Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 82.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Avgust 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

67 Sotish

O’zbekiston qadimgi tarixini o’rganishda Afrosiyob muzey fondlaridan foydalanish

Sotib olish
O’zbekiston qadimgi tarixini o’rgnishda Afrosiyob muzey fondlaridan foydalanish MUNDARIJA KIRISH I BOB. AFROSIYOB MUZEYINING TASHKIL TOPISH ASOSLARI. 1.1. Qadimgi Samarqand tarixi yozma manbalarda 1.2. Afrosiyob muzeyining tashkil etilishi 1.3. Afrosiyobni arxeologik o’rganish tarixi II BOB. MILODDAN AVVALGI I MING YILLIKDA SO’G’D SHAHAR MADANIYATI TARAQQIY ETISHI MUZEY KO’RGAZMALARIDA 2.1.Muzeyda mudofaa devorlari va ularning taraqqiyot bosqichlariga oid ko’rgazmalar 2.2.Ellinizm davridagi Samarqandning mudofaa devorlari ekspozitsiyalari III BOB. SAMARQAND SHAHRINING QADIMGI DAVRDA IJTIMOIYIQTISODIY HAYOTIGA OID MA’LUMOTLAR. 3.1.Muzeyda qadim Samarqand turar- joylari haqida ko’rgazmalar 3.2.Samarqand So’g’dining sug’orish tizimi 3.3.Afrosiyobdan topilgan sopol buyumlar ekspozitsiyalari Xulosa Adabiyotlar ro’yxati Ilova 1 Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Tadqiqot mavzusining dolzarbligi shundaki, Afrosiyob muzeyi xalqimizning qadimiy madaniyatimizni o’rganish, unga bo’lgan qiziqish doimo jahon tarixshunoslik ilmi namoyondalarining diqqat markazida bo’lib kelgan. Mustaqillik yillari davomida muzeyshunoslik ilmida ushbu masalani mazmun jihatdan o’rganishga bo’lgan ehtiyoj to’la shakillandi. Keng hududda yastanib yotgan Afrosiyob tekisliklaridagi madaniy qatlamlar atroflicha o’rganilib, Xalqaro miqyosda ilmiy tadqiqotlarga oid materiallarda tahlil etilib, olamshumul masala sifatida e’tirof etilmoqda. Tadqiqot ishining maqsad va vazifalari. O’rganilayotgan mavzu dolzarb masala hisoblanib, So’g’dning eng qadimiy shahri bo’lgan Afrosiyobni madaniyati, san’ati, aholisining turush-turmush tarzi o’rganilib, o’zbek xalqining boy tarixini, o’tmishini haqqoniy aks ettirish va keng targ’ib qilish asosida, yoshlarimiz ongida asriy an’analar va qadriyatlarimizga, vatanga bo’lgan mehr- muhabbatni to’la shakillantirishdan iboratdir. Tadqiqot ishining obyekti. Magistrlik tadqiqotimizning asosiy obyekti Afrosiyob muzey fondlari asosida O’zbekistonning qadimgi tarixini yoritib berish, bu boradagi ma’lumotlarni tahlil qilish tadqiqotimiz obyektidir. Tadqiqot ishining predmeti. Tadqiq etilgan davrda Afrosiyob muzeyida bo’lib o’tgan muhim o’zgarishlar tadqiqot predmeti sifatida belgilab olindi. Tadqiqot ishining tuzilishi. Ilmiy tadqiqot ishi kirish, uch bob, olti paragraf, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. 2 KIRISH I.Tadqiqotning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin ajdodlari eng qadimgi davrlardan hududlarimizda yashagan xalqimizning tarixiga va uning boy tarixiy-madaniy merosiga katta e’tibor berib kelinmoqda. Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov o’zining tarixchilar oldidagi chiqishlarida Vatanimizning qadim o’tmishini obyektiv o’rganish va yoritish masalasini qayta-qayta ta’kidlaganlar. Bunda madaniyatimiz ildizlarini o’rganishga ham katta ahamiyat berilgan. 1 Shuningdek, Respublikamiz Prezidentining asarlarida madaniyatimiz, an’analarimiz hamda davlatchiligimiz va shaharlarimizning kelib chiqish ildizlarini o’rganishga alohida e’tibor berilgan . Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o’zgarishlarni amalga oshirish jarayonida jamiyat a’zolarini erkin, demokratik tafakkur va milliy ruhda tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanini ahamiyati tobora oshib bormoqda. Mustaqillikning dastlabki davrlaridan boshlab xalqning tarixiy xotirasini tiklash, tarix faniga doir tadqiqotlarni har tomonlama takomillashtirish masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Prezident I. A.Karimov 1998-yil yozida bir guruh yetakchi tarixchi olimlar bilan bo’lgan uchrashuvda ta’kidlagandi, “..o’z tarixini bilgan, u bilan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur!”. 2 Bundan tashqari prezidentimizning tarix mutaxassislari bilan uchrashuvlarida “…davlatimiz, millatimiz degan haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g’oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim”- degan so’zlari bevosita tarixchi olimlarimiz, tarix sohasida ilmiy izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar oldiga qo’yilgan vazifa hisoblanadi. 3 1 И.А.Каримов.