valyutaviy svop operatsiyalari va garov evaziga ssudalar berish bilan boglik valyuta operatsiyalari Germaniya Markaziy bankining valyuta siyosatida keng ko‘llaniladi. Svop bu bank opearsiyasi bo‘lib, valyuta ma’lum muddatga nakd sotiladi (sotib olinadi) va bir vaktning o‘zida valyutaviy savdo bo‘yicha karshi bitim tuziladi. Masalan, Markaziy bank tijorat banklaridan svop bitimi bo‘yicha chet el valyutasidan sotib oladigan bo‘lsa, Markaziy bank ular ixtiyoriga pul mabla\larini ma’lum davrga berib ko‘yadi, va aksincha. Markaziy bankning valyuta siyosatining muxim jixatlaridan bir shundaki, u orkali kredit instrumentlarining likvidliligiga ta’sir ko‘rsatish mumkin. Ularning likvidliligiga 18 ta’sir ko‘rsatishining muxim usullaridan biri garov evaziga ssudalar berish bilan bo\lik valyuta operatsiyalarini amalga oshirishdir. Ushbu operatsiyani amalga oshirish uchun tijorat banklariga Markaziy bankning chet el valyutasidagi aktivlaridan vaktinchalik foydalaonish xukuki beriladi: Aktivlarning o‘zi esa Markaziy bankning mulki bo‘lib kolaveradi va shu sababi unga foiz xisoblab borilaveradi. Jaxon amaliyotida odatda, Markaziy bankning valyuta operatsiyalarining asosiy kismi svop operatsiyalariga tugr keladi. Devalvatsiya. Devalvatsiya (lotincha so‘z bo‘lib, kadri tushish degan ma’noni anglatadi) milliy valyutaning chet el valyutasi va boshka xalkaro to‘lov vositalariga nisbatan kadrining tushishini anglatadi. Oldingi mavzularimizda ta’kidlaganimizdek devalvatsiyaning kelib chikishiga sabab bo‘lib inflyasiyaning kuchayishi va mamlakat to‘lov balansining salbiy koldikga ega bo‘lishi xisoblanadi. Devalvatsiya siyosatini mamlakat to‘lov balansida axvol yomonlashganda va import okimi kuchayganda amalda ko‘llash iktisodga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Revalvatsiya. Revalvatsiya (lotincha suzdan olingan bo‘lib, kadri oshishi degan ma’noni anglatadi) milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan kadrining oshishidir. Revalvatsiya sotib olish kobiliyati kuchli bo‘lgan valyutalar buyicha, masalan, Germaniya, SHveysariya,YAponiya kabi mamlakatlarda ko‘llaniladi. Bu mamlakatlar uzok davr davomida aktiv to‘lov balansiga ega bo‘lib kelgan. Bu mamlakatlarning eksport kudrati yukori bo‘lishi, inflyasiya darajasining pastligi xam revalvatsiya o‘tkazishga asos xisoblanadi. Revalvatsiya devalvatsiyaga nisbatan jaxon amaliyotida kamrok ko‘llaniladi. Revalvatsiyaning salbiy tomonlari xam mavjud. 19 Revalvatsiya mamlakatning eksport potensialini kamaytirishi mumkin. Bunga sabab revalvatsiyadan keyin mamlakat tovarlarining jaxon savdo bozorida chet el valyutasidagi narxining oshishidir. Bu esa mamlakat to‘lov balansiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Revalvatsiya yana ishsizlik muommasini keltirib chikarishi mumkin. Revalvatsiyada chet el valyutasida kredit olgan karz oluvchilar yutadi. SHu bilan birgalikda importerlar olib kelgan tovarlari uchun arzonrok chet el valyutasini olish imkoniyati tu\iladi va import uchun kulay muxit yuzaga keladi. Valyutaviy cheklanishlar. Valyutaviy cheklanishlar deganda, odatda chet el valyutasi oltin va boshka valyuta kiymatliklari bioan bo‘ladigan operatsiyalarni davlat mikyosida konun asosida cheklashlar tushuniladi. Bu chorani amalga oshirishdan maksad to‘lov balansining aktivligiga va milliy pul birligi kursini ko‘llab-kuvvatlash va uning barkarorligiga erishishdan iborat. Milliy valyuta barkarorligini ta’minlash maksadida Markaziy bank mamlakatga chet el kapitali kelib tushishini ta’minlovchi choralar ishlab chikadi va amalga oshiradi. 1.3.O‘zbekistonda zamonaviy bank shakllanishi. Bank tizimi bozor iktisodiyotining muxim va ajralmas kismidir. Tovar pul munosabatlarining keng mikyosda rivojlanishi banklar oldida yangidan-yangi operatsiyalar bajarishga imkoniyatlar ochib beradi. SHuning uchun xam respublikamizda bozor iktisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimi yaratish zaruriyati tu\ildi. O‘zbekiston respublikasi bank tizimining bosh maksadi jaxon talabiga mos keluvchi, rivojlangan milliy kredit tizimiga ega bo‘lish, xujaliklar va axolining bo‘sh turgan mabla\larini jalb kilish va uni samarali taksimlash asosida axolining 20 talablarini kondirish uchun zamin yaratish va yashash sharoitini yaxshilashga erishishdan iborat. Bu maksadga erishishni ta’minlash uchun davlatimiz tomonidan mamlakatimiz bank sektorining rivojlanishini ta’minlovchi zaruriy makroiktisodiy sharoitlarni xamda bank tizimi barkarorligini ta’minlash, shuningdek, bank nazorati tizimini va banklar faoliyatini boshkarish usullarini takomillashtirish, banklarning depozit, kredit va investitsiya faoliyatini yanada rivojlantirishga erishish va banklar o‘rtasida rakobat bo‘lishini ta’minlashga asos yaratishdan, nobank tashkilotlari xukukiy bazasini yaxshilash, ularnnig moddiy- texnika jixatdan samarali ta’minlanganligiga erishish kabi choralarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan. Bank tizimini kayta tashkil kilishni amalga oshirish kuyidagi tamoyillarga asoslangan xolda olib borilishi mumkin: - xorijiy va maxalliy investorlarning ishonchini kozonish maksadida bank- moliya tizimi barkarorligiga erishish: - bank tizimidagi isloxotlar umumiktisodiy isloxotlarning o‘tkazilishi bilan mos kelishi: - bank-moliya tizimini boskichma-boskich takomillashtirish yo‘li bilan jaxon bank tizimiga yakinlashtirish: - pul-kredit siyosatini olib borishda mamlakatning ichki extiyojini va uning iktisodining xususiyatini xisobga olish: - banklar faoliyatida mijozlar manfaatini ustun kuyish va boshkalar. Bizning zaminimizda mavjud bo‘lgan banklarning rivojlanashini