O'zbekiston Milliy arxivi hisobot amaliyot - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	4.5MB
Xaridlar	15
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

O'zbekiston Milliy arxivi hisobot amaliyot

Sotib olish

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
MANBASHUNOSLIK VA ARXIVSHUNOSLIK KAFEDRASI

Arxivshunoslik tanishuv amaliyot

HISOBOTI

Amaliyot rahbari:

Toshkent

1

Reja:
I.Kirish
II.Asosiy qism:
1.O’zbekiston Milliy arxivi
2.O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivi
3.Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxivi
4.O’zbekiston Ilmiy-texnikaviy va Tibbiyot hujjatlari Milliy arxivi
III.Xulosa
Foydalangan adabiyotlar
Ilovalar

2

Kirish
Xalqimizning tarixiy o’tmishi, o’zligi, ma’naviyati masalalari yoritilayotganda
chuqur ilmiy asos va aniq dalillar zarur. Haqqoniy tarixni yaratishda dalil
bo’ladigan muhim omillar orasida arxiv hujjatlari diqqatga sazovordir.
O’zbekistonning moddiy va ma’naviy hayoti aks etgan noyob arxiv hujjatlari tarix
fani uchun boy manba sifatida xizmat qiladi.
Mustaqillikka erishganimizning dastlabki kunlaridanoq mamlakatimizning
ilmiy-tarixiy va o’tmishini xolis yoritishga asoslangan manbalarni tadqiq etish
borasida tizimli ishlar belgilab berildi. Istiqlol yillarida jamiyat hayotining barcha
sohalari singari, tarix fani sohasiga ham tub o’zgarishlar amalga oshirildi. Xolislik
qoidasi – tarixiy voqea, hodisalarni o’rganayotganda ular bilan bog’liq bo’lgan
barcha faktlarning hech bir istisnosiz butun majmui bilan birga olib tekshirishni,
aniq, haqqoniy dalillarga asoslanishini talab qiladi. Tarixiy hodisalarni bir butun
holda o’rganishda va haqqoniy yoritishda arxiv hujjatlarining o’rni beqiyosdir. Shu
maqsadda bugungi kunda arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadda foydalanishga keng
yo’l ochib berilgan.
Arxivshunsolik fani tarixi fani orqali arxivlarning davlat va jamiyat ravnaqidagi
qadrini talaba yoshlarga tushuntirish, ularni arxiv hujjatlarini chuqur tushunishi,
tahlil va tadqiq etish malakasini hosil etish va jamoatchilikni arxiv ishi tarixi,
mavzu va g’oyaning mohiyati bilan tanishtirishga ko’maklashishdan iborat.
Shuningdek, jamiyatning ma’naviy manzarasini arxiv hujjatlaridagi manbalar
bo’yicha boyitish, bozor iqtisodiyoti sharoitida tarixiy xotiramizni aks ettiruvchi
arxivlarni mablag’ va qiymat keltiruvchi hodisaga aylanib ketishiga yo’l
qo’ymaslik uchun amaliy ko’rsatmalar beradi.
Fanning asosiy maqsadi ham tariximizni yoritish, jamiyat hayotidagi o’rnini
ko’rsatib berish, talabalarning tarixiy tafakkurini yuksaltirish, arxiv ishi tarixi
hamda tarixiy taraqqiyotini ilmiy-nazariy tahlil etish, arxivlarning ijtimoiy-
ma’naviy hayotdagi o’rni hamda arxivlarga nisbatan maqsadli yo’naltirilgan
jamoatchilik fikrini shakllantirishdan iborat.
3

Yuqoridagi maqsad va vazifalarni amalga oshirish hamda o’quv yili davomida
Arxivshunoslik fani doirasida egallangan nazariy bilimlarni yanada mustahkanlash,
nafaqat Respublikamizda balki Markaziy Osiyodagi yirik deb hisoblanuvchi
arxivlar faoliyati bilan bevosita tanishib yangi bilim va ma’lumotlarga ega bo’lish
maqsadida biz tarix yo’nalishi 3 bosqich talabalari uchun 22.05.2023 dan
27.05.2023 gacha Arxivshunoslik tanishuv amaliyoti tashkil etillib unda biz
Toshkent shahrida joylashgan yirik arxivlar: O’zbekiston Milliy arxivi,
O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivi, Toshkent Shahar Markaziy
Davlat arxivi, O’zbekiston Ilmiy-texnikaviy va Tibbiyot hujjatlari Milliy arxiviga
tashrif buyurish, arxivlar faoliyati bilan tanishish va o ’ z navbatida nazariy
bilimlarimizni amaliyotda qo’llash imkoniyatiga ega bo’ldik.

4

O’zbekiston Milliy Arxivi
O’zbekiston Respublikasi Milliy arxivi O’zbekiston SSR Sovet Ministirligining
1958-yil 20-noyabrda 759-son qarori asosida, 1931-yildan faoliyat ko’rsatib
kelayotgan Oktyabr inqilobi markaziy davlat arxivi va markaziy davlat tarix
arxivining birlashtirilishi natijasida tashkil etilgan. O’zbekiston Respublikasi
Milliy arxivida saqlanayotgan qimmatbaho hujjatlarning soni va mohiyati jihatdan
O’rta Osiyo respublikalari arxivlari ichida eng yirigidir. Unda XIX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab, to hozirgi kunimizgacha bo’lgan ko’p sonli hujjatlar
saqlanmoqda.
O’zR MA dastlab tashkil etilganida quyidagi tuzilmalar mavjud edi:
1. Arxiv rahbari;
2. Sovet davrigacha bo’lgan fondlar bo’limi;
3. Maxfiy fondlar bo’limi;
4. E’lon qilish bo’limi;
5. Ma’lumot stoli;
6. O’quvxona;
7. Ilmiy-ma’lumot kutubxonasi;
8. Xodimlarga xizmat ko’rsatish:
O ’ zbekiston SSR Sovet Ministirligi buyrug ’ i bilan 1962- yil 28- aprelda O ’ zR MA
tuzilmalariga qo ’ shimchalar qilindi :
1. Hisobga olish bo’limi;
2. Jamlash;
3. Tekshirish;
4. Ilmiy-ma’lumotnoma apparati;
O ’ zbekiston SSR Sovet Ministirligining 1963- yil 14- oktyabr 603- sonli qarori
asosida O ’ zR MDA quyidagi bo ’ lim tashkil etildi :
1. Idoraviy arxivlar .
O ’ zbekiston SSR Sovet Ministirligi qoshidagi Arxiv boshqaruvi 1964- yildagi
33 son buyrug ’ i asosida O ’ zbekiston SSR MDA quyidagi o ’ zgarishlar kiritildi .
5

1. Rahbar lavozimi Direktor lavozimiga o’zgartirildi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Sovetining 1991-yil 31-avgustdagi qaroriga muofiq
1991-yil 1-sentyabrdan O’zbekiston SSR MDA O’zbekiston Respublikasi
Markaziy davlat arxivi deb yuritildi.
1991-yilda bo’limlar nomiga quyidagi o’zgarishlar qilingan.
1. “Xodimlar apparati shtati” “Apparat boshqaruvi” deb yuritildi.
2. “Xodimlarga xizmat ko’rsatish” bo’limi “Xo’jalik xizmati” ga o’zgartirildi.
1992-yil shtat jadvaliga asoslanib, O’zR MDA quyidagi tuzilmalardan iborat
bo’lgan:
1. Apparat boshqaruvi;
2. Xujjatlarni saqlovini ta’minlash bo’limi;
3. Sovet davrigacha bo’lgan fondlar arxiv saqlovxonasi;
4. Sovet davri fondlar arxiv saqlovxonasi;
5. Mikronusxalar arxiv saqlovxonasi;
6. Davlat hisobini olib borish va ilmiy-ma’lumot apparati bo’limi;
7. Jamlash idoraviy arxivlar va ish olib borish bo’limi;
8. Maxsus fondlar bo’limi;
9. Rejalashtirish va tashkilish – uslubiy ishlar bo’limi;
10. Hujjatlardan foydalanish va ularni e’lon qilish bo’limi;
11. Hujjatlarni saqlovini ta’minlash bo’limi;
12. Xo’jalik xizmati bo’limi;
O’zbekiston Respublikasi Milliy arxivi respublika miqiyosidagi muassasa
hisoblanib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “O’zarxiv”
agentligiga bo’ysunadi. O’zR MA arxivshunoslik, hujjatshunoslik, arxeografiya va
ular bilan bog’liq bo’lgan bir qator fanlar sohasida respublikada olib borilayotgan
ilmiy-tadqiqot va uslubiy ishlar bo’yicha markaz sanaladi.
Bugungi kunda arxivda 22 ta saqlovxona mavjud bo’lib ularda 3 mingdan
ziyod ararh saqlanib, ulardan 200 tasi fuqarolarning shaxsiy fondlaridir. Umumiy
holda 2 miliondan ortiq saqlov birligida hujjatlar saqlanadi. Mazkur hujjatlarda
6