Тарихий хотирасиз келажак йук.Тошкент.1998. Б-1-6 2 И.А.Каримов.Биз келажагимизни ўз кулимиз билан курамиз. 7-том, Т.: «Ўбекистон», 1999.149-бет 3 И.А.Каримов.Тарихий хотира ва инсон омили-буюк келажагимизнинг гаровидир.Тошкент. «Ўбекистон», 2012. 19.б 3 Bugungi kunda O’zbekiston uchun milliy davlatchiligini tiklash, jamoani demokratik islohotlar orqali yangilash, erkin bozor munosabatlari asosida shaxsning huquq va erkinliklari kafolatlanishi mashaqqatli yaratuvchanlik mehnati natijasida barpo etildi. Milliy o’zligini anglagan yoshlar yurt kelajagi uchun mustahkam poydevor qo’ya oladi, shu sababli ham tarixiy tajribalardan saboq olgan holda kelajak taraqqiyoti yo’lida harakatlanish lozim.Shu sababli ham yurtimizda muzeylar faoliyatini rivojlantirishga keng imkoniyatlar qaratildi. O’zbekiston hududida qadimdan shakillangan muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ularning xalqning ma’naviy- axloqiy kamolotida tutgan o’rnini oshirish, muzey fondlarida saqlanib kelayotgan xalqimizning boy tarixini, mustaqilligimiz odimlarini aks ettiruvchi, noyob nodir eksponatlarni avaylab asrash, o’rganish, boyitib boorish, dunyoga olib chiqish va targ’ib qilish, ulardan xalqimiz ongida milliy g’urur va iftixor, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg’ularini kuchaytirish yo’lida keng foydalanish, muzeylarni zamon talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash, moddiy-texnik bazasini mustahkamlab, jahon muzeyshunosligi tajribalarini qo’llashga zarur- shart- sharoitlar yaratish tadqiqot mavzusining dolzarbligini ko’rsatadi. II. Tadqiqot ishining maqsad va vazifalari. Mavzuning asosiy maqsadi O’zbekiston qadimgi tarixini o’rganishda Afrosiyob muzeyida saqlanayotgan fondlardan o’rinli foydalanish va ularda saqlanayotgan eksponatlarni ilmiy tahlil qilishdir, shu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi. • muzey tashkil qilinishida asos bo’lgan omillarni ko’rib chiqish; • Afrosiyob tepaliklarida olib borilgan ilmiy-tadqiqot natijalarini o’rganish; • muzeyda saqlanayotgan mudofaa devoriga oid ko’rgazmalar xususida to’xtalib o’tish; • muzeyning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish; • muzey fondi eksponatlari tog’risida ma’lumot berish; III. Tadqiqot obyekti. Magistrlik tadqiqotimizning asosiy obyekti 4 Afrosiyobdagi muzeyda saqlanayotgan fondlarni ilmiy o’rganish va bu boradagi ma’lumotlarni tahlil qilish tadqiqotimiz obyektidir. IV. Tadqiqot ishining xronologik chegarasi. Mazkur dissertatsiya O’zbekistonni qadimgi davrini o’rganishni qamrab oladi. Bunda asosan Afrosiyob muzeyida saqlanayotgan turli madaniy qatlamlardan topilgan sopol buyumlar, ko’zalar, tangalar, mudofaa devor bo’laklari kabi ekspozitsiyalar yordamida yurtimizni qadimgi davr tarixiga tegishli voqealarni o’rganish yotadi. V. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati. Dissertatsiya ishining tadqiqot qismi va xulosa qismida keltirilgan ma’lumotlar eng avvalo xalqimiz tarixining ko’zgusi hisoblangan muzeylar xususida, jumladan Afrosiyob muzeyi va unda saqlanayotgan noyob eksponatlarga oid ma’lumotlar beradi. VI. Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi. Muzeyda saqlanayotgan eksponatlar yangicha ilmiy tarzda yondashuvlar asosida o’rganib chiqilib, vatanimiz qadimgi tarixini o’rganishda va jonlantirishda ularning ahamiyatini ochib beradi.Dissertatsiyada, shuningdek xalqimizning tarixi, madaniyati muzeyda aks etganligini anglash va mustahkamlashga qaratilgan harakat o’z ifodasini topadi. VII. Tadqiqot ishining predmeti . Afrosiyob muzeyi faoliyati va uda saqlanayotgan eksponatlarning vatanimiz qadimgi tarixini yoritishi ishimizning predmeti hisoblanadi. VIII. Tadqiqot ishining o’rganilish darajasi . Ushbu mavzu yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va chop etilgan asarlarni davrlarga qarab quyidagicha o’rganish maqsadga muvofiqdir: I. Mustaqilllikkacha bo’lgan davrda yaratilgan asarlar; 4 II. Mustaqillik yillarida olib borilgan izlanishlar va ularning natijasida 4 Абдураззаков А.А. История стеклоделия Средней Азии в древности и средневековье. Автореф. Дисс. Д.и.н. Ташкент, 1993, с. 40.Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба. Ташкент, 1975.Аскаров А.А. Памятники андроновской культуры в низовьях Зерафшана. ИМКУ вып. 3. Ташкент. 1962, с. 28-41.Аскаров А.А. Раскопки могильника эпохи бронзы в Муминабаде. ИМКУ. Вып. 8. Ташкент.: 1969. С. 56-62.Аскаров А.А., Ташкенбаев Н.