ikki yirik davrga bo‘lib karash mumkin. Birinchi davr 21 - bu O‘zbekiston mustakilikka erishgungacha bo‘lgan davrdagi bank tizimi va ikkinchi davr O‘zbekiston mustakilikka erishgandan keyinngi davrdagi bank tizimi va uning rivojlanish boskichlarini o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston mustakilikka erishgunga kadar bo‘lgan bank tizimining rivojlanishini taxlil kilib karaydigan bulsak, uning rivojlanishining kuyidagi boskichlarini keltirish mumkin: - birinchi boskich XIX- asrning oxiridan 1930-32 yillargacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr ichida oldingi mavjud bo‘lgan banklar zaminida Sobik ittifokning kredit tizimi tashkil kilindi. Bu davrda 30-yillarda iktisodning rivojlanishiga mos keluvchi banklar: tarmok banklari, o‘lka banklari, tijorat banklari, maxsus banklar, dalat banklari kabi banklar faoliyat ko‘rsatgan; - ikkinchi boskich 1932 yildan 1959 yillargacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda banklar faoliyatida o‘zgarishlar yuz berdi va banklar veksel orkali kreditlashdan ( o‘sha davrda bu kreditlash amaliyotda "egri" kreditlash deb nom olgan) to‘\ridan-to‘\ri korxonalarni kreditlashga o‘tkazilgan. Bu davrda xujaliklar o‘rtasidagi vazifalar taksimlangan va xalk xujaligi soxalari bo‘yicha banklar tashkil kilingan xamda bu banklar fakat shu soxalarni uzok muddatli kreditlash va moliyalashtirish bilan shu\ullangan. Davlat banki esa asosan kiska muddatli kreditlash jarayonlarini olib borgan. - uchinchi boskich 1959 yildan 1988 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda mavjud tarmok banklari kayta tashkil kilinib mamlakatdagi barcha kredit munosabatlarni olib borish maksadida uchta bank tashkil kilindi. Bular: Davlat banki, kurilish banki, tashki savdo banki bo‘lgan. Davlat banki xalk xo‘jaligining barcha soxalariga (fakat kishlok xo‘jaligining ba’zi extiyojlari 22 uchun uzok muddatli kreditlar bergan) kiska muddatli kreditlar berish bilan shu\ ullangan. +urilish banki kapital kuyilmalar bilan bo\lik bo‘lgan xarajatlarni, kurilishni moliyalashtirish, uzok muddatli kreditlar berish bilan bo\lik operatsiyalarni bajargan. Tashki savdo banki Moskvada joylashgan bo‘lib, mamlakatning eksport-import bilan bo\lik faoliyatini boshkarib borgan; - turtinchi boskich bank tizimining kayta tashkil kilish davri bklib, u 1988 yildan 1990 yilgacha bulgan davrni o‘z ichiga olgan. Bu davrda bank tizimida katta o‘zgarishlar ro‘y berdi va davlat banki bilan bir katorda maxsus tarmok banklari tashkil kilindi. Bu banklar jumlasiga sanoat-kurilish banki, agrosanoat banki, uy-joy kurilish va ijtimoiy ta’minot banki, jam\arma bank va tashki iktisodiy faoliyat banki kabilar kiradi. Bu banklar faoliyatining xususiyatli tomoni shunda ediki, ular o‘zi xizmat ko‘rsatadigan soxaga uzok va kiska muddatli kreditlar berish xukukiga ega edilar. SHu davrdan boshlab Davlat bankidan kreditlash funksiyasi olib tashlandi va u emission bank sifatida faolyait ko‘rsatadigan bo‘ldi. 90-yillarda bank tizimini kayta tashkil kilishdan asosiy maksad mamlakatda yuz berayotgan asosiy o‘zgarishlarni xisobga olgan xolda banklar zimmasiga korxonalar va tashkilotlarga kompleks xizmat ko‘satishni ta’minlash va korxonalar bilan banklar o‘rtasidagi munosabatlarni xo‘jalik xisobiga o‘tkazish, kuyi bank muassasalarining xukuk va majburiyatlarini oshirishdan iborat edi. Mustakillikka erishgunga kadar O‘zbekiston xududidagi bank muassasalari SSSR bank tizimi tarkibiy kismiga kirar edi. SHu bilan birga bu banklar sobik "ittifok" bank tizimi doirasidan tashkarida faoliyat ko‘rsata olmasdilar. Sobik SSSR bank tizimida 23 Davlat banki monopol mavkeiga ega bo‘lib, u bir vaktning o‘zida emissiya instituti, kiska muddatli kreditlashtirish va xo‘jaliklarga xisob-kitob operatsiyalari bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi markaz xisoblanardi. Davlat bankining xam emissiya funksiyalarini xam xisob-kitoblar va 90-yillargacha kreditlash buyicha mijozlarga xizmat ko‘rsatish funksiyalarini bajarishga monopollashuvi uni davlat boshkaruvi va nazorat organiga aylantirgan edi. Ma’muriy buyrukbozlik davrida kredit munosabatlari iktisodiyotni boshkarishda formal xarakterga ega. Davlat banki kredit resurslari bo‘yicha cheklanmagan monopol mavkega ega edi. Kredit resurslari xarakatini xam boshkarish, xam nazorat kilish davlat bankining monopol ta’siri ostida edi. Rivojlangan mamlakatlar bank tizimiga xos barcha xususiyatlarining inkor etilishi, sobik "ittifok" bank tizimining tor doirada rivojlanishiga olib keldi. Markazlashtirilgan bank tizimi boshkaruvi asosida faoliyat ko‘rsatayotgan respublika banklari tor doirada pul resurslari xarakatini boshkarar, lekin resurslarni taksimlash, emission jarayonlarni amalga oshirish va nazorat kilish sobik "Ittifok" Davlat banki ko‘lida edi. Iktisodiyotni boshkarishning markazlashtirilgan usuldan voz kechish bozor iktisodiyoti tomon dastlabki kadamlar kuyilishi bilanok markazlashtirilgan bank tizimini kator kamchiliklar ro‘yobga chikdi. Bu esa bank tizimida tub o‘zgarishlarni amalga oshirishni talab etardi. Albatta, bu bozor iktisodiyotiga ilk kadamlar kayta kurish sharofati bilan bozorga xos ba’zi bir belgilari totalitar iktisodiyotga tatbik etilishi bilan tushuniladi. Bu jaryonda bank tizimining tashkiliy strukturasini o‘zgartirish, banklarning rolini oshirish, iktisodiy tizimni 24 rivojlanishiga ularning ta’sirini kuchaytirish, kreditni xarakatdagi iktisodiy dastakka aylantirish ko‘zda tutilgandi. Bank tizimi rivojlanishining ikkinchi davri asosan O‘zbekiston mustakilikka erishgandan keyingi davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrni kuyidagi boskichlarga bo‘lib taxlil kilish mumkin: - mustakil O‘zbekiston bank tizimini tashkil kilishning birinchi boskichi. Bu 1991-1994 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda 1992 yilning sentyabrigacha O‘zbekiston davlat banki sobik SSSR Davlat bankining respublika bo‘limi sifatida faoliyat ko‘rsatdi va u kredit resurslarni davlat korxonalari mikyosida taksimlash, emission operatsiyalarni olib borish bilan shu\ullandi. +olgan tarmok banklar xam davlat mulkiga asoslangan edi. O‘zbekistonda ikki zvenoli bank tizimini tashkil kilishga 1988 yildan boshlab kirishilgan bo‘lsada, bu maksadning to‘lik amalga oshirilishiga sharoit 1994 yildan boshlab yuzaga keldi. Bu davrga kelib Markaziy bankning tashkiliy tarkibiy asosi, faoliyat olib borish uslubi o‘zgardi, tijorat banklarning soni va ular bajaradigan operatsiyalar salmo\i oshib bordi. Bank tizimini tashkil kilishning birinchi boskichida markazlashgan rejalashtirishda Markaziy bankning roli xali xam yukori edi, soxalarning deyarli xamma kismi davlat tasarrufida edi. O‘zbekiston Respublikasida ikki boskichli bank tizimini tashkil etishga real asos bo‘lib, 1991 yil 15 fevraldagi "Banklar va bank faoliyati to‘\risida" gi konun xisoblanadi. Bu konunga binoan davlat boshkaruv organlari respublika Markaziy banki faoliyatiga aralashmasliklari kerak, u fakat Respublika Oliy majlisiga xisobot berishi o‘rinli ekanligi belgilab berildi. 25 Bu konunni amalga tadbik etish asosan Respublikamiz o‘z mustakilligini ko‘lga kiritgandan so‘ng boshlandi. O‘zbekistonda bozor iktisodiyotiga boskichma-boskich o‘tish yo‘lini tanlaganligi bois, 1-boskichdagi kredit-pul siyosati soxasidagi asosiy vazifalar kuyidagilardan iborat kilib belgilandi: - Markaziy bank boshchiligida keng tarmokli tijorat va xususiy banklarning boskichli bank tizimi shaklida vujudga keltirish; - Respublika xududida yirik chet el banklarining bo‘limlari va vakolatxonalarini ochish uchun kulay sharoit yaratish; - Barkaror pul muomalasini ta’minlash, kredit va nakd pul emissiyasini, asossiz o‘sishini keskin cheklash; - O‘zbekiston Respublikasining milliy pulini muomalaga kiritish uchun zarur iktisodiy va tashkiliy shart-sharoitlar xamda imkoniyatlarni yaratish va boshkalar. +ayta tashkil etish jarayonining birinchi boskichida davlat banklarini yangi strukturasini tashkil etish boshlandi. +ayta tashkil etish modeli kuyidagilarni o‘z ichiga oldi; - ikki boskichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy emission bank va bevosita xujaliklarga xizmat ko‘rsatuvchi ixtisoslashgan banklarni tashkil kilish: - ixtisoslashgan banklarni to‘laligicha xujalik xisobiga va o‘z-o‘zini moliyalashga o‘tkazish. - iktisodiy tizim doirasida xkukiy va jismoniy shaxslar bilan bo‘ladigan kredit munosabatlari uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshkalar. Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o‘zining kredit tizimidagi markaziy o‘rnini saklab kolgan xolda korxona va tashkilotlarga 26 kredit berish va ular bilan xisob kitoblarni olib bonrish funksiyasini maxsus ixtisoslashgan banklarga topshiradi, ya’ni bankning emission faoliyati, kreditlash faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek ko‘yildi. Davlat banki ixtisoslashgan banklar faoliyatini boshkaruvchi, barcha banklar uchun bir xil pul- kredit siyosatini olib boruvchi muassasalarga aylandi. Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida vujudga kelgan maxsus ixtisoslashgan banklar: Sanoat kurilish banki, Kommunal kurilish va sotsial tarakkiyot banki, Agrarsanoat banki, Tashki iktisodiy faoliyat banki, Jam\arma banki xo‘jaliklar bilan banklar o‘rtasidagi alokalarni tobora yakinlashtirishda ixtisoslashtirilgan davlat banklari o‘zlarida ma’lum darajada boshkaruvchilik rolini saklab koladilar. Bank tizimini takomillashtirish jarayonida juda muxim natijalarga erishildi, lekin tashkil kilingan banklar iktisodiy munosabatlarining xususiyatlarini to‘lik ifoda kilaolmasdi. SHuning uchun xam bozor iktisodiyotiga o‘tish sharoitida bank tizimini takomillashtirishning 2-boskichi ob’ektiv zaruriyatga aylandi. O‘zbekistonda bank tizimini tashkil kilishning ikkinchi boskichi 1994 yildan keyingi davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda bank tizimining takomillashgan faoliyatini belgilab beruvchi bank konunlari: 1995 yil 21 dekabrda"O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risida" gi va 1996 yil 25 aprelda "Banklar va bank faoliyati to‘\risida" gi konunlar kabul kilindi. Bu konunlarga asosan banklar faoliyatining xukukiy asoslari belgilab berildi va ularning ishlash usullarini takomillashtirish choralari ishlab chikildi. Tijorat banklarining samarali faoliyatini ta’minlash maksadida bank nazorat va monitoringini amalga oshirish tijorat banklari faoliyatini boshkarish usullarini takomillashtirish va xalkaro talablarga moslash, yangi schyotlar tizimiga o‘tish, 27 chet el banklarining shu’balarini ochish, to‘lov tizimini takomillashtirish, tijorat banklarining kimmatbaxo ko\ozlar bilan operatsiyalarini rivojlantirish, pul va valyuta bozorida banklarning aktiv faoliyatini ta’minlash kabi dolzarb masalalar xozirgi kunda mustakil bank tizimining rivojlanishi tufayli o‘z echimini topmokda. Respublikamizda ikki po\onali bank tizimini jaxon tarjribasida kabul kilingan tamoyillarga muvofik shakllantirish ko‘zda tutilgan. Ixtisoslashish va kredit- investitsiyalarni xalk xo‘jaligi tarmoklari bo‘yicha taksimlash Respublikamizdagi bank muassasalarining o‘ziga xos xususiyati xisoblanadi. Ularning faoliyati asosan ustuvor tarmoklar: kishlok xo‘jaligi va uning maxsulotlarini kayta ishlovchi