O’zbekiston tarixining turli davrlarga oid masalalar yoritilgan bo’lib, ularning o’ta
qimmatlilari vaqf hujjatlari hisoblanadi. Vaqf hujjatlarda bayon etilgan
ma’lumotlarning eng qadimiysi IX asrga oid. O’Zr MA ning kutubxona fondi 3
mingdan ziyod turli xil kitoblarni o’z ichiga oladi. Ularning arar 558 ta bosma
nashrlar, to’plamlar, tarixiy davr (1917 yilgacha) ga oid adabiyotlar mavjud.
O’zbekiston Respublikasi MA tomonidan quyidagi xizmatlar ko’rsatiladi:
• hujjatlarni tartibga solish, ilmiy-texnikaviy qayta ishlash va ularni kelgusida
saqlash uchun arxivga topshirish uchun tayyorlash;
• tashkilotlar, korxonalarning bayram sanalari haqida, hamda atoqli shaxslarning
yubiley sanasi tashabbus axborotini tayyorlash;
• radio- va teleko’rsatuvlarni tayyorlash;
• ekskursiyalarni o’tkazish;
• ko’rgazmalarni tashki etish;
• fuqarolarning ijtimoiy-huquqiy so’rovlarini bajarish;
• jismoniy va huquqiy shaxslarning mavzuli so’rovlarini bajarish va hujjatlarini
aniqlash;
• ish yuritish va arxivshunoslik muaamolari bo’yicha ilmiy ishlarni tayyorlash va
chop etish;
• arxiv hujjatlarining to’plamini nashr etish;
• arhiv hujjatlaridan nusxalarni va ko’chirmalarni berish;
• arxiv hujjatlarini raqamlashtirish;
• arxiv ishi bo ’ yicha seminarlarni , ma ’ ruzalarni o ’ tkazish ;
• arxiv ishi bo ’ yicha o ’ quv kurslarini o ’ tkazish ;
Bugungi kunda O ’ Zr MA arxivshunoslik va hujjatshunosli sohasi bo ’ yicha
quyidagi muassasalar bilan hamkorlik olib boradi :
1. Hujjatshunoslik va arxiv hujjatlari Butunittifoq ilmiy - tekshirish ararh
(VNIIDAD) – Rossiya Federatsiyasi;
2. Korea International Cooperation Agency (KOICA) – Janubiy Koreya;
3. M. Lyuter nomidagi Universitetning Sharqshunoslik ararh – Germaniya;
7

4. «Xolokost» memorial muzeyi – AQSH;
5. Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti;
6. O’zbekiston Respublikasi Milliy kutubxonasi.
7. O’zbekiston Respublika Fanlar Akademiyasining Tarix ararh
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi Milliy arxivida mavjud bo’lgan
hujjatlar arxiv qoidasiga muvofiq saqlanmoqda. Arxiv hujjatlaridan foydalanishni
osonlashtirish maqsadida “Ko’rsatgich” (Putevoditel)lar nashr qilingan. Bular esa
arxivda saqlanayotgan fondlarning ma’no va mazmunini ochib beradi hamda
hujjatlarni o’rganuvchilarga qulaylik tug’diradi.
Xulosa qilib aytganda, tarix fanining qaysi yo’nalishi o’rganilishidan qat’iy
nazar o’rganilayotgan muammoni tadqiq etgan shaxslar faoliyati, ularning olib
borgan tadqiqotlari natijalari, shu bilan birga, shaxsiy hujjatlari bilan ham tanishish
kerak bo’ladi. Muammoning o’rganilish darajasi va tarixshunosligini yoritish
ma’lum bir shaxslar faoliyati bilan bog’liqdir. Bu esa o’z o’rnida arxiv hujjatlariga,
101 xususan shaxsiy fondlardagi faktik materiallarga bo’lgan talabni yanada
oshiradi. O’Zr Mada saqlanayotgan 200 dan ortiq shaxsiy fond hujjatlari tarixiy
tadqiqot olib borishda muhim ahamiyatga ega. Bu kabi shaxsiy arxiv materiallari
tarixda iz qoldirgan mashxur-shaxslarning ijodi, faoliyatini, qolaversa, davr va
jamiyat tarixini tadqiq etishdagi “bo’shliq”ni to’ldirishda daliliy manba, tarixiy
hujjat vazifasini o’taydi.

8

O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivi
O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivi ikkinchi jahon urushining eng
qizg’in pallasida ya’ni 1943-yili tashkil topdi. Vatanimiz tarixini o’zida aks
ettirgan foto hujjatlar bundan ancha oldin to’plana boshlangan edi. Turkiston
ASSR XKSning 1921-yil 25-yanvardagi qaroriga binoan tashkil etilgan arxivlarda
qo’lyozma hujjatlar bilan birga nashr qilingan materiallar va fotohujjatlar ham
yig’ila boshlandi. Mazkur hujjatlarni saqlash choralari ko’rildi. Ushbu jarayon
1935- yil oktyabr to’ntarishi Markaziy davlat arxivi tarkibida foto bo’limini tashkil
etilganidan yanada tartibli ravishda amalga oshirila boshlandi.
Biroq, 1939-yilda bo’lim yopilgandan so’ng fotohujjatlar 1943-yilgacha, ya’ni
kino, surat va ovozli hujjatlar markaziy davlat arxivi tashkil etilguncha nazoratsiz
qoldi. Bu hol respublikamiz tarixiga oid ko’pgina fotohujjatlarning yo’qolishiga
yoki ularga shikast etishiga sabab bo’ldi.
1943-yil 18-martda Toshkent shahrida kino, surat, ovozli hujjatlar Markaziy
davlat arxivi tashkil etilishi munosabati bilan 25m2 maydonga ega bo’lgan xona
ajratilib, unga Qirg’iziston Sovet Respublikasida shunday arxiv tashkil etishda
ishtirok etgan shaxs – A. S. Etdelmen ararh etib tayinlandi.
II jahon urushi davridagi reportajlar foto hujjatlarinng yangi taraqqiyot bosqichi
bo’ldi. Urush foto-yilnomalarini yaratishda turli mamlakatlar fotoreportyorlari
katta xissalarini qo’shdilar. 1950-80-yillar hujjatli foto san’ati, 103 jahonning eng
yirik agentliklari tomonidan jo’natilgan reportyorlarning sayohatda yaratgan janrli
fotografiyalari rivoji bilan xarakterlanadi.
O’zbekiston hududiga XIX asrning 2-yarmida Yevropadan kelgan ko’plab
sayyoh-tijjoratchilar va boshqa kasb egalari yurtimizni bebaho madaniy merosi,
ayniqsa, ularni hayratga arar mirobchilik (irrigatsiya) san’ati, nafis
hunarmandchilik san’ati va odamlarning yashash arar madaniyatini aks ettirgan va
bu tasvirlarni tarqatishgan.
Dastlabki o’zbek fotoustalaridan biri xivalik Xudoybergan Devonov 1907-
1908-yillar Peterburgga borib bu kasbni chuqur o’rganish bilan birga o’sha
10