Х. Древнейшее прошлое Самарканда. ОНУ. 1970. №9. С. 79-84.Арриан. Поход Александра\\ пер. М.Е. Сергеенко. М.-Л.: Наука. 1962. С. 382. Бартольд В.В. Географический очерк Маверауннахра. Т. 1, М.: 1963. С. 114-237.Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Соч. том. 2. Ч. 1. М.: 1963. С. 1020.Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. т. 1. М.: 1963. С. 45- 597.Беруний Абу Райхон. Танланган асарлар. 1 том.Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Тарж. А. 5 yaratilgan ilmiy asarlar. 5 Mazkur dissertatsiyani tayyorlashda bir-biri bilan bog’liq ilmiy yondashuvlar, tamoyillar va usullardan hamda geografik taqqoslash usullaridan foydalanildi. IX. Tadqiqot ishining tuzilishi . Ilmiy tadqiqot ishi kirish, uch bob, olti paragraph, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Tadqiqotning birinchi bobi Afrosiyob muzeyining tashkil topish asoslari deb nomlanib, unda Afrosiyob tepaliklarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va muzeyning tashkil topishi, unda saqlanayotgan ekspozitsiyalar haqida so’z boradi. Ikkinchi bobi miloddan avvalgi I ming yillikda so’g’d shahar madaniyati taraqqiy etishi muzey ko’rgazmalarida deb nomlanadi. Bu bobda asosan muzeyda saqlanayotgan qadimgi Samarqand So’g’dining mudofaa devorlari qoldiqlari va uning xususiyatlari haqida so’z boradi. Uchunchi bob esa Samarqand shahrining qadimgi davrda ijtimoiyiqtisodiy hayotiga oid ma’lumotlar deb nomlanib bunda asosan Afrosiyob Кушанское царство и древняя ирригация Средней Азии.\\ ОНУ. Ташкент. 1968. №. 8. С 5-13.Дадабаев Г. Оссуарий из Афрасиаба. \\ ОНУ . Ташкент. 1968. № 10. С. 44-46Кабанов С.К. Стратиграфический раскоп на северной части городища Афрасиаб \\ Афрасиаб вып. 2. Ташкент. 1973. С. 16-84.Массон В.М. Среднее Азия и Древный Восток. М.-Л.: 1964. С. 467.Мухаммеджанов А.Р. К вопросу о водоснабжении Афросиаба \\ Афрасиаб вып. 1. Ташкент. 1969. С. 294-300.Садиев М. Археологические наблюдения на территории строительства зданиия музея истории основания Самарканда. Афрасиаб вып.2. Ташкент.1973. С 95-103. Пачос М.К. К изучении стен городища афрасиаб. СА. М.: 1967. №1. С. 60-73.Шишкин В.А. Калъа и Афрасиаб. Работы Института истории и археологии Ан. Уз ССР по изучению домонгольского Самарканда (1945-66 гг) Афрасиаб вып. 1. Ташкент.1969. С.122-152. 5 Аванесова Н.А. Культура пастушских племен эпохи бронзқ Азиатской части СССР (по металлическим изделиям). Ташкент. ФАН. 1991, с. 201. Ахунбабаев Х.Г., Соколовская Л. Ф. Керамические комплексы конца VII- VIII вв. // ИМКУ. Вып. 27. Самарканд, 1996. Ахунбабаев Х.Г. Дворец ихшидов Согда на Афрасиабе. Самарканд, 1999. Ахунбабаев Х.Г. Астрагал с греческой надписью из раскопок на Афрасиябе \\ ИМКУ. Вып. 25. Ташкент. 1991, с. 72-77. Бернар П., Исамиддинов М.Х., Соколовская Л. Первый полевой сезон узбекско- французской экспедиции на Афрасиабе \\ ОНУ . Ташкент. 1990. №6. С. 45-51.Бернар П., Грене Ф., Исамиддинов М.Х. Основные результаты работы узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе в 1990- Расулов. Тошкент. 1968. 486 б. Брусенко Л.Г. Остатки монументального здания 1 в. н.э. на Афрасиабе \\ Афрасиаб 2. Ташкент.: 1973. С. 103-109.Буряков Ю.Ф., Садиев М, Фёдоров М.Н. Соборная мечеть Самарканда в XI - начале XIII вв. // Афрасиаб. Вып. IV. Ташкент, 1975. Буряков Ю.Ф. Некоторқе материалқ к исторической топографии шахристана Самарканда \\ Афрасиаб-3. Ташкент. ФАН. 1974. С. 52-62.Буряков Ю.Ф. Тагиев М. О КангюеКушанских слоях Афрасиаба (По материалам археологических раскопок 1968 года). \\ ОНУ . Ташкент. 1968. № 8. С 58-60.Вяткин В.Л. Городище Афрасиаб. Археологический очерк \\ Ташкент.1927. С.65.Гулямов Я.Г. 6 1991 гг. \\ ОНУ. №3-4. С. 34-42. Иневаткина О.Н. Северное укрепление древнего Самарканда \\ ТД Международной конференции: Культура древнего и средневековьего Самарканда и исторические связи Согда. Ташкент. 1990. С. 43-45. Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент. 2002. С. 255. muzeyida saqlanayotgan sug’orish inshoatlari ko’rgazmalari va turar-joylar holati va ulardan topilgan buyumlar to’g’risida so’z boradi. 7 I BOB. AFROSIYOB MUZEYINING TASHKIL TOPISH ASOSLARI. 