korxonalar, uy-joy kurilishi, avtomobilsozlik, savdo va boshka soxalarni rivojlantirishga karatilgan. Xozirgi banklar aksiyador-tijorat banklari sifatida tashkil kilingan bo‘lib, bozor iktisodiyoti sharoitlarida ishlashga moslashtirilgan va ular ixtisoslashgan banklar bo‘lsada, boshka tarmoklardagi mijozlarga xam kredit va xisob-kitoblar bo‘yicha xizmat ko‘rsatilishi mumkin. Banklar faoliyatining universallashuvi ular o‘rtasida rakobatning yuzaga kelishiga, bu esa ularning bozor iktisodiyotiga barkaror kirib borishini ta’minlaydi. Mustakil bank tizimini vujudga keltirishning ikkinchi boskichining xususiyatlaridan biri shundaki, 1995 yildan boshlab O‘zbekistonda maxsus nobank kredit tashkilotlari tashkil kilina boshlandi. Bozor iktisodiga o‘tishni tezlashtirish, korxona va tashkilotlar faoliyatini rivojlantirish maksadida maxsus moliya-kredit institutlari - Biznes-fond, "Madad"su\urta kompaniyasi, "O‘zbekinvest" milliy su\urta kompaniyasi, xususiylashtirish investitsion fondlari va boshkalar tashkil kilinishi respublika bank moliya-tizimining zamonaviylashuvini tezlashtirmokda. 28 Xozirda respublikadagi keng tarmokli banklar zamonaviy talablarga javob beradigan shaklda xo‘jaliklar, tashkilotlar va axoliga xizmat ko‘rsatmokda. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy bosh maksadi bozor iktisodi sharoitida pul, kredit tizimi va milliy valyuta barkarorligini ta’minlash asosida iktisodiy o‘sishga erishishdan iborat. Pul -kredit siyosatini samarali amalga oshirish uchun Markaziy bank pul- kredit siyosatini rivojlantirishning bir yilga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlarini ishlab chikadi. Bu yo‘nalishlar Oliy majlis tomonidan tasdiklangandan keyin xarakat dasturi sifatida kabul kilinadi. Markaziy bankning vazifalari xilma-xil bo‘lib, bu konunda aks ettirilgan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xukukiy shaxs sifatida, davlat mulkiga asoslangan bo‘lib, iktisodiy jixatdan mustakil muassasa sifatida o‘z xarajatlarini daromadlari xisobidan koplashi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘z mikyosi va faoliyat darajasiga ko‘ra respublikamizdagi eng yirik bank xisoblanadi. Xozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 21 dekabr 1995 yilda kabul kilingan "O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risida" gi konun asosida faoliyat ko‘rsatmokda. Bu konunning 3-moddasida ko‘rsatilganidek O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning bosh maksadi milliy valyutaning barkarorligini ta’minlashdir. Valyuta barkarorligi-pul massasi, narx-navo va milliy valyuta kursining barkaror bo‘lish tushunchasini o‘z ichiga oladi. Albatta, pul massasi, valyuta kursi, narx-navoga ta’sir kiluvchi boshka omillar xam mavjud. O zbekiston Respublikasi Markaziy banki O zbekiston Respublikasiʻ ʻ Hukumatining bankiri, maslahatchisi va fiskal agenti (xazina vakili) sifatida ish 29 tutadi, bank tizimi barqarorligini saqlab turish, omonatchilar va kreditorlarning manfaatlarini himoya qilinishini ta minlash maqsadida banklarni litsenziyalaydi,ʼ faoliyatini nazorat qiladi, kredit uyushmalari hamda lombardlarning faoliyatini tartibga soladi, ularga o z faoliyatini amalga oshirish uchun ʻ litsenziyalar beradi 30 II.BOB.MARKAZIY BANK TIZIMI TARIXI 2.1.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vazifalari va funksiyalari. Milliy valyutaning barkarorligin ta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bir kator muxim vazifalarni xal etadi. Ularning asosiylari kuyidagilardir: Monetar siyosatni va valyuta siyosatni boshkarishni shakllantirish Monetar siyosatni va valyutani boshkarish siyosatini shakllantirish, kabul kilish xamda amalga oshirish: O‘zbekiston Respublikasida xisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil kilish va ta’minlash: Banklar faoliyatini tartibga solish va banklar faoliyati ustidan nazorat kilish; O‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyuta zaxirasini saklash va ularni boshkarish: Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil etish. Markaziy bankga ayrim bank, korxona tashkilotlarning kapitalida katnashishi, ularga moliyaviy yordam ko‘rsatishi, tijorat turidagi faoliyatlarni olib borishi man kilinadi. Markaziy bankni boshkarishning yukori tashkilot boshkaruvi bo‘lib, u monetar siyosatni xamda o‘z zimmasiga yuklatilgan boshka vazifalarni amalga oshirishda boshka davlat tashkilotlarining bevosita va bilvosita aralashuvidan xam xisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining vazifalarini bajarish uchun asosiy funksiyalari. 31 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun kuyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi. 1. Iktisodiyotni pul-kredit dastaglari yordamida boshkarish. 2. Xisob-kitob va pul o‘tkzish operatsiyalarini bajarishni yo‘lga ko‘yish. 3. Tijorat banklari faoliyatini boshkarish va nazorat kilish. 4. Boshka kredit muassasalarining kassa zaxiralarini saklash. 5. Rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini saklash. 6. Xukumat uchun xisob-kitob va kredit operatsiyalarini bajarish 7. Tijorat banklariga kredit berish. 8. Pul emissiyasi. Markaziy bank o‘z sarf-xarajatlarini daromadlari xisobidan koplovchi iktisodiy jixatdan mustakil muassasadir Markaziy bankning mol-mulki uning pul va boshka moddiy boyliklardan iborat bo‘lib, ularning kiymati Markaziy bank balansida aks ettiriladi. Respublika Markaziy bankining ustav kapitali 2 mlrd. sum deb belgilangan. SHuningdek, Markaziy bank soliklar va bojlardan "O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘\risida" gi konunning 23-moddasiga muvofik ozoddir. Markaziy bank kelgusi yil uchun O‘zbekiston Respublikasi monetar siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chikadi va xar yili keyingi moliya yili boshlanishidan 30 kun oldin Oliy Majlisga bu xakda axborot beradi. Markaziy bank pul-kredit, moliya, valyutava narx munosabatlarining axvoliga asoslanib, muomaladagi pul muassasining bitta yoki bir kancha ko‘rsatkichlari o‘zgarishining anik maksadli mo‘ljallarini belgilashi mumkin. 