davrning eng ilg’or foto-texnikasini olib kelgan va juda ko’plab o’ta yuksak
tarixiy, badiiy ararh namunalari bo’lgan fotosuratlar yaratgan.
1940-yillarda O’zbekiston foto hujjatlarining ijodiy uslublari ko’paydi, janriy
shakllar ortdi va fotograflar turli sohalar bo’yicha ixtisoslasha bordi (mas, E.
Yuditskiy – me’morlik, Romeev – teatr, A. Palexov – portret, R. Albekov – bolalar
hayoti, R. Shamsiddinov, S. Beznosov – maishiy janr, S. Mahkamov – madaniyat
bo’yicha ixtisoslashdi). O’zbekiston jurnalistlar uyushmasi fotoseksiyasi, yirik
korxonalarda tashkil topgan fotoklublar ararha foto san’atining va xujjat turlarining
rivojida muhim rol o’ynadi. Bir yil arar arxiv xodimlari tomonidan arxiv
saqlovxonasiga qabul qilinishi kerak bo’lgan hujjatlarni aniqlash va ularni qabul
qilish bo’yicha uslubiy ishlanmalar tayyorlashga hamda hujjatlarni ararh bo’yicha
xisobga olishdan voz kechib, saqlov birligiga ko’ra ro’yxatga olishga o’tildi. Biroq
arxiv faoliyatini sustlashtiruvchi omillar ham mavjud bo’lib, ular malakali
kadrlarning etishmasligi va arxiv ishining markazlashgan holda boshqarilishidan
iborat bo’lgan.
1959-yil 5-iyunda arxivning markaziy davlat arxivi tarkibiga kiritilishi va uni
kino, surat, ovozli hujjatlar bo’limiga aylantirilishi hujjatlarni saqlash ishiga ancha
arar etkazdi. To’rt kishidan iborat bo’lgan bo’lim o’z faoliyatini amalga oshirishda
mustaqil qarorlar qabul qilish imkoniyatidan mahrum bo’lgan edi. 1960-yillarda
hukumat vakillaridan iborat bo’lgan maxsus komissiya tomonidan amalga
oshirilgan tekshirishlar natijasida arxivni qayta tashkil etish 104 borasidagi bir
qator asosli xulosalalar yozildi. 1970-yili A.A. Mirzaboevning tashabbusi bilan
O’zbekiston SSR kino, surat, ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivi binolarining
qurilish ishlari nihoyasiga etdi. Alim Mirzaboevning ko’rsatmalari bilan qurilish
ishlari davomida maxsus saqlovxonalar loyihalari ishlab chiqilgan. 1973-yil
fevralda O’zbekiston hukumati tomonidan “Respublika arxiv ishini qayta tashkil
etish to’g’risidagi” qaror qabul qilinib, unga asosan kino, surat, ovozli hujjatlar
markaziy davlat arxivi qayta tiklandi. 1974-yildan O’zbekiston SSR kinofotofono
hujjatlar Markaziy davlat arxivi 1991-yil sentyabrdan O’zbekiston Respublikasi
11

kino, surat va ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivi (O’R KSOH MDA), 2019-
yildan O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivi deb nomlana boshlandi.
O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivi O’rta Osiyodagi eng yirik va
O’zbekistondagi yagona, maxsus hujjatlar saqlovi uchun ixtisoslashgan arxivdir.
O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivi O’zbekiston Respublikasida o’z
soxasiga tegishli bo’lgan maxsus hujjatlar bilan ishlashda ilmiy-uslubiy markaz
hisoblanadi.
Amerika Qo’shma Shtatlarida ushbu arxivning jamiyatdagi o’rni xususida
Antonina Burton o’zining “Archive Stories facts, fictions and the writing of
history” asarida shunday deydi: “Butun dunyo bo’ylab tarix ustida haqiqatni
so’zlash to’g’risidagi tushunchalar siyosiy, moddiy ahamiyat kasb etib bordi.
Shuning uchun arxiv hujjatlarining tarixchi olimlar uchun naqadar katta
ahamiyatga ega ekanligini tushunish mumkin.
Arxivda O’zbekistonning XIX asrning 60-yillaridan to hozirgi davrlarga oid
tarixni o’zida aks ettirgan noyob hujjatlar yig’ilgan. Arxivda umumiy hisobda
300.000 dan ziyod saqlov birligidagi hujjatlar saqlanadi. Shulardan 19.257 saqlov
birligi kinohujjatlar, 238.652 saqlov birligidagisi suratli hujjatlar, 15.185 saqlov
birligidagisi ovozli hujjatlarni tashkil etadi. O’Zr KFFMAda fond va yig’majild
tushunchalari ishlatilmaydi, ya’ni har bir hujjat alohida saqlov birligida va alohida
arxiv raqami bilan hisobga olinadi.
Mustamlaka davr fotoxujjatlarida Turkiston o’lkasidagi milliy-ozodlik va
inqilobiy harakat (1898, 1905-1907 yillar) ko’rinishlarini, Rossiyasi imperiyasi
vakillari tomonidan o’lkaning boshqaruvi, ularning mahalliy hokimiyat bilan
munosabatlari, sud organlari faoliyati, Qo’qon xoni va Buxoro amirining xalqaro
munosabatlari va aloqalari, musulmonlar dini va turmush arar tasvirlangan.
Fotoxujjatlarda sanoatning rivojlanishi (temir yul ko’priklarining qurilishi,
sug’orish kanallari, teri va yog’ zavodlarining ishlab chiqarish faoliyati,
to’qimachilik, ipakchilik fabrikalari, gilam to’qish hunarmandchiligi, qishloq
xo’jalik inventari, ko’mir sanoati va boshqalar) qishloq xo’jalik ( ara mexnat
12

qurollari, erni omoch bilan haydash, qo’l bilan paxta terish va boshqalar), transport
va aloqalar (vokzal binolarining ko’rinishlari; Toshkent temir yuli, Toshkentda
Turkiston pochtatelegraf xizmatchilarining I o’lka s’ezdi) (1917-yil ); savdo-sotiq
(gazlama sotuv do’konchalari, do’ppilar, arar idishlar, Samarkanddagi Registon
maydonidagi sotuv rastalari; Andijon, Buxorodagi bozorlarning umumiy
ko’rinishlari va boshqalar) tasvirlangan. Suratlar o’zida o’lkadagi sog’liqni
saqlash, maorif-fanni rivojlanishi; Turkiston ilmiy-tekshirish komissiyasining
ishlari, Samarqanddagi Ulugbek observatoriyasi qazilmalari, musulmon
maktablaridagi darslar, maktabdagi urfodatlar, kasallarni eskicha davolash usullari,
“o’qib dam solish” ko’cha muzikachilarining chiqishlari va boshqalarni aks
ettirgan.
Sho’rolar davri kino, surat va ovozli hujjatlarida hozirgi O’zbekiston
Respublikasi hududida sho’ro hukumatining o’rnatilishi, Buxoro Xalq Sovet
Respublikasi, Xorazm Xalk Sovet Respublikasi, Turkiston ASSR, O’zbekiston
SSR dagi davlat hukumati, ushbu respublikalar jamoat tashkilotlarining faoliyati,
xalk xo’jaligi, fan-texnika , sog’liqni saqlash, xalq ta’limi, madaniyat arar’at, sport,
xizmatchilarning dam olishi, shuningdek, bu respublikalar vakillari ararh davlat
siyosiy jamoat arboblarining yuqori partiya organlari faoliyatida ishtirok etishi, fan
va madaniyat arboblarining O’zbekistonga tashriflari va o’z vakillarining boshqa
respublikalarga safarlarini o’zida aks ettirilgan. Badiiy ovozli hujjatlar O’zbekiston
ararh el kompozitorlari asarlari, xalq musiqalari, she’riy, nasriy va drammatik
asarlar, taniqli qo’shiqchilarning chiqishlari, xalq ijrochilari, ararha musiqa
kollektivlari, jumladan Tamara Xonim, F. Baratova, M.Turg’unboeva,
N.Axmedova, T.Qodirov, M.Uzokov, Y.Rajabiy va boshqa ovozli yozuvlardan
Iborat. Shuningdek, O’zbekistonda xotin-qizlar ozodligi uchun harakati (Xujum):
xotinqizlarni paranjini butunlay yuq qilishga qaratilgan miting va yig’ilishlari,
savodsizlikka barham berishga qaratilgan kino, suratlar xam mavjud. Arxivning
kino va surat hujjatlari 2-jaxon urushi davridagi ararha hayotini, ko’p millatli
13