1.1. Qadimgi Samarqand tarixi yozma manbalarda. Qadimgi So’g’diyona Amudaryo bilan Sirdaryo oralig’ida joylashgan yirik tarixiy madaniy viloyatlardan biridir. U hamisha qo’shni davlatlarning paydo bo’lishida va ularning ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy hayotiga katta ta’sir ko’rsatgan. Qadimgi Sharq tarixchilari ushbu hududni “Markaziy Osiyoning yuragi”, deb ataganlar . Ushbu tarixiy madaniy viloyatning markazi Zarafshon vohasida joylashgan yirik siyosiy ma’muriy markaz Samarqand bo’lgan. Samarqand so’g’di barcha so’g’d hududlarining siyosiy va iqtisodiy asosi bo’lib, O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i o’tmishidaida muhim rol o’ynashi bilan birga , ushbu hududlar tarixidagi ko’plab asosiy masalalar mohiyatini tushunishda katta ahamiyat kasb etadi. Samarqand so’g’dining butun So’g’diyona tarixidagi ahamiyati uning qulay geografik joylashuvi bilan ham belgilanadi. Zarafshon vohasi uch tomondan tog’lar bilan va faqat g’arb tomondan dasht hududlari bilan ajralib turadi. Ushbu hududlarni o’rta Zarafshon vohasi ham deyishadi. Tarixiy madaniy nuqtai nazardan esa ushbu hududlarni Samarqand so’g’di deb atash ham mumkin. Bu yerning qulay iqlim sharoitlari haqida yozma manbalarda ham boy materiallar keltirilgan. Al Makdisi Samarqandni ta’riflar ekan, uni Movaraunnahrning birinchi shahri, deb atagan. 5 Al Istaxri esa, o’zining “Masalik al mamalik” (“Davlatlar yo’llari”) asarida Samarqand so’g’di yerlarini odam yashashi uchun qulay bo’lgan uchta zamindan biri, deb ta’riflaydi. 5 Бартольд В.В. Географический очерк Маверауннахра. Т.1,М.: 1963.С.134 8 V.V. Bartoldning fikricha, Samarqand so’g’dining zamini boshqa hududlarga nisbatan eng yaxshi “bog’” yerlar hisoblanib, uni hatto dushman bosib olgan vaqtlarda ham bosqinchilar talon taroj qilishdan tiyilganlar va bu huduni o’zlarining daromad manbalariga aylantirishga harakat qilganlar . Zarafshon vohasi barcha davrlarda So’g’diyonaning markazi hisoblanib kelingan. So’g’diyona va uning asosiy shahri Samarqand yozma manbalarda er. av. 1 ming yillikning o’rtalaridan boshlab tilga olinadi. Ulardan eng qalimgilari Doro 1 ning Bexustun yozuvlari hisoblanadi. Unda yozilishicha, er. av. 6 asrda So’g’diyona Ahmoniylar imperiyasiga boj to’lab turadigan 23 ta viloyatlardan biri bo’lgan. Shuningdek, Bexustun yozuvlarida Doro 1 ning Suzadagi saroyi qurilishida lazurit va qizil serdolik kabi qimmatbaho toshlar So’g’diyonadan keltirilganligi ma’lum qilinadi. 6 Qadimgi fors tilida So’g’diyona Suguda nomi bilan tilga olinadi. So’g’diyona nomi Avestoning 1 bobida “Gava So’g’di” nomi bilan keltiriladi. Ammo, bunda So’g’dning qaysi qismi haqida so’z borayotgaligini tushunish qiyin. Avestoning geografiyaga bag’ishlangan bo’limida: “... chuqur va keng daryolar Gava So’g’diga va boshqa davlatlardan oqib o’tadi”, deyilgan . Gava termini turli tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Jumladan, V.V. Bartold, “Gava” terminini “Fau” deb qabul qilishni va bu “Naxri Pay” kanalining nomidan kelib chiqqanligini qabul qilishni taklif qiladi . 7 Boshqa bir tadqiqotchilardan W.Tomaschek va F. Markvart “Gava” nomini Xitoy manbalarida Kushon imperiyasi Xau deb nomlangani va uni Samarqand vohasidagi Miyonqal’adan axtarish kerakligini ta’kidlaydilar . Antik davr manbalarida So’g’diyona janubda Amudaryo va sharqda Sirdaryo bilan chegaradoshligi qayd qilinadi. Jumladan, o’sha davrning mashhur geografi Klavdiy Ptolomey: “So’g’dning chegarasi janubda Oks (Amudaryo) hamda Kavkaz tog’laridan (bu yerda Badaxshon tog’lari nazarda tutilgan); shimolda Oks tog’lari, Skifiya, sharqda Yaksart (Sirdaryo) va Kamel tog’lari orqali skiflar bilan 6 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. С.22 7 Бартольд В.В. Географический очерк Маверауннахра. Т.1,М.: 1963.С.144 9 chegaradoshligi ta’kidlanadi. Shuning bilan birga u Marakandani Baktriya shaharlari qatoriga qo’shadi. So’g’d hududlariga katta maydonli cho’l hududlarining ham kirishini Kvint kursiy Ruf ham ta’kidlagan. U ehtimol Shimoliy So’g’d haqida gapirgan bo’lsa kerak . So’g’diyona chegaralari haqidagi ancha aniq ma’lumotlar Arrianning asarlarida keltirilgan; “shimolda So’g’d sak yerlari bilan, shimoli shakrqda esa ushbu chegara Yaksart daryosi orqali o’tadi”. 8 So’g’diyona va so’g’diylar haqida Strabon ham yozib qoldirgan. U: “so’g’diylar bilan baqtriyaliklarning hayot tarzi bir biriga o’xshash, shuning bilan birga ularning hayoti ko’chmanchilarnikidan kam farq qiladi” . O’rta asr manbalarida So’g’diyona hududi ancha kichrayadi. Ularda So’g’d haqida gapirilganda o’rta Zarafshon va ayrim manbalarda unga Qashqadaryo viloyati hududlari ham kiriladi. Arab tarixchisi Istaxri So’g’d haqida gapirganda, Dobusiyadan Samarqandgacha bo’lgan hududlarni tilga oladi. Shuning bilan bir vaqtda u buxoroliklarni so’g’d tilida gaplashadi, deydi. 