32 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati iktisodiy vaziyatni taxlil kilish va oldindan aytishni, pul mikdorini yillik o‘stirish sur’atlarining maksadli ko‘rsatkichlarini, kredit, foiz valyuta siyosatini amalga oshirish yo‘nalishlarini o‘z ichiga olib muxim makroiktisodiy jarayonlar: pulning xamda mexnat resurslarining bandligi, to‘lov balansini barkarorlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lad. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘zaro xisob- kitoblarning O‘zbekiston tijorat banki tomonidan belgilangan va xamma bank xamda mijozlar uchun majburiy bo‘lgan koidalar asosida olib borilishini nazorat kiladi. CHunki, belgilangan koidalarning bir taxlitda ko‘llanilishi butun respublika xududida xisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlaydi. "O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘\risida" gi konunning 50- moddasiga muvofik, banklarni nazorat kilishdan asosiy maksad bank tizimining barkarorligini ta’minlash, omonatchi va kreditorlar manfaatlarini ximoya kilishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank faoliyatini amalga oshirishga ruxsat beradi. Bundan tashkari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank muassasalarining rivojini xar tomonlama xisobga olib va kuzatib boradi, kapitalning aynan bir xilligi, likvidlikka doir talablarni o‘z ichiga oluvchi iktisodiy me’yorlarni (52-modda), shuningdek kreditlash xajmi limitlarini belgilaydi. Kapitalning etarliligi, aktivlarining sifati, foydaligi va likvidligiga karab tijorat banklarining moliyaviy axvoli baxolanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyutani tartibga solish va valyutani nazorat kilish davlat organidir. SHuning bilan birga Markaziy bank yuridik va jismoniy shaxslarga chet el valyutasida operatsiyalar o‘tkazishga 33 litsenziyalar beradi va milliy valyutani chet el valyutasiga nisbatan kursini aniklash shartini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xalkaro xisob-kitoblar zaxiradagi aktiv va kafolatli su\urta fondi vazifasini bajarish bilan birga dunyo moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirish yo‘li bilan mamlakatimizning oltin- valyuta zaxiralari kiymatini xam yaratadi. Boshka moliya muassasalari, korxonalar va xususiy shaxslar xam xorijiy valyutaga ega bo‘lish va valyuta operatsiyalarni o‘tkazishga xaki borligiga karamasdan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta zaxiralarini saklovchi asosiy depozitariy bo‘lib kolishi lozim. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi xukumatining bankiri, maslaxatchisi va xazina vakili sifatida ish tutadi. "O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘\risida"gi konunning 44- moddasiga muvofik Markaziy bank xukumat bankiri sifatida xukumat muassasalari va tashkilotlarining xisob varakalarini yuritadi, ana shu xisob varakalarda mabla\larni jam\aradi va ulardan to‘lovlarni amalga oshiradi; davlat kimmatbaxo kogolari bilan operatsiyalar o‘tkazib turadi; davlatga bevosita kiska muddatli va uzok muddatli ssudalar shaklida yoki davlat obligatsiyalarini xarid kilish tarzida kredit beradi; xukumat idoralarining topshiri\iga binoan oltin bilan yoki xorijiy valyutadan operatsiyalar bajaradi. O‘zbekiston Respublikasi "Markaziy banki xukumatning xazina vakili sifatida xukumat xisobvarakalarini yuritadi, xukumatning moliya operatsiyalariga ko‘maklashadi, byudjet daromad va xarajatlari masalalari yuzasidan maslaxatlar beradi, davlat kimmatli kogozlarni joylashtiradi, ular bo‘yicha xisobvarakalar 34 yuritadi va davlatning boshka karz majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshiradi. Banklar banki sifatida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xisob- kitob to‘lov operatsiyalarini o‘tkazish, banklararo to‘lovlarning xisob-kitob kliring xizmatini uyushtirish tartibini belgilaydi, tijorat banklariga kreditlar, tegishlicha ko‘rsatmalar beradi. Tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi o‘z xisob varakalaridan o‘zaro xisob-kitoblar uchun foydalanadilar. Bundan tashkari, ularning o‘z mabla\lari kamlik kilsa, Markaziy bankdan kredit olishlari, nakd pul bo‘yicha xam Markaziy bankka murojaat kilishlari mumkin. SHuningdek, o‘z xisob va kredit operatsiyalari bo‘yicha stavkalarni mustakil ravishda belgilaydi. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi xududida konuniy to‘lov vositasida banknotalar va tanga kurinishidagi pul belgilarini muomalaga chikaradi. Markaziy bank va u vakolat bergan talabga ko‘ra bir nominal kiymatdagi banknota va tangalarni boshkasiga xech kanday to‘lovsiz yoki vositachildik xakisiz almashtirib beradi. Nakd pul mabla\larini muomalaga chikarish va kaytarib olishni fakat Markaziy bank amalga oshiradi. Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy rezerv mikdorini belgilab beradi. Xozirgi kunda bu ko‘rsatkich 20-25 foiz atrofida belgilangan bo‘lib, u pul muomalasini barkarorlashtirish va banklar likvidliligini ta’minlashda axamiyatga ega. Uzbekiston Respublikasi Markaziy Banki Departamentlari xakida kiskacha ma’lumot 35 1. Pul-kredit siyosati departamenti- Markaziy bankda bu departament Respublikada amal kilayotgan pul munosabatlari, ularning olib borilishi, mamlakatda pul-kredit munosabatlari taxlili bilan shugullanib boradi. 