O’zbekiston xalqining frontdagi qaxramonligi, front orqasida o’zbek xalqining
etim bolalarni asrab olish, mamlakatga zavod va fabrikalarni evakuatsiya qilinishi,
mexnatkashlarning mitinglari, frontga ko’ngillilarni kuzatish va boshqalarni
ko’rish mumkin .
Arxivda urushdan arar davrlarda ararha xalq xo’jaligi tarmoqlari energetika,
yoqilgi sanoati, metallurgiya, mashinasozlik, stanoksozlik, asbobsozlik sanoati va
boshqalar, transport va aloqaning rivojlanishi; O’zbekistonda qishloq xo’jaligining
rivojlanishi (qishloq xo’jaligi ilg’orlari va ishchilarining s’ezd va quriltoylari),
qo’riq arar’z erlarni o’zlashtirish qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalashtirish va
kollektivlashtirish, paxtachilik va chorvachilikni rivojlantirish) o’zida tasvirlangan
kino, surat hujjatlar mavjud. Ushbu kino, surat hujjatlar madaniyat qurilishi, fan,
sog’liqni saqlash, san’at, fizkultura va sport rivojlanishi haqida ham tushuncha
beradi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillik davri kino, surat va ovozli hujjatlari
O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining e’lon qilinishi, demokratik jamiyat
qurilishi, davlat boshqaruvining yangi tizimini vujudga kelishi, markaziy organlari
faoliyatining maqsad va vazifalaring o’zgarishi, bank tizimining qayta tashkil
etilishi, jaxon tomonidan O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining tan olinishi,
chet el mamlakatlari bilan ararha aloqalarning o’rnatilishi, ko’p partiyaviylikning
va jamoat harakatining vujudga kelishi, bozor iqtisodiyoti, tadbirkorlikning
rivojlanishi, yangi ma’naviy dunyoqarashning vujudga kelishini o’zida aks
ettirgan. Arxivning kinohujjatlari M. Qayumov, D. Salimov, Sh.Zoxidov,
I.Gibalevich kabi va ko’pgina boshqa hujjatli kino ustalari ishlari bilan tanishtiradi.
O’ O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivida irrigator P. M.
Kildyushovning, Toshkent tramvay-trolleybus boshqarmasi faxriy ishchisi S. A.
Yusupovning,
Toshkent Davlat Universiteti (hozirgi O’Zmu) biologiya-tuproqshunoslik fakulteti
professori I.A. Raykovaning, Respublikamizning sport faxriylari L. Ivanova va
F. R. Semerninlarning, “Tashkentskie malchish-ki” kitob avtori, ararha
14

L.Berejnixning, Respublikamizning markazIY ro’znoma va oynomalari
fotomuxbirlari M. Z. Penson, I. N. Panov, A. P. Shteynberg, U. Nurumbaev,
E. Ryapasov, va boshqalarning fotohujjatlar kolleksiyalari (to’plamlari) saqlanadi.
Mustaqillik yillarida O’Zr KFFMAda bir qator o’zgarishlar amalga oshirildi.
Jumladan, ushbu arxiv Koreya hukumati tomonidan KOICA granti asosida yangi
texnologiyalar bilan ta’minlandi. Shu grant asosida o’rnatilgan arxiv hujjatlarini
kiritish uchun mo’ljallangan yangi ararh asosida ish olib bormoqda. Bu ararh
asosida barcha hujjatlar kompyuterga kiritilmoqda. Kelgusida bu ararh asosida
barcha hujjatlar ararh shaklga 110 o’tkazilgandan so’ng, arxivga tashrif buyurgan
tadqiqotchilar hujjatlarni ararh shaklda ko’rib tanlash imkoniyatiga ega bo’ladilar.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillik davri kino, surat va ovozli hujjatlari
saqlovida mustaqillikning e’lon qilinishi, demokratik jamiyat qurilishi, davlat
boshqaruvining yangi tizimini vujudga kelishi, markaziy organlari faoliyatining
maqsad va vazifalaring o’zgarishi, bank tizimining qayta tashkil etilishi, dunyo
davlatlari tomonidan O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining tan olinishi, chet
el mamlakatlari bilan ararha aloqalarning o’rnatilishi, ko’p partiyaviylikning va
jamoat harakatining vujudga kelishi, bozor iqtisodiyoti, tadbirkorlikning
rivojlanishi, yangi manaviy dunyoqarashning vujudga kelishini o’zida aks ettirgan.
O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivi quyidagi xizmatlarni bajaradi:
- arxivda saqlanayotgan kino, surat va ovozli hujjatlar haqida malumot berish;
- tadqiqotchilar o’rganishi va ishi uchun kino, surat va ovozli hujjatlarni taqdim
etish;
- kinohujjatlarni video tasmaga ko’chirib berish;
- surat va ovozli hujjatlar nusxalarini tayyorlash;
- fotoko’rgazma va stendlarni tashkil etish;
- mavzuli so’rovlarni ijro etish;
- fotoalbomlar tayyorlash;
- arxiv bo’yicha umumiy va mavzuli ekskursiyalarni tashkil etish.
15

Ko’rsatilgan xizmatlar yuridik va jismoniy shaxslarning yozma so’rovnomalari
asosida amalga oshiriladi. Arxivning kino, surat va ovozli hujjatlari faqat arxiv
rahbari ruxsati orqali taqdim etiladi. Ruxsat beriladigan muddat ish mavzusi
bo’yicha belgilanadi. Tadqiqotchilarni kino, surat va ovozli hujjatlar bilan ishlashi
arxivning kino zali, katalog va ovozli hujjatlar eshitish xonalarida amalga
oshiriladi 1
.
Hozirda O’zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxivida jamlash
manbalaridan hujjatlarini qabul qilish ishlari olib borilmoqda. Asosiy jamlash
manbalaridan O’zbekiston Respublikasi ilmiy-ommabop va hujjatli filmlar
kinostudiyasi dan 2013-yilda 126 saqlov birligida, 111 2014-yil 9 oy davomida 95
soqlov birligida kino hujjatlar, O’zbekiston Milliy axborot agentltgining Bosh
suratli axborotlar taxririyatidan 2013-yili 5044 saqlov birligida hamda O’zbekteatr
ijodiy ishlab chiqarish birlashmasidan 261 saqlov birligida foto hujjatlar qabul
qilingan.
Shular bilan bir katorda “O’zbekiston Respublikasi ilmiy-ommabop va hujjatli
fil’mlar kinostudiyasi”dagi 4 saqlov birligida fotoplastinkalar xamda 200 saqlov
birligida “‘O’zbekteatr” ijodiy ishlab chiqarish birlashmasidan 259 saqlov
birligidagi foto hujjatlarning qimmatdorligi aniqlandi hamda davlat saqloviga
qabul qilindi.

1
M.Darmonova. Toshkent Shahar markaziy arxiv fondlari bo`yicha ma`lumotnoma. T-2019 B 3-10
16

Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxivi
Respublikadagi sig’imi jihatidan yirik hududiy arxivlardan biri bo’lgan
Toshkent Shahar Markaziy davlat arxivi SSR Ministrlar Sovetining 1973-yil
16fevraldagi 55-sonli qarori ijrosini ta’minlanishi yuzasidan O’Zssr Mehnatkashlar
deputatlarining Toshkent arar soveti ijroiya komitetining 1973 yil 11 iyundagi 420r
sonli farmoyishi va 1 iyuldagi qarori bilan Toshkent viloyat Davlat arxivi asosida
tashkil etilgan.
Toshkent Shahar Markaziy davlat arxivi 1973-yil tashkil etilgan bo’lsa-da, unga
alohida bino ajratilmagan. Shahar arxivi O’Zssr Markaziy davlat arxivi binosida
faoliyat olib borgan. Arxiv uchun 1976-yil 19 aprelda Toshkent arar ijrokomining
220-sonli qaroriga binoan, hozirgi Mirobod ko’chasida 10-uy, 1korpus ajratilgan.
Ushbu binoda istiqomat qilayotgan 6 ta oilani ko’cherish ishlari hal etilib, bino
qayta ta’mirlangan va Shahar arxivi o’z faoliyatini boshlagan.
Shahar arxiviga 1974-1975 yillardan boshlab, Toshkent viloyati davlat arxivi
hamda jamlash manbaiga kiritilgan. Toshkent shahridagi 210 ta korxona, tashkilot
va muassasadan hujjatlarni jamlab olish ishlari boshlangan. Ilk marotaba 170000
saqlov birligidagi hujjatlar qabul qilib olingan. 60000 saqlov birligidagi hujjatlar
O’ZSSR MDAdan, 110000 saqlov birligidagi hujjatlar esa Toshkent viloyati davlat
arxividan qabul qilingan. Toshkent Shahar Markaziy davlat arxivida 1975-yil
17