9 Beruniy davrining manbalarida Buxoro vohasini So’g’diyona hududlariga kirganligi haqida ma’lumotlar uchraydi . Qashqadaryoning So’g’d tarkibiga kirganligi haqida isbotlangan dalillar mavjud. Yaqin kunlargacha Kitob Shahrisabz hududlarining aholisi o’zlarini sug’utiy so’g’dlar deb atashganlar. O’rta asrning boshqa mualliflari, jumladan, Yaqubi Buxoro, Nasaf va Keshni So’g’diyona tarkibiga kiritgan va uning poytaxtini Samarqand, deb hisoblagan. Ammo, boshqa bir manbada u Keshni asosiy shahar deb keltiradi. Istaxriyning fikricha, Dobusiya, Robinjon, kushoniya va Ishtixon “So’g’dning yuragidir”. Mahmud Qoshg’ariy esa, So’g’d deganda Buxoro va Samarqand oralig’idagi hududlarni tushungan. V.V. Bartoldning fikricha, 19- asrning oxiri va 8 Арриан. Поход Александра// пер. М.Е.Сергеенко. М.-Л.:Наука.1962.С.137 9 Бартольд В.В. Географический очерк Маверауннахра. Т.1,М.: 1963.С.485 10 20- asrning boshlarida So’g’d deganda Zarafshon daryosi oqimidagi hududlar tushunilgan. 6- asrning oxirlariga oid manbalarda, jumladan, fors tilining lug’atida faqatgina Samarqand atrofidagi hududlar tilga olinadi. Temuriylar davrida esa, Oqdaryo va Qoradaryoning oralig’i “Nim So’g’d” yoki “So’idi Xurd”, Oqdaryodan shimoldagi hududlar “So’g’udi Kalon” deb atalgan . Hozirgi kunda So’g’d nomi Sugut shaklida Zarafshonning yuqori oqimidagi Yagnob vodiysida saqlanib qolgan. Shunday qilib, yunon manbalarida “So’g’d” yoki “So’g’diyona” termini ostida Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi yirik hududlar tushunilsa, vaqt o’tishi bilan ushbu taponim bilan bog’liq hududlar qisqarib boradi. Ammo, hamma vaqtlarda ham Zarafshon vohasi, xususan Samarqand so’g’dning markazi sifatida qolib kelgan. 10 Samarqand nomi Aleksandr Makedonskiy davridan boshlab tilga olinadi. So’g’dning yirik savdo va iqtisodiy markazi Samarqand nomining kelib chiqishi borasida turli fikrlar mavjud. Antik davr manbalarida Samarqand nomi “marakanda” yoki “Marakandi” shaklida uchraydi. Arrian o’z asarlarida Samarqand nomini besh marta tilga oladi va faqat bir holdagina Samarqandni hukmdor tashrif buyuradigan joy ekanligini ta’kidlaydi. Shuningdek, u Samarqand arkining kuchli mudofaaga egaligi va unda yunon gornizoni turganligini aytib o’tadi. Bundan tashqari, u Samarqandning bosib olinishi va aholinini tinchlantirish ishlarining olib borilganligi haqida yozib qoldirgan . Shunday qilib, antik davrga oid barcha manbalarda Samarqand Maroqand tarzida uchraydi va bu greklar nomlarining talaffuzi tarziga to’g’ri keladi. Negaki, greklarda SM ning joyiga M talaffuz qilinadi. Qadimgi so’g’d yozuvlarida Samarqand taponimi unli tovushlarsiz “Smrknd” tarzida uchraydi. Xitoy manbalarida Samarqand “Kan” tarzida keltiriladi. Chunki, xitoy iyerogliflarida samar so’zi bitta iyeroglif bilan ifodalanadi 10 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. С.25 11 va bu yerda bitta iyeroglif tushirib aytiladi. Ilk o’rta asrlarda Samarqandni xitoyliklar Kan deb atashganlar. Xitoy fonetikasida Samarqand so’zi 7 asrdan paydo bo’lgan va Sivanszin tarzida yozilgan. Xitoylarda Samarqandning yana bir nomi mavjud. Xususan, Syuan Szyanning yozishicha, Zarafshon vohasida Samoszyan degan o’lka bor va uning poytaxti ham shu nom bilan ataladi 11 . Mug’ tog’idan topilgan hujjatlarda va Samarqand hukmdorlari saroyi sur’atlarida Samarqand so’zi Samarakansa tarzida berilgan. Umuman olganda, qadimgi yunoncha Marokand va so’g’dcha Samarakansa terminlari o’rtasidagi farq uncha katta emas va ular xususiy harakterga ega. Uning ikkinchi Kan yoki Kat deb atalishi shundanki, so’g’d tilida bu so’zlar shahar yoki qishloq ma’nolarini beradi. Keyinchalik, sharq tillarida paydo bo’lgan kent so’zlari kat so’zidan kelib chiqqan. Ammo, Samarqand so’zining birinchi bo’g’ini ma’nosi borasida turli qarashlar mavjud. Jumladan, Al Beruniy Samarqand so’zining ma’nosini “Semizqand”, ya’ni “Quyosh shahri”, deb yozadi . Smamarqand so’zining ma’nosi haqida yirik islomshunos olim Abu Xafs Umar ibn Muxammad an Nasafiy ham yozgan. U o’zining mashhur “Kitob al qand fi tarixi Samarqand” yoki “Kitob al qand fi ma’rifat ulama Samarqand” (“Qandiya”) asarida aholi o’rtasida tarqalgan qator afsonalarni keltiradi. Abu Toxirxo’ja Samarqandiyning “Samariya” asari ham shular jumlasidandir. Ushbu asarlarni V.L. Vyatkin rus tiliga tarjima qilgan. 