2. Iktisodiy taxlil va kredit xisob-kitobi munosabatlari Departamenti- Banklarning iktisodiy axvoli, ularning olib borilayotgan pul munosabatlari operatsiyalari, banklarning kredit berish saloxiyati, banklarda iktisodiy xolatini tekshirib, ularni bankrotlik xolatlaridan saklanish yullarini urganib chikadi. 3. Bank tizimida metodologiya ishlarini muvofiklashtirish Departamenti- bu bulimda Markaziy bankka buysunuvchi barcha banklar uchun yuriknomalar ishlab chikadi va ularga banklarni amal kilish xolatlarini nazorat kilib borad 4. Tijorat banklarini nazorat kilish departamenti - Banklar ustidan nazorat olib borib, ularni faoliyatini taftishdan utkazish, bajarilgan operatsiyalarni tugri olib borilganligi va ularni xujjatlarda tugri aks ettirilganligini tekshirib beradi. Berilgan kreditlarni ishonchliligi, kreditlarni berilgan muddatlari, olingan foizlar, banklarning asosiy vositalari va ustidan taftish olib boradi. 5. Buxgalteriya xisobi va xisoboti, davlat byudjeti xamda kassa ijrosi Departamenti- Markaziy banklarda buxgalteriya xisobini olib borish, mijozlar buxgalteriyasini taxlil kilish, banklarning buxgalteriya xisoboti. Davlat byudjeti xolatlarini, banklarda kassa ijrosini olib borilish xolatlarini nazorat kilib boradi. 6. Valyutani tartibga solish va tashki alokalar Departamenti - bu bulim milliy valyutani tartibga solib, inflyasiyani urganib chikadi, pulning kadrsizlanishini oldini olish, mamlakatlar bilan tashki alokalar olib borish, xorijiy mamlakatlar bilan pul-kredit munosabatlarini urnatish, uzining vakolatxonalarini ochish va boshka xolatlar bilan ish olib boradi. 36 7. Emissiya- kassa operatsiyalari Departamenti - Markaziy bank fakatgina pul emissiya kilish xukukiga ega. Bu bulim pul massasini va pulning aylanishi xolatlarini taxlil kiladi va mamlakat buyicha nazorat olib boradi. 8. Kimmatli kogozlar Departamenti- Banklarning kimmatli kogozlar bilan boglik operatsiyalarini, chet el kimmatli kogozlari( aksiya, obligatsiya, xazina majburiyatlari, bank sertifikati, evronotalar, evroobligatsiyalarva boshk.)ni tartibga solishni va amalga oshirish xolatlarini nazorat kiladi. 9. Axborotlashtirish va axborotlar xavfsizligi Departamenti- Banklarni kompyuterlashtirish, banklararo axborot tizimini ishlab chikish, axborotlarni tashkariga chikib ketishini oldini olish, xavfsizligini taminlanishini bajarilishi ustidan nazorat olib boradi. Markaziy banklarda xam bu bulim asosiy axamiyatga egadir. 2.2.Markaziy bankning asosiy vazifalari Normativ-huquqiy hujjatlarning muhokamasi portalida yangi tahrirdagi "O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida"gi qonun loyihasi e'lon qilindi. Unga ko‘ra, Markaziy bankning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: narxlari barqarorligi; bank tizimining barqarorligi va rivojlanishi; to‘lov tizimining barqarorligi va rivojlanishi. Belgilanishicha, foyda olish Markaziy bankning asosiy maqsadi emas. Bundan tashqari, Markaziy bankning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: pul-kredit siyosati va valyuta siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish; valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilishni tashkil etish va amalga oshirish; bank tizimining barqarorligini ta'minlash, mikrokredit tashkilotlari va lombardlar faoliyatiga ko‘maklashish; O‘zbekiston Respublikasida to‘lov tizimlarining faoliyatini muvofiqlashtirish va ta'minlash; banklar, bank 37 xoldinglari, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar, valyuta birjasi va kredit byurolari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish; banklar, bank xoldinglari, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar va kredit byurolarini nazorat qilish; bank xizmatlari iste'molchilari huquqlarini himoya qilishni ta'minlash, aholi va tadbirkorlik sub'yektlarining moliyaviy savodxonligini oshirish; bank, pul-kredit statistikasi shakllantirish va e'lon qilish; tashqi sektor statistikasi, shu jumladan to‘lov balansi, xalqaro investitsiya pozitsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining tashqi qarzlari, zaxiraviy aktivlari va valyuta kurslarini shakllantirish va e'lon qilish; O‘zbekiston Respublikasining xalqaro zaxiralarini boshqarish, hisobga olish va saqlash. Markaziy bank quyidagi huquqlarga ega emas: moliyaviy yordam ko‘rsatish bilan shug‘ullanish; tijorat faoliyati bilan shug‘ullanish; uchinchi shaxslarga, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi hukumatining majburiyatlari bo‘yicha kafolatlar berish; banklar va boshqa yuridik shaxslarning kapitalida ishtirok etish, bunda valyuta birjasi kapitallaridagi ishtirok etish istisnodir. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi prezidentiga va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga hisobot beradi. Oliy Majlis Senati: O‘zbekiston Respublikasi prezidentining taqdimnomasiga binoan Markaziy bank raisini lavozimga tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi; yillik hisobotni, shuningdek auditor xulosasini ko‘rib chiqadi. Markaziy bank o‘z vakolatlari doirasida qarorlarni qabul qilishda mustaqildir. Davlat Markaziy bankning va Markaziy bankning davlatning majburiyatlari bo‘yicha, agar ular o‘zlari bunday majburiyatlarni o‘z zimmalariga olgan bo‘lmasa yoki qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, javobgar emas. Markaziy bankning auditi har yili mustaqil nazorat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. 