boshidan 20 ta fond, 36 ta ro’yxat, 30547 saqlov birligida hujjat bo’lib, bulardan
259 tasi maxfiy hujjatlar hisoblangan. 1977 yilga kelib, ararh soni 359 ta, unda
136482 saqlov birligida hujjatlar, bulardan 200 tasi maxfiy hujjatlar bo’lgan.
Toshkent Shahar ijrokomining 1982-yil 15 oktabrdagi 1225/21-sonli qaroriga
asosan Toshkent Shahar Markaziy davlar arxiviga Kirov (bugungi kundagi
Yunusobod) tumanida joylashgan kolxoz binosi ajratilgan. Kolxoz binosida arxiv
hodimlari ishlashlari uchun sharoit bo’lmagan. Suv yo’q, bino to’siq bilan
himoyalanmagan, stellajlar yo’q, metal eshik, yong’inga qarshi vositalar va himoya
signallari bilan ta’minlanmagan, shuningdek, bino eski va namlik yuqori darajada
bo’lib, hujjatlarning saqlanishi uchun talabga javob bermas edi.
Toshkent Shahar Markaziy arxivi passporti hujjatlariga ko’ra, 1985-yilga kelib,
284 m 2
(1294 m 2
) ni t6ashkil etgan Arxiv binosi 1649 ta (100%) stellaj bilan
ta’minlangan. Arxivda 383 ta fond, 201264 ta hujjatlar, ulardan 142 tasi maxfiy
hujjatlar, sug’urta fondining 1944 ta mikrofotonusxalari olingan. Arxivda 23 ta
xodim faoliyat ko’rsatgan 2
.
Arxivda hujjatlarning ortib borishi natijasida, 1985-1991-yillar davomida Shahar
arxiviga joy ajratishlarini so’rab, Shahar hokimligiga ko’plab murojaatlar bilan
chiqilgan. Nihoyat, shahr hokimining “Toshkent Shahar Markaziy davlar arxivini
joylashtirish uchun joy ajratish to’g’risida” farmoyishi tasdiqlangan. Ushbu
farmoyishni amalga oshirish maqsadida Arxiv bo’limi “Toshkent turar-joy uylari
loyihalash” ararh bilan o’zaro shartnoma tuzgan. Shartnoma “G’alabaning 40
yilligi” dahasida joylashgan 29 uyni ta’mirlash maqsadida loyiha-smeta hujjatlarini
tayyorlash uchun tuzilgan.
1993 yil 29 sentabrda Arxiv bo’limi loyiha-smeta hujjatlarini olgan va 1993-
yil 12 oktabrda ta’mirlash-qurilish ishlarini barpo etish uchun
“Toshkentta’mirlashqurish” tresti bilan shartnoma tuzgan.
Qurilish ishlari qayd etilgan hujjatlarga ko’ra, arxiv uchun 9 qavatli boni
ajratilgan bo’lib, binoning 4 qavati ya’ni V, VII, VII va IX qavatlariga hujjatlar
2
O.Rashidov. O`zbekistonda arxiv ishi. T-2019 B 89-121
18

saqlash maqsadida yopiq saqlovxonalar uchun ajratilgan. Hujjatlar
saqlovxonalariga 5 qatorli, bir tomonlama yoki ikki tomonlama foydalanish
mumkin bo’lgan ochiq stellajlar o’rnatilgan.
Binoning II qavatida o’quv xonasi, saqlovxona, vaxtyor uchun bo’linma, lift
kutish uchun katta xona va ma’lumotlar bilan ishlash bo’limi joylashtirilgan.
Binoning II va III qavatlarida asosiy saqlovxonalari, makulatura saqlash xonasi
bo’lgan.
2012-yilda Toshkent Shahar hokimligi asosiy diqqatini arxiv saqlovxonalari
maydonini kengaytirishga qaratgan. Natijada Shahar arxiviga 2012-2016 yillar
uchun 2 ta qo’shimcha binolar ajratildi. 100 ming saqlov birligida hujjatlar saqlash
imkoniyati yuzaga keldi. Jumladan Toshkent Shahar Markaziy davlar arxivining
Uchtepa binosida rekonstruksiya, kapital ta’mirlash va moddiy jihozlash ishlari
yakunlanib, 2016-yil 30 avgust kuni tantanali ravishda ochilib, foydalanishga
topshirildi.
Hozirda Toshkent Shahar markaziy davlat arxivida 4 ming 23 ta fondda 2
million 3 ming 719 saqlov birligidagi hujjatlar saqlanmoqda. Shundan Milliy arxiv
fondiga oid hujjatlar 393 ming 383 saqlov birligi, shaxsiy tarkib hujjatlari 1 million
602 ming 514 saqlov birligini hamda vaqtincha saqlovdagi hujjatlarni 7 ming 822
saqlov birligini tashkil etadi. Bugungi kunga kelib arxivda 55 ta shtat birligida
xodimlar faoliyat yuritadi.
Toshkent Shahar markaziy davlat arxivi bevosita Toshkent Shahar arxiv ishi
hududiy boshqarmasiga va Toshkent Shahar hokimiyatiga bo’ysunadi hamda
hududiy boshqarma tizimiga kiradi.
Toshkent Shahar markaziy davlat arxivi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi va qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
palatalarining qarorlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari,
qarorlari va farmoyishlariga, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qarorlari va farmoyishlariga, O’zbekiston Respublikasi “O’zarxiv” agentligi va
19

Boshqarma buyruqlari, farmoyishlari, ko’rsatmalari shuningdek, boshqa qonun
hujjatlariga amal qiladi.
Toshkent Shahar markaziy davlat arxivi qoshida yuridik shaxs maqomiga ega
bo’lmagan tashkilotlar arxiv hujjatlarini tartibga keltirish bo’yicha xo’jalik
hisobidagi “Tashkilotlarga shartnoma asosida arxiv ishi va ish yuritish bo’yicha
xizmatlar ko’rsatish guruhi” faoliyat yuritadi.

20

O’zbekiston Ilmiy-texnikaviy va Tibbiyot hujjatlari Milliy arxivi
1960-yillar boshida sobiq Ittifoq miqyosida tibbiyot sohasini rivojlantirish,
yuqumli kasalliklar tarixini o’rganish, ularga qarshi kurashishni tashkil etish va
ilmiy tadqiqotlar olib ararh maqsadida sovet hukumati tibbiyot hujjatlarini arxivda
saqlash va qabul qilish ishlarini amalga oshira boshladi.
1962-yili tibbiyot arxivi birinchi bo’lib O’zbekistonda tashkil qilindi. Arxivga
tibbiyot xodimi To’xta Usmonov ararh qilib tayinlandi. Arxiv xodimlari 100 dan
ortiq tibbiyot sahasidagi tashkilotlarni boshqarib, ularning hujjatlarini qabul qilish
va saqlashni nazorat qilish bilan birga uslubiy yordamlar ham ko’rsatdi. 1965-yili
arxivda texnik hujjatlar bo’limi tashkil etilib, xodimlari soni 8 nafarga etdi.
Ilmiytexnikaviy hujjatlarning ahamiyati oshib borgani sababli arxiv 1965-yil 26-
martdagi O’zbekiston SSR Ministirlar Kengashining qaroriga binoan tibbiyot va
texnikaviy hujjatlar Markaziy Davlat arxiviga aylantirildi. Shundan 114 so’ng,
ilmiy-texnikaviy va tibbiyot hujjatlari davlat saqloviga topshirishni tashkil qilish
tartibli amalga oshirilib, shu yilning o’zida hujjatlarning umumiy soni 30 mingga
yetdi. 1980-yil
18-dekabrda O’zbekiston SSR tibbiyot va texnikaviy hujjatlar Markaziy davlat
arxivi Ilmiy-texnikaviy va tibbiyot hujjatlari Markaziy davlat arxivi deb
o’zgartirildi. 2019-yilda O’zbekiston Ilmiy-texnikaviy va Tibbiyot hujjatlari Milliy
arxivi nomini oldi.
Arxivda 1930- yillarga tegishli hujjatlardan tortib sovet davri va mustaqillik
yillariga oid hujjatlar saqlanadi. 2009-yilda arxiv jamg’armasiga jami 4354 ta;
shundan 1501 ta boshqaruv; 1888 ta shaxsiy tarkib hujjatlari; 758 ta ilmiy va
shaxsiy fond egalarining 207 ta hujjatlari qabul qilindi. 2004-yilda mazkur arxiv
o’zining yangi binosiga ko’chib o’tdi. Hozigi kunda arxivda 341 ta fond, 300000 ta
saqlov birligiga ega. Bundan tashqari 500 ga yaqin turli korxona va
tashkilotlarning shaxsiy tarkib hujjatlari saqlanadi.
O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va tibbiyot hujjatlari Milliy arxivida
hujjatlar saqlov xonalarini ko’zdan kechirganimizda bu yerda ham hujjatlar maxsus
21