12 Yuqorida nomlari zikr etilgan asarlardagi afsonalardan biriga ko’ra, Samarqand nomining kelib chiqishi Iskandar (Aleksandr) nomi bilan bog’lansa, ikkinchisida, Yaman podo’osi Shamirning O’rta Osiyoni bosib olishi bilan bog’lanadi. Go’yoki, Samar so’zining kelib chiqishi Shamir so’zining boshqacha talaffuzidir. Arab geografi Yoqutning yozishicha, Samarqand so’zi arabcha “Sumran” bo’lib, unga Iskandar tomonidan asos solingan. Ammo, ushbu afsonaning 11 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Т.1, Тошкент.2000.Б.317 12 Вяткин В.Л. «Самария», описание древностей и мусульманских святынь Самарканда// СКСО.Вып.6 за 1899.С. 22 12 o’zidayoq Samarqandga Shamir abu Karib asos solganligi haqidagi fikrlar keltiriladi. 13 Zamonaviy adabiyotlarda 1877- yildayoq mashhur sharqshunos olim V. Tomashek tomonidan ilgari surilgan fikr hukmronlik qiladi. Uning fikriga ko’ra, “samar” so’zi sanskritda “uchrashuv”, “kesishmoq” va “to’planish joyi” kabi ma’nolarni bildiradi.Shubhasiz Samarqandning geografik jihatdan savdo yo’llari kesishgan chorrahada joylashganligi ushbu tarjimaning to’g’riligini ko’rsatadi. Turli geograflar va olimlarning Samarqandga ko’plab davlatlardan savdo mollari kelib tushganligini ta’kidlashi bejiz emas. Ushbu qarash M.Ye. Masson tomonidan ham qo’llab quvvatlandi. Uning fikricha, Qadimgi Midiya poytaxti Akbatana ham shunday nomga ega bo’lgan. Akbatana so’zining tarjimasi ham “uchrashuv joyi”, “kesishuv joyi” va “to’planish joyi” kabi ma’nolarni anglatadi. Ammo, I.V. Pyankov ushbu hind eroncha aralash etimologiyani inkor etadi. Agar so’g’dlar samarqqand toponimining birinchi qismini o’zlarigacha O’rt Osiyoda yashagan hindlardan (hindariylar) meros qilib olib, unga o’zlariningikkinchi qismini qo’shgan bo’lsalar, u holda V. Tomashekning bu boradagi g’oyasi yashashga haqlidir. Bu holatda keyinchalik shahar hosil bo’lgan “yig’ilish joyi” er. av. 2 ming yillikdayoq, hali hindoriylar o’rniga so’g’dlar kelmagan davrlarda sodir bo’lgan. Ilk yozma manbalar nafaqat Samarqand nomi va So’g’d haqida, balki Samarqand So’g’dining tarixi va madaniyati haqida ham ma’lumotlarni beradi. Xususan, Geradot birinchilardan bo’lib, “parfiyaliklar, xorazmiylar va so’g’dlar Ahmoniylar imperiyasining 16 viloyati tarkibiga kiradi va 300 talant soliq to’laydilar” deb yozib qoldirgan. 14 Yana bir qadimgi yunon tarixchisi Ktesiy Knidskiy (er.av. 5 4 asrlar) O’rta Osiyoning qadimgi xalqlari, xususan baqtriyaliklar, saklar va so’g’dlar haqida gapirib, asosan Geradotning ma’lumotlarini to’ldiradi.Samarqand tilga olingan 13 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. С.34. 14 Farhod Sultonov. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent.2011.b-39 13 dastlabki manba er. av. 1 asrlarga oiddir (Strabonning “Geografiya” asarida). Ammo, ushbu asarda er. av. 4 asr, ya’ni A. Makedonskiy O’rta Osiyoni bosib olgan davrlardagi voqyealar hikoya qilinadi. Aleksandr Makedonskiyning O’rta Osiyoga yurishi tarixi shuningdek, yunon olimi Arrian va rimlik yozuvchi Kvint Kursiy Ruf asarlarida ham saqlanib qolgan (1 asr). 15 A. Makedonskiyning O’rta Osiyoga va So’g’dga yurishlari taniqli sharqshunos olim V.V. Grigoryev tomonidan yaxshi o’rganilgan. Shuningdek, ushbu masala bilan ingliz olimi V.V. Tarna hamda rus olimi K.V. Treverlar ham shug’ullanganlar. Shu davr siyosati va harbiy tarixini B.A. Litvinskiy ham sinchkovlik bilan o’rgangan . So’g’d va Samarqand haqidagi yozma manbalar bilan I.V. Pyankov maxsus shug’ullangan. Uning ishlarida Aleksandrning O’rta Osiyo ichkarisiga yurish qilgan davrlardagi siyosiy voqyea hodisalar yaxshi aks ettirilgan. Yunon tarixchilarining asarlarida So’g’d hududlarida grek baqtriya podsholigi qulagandan keyingi tarix kam aks ettirilgan. 16 Eramizdan avvalgi I va eramizning I asri tarixi haqida xitoy manbalari ham hikoya qiladi. Xitoyning Ban Gu tomonidan yozilgan “Xan Syan Xan shu katta uyining tarixi” nomli asarda I asrning oxirlarida O’rta Osiyoga kelgan savdogarlar haqida hikoya qilinadi. 5 asrning birinchi yarmida yashagan Fan Xua tomonidan yozilgan “Xan Xau Xan shu kichik o’g’lining tarixi” nomli asarida ham shu haqda ma’lumotlar keltirilgan. Manbada 2 asrga oid ma’lumotlardan foydalanilganligi haqida N.Y.Bichurin ma’lumot berib o’tadi. Samarqand va So’g’diyona haqidagi ma’lumotlar 1906- yilda Dunxuanning g’arbidan topilgan I asrga oid so’g’d yozuvlarida ham uchraydi. Ushbu yozuvlar 4 asrlarga oidligi aniqlangan. 