38 39 Xulosa Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi xukumatining bankiri, maslaxatchisi va xazina vakili sifatida ish tutadi. "O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘\risida"gi konunning 44- moddasiga muvofik Markaziy bank xukumat bankiri sifatida xukumat muassasalari va tashkilotlarining xisob varakalarini yuritadi, ana shu xisob varakalarda mabla\larni jam\aradi va ulardan to‘lovlarni amalga oshiradi; davlat kimmatbaxo kogolari bilan operatsiyalar o‘tkazib turadi; davlatga bevosita kiska muddatli va uzok muddatli ssudalar shaklida yoki davlat obligatsiyalarini xarid kilish tarzida kredit beradi; xukumat idoralarining topshiri\iga binoan oltin bilan yoki xorijiy valyutadan operatsiyalar bajaradi. O‘zbekiston Respublikasi "Markaziy banki xukumatning xazina vakili sifatida xukumat xisobvarakalarini yuritadi, xukumatning moliya operatsiyalariga ko‘maklashadi, byudjet daromad va xarajatlari masalalari yuzasidan maslaxatlar beradi, davlat kimmatli kogozlarni joylashtiradi, ular bo‘yicha xisobvarakalar yuritadi va davlatning boshka karz majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshiradi. Banklar banki sifatida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki xisob- kitob to‘lov operatsiyalarini o‘tkazish, banklararo to‘lovlarning xisob-kitob kliring xizmatini uyushtirish tartibini belgilaydi, tijorat banklariga kreditlar, tegishlicha ko‘rsatmalar beradi. Tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi o‘z xisob varakalaridan o‘zaro xisob-kitoblar uchun foydalanadilar. Bundan tashkari, 40 ularning o‘z mabla\lari kamlik kilsa, Markaziy bankdan kredit olishlari, nakd pul bo‘yicha xam Markaziy bankka murojaat kilishlari mumkin. Shuningdek, o‘z xisob va kredit operatsiyalari bo‘yicha stavkalarni mustakil ravishda belgilaydi. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi xududida konuniy to‘lov vositasida banknotalar va tanga kurinishidagi pul belgilarini muomalaga chikaradi. Banklar Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash tartibiga rioya qilinishi uchun javobgardir. „Tijorat banklari tomonidan Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash tartibi to‘g‘risida“gi Nizomda belgilangan majburiy zaxiralarni deponentlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha banklar uchun taalluqlidir. Majburiy rezervlar Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar ko‘rinishida, Markaziy bank belgilaydigan tartibda depozitga o‘tkaziladi. Majburiy rezerv talablarining me’yorlari yoki tarkibi belgilangani yoki o‘zgartirilgani to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko‘rsatiladi, rezervlarning tarkibi yoki miqdoriga doir yangi me’yorlarni banklar ana shu muddatgacha bajarishlari shart. Markaziy bank majburiy rezervlar bo‘yicha foizlarni to‘lash to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Zaxira talablarini hisob-kitob qilishda chet el valutasidagi mablag‘lar, jismoniy shaxslar depozitlari, depozit va jamg‘arma sertifi katlari, ipoteka obligatsiyalari chiqarish yo‘li bilan jalb etilgan mablag‘lar hisobga olinmaydi. Majburiy zaxiralarni deponentlash bank vakillik hisobvarag‘idan pul mablag‘larini o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Majburiy zaxiralarni turli foyda keltiruvchi aktivlar bilan qoplashga ruxsat etilmaydi. Bank majburiy rezerv talablarining eng kam miqdorini saqlab turish to‘g‘risidagi 28-modda qoidalarini bajarmagan 41 taqdirda Markaziy bank qat’iy tartibda bu bankdan yetishmayotgan mablag‘ summasini, shuningdek, qayta moliyaviy ta’minlashning ikki stavkasidan oshmaydigan miqdorda jarima undirib oladi. 42 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O‘zbekiston, 2022. - 46 b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni. \ 3. “O‘zbekiston Respublikasining markaziy banki to‘g‘risida”gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida O‘zbekiston respublikasining qonuni 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021 yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ko‘llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to‘g‘risida"gi Farmoni. 5. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari / Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. - 488 b. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2020 yil. 8. O‘zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to‘\risi»dagi qonun. T. 2016 yil 25 aprel. 43 9. Mullajonov F. i dr. «Bankovskaya sistema Uzbekistana v godi nezavisimosti». T "Uzbekistan", 1996. 10. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet. 11. O‘lmasov A., Vahobov A.B. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: «Iqtisod- moliya», 2014. - 480 bet. 12. SHodmonov SH.SH., G‘ofurovU.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Iqtisod-moliya, 2010. - 728 bet. 13. SHodmonov SH.SH., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni.-T.: Iqtisod-moliya, 2016.-728 bet. 14. Juravleva G.P. Ekonomicheskaya teoriya. Mikroekonomika- 1, 2. Mezoekonomika: Uchebnik / MOSKVA: Dashkov i K, 2016. - 934 s. 15. Kochetkov A.A. Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik dlya bakalavrov / Moskva.: Dashkov i K, 2016. - 696 s. 16. Larionov I.K., Silvestrov S.N. Ekonomicheskaya teoriya. Ekonomicheskie sistemi: formirovanie i razvitie: Uchebnik dlya magistrov / Moskva.: Dashkov i K, 2015. - 876 s. 17. Jo‘raev T.T., D. Tojiboeva Iqticodiyot nazapiyaci (ko‘pgazmali qo‘llanmalap va tect cavollapi 1-kicm). - T.:"Fan va texnologiya", 2012 Internet saytlari. 1. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy sayti. 2. www.Fanfikir.uz 3. www.uza.uz - O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti. 44 4. www.ceep.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. 5. www.ziyonet.uz 45