hujjat saqlov anjom (stelaj)ararh maxsus tayorlangan quti (korobka) larda
joylashtirilgan edi. Hujjatlar ketma ket raqamlashtirilib quti(korobka)larga
joylashtiriladi. Qutilar esa yilma yil joylashtiriladi. Hujjatlar qutilarga
joylashtirilganidan so’ng qutilar yuziga maxsus qog’ozlarda hujjat qaysi muassasa
yoki korxonaga tegishli ekanligi yozib qo’yiladi. Hujjat saqlanayotgan xona
harorati bir xilda saqlanib turishi alohida ahamiyat kasb etadi. Havo haroratini
o’lchovchi
asbob termometr, namlikni o’lchovchi asbob barometr deyiladi. Hujjatlar
saqlanayotgan xona harorati 15–18 gr namlik esa 50 – 55 gr.bo’lishi lozim.
Hujjatlar saqlanayotgan xonaga eng asosiysi quyosh nuridan saqlash lozim.
Shuning uchun xona derazalariga quyosh qaytaradigan oynalar o’rnatilgan.
Azaldan muxandis-u memorlarimiz ishlari kishini hayratga solib, xavas hissini
oshirib keladi.
O’zbekiston Respublikasi Ilmiy-texnikaviy va tibbiyot hujjatlari Milliy arxivida
ilm, fan, og’ir va engil sanoat, texnika, konstruktorlik, 115 transport, yul qurilishi
hamda tibbiyot soxasiga oid bo’lgan hujjatlar saqlanadi. Bundan tashqari arxivda
shu yo’nalishlardagi soxalarning rivojlanish tarixiga hissa qo’shgan fan arboblari
olim va professorlarning shaxsiy jamg’arma hujjatlari doimiy tarzda davlat
saqloviga qabul qilinadi.
Shaxsiy jamg’arma hujjatlari orasida o’zbek milliy me’morchiligi arxitekturasi
tarixi rivojiga o’zining beqiyos xissasini qo’shgan xalq arxitektori sharafli
unvoniga birinchilar qatori muyassar bo’lgan ustoz me’mor Abdulla
Boboxonovning 30 dan ortiq shaxsiy hujjatlari ham saqlanib kelinmoqda. Uning
betakror ijod yuli tadrijida o’zbek xalq me’morchiligi taraqqiyot yo’li aks etgan
desak mubolag’a bo’lmaydi. Abdulla Boboxonov 1910-yilda Toshkentning avvalgi
Chu daryosi yonida joylashgan To’qmoq degan qadimiy shinam shaxarchada
dunyoga kelgan. A. Boboxonov o’z faoliyati davomida Buxoro, Samarkand,
Karshi, Shaxrisabz, Qo’kon kabi boy merosimiz aks etgan ko’rkam maqbarayu,
madrasalarni ko’rib undagi o’zbek me’morchiligiga bo’lgan xavasi xissi uyg’ona
22

borgan. 1922-yili Toshkent Davlat Universitetining injener-memoratsiya fakulteti
qoshida arxitektura vabinokorlik qurilish bo’limlari ochilgan. Keyinroq bu O’rta
Osiyo qurilish institutiga aylangan. A.Boboxonov ham ana shu institutga qabul
qilinib, me’morchilik va binokorlik san’atini egallashga kirishgan. Bo’lajak olim
bu hunarni zo’r shijoat va ishtiyoq bilan egallab bordi. 1933-yilda u shu soxa
mutaxasissi arxitektorlik diplomini qo’lgakiritdi. A.Boboxonov birinchi o’zbek
arxitektori bo’lib, uning oldida keng ijod ufqi ochilga nedi. Ijodiy parvozi uchun
qulay sharoit mavjud edi. O’z malakasini oshirish uchun u Moskvaga yuborildi.
Avvaliga injener qurilish institute aspiranti,kasbi arxitektor bo’lganligisababli 1934
yili Arxitektura institutiga aspiranturasiga qabul qilindi. A.Boboxonov ustozi
I.V.Rilkiy raxbarligida ulkan madaniyat saroylari, sport inshootlari, kinoteatrlar,
uy-joylar ijod etishga ishtiyoqi oshib bordi. A.Boboxonov aspiranturada o’qishi
davomida faqat G’arb arxitekturasinigina emas, balki O’rta Osiyo qadimiy
arxitekturasini ham artroflicha o’rganishga, o’tmish ijobiy tajribalaridan keng
foydalanishga aloxida e’tibor berdi.
116 Samarkand, Buxoro, Shaxrisabz, Qo’qon kabi qadimgi osori antiqa boy
shaharlarda bo’lib, ayniqsa XIV-XV asrlarga oid arxitektura yodgorliklarini chuqur
o’rgandi. Bu esa me’morning kelgusida ijodiy izlanishlar uchun zamin tayyorladi.
1939-yil boshlarida A.Boboxonov Toshkent arar loyixalash institutiga bosh
arxitektor qilib tayinlandi. A. Boboxonov hayotida ilg’or loyixa va me’morchilik
ishlari davri boshlandi. Suv inshootlari kurilishishi rejalashtirildi, shunga ko’ra
1939-yili Katta Farg’ona kanali 45 kun arar qazib bitkazildi. Shuningdek,
ShimoliyvaJanubiyFarg’onakanallari, Toshkent kanali ham tez kundatugallandi. A.
Boboxonov o’zining 45 yillik bunyodkorlik ishi davomida 100 dan ortiq loyixalar
tuzib ularni tatbiq qildi. A.Boboxonovning 23 ta ilmiyasarlariborki ular
hozirgikundanodirvanoyobxujjatlarsirisigakiradi. O’z ijodidavomida A.Boboxonov
50 ga yaqinturli o’rindagi uy-joylar, madaniyat saroylari, kino va teatr zallari,
choyxona, suv xavzalari va yana boshqa ko’pgina betakror ijod namunalarini
keltirish mumkinki, ular bugungi kunda barcha uchun birdek qadrlidir.
23

Taniqli vrach S.M.Mannonov haqida mazkur arxivda qimmatli hujjatlar
saqlanadi. Mannonov inson salomatligi uchun muhim sanalgan mavzuda tadqiqot
olib borgan. U 1967-yil 30-dekabr oyida tibbiyot fanlari nomzodi dissertatsyasini
ximoya kilgan. 1960-1988 yilgacha kichik ilmiy xodim, katta ilmiy xodim so’ng
bo’lim boshligi lavozimida ishladi. S. M. Mannonov 1969-yildan beri “Umurtqa
qiyshiqligi” kasalliginikonservativvaoperativ davolash usuli bilan shug’ulanadi.
“Umurtqa qiyshiqligi” kasalligini, Respublika miqyosida tarqalish darajasini
aniqlash uchun professor N.M. Shamatov raxbarligida 1966-1973 yillarda
maktabgacha va maktabdagi bolalarni tekshirib chiqdi hamda bu kasallikni
miqdorini aniqlashda bevosida qatnashdi. M.S. Mannonov O’zbekiston
Respublikasida birinchi marotaba skolioz kasalini mukammal o’rgandi. S.
Mannonov 9 ta skolioz kasalligini davolaydigan maktab-internatlarida muntazam
ravishda o’z maslahatlariniberib keldi. 1998-2003 yillarda 1106 ta, 20 xil
murakkablikdagi operatsiyalarni bajargan va yordamlashgan. S. Mannonov 100
ortiq ilmiy ishlar muallifi. Ko’plab olimlar va ortaped mutaxasislarga ustoz.
Mannonov
Samuk Mannonovich 2003-yil 10-noyabrdagi №16 sonlibuyruqga ko’ra
‘‘travmatologiya va ortopediya” mutaxasisligi bo’yicha “Oliy” malaka toifas
iberildi. Mannonov S. M. O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan tibbiyot
xodimidir.
Mustaqillik yillarida O’Zr ITTH MA faoliyatini yanada rivojlantirish, arxivni
texnik va texnologik jihatdan zamon talablariga mos ravishda jihozlash,
moddiytexnik bazani rivojlantirish ishlari davom ettirildi. Shuningdek, arxivda
pullik xizmatlar spektrini yanada kengaytirish, arxiv tomonidan ko’rsatilayotgan
xizmatlar sifatini oshirish yuzasidan salmoqli ishlar amalga oshirildi. Bu borada
arxiv tomonidan asosan turli tashkilotlar faoliyati davomida vujudga kelgan
hujjatlarga o’rnatilgan tartibda ilmiy-texnik ishlov berish, yangi jamlash manbalari
bo’lgan tashkilotlarni hisobga olish ishlariga alohida e’tibor qaratildi.
24