17 Bu yerda so’g’d shaharlarining tuzulishi, aholining mashg’ulotlari va maiyish sosial hayoti, mulkchilik va oila munosobatlari, 15 История Узбекистана в источниках. Ташкент. 1989.С. 70 16 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. С.36 17 Бернар П., Грене Ф., Исамиддинов М.Х.,Основные результаты работы узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе в 1990-1991 гг.\\ОНУ. № 3-4.С 34 14 shuningdek, 4 asrning boshlarida xunlarning yurishlari bilan bog’liq Xitoy g’arbiy chegaralaridagi tashvishli harbiy siyosiy ahvol haqida ham ma’lumotlar bor. So’g’diyona va Samarqand haqidagi ko’plab ma’lumotlar arab fors tarixiy va geografik adabiyotlarida ham uchraydi. Ularning asosini Samarqandning bosib olinishi va vayron qilinishi haqidagi afsonalar tashkil qiladi. Bunday afsonalardan eng qadimgisi o’rta fors davriga oid “Eronshahr shaharlari” nomli asarda saqlanib qolgan. Unda haqqoniy dalillar afsonalarga qorishtirib yuborilgan . VI va VII asr boshlariga oid “Xvaday namak” (hukmdorlar kitobi) ga kirgan so’ngi sosoniylar davri xronikalarida So’g’d, Eron, Turon va “Afrosiyob podsholigi” haqidagi epik hamda tarixiy ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu ma’lumotlar Firdavsiyning Shoxnoma asarida o’z aksini topgan. Samarqandning paydo bo’lishi va Xiyonidlar sulolasi haqidagi afsonaviy ma’lumotlar X asrga oid Abul Abbos Jafar ibn Muxammad Mustag’firi va Abu Said Abdu Raxmon ibn Muxammad al Idrisi kabi mualliflarning asarlarida uchraydi . 18 XII asrda “Samarqand tarixi” mashhur tilshunos Abu Xafs Umar ibn Muxammad an Nasafi tomonidan davom ettirilgan. Samarqand haqidagi ayrim afsonalar Abu Toxirxo’janing Samariya asarida ham o’z aksini topgan. 19 Yuqorida tilga olingan va boshqa arab manbalarida Samarqand nomining kelib chiqishi Yaman podshosi Shamir Yurish nomi bilan bog’lanadi. Go’yoki Shamir bu yerda shahar tashkil qilgan va so’ngra o’zining Shamirkand nomini bergan. Shuningdek, keyinchalik Samarqand turk hukmdorlari tomonidan egallangan deyiladi. Burxoniy Katining ma’lum qilishicha, Samarqand “Samar qishlog’i” o’rnida tashqil topgan va bu turk hukmdorlaridan birining ismidir. Turklar qishloqni qand deb ataganlar. Ushbu qishloqni Samar ismli kishi qurgan va keyinchalik u shaharga aylangan. 18 Бартольд В.В. Географический очерк Маверауннахра. Т.1,М.: 1963.С.45-85 19 Абу Тохирхўжа. Самария. Тошкент.1991.Б.16 15 Samarqand so’g’di va Samarqand shahri tarixi bo’yicha asosiy yozma manbalar yuqoridagilardan iborat. Ko’rinib turibdiki, yozma manbalar asosida Samarqand so’g’di tarixi va madaniyati haqida to’liq ma’lumotlar olishning iloji yo’q. Shuning uchun ham ushbu tarixni va madaniyatni o’rganishda arxeologik yodgorliklarning o’rni katta ahamiyat kasb etadi. 1.2.Afrosiyob muzeyining tashkil etilishi. Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi iqtisodiy va siyosiy hayotning barcha jabhasida bo’lgani kabi madaniy sohada ham tub burilish yasadi. Jumladan, milliy an’ana hamda qadriyatlarimizni tiklash, boy merosimizni chuqur o’rganish, uning mazmun- mohiyati va ahamiyatini xalqimiz, ayniqsa yoshlar o’rtasida targ’ib etishga katta e’tibor qaratila boshlandi. 20 Hozirgi zamon muzeylari madaniy-tarixiy va tabiiy-ilmiy qadriyatlarni mushohada qilishga mo’ljallangan ijtimoiy axborot intistutini o’zida namoyon etadi. Ular muzey ashyolarini axborot vositasida muhofaza qilish, to’plash va tarqatish, jamiyatning ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun xizmat qiluvchi ixtisoslashtirilgan madaniy- ma’rifiy muassasalar hisoblanadi. Muzeylar nafaqat tabiat va jamiyatning noyob va xilma-xil ashyolari xazinasi, balki muhim ilmiy, ma’rifiy- tarbiyaviy markazlari ham hisoblanadi. So’nggi yillarda respublikada tarixiy mavzudagi muzeylar faoliyati takomillashib bormoqda. O’zbekiston o’z fuqorolari, xususan, yoshlarning tarix bo’yicha bilimlarining rivojlanishiga, ularda vatanparvarlik, ona- Vatanga mehr tuyg’ularining kamol topishiga ahamiyat bermoqda. Zero, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov aytganidek, bu tabarruk tuyg’u yo’lchi yulduz, ishonchli kompas bo’lib xizmat qiladi, u istilohlar yo’lini ko’rsatadi, ko’zlangan maqsaddan toyilishiga yo’l qo’ymaydi. Tarixni bilish odamni ma’nan boy, kuchli va insonparvar qiladi. Ma’naviylik, deb xaqli ravishda ta’kidlaydi davlatimiz rahbari, o’z xalqi tarixi, uning madaniyati va maqsadlarini chuqur tushunishi va bilishiga tayanganida qudratli kuchga aylanadi. 