O‘zbekiston Markaziy baki funksiyalari va vazifalari o’rganish

MUNDARIJA:

Kirish………………………………………………………………………………3

I.BOB. MARKAZIY BANK, UNING  VA FUNKSIYALARI MARKAZIY BAKI SHAKLLANISHI………………………………………………………….6

1.1.Markaziy  banklarning paydo bo‘lishi. ………………………………………...6

1.2.Markaziy bankning funksiyalari………………………………………………10

1.3.O‘zbekistonda zamonaviy bank shakllanishi…………………………………13

II.BOB.MARKAZIY  BANK TIZIMI TARIXI……………………………….26

2.1.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vazifalari va funksiyalari……26

2.2.Markaziy bankning asosiy vazifalari …………………………………………31

Xulosa …………………………………………………………………………….33

Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………..35

 

 

 

 

  
 


KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Mazkur vazifalarni bajarish uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki iqtisodiyotni pul-kredit vositasida boshqarishi, pul-kredit siyosatini amalga oshiruvchi sifatida uning asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqishi va “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida“gi Qonunning 23-moddasiga muvofi q key ingi moliya yili boshlanishiga uzog‘i bilan 30 kun qolganda bu haqda Oliy Majlisga axborot berishi lozim. Markaziy bank pul taklifi hajmini o‘zgartirib, ishlab chiqarishning umumiy hajmiga, bandlik darajasiga va korxonalar faoliyatining o‘sish sur’atlariga ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotdagi tanglik davrida pul taklifi hajmining oshirilishi iste’mol va sarmoyaga bo‘lgan talabning o‘sishiga, binobarin, bandlik, ishlab chiqarish hajmi ortishiga yordam beradi. Pulning yuqori sur’atlarda qadrsizlanishini sekinlashtirish zarurligidan kelib chiqib Markaziy bank muomaladagi pul miqdorini cheklash siyosatini o‘tkazadi, natijada iqtisodiyotda unga bo‘lgan talab kamayadi, pul bozorlaridagi foiz stavkalari o‘zgaradi, pulning qadrsizlanishi kamayadi.[1]

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi va ular Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan so‘ng u mukammal dastur sifatida qabul qilinadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va oldindan aytishni, pul miqdorini yillik o‘stirish sur’atlarining maqsadli ko‘rsatkichlarini, kredit, foiz va valuta siyoatini amalga oshirish yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurl igiga sabab shuki, monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy hodisalar; pulning qadr sizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy qismi va mehnat resurslarining bandligi, to‘lov balansi bilan chambarchas bog‘langan. Pul muomalasini boshqarib borish vositalarini quyidagi chizmadan ko‘rish mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalarga bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazdi.

Tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarishni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashda banklar muhim o‘rin tutadi. Shu bois ushbu moliyaviy institutlarning barqarorligini va hayotdagi rolini oshirishga katta e’tibor qaratilmoqda.

Oxirgi yillarda davlat byudjetidan tijorat banklariga dasturlarni moliyalashtirish uchun 8,4 trillion so‘m, aylanma mablag‘lar uchun 400 million dollar, ustav kapitalini oshirish uchun 1,7 milliard dollar mablag‘ ajratildi. Umuman olganda, so‘nggi ikki yil ichida banklar kapitalizatsiyasini oshirish uchun 3,3 milliard dollar davlat mablag‘lari berildi.

Misol uchun, xususiy banklar kredit resursining yarmidan ko‘pini depozitlar hisobiga shakllantirayotgan bo‘lsa, davlat banklarida bu ko‘rsatkich atigi 10 foiz atrofida.

Shuningdek, davlat banklari kredit portfelining yarmidan ko‘pi 5 ta yirik davlat korxonasi hissasiga to‘g‘ri keladi. Hanuzgacha eskirgan dasturiy ta’minotlardan foydalanayotgani uchun bank xizmatlari sifati talab darajasida emas.[2]

Tizimda sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish maqsadida banklar faoliyatida davlat ishtiroki bosqichma-bosqich qisqartirilmoqda. Xususan, davlat dasturlari doirasidagi kreditlar foizi qayta moliyalash stavkasi bilan tenglashtirildi va 2021 yildan to‘liq erkinlashtirilishi belgilandi. Bu banklarni ko‘proq mijoz topish, resurs jalb qilish, kredit ajratish bo‘yicha izlanishga, rivojlanishga undaydi. 

Kuni kecha O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish davlat dasturlari doirasida amalga oshirilayotgan loyihalarni kreditlash tartibini takomillashtirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Unga muvofiq, banklar transformatsiyasini tezlashtirish va sifatli amalga oshirish maqsadida barcha davlat banklaridagi aksiyadorlik vazifasi Moliya vazirligiga yuklatildi.

Davlat rahbari Moliya vazirligi va Markaziy bankka Jahon banki bilan birgalikda bank sektorini uzoq muddatli rivojlantirish strategiyasini yakunlash vazifasi qo‘yildi. 

Davlat rahbari tijorat banklarining hozirgi holatini tahlil qilib, dolzarb chora-tadbirlarga to‘xtalib o‘tdi.

Kurs ishining maqsadi: O‘zbekiston Markaziy tarmoqlar tizimini rivojlantirish va boshqarishning asosiy maqsadi mamlakatning elektron tarmoqlar tizimini mustahkamlash, xavfsizligini taʼminlash va rivojlantirishdir

Kurs ishining vazifasi:  Pul-kredit siyosatini, shu jumladan valyuta siyosatini ishlab chiqadi va amalga oshrishdir.

O‘zbekiston Respublikasida inflyatsiya darajasini monitoring, tahlil va prognoz qilish, tegishli axborot materiallarini hamda statistik ma’lumotlarni e’lon qilish.


 

[1] “O‘zbekiston Respublikasining markaziy banki to‘g‘risida”gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida  O‘zbekiston respublikasining qonuni

[2] O‘zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to‘\risi»dagi qonun. T. 2016 yil 25 aprel.

 

Sotib olish