Hozirda arxivning asosiy ish faoliyati ilmiy-texnikaviy hujjatlar bilan ishlash
masalalarini kengaytirish, ilmiy ma’lumotnoma aparatini tuzish, hujjatlardan xalq
xo’jaligida, ijtimoiy-huquqiy maqsadlarda foydalanishni tashkil etishdan iborat.
O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va tibbiyot hujjatlari Milliy arxivida
ararha ahamiyatiga ega bo’lgan, Toshkent arar va viloyatida joylashgan
ilmiytekshirish, loyiha qidiruv institutlari, loyihaviy-texnikaviy buyurolar, trestlar,
ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari, ilmiy-texnikaviy jamiyatlar, Sog’liqni saqlash
vazirligi, sog’liqni saqlash birlashmalari, klinik kasalxonalar, dispanserlar, yirik
korxonalarning tibbiy-sanitariya qismlari, tibbiyot oliygohlari hujjatlari saqlanadi.
Bundan tashqari arxiv saqlovxonasida paxtachilik, ipakchilik ilmiy tekshirish
institutlari to’qimachilik mashinasozligi bo’yicha etakchi konstruktorlik byurolari,
qurilish bo’yicha loyihaviy institutlar, irrigatsiya qurilmalari,
gidroelektrostansiyalar, suv omborlari qurilishi bo’yicha juda ko’p ilmiy-
texnikaviy, g’oyaviy ishlanmalar to’plangan.
O’zbekiston Respublikasi ITTH MA o’z yo’nalidagi hujjatlar bilan ishlovchi
ararha ilmiy-uslubiy markaz sifatida unga yuklatilgan vazifalarga 118 asosan
quyidagi ishlarni bajaradi:
1) idoraviy arxivlarda vaqtinchalik saqlanayotgan O’zbekiston Respublikasi Milliy
arxiv fondi tarkibiga kiruvchi hujjatlar ro’yxatini tuzish;
2) hujjatlarni davlat saqloviga qabul qilish;
3) davlat hisobini olib ararh;
4) hujjatlar qimmatdorlik ekspertizasini o’tkazish:
5) ilmiy ma’lumotnoma aparati tizimini yaratish;
6) hujjatlardan foydalanishni tashkil etish;
7) ilmiy-uslubiy ishlarni olib ararh.
Umuman olganda, bugungi kunda arxiv saqlovxonasida 146 ta turli tashkilot
hujjatlari yig’ilgan bo’lib, 54 tasi tibbiyot muassasalariga tegishli. Hujjatlarning
umumiy soni 2002-yilga kelib 212 497 taga etgan, ulardan ma’muriy hujjatlar soni
79 963 ta, ilmiy-texnikaviy hujjatlar 34 425 ta, kasallik tarixiga doir hujjatlar 94
25

647 ta, shaxsiy ararh 3457 tani tashkil etadi. Shuningdek, O’zbekiston
Respublikasi ITTH MA Toshkent shahridagi 150 dan ortiq va Toshkent
viloyatidagi 10 dan ortiq tashkilotlarda O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv
fondi hujjatlarini butlash, saqlovini ta’minlashda, ularga ilmiy-texnikaviy ishlov
berishda amaliy va uslubiy yordam ko’rsatadi. Arxiv ilmfan, texnika, sanoat,
qurilish, transport, aloqa, konstruktorlik, ratsionalizatorlik va tibbiyot sohalari
bo’yicha faoliyai ko’rsatayotgan davlat va nodavlat tashkilotlarini ro’yxatga olish
ishlarini amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 28-
noyabrdagi “Iqtisodiyotni real sektori korxonalarni qo’llab quvvatlash, ularning
barqaror ishlashini ta’minlash va eksport saloxiyatini oshirish chora-tadbirlari
dasturi to’g’risida”gi PF-4058-sonli Farmonini bajarish bo’yicha aniq chora-
tadbirlar rejasi ishlab chiqilgan bo’lib, mazkur reja asosida ishlar muntazam
ravishda olib borilmoqda.
Shu bilan birgalikda arxiv faoliyatini yanada rivojlantirish, arxivni texnik va
texnologik jixatdan zamon talablariga mos ravishda jixozlash, moddiytexnik
bazani rivojlantirish ishlari davom ettirildi. Shuningdek, arxivda pullik xizmatlar
spektrini yanada kengaytirish, arxiv tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlar 119
sifatini oshirish yuzasidan salmoqli ishlar amalga oshirildi. Bu borada arxiv
tomonidan asosan turli tashkilotlar faoliyati davomida vujudga kelgan xujjatlarga
o’rnatilgan tartibda ilmiy-texnik ishlov berish, yangi jamlash manbalari bo’lgan
tashkilotlarni hisobga olish ishlariga alohida e’tibor qaratildi. O’Zr MAF hujjatlari
saqlovini ta’minlash jarayonida hisobot davrida 1637 varaq arxiv hujjatlari
ta’mirlandi, 1442 saqlov birligidagi hujjatlar muqovalandi va tikish ishlari amalga
oshirildi, 418 saqlov birligidagi hujjatlar karton qutilarga joylashtirildi.
Shuningdek, 405 saqlov birligidagi o’ta qimmatli arxiv hujjatlari ko’rib chiqildi va
125 saqlash birligidagi hujjatlar o’ta qimmatli hujjatlar qatoriga kiritildi.
Hujjatlarni nashr etish va ulardan foydalanish ishlari bo’yicha 20 ta tashabbusli
axborot, 22 mavzuli so’rov, 17 ta arxiv hujjatlari asosida ko’rgazma, 20 ta
radioeshittirish, 10 ta teleko’rsatuv, 10 ta maqolalar, 25 ta arxiv bo’ylab qiziqarli
26

ekskursiya, 3ta maktab darslari va suxbatlar tashkil etildi. 2013-yil davomida
hujjatlarni jamlash va idoraviy arxivlarda ish yuritish bo’limi xodimlari tomonidan
arxivning jamlash manbaiga kirgan korxona, tashkilot, muassasalarda ish yuritish
va arxiv ishini belgilangan tartib bo’yicha yo’lga quyish maqsadida 32 ta yalpi va
30 ta nazorat va mavzuli tekshiruvlar o’tkazilib, aniklangan kamchiliklarni bartaraf
qilish bo’yicha tegishli tavsiyalar berildi. Idoraviy arxivlarning 106 ta me’yoriy-
huquqiy hujjatlari (ish yuritish yo’riqnomalari, nizomlar, hujjatlar
nomenklaturalar) qayta ishlanib takomillashtirildi. Joylarda ish yuritish va hujjatlar
saqlanishi ta’minlash yuzasidan bir kunlik seminarlar o’tkazildi.
Bugungi rivojlangan texnika asrida hayotimizni texnika va zamonaviy
texnologiyalarsiz tasavvur qilish qiyin. Jamiyatimizning har bir jabhasiga
zamonaviy texnika-texnologiyalari keng qo’llanilmoqda, shuningdek, ararha arxiv
tizimida ham. 2008 – yilda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ – 949
sonli qaroriga asosan Koreya davlatining KOICA loyihasini jalb qilish bo’yicha
ishlar amalga oshirildi va arxiv zamanaviy texnologiyalar bilan jihozlandi.
Arxivning hozirgi paytdagi asosiy ish faoliyati Koreya davlatining KOICA granti
asosida olib keltirilgan zamonaviy texnologiyalar yordamida hujjatlarni
elektronlashtirishdir. Hujjatlarni elektronlashtirish arar maxsus dastur yaratilgan.
Hujjat dastlab 120 elektron katalog yaratiladi. Bunda hujjatni nomi,katalog
raqami,hujjat varog’i soni,hujjat tili,hujjat joyi va hujjat haqida umumiy ma’lumot
kiritiladi. Elektron katalog yaratilganidan so’ng bu hujjatlar birma bir suratga
tushiriladi va hujjatni asl nusxasi surati hujjat haqidagi umumiy ma’lumot bilan
birgalikda dasturga joylashtiriladi. Elektron hujjatlarni qulayligi shundaki arxiv
hujjatlaridan foydalanishni xoxlagan har bir fuqaro hujjat titib vaqtini o’tkazmaydi
kompyuterdan o’zi qidirayotgan hujjatni “qidiruv” buyrug’ini bersa kifoya hujjat
paydo bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 21-avgustdagi “Koreya
Respublikasi Hukumatining grant mablag’larini jalb etgan holda O’zbekiston
Respublikasi markaziy davlat arxivlarini rekonstruksiya qilish hamda ularni texnik
27

modernizatsiyalash chora-tadbirlari to’g’risida”gi №PP-949-sonli qarori qabul
qilindi. Bugungi kunda qaror ijrosi yuzasidan arxivlar faoliyatini yaxshilashga oid
ulkan ishlar amalga oshirildi. Ya’ni grantning dastlabki bosqichi respublikaning 3
ta davlat arxivlari Koreya davlatining zamonaviy texnologiyalari bilan ta’minlandi.
Milliy arxivlari xodimlaridan bir necha nafar arxivchi mutaxassislar Koreya
Respublikasida bo’lib malaka oshirib qaytishdi.
Hozirgi kunda arxivning asosiy ish faoliyatlaridan biri arxivda mavjud qog’oz
hujjatlarini mazkur zamonaviy texnologiyalar yordamida ko’rinishga keltirishdir.
Elektron arxivlarning bir qator qulayliklari bo’lib eng avvalo hujjatni qidirib va
undan foydalanishda vaqt samaradorligiga erishiladi. Bundan tashqari eng asosiysi,
hujjatning moddiy asosiga kamroq zarar etadi.
Ilmiy-texnikaviy va tibbiyot hujjatlari Milliy arxivi 2004-yili Toshkent shahri
Olmazor tumani, Nozimaxonim ko’chasi, 86 uyda joylashgan yangi binoga
ko’chirildi. Arxivda quyidagi sohadagi korxona, tashkilot va muassasalardan
hujjatlar qabul qilinadi va saqlanadi. Bular sanoat, qishloq xo’jaligi, suv xo’jaligi,
o’rmon xo’jaligi, transport, qurilish, turar joy komunal xo’jaligi va maishiy xizmat
ko’rsatish.

28

Xulosa
Biz Tarix yo’nalishi 3-bosqich 103-guruh talabalari 22.05.2023 dan 27.05.2023
gacha bo’lib o’tgan Arxivshunoslik tanishtiruv amaliyotida. Amaliyot rahbarimiz
Umrzoq Musoyev boshchiligida Toshkent shahrida joylashgan Respublikaning eng
yirik arxivlarida, jumladan O’zbekiston Milliy arxivi, O’zbekiston Kinofotofono
hujjatlar Milliy arxivi, Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxivi, O’zbekiston
Ilmiytexnikaviy va Tibbiyot hujjatlari Milliy arxivlariga tashrif buyurdik.
O'zbekiston Milliy arxiviga tashrif mobaynida arxivlar haqida menda mavjud
bo'lgan tasavvur butunlay o'zgardi. Biz uchrashgan Arxiv xodimlarining barchasi
bizga bo'limlari yuzasidan yatarlicha ma'lumot bera olishdi. Ayniqsa, Hujjatlar
saqlovini ta'minlash bo'limi hodimasi restavratsiya jarayonlari va uni amalga
oshirish tartibi haqida batafsil ma'lumot berdi. Shuningdek, Arxiv hujjatlarini
raqamlashtirish bo'limida ham biz bugungi kunda hujjatlarni skaner qilish jarayoni
bilan bevosita tanishib, arxiv sohasida qo'llaniladigan zamonaviy skaner uskunlari
bilan tanishdik. Arxiv ko'rinishi, hodimlari, faoliyati menda o'zgacha taassurot
qoldirdi.
O'zbekiston Kinofotofono hujjatlar Milliy arxiviga tashrif mobaynida bizga
Umida Akramova hamrohlik qildi va arxivning 3 ta asosiy saqlovxonasi, Arxiv
ko'rgazmalar burchagi, ko'rgazmalar zali, boshqa arxivlardan farqi ravishda bu
arxivda saqlanadigan audiovizual hujjatlar haqida ma'lumotlar berdi. Yakunda biz
Kino zalda Toshkent shahrida 1966 yilda sodir bo'lgan zilzilaga bag'ishlangan
hujjatli filmi tomosha qildik. Arxiv faoliyat, hujjatlarni restavratsiya qilish ishlari
haqida yetarli ma'lumotlarga ega bo'ldik, ammo ko'rgazma zalidagi barcha jihozlar
haqida arxiv xodimlarida ham ma'lumotlar yetarli darajada emas ekan.
Toshkent shahar Markaziy davlar arxiviga tashrif mobaynida e'tiborli jihatlar
ko'p bo'ldi. Birinchidan arxiv sobiq maktab binosida joylashganligi sababli
hujjatlarni saqlashda xavfsizlik yetarli darajada deb bo'lmaydi. O'quv zali ham
boshqa arxivlarga nisbatan kichkina. Saqlovxonalarda boshqa arxivda
uchratmaganimiz mobil stellajlar arxivda joy muammosiga yaxshi yechim bo'la
29

oladi nazarimda. Lekin xodimlarning arxiv va bo'im haqidai ma'lumot berishlarini
qoniqarli deyish biroz qiyin.
O'zbekiston Ilmiy-texnikaviy va Tibbiyot hujjatlari Milliy arxiviga
amaliyotimizning so'nggi kunida tashrif buyurdik. Dastlab Hujjatlar saqlovini
ta'minlash bo'limida bo'ib u yerda restavratsiyadan o'tgan hujjatlarni bevosita
o'zimiz ko'rish va yaqindan tanishish imkoniga ega bo'ldik. Bo'lim xodimlari
restavratsiya jarayonlari haqida batafsil va yetarlicha ma'lumot berishdi. So'ng
arxivda shaxsiy fondlari saqlanayotgan bir qator yirik fan va tibbiyot arboblarining
hayoti bilan tanishdik. Batafsil ma'lumotlar uchun bo'lim boshlig'i Musayev
G'ulomjon Karimovichdan minnatdormiz. Undan so'ng arxiv saqlovxonalari bilan
tanishdik va eng diqqatni tortgan, boshqa arxivlarda uchratmagan saqlovxonaga
kirishda Face ID tizimining ishlashi bo'ldi. Raqamlashtirish xonasida esa
xodimlarning yo'qligi sababli faqat skanerlar va ularning holati haqida ma'lumotga
ega bo'ldik.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsam, 1 hafta davom etgan amaliyot davomida men
arxivlar haqidagi tushunchamni butunlay o'zgartirishga: eski binoda eski qog'oz va
hujjatlar qarashidan zamonaviy texnikalar bilan jihozlangan va malakali kadrlariga
ega faoliyatga guvohi bo'ldim. Umuman jamiyatimizda arxivlar faoliyati qanchalik
zarur ekanligini tushundim. O'quv mashg'ulotlari davomida ba'zida tushunib
ba'zida tushunmagan atamalar, nomlar, joylarni o'z ko'zimiz bilan ko'rish, ulardan
foydalanish tartiblari bilan tanishish meni bu sohaga qiziqishim va soha
hodimlariga hurmatim oshishiga sabab bo'ldi. Nazariy bilimlarni amaliyotda
ko'rish orqali fanning biz uchun tushunarsiz bo'lgan jihatlari barham topdi.

30

Foydalangan adabiyotlar:
1. O. Rashidov. O’zbekistonda arxiv ishi. T-2019 B 89-121
2. M.Darmonova. Toshkent Shahar markaziy arxiv fondlari bo’yicha ma’lumotnoma.
T-2019 B 3-10
Internet manbalari
1. tashkent.archive.uz
2. www.archive.uz

31

Ilova
Fakultetda amaliyotga bag’ishlangan davra suhbati
22.05.2023
33

103/2 guruh talabalari O’zbekiston Milliy arxivida tanishuv amaliyotida
Hujjatlar saqlovini ta’minlash bo’limidagi faoliyat bilan tanishish. O’MA.
34

23.03.2023
O’MA Muzeyi bilan tanishish jarayoni
35

O’MA Saqlovxona va saqlovdagi hujjatlar bilan tanishish jarayoni
23.03.2023
103/2 guruh talabalari O’zbekiston Kinofotofono hujjatlari milliy arxivida
36

tanishuv amaliyotida 24.05.2023
O’z KFFHMAda Saqlovxonalar bilan tanishish jarayoni
37

Kataloglar va arxiv hujjatlaridan foydalanish tartibini o’rganish jarayoni
O’z KFFHMA
O’z KFFHMAda Hujjatlar saqlovini ta’minlash bo’limida plyonkalarni
38

103/2 guruh talabalari Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxivida tanishuv
amaliyotida 25.05.2023
39

Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxivi O’quv zalidan foydalanish tartibini o’rganish jarayoni
40

Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxivi Saqlovxonalari va unda hujjatlarni
saqlash tartibi bilan tanishish
41

Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxivi faoliyatiga doir ko’rgazma
Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxivida hujjatlarni presslash moslamasi
42

Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxividagi Mobil stellajlar
Toshkent Shahar Markaziy Davlat arxivi Saqlovxonasi
43

103/2 guruh talabalari O’zbekiston Ilmiy-texnikaviy va Tibbiyot hujjatlari
Milliy arxivida tanishuv amaliyotida 26.05.2023
44

O’z ITTH MA Saqlovxonalari bilan tanishish
O’z ITTH MA Hujjatlarni restavratsiya qilish jarayoni bilan tanishish
45

O'zbekiston Milliy arxivi hisobot amaliyot

Sotib olish