20 Зарафшон газетаси 2015-йил 16-май (Д.Курбонова) №98(62.81) 16 Shu o’rinda Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 11-iyuldagi “Davlat muzeylarining bolalar va ularning ota- onalariga ochiqligini ta’minlash choratadbirlari to’g’risida” gi qarori o’sib kelayotgan yosh avlodni ona-Vatanga muhabbat, istiqlol g’oyalariga sadoqat, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash, ular ongiga xalqimizning boy milliy madaniy merosi va tarixiy o’tmishini hurmat qilish hamda e’zozlashni singdirish va aholining dam olishini mazmunli tashkil etish borasida yana bir muhim qadam bo’lgandi. Ushbu qarorga muvofiq, haftaning har seshanba va juma kunlari 18 yoshgacha bo’lgan bolalar va ularga hamrohlik qiluvchi ota-onalar davlat muzeylariga bepul kiritilyapti. Xalqaro muzeylar kengashining Bosh konferensiyasi qaroriga asosan, 1977-yildan buyon 18-may – Xalqaro muzeylar kuni sifatida nishonlab kelinadi. Ushbu sana mamlakatimiz madaniy hayotining ham muhim voqealaridan biriga aylangan. Shu kuni o’zbek muzeylari jamoatchilikni o’z faoliyatining yangi jihatlari bilan tanishtiradi, ochiq eshiklar kunlari o’tkaziladi, turli ko’rgazmalar tashkil etiladi. Muzeylar ma’naviy yetuk, komil insonni tarbiyalashda o’ziga xos o’rin tutadi. Saqlanayotgan tarixiy ashyolar, nodir qo’lyozmalar, hujjatlar avlodlarga tarixdan, ajdodlarimiz hayoti, yuksak ma’naviyatidan hikoya qiladi. Bu esa yoshlar qalbida ota-bobolaimiz qoldirgan merosga hurmat, e’zoz va muhabbat tuyg’usini uyg’otish bilan birga, ularda shu aziz Vatanga munosib farzand bo’lish tuyg’usini ham shakillantiradi. Har bir xalq, millat tarixidan guvohlik beruvchi madaniy meros obyektlari, moddiy va ma’naviy ashyolarni o’rganish, uni kelgusi avlodlarga yetkazishda muzeylarning o’rni beqiyos. Mamlakatimizda ham ushbu madaniyat muassasalarini saqlash va kengaytirish, ularni noyob eksponatlar bilan boyitish hamda jahon madaniy merosi sifatida asrab-avaylashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu maqsadda davlatimiz bir qator xalqaro konvensiya va shartnomalarga qo’shilgan va 1997-yilda O’zbekiston Muzeylar jamoatchilik kengashi Xalqaro muzeylar kengashi 17 a’zoligiga qabul qilingan. 2008-yil 12- sentyabrda esa Prezidentimiz tomonidan “Muzeylar to’g’risida” gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni imzolandi va kuchga kirdi. 21 2750 yillik tarixga ega Samarqand shahrining boy o’tmishi, madaniyatidan hikoya qiluvchi “Afrosiyob” muzeyi ham ana shunday mustahkam huquqiy asos va davlat e’tibori tufayli rivojlanib borayotgan tarix va kelajak o’rtasidagi ko’prik hisoblanadi. 22 O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Islom Karimovning 1998-yil 12- yanvardagi “ Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to’g’risida” gi Farmoni muzeylarda ilmiy- tadqiqot ishlarini kengaytirish va chuqurlashtirish uchun katta imkoniyatlar ochdi. Yil sayin muzeylar faoliyati takomillashib, yangiliklar sari yuz tutdi. Yangi texnika vositalari, kompyuterlar eng yangi kino va fotoapparatlar bilan jihozlandi. Bunday mukammal taraqqiyot ishlari Afrosiyob muzeyida ham amalga oshirildi. “Afrosiyob” muzeyi – qadim xalqlar tarixining muzeyi. Muzey Samarqandning shimoliy qismida joylashgan bo’lib Xo’ja Doniyor va Hazrati Hizr machiti bilan Afrosiyob shaharchasi oralig’ida qad ko’targan. 23 Afrosiyob muzeyining barcha kompozitsiyalari insonlar va ularning madaniyati haqida, bu yerda yashagan mahalliy aholi haqida ma’lumot beradi . Muzeyda san’at asarlarini, turli xil nodir buyumlarni ko’rish mumkin. Bu topilmalar qayta tiklangach shahar yuzaga kelishi haqida ma’lumot beradi. Muzeyda saqlanayotgan eng boy jamg’arma to’plamlari qadimshunoslik, elshunoslik, tangashunoslik, moddiy va ma’naviy madaniyat tarixi, harbiy tarix, geraldika, epigrafika kabi fanlardagi tadqiqotlar uchun ulkan baza hisoblanadi. 21 Ўзбекистон Республикасининг «Музейлар тўгрисида»ги Конуни хамда Вазирлар Махкамасининг 2008йил 31-октябрьдаги «Музейлар фаолиятига таълукли меёрий хужжатлар тўгрисида» ги 237-сонли карори 22 Зарафшон газетаси 2007-йил 16-май ( Г.Хасанов) № 60 (21.591) 23 Пугаченкова Г. А., Ремпель Л. И., Очерки искусства Средней Азии, М., 1982. 18 Afrosiyobning 11 ta tarixiy davri bo’lib, 0-davri miloddan avvalgi VIII- VII asrlar; 1-davri miloddan avvalgi VI- IV asrlar; 2-davri miloddan avvalgi III-II asrlar; 3- davri miloddan avvalgi I milodiy I asrlar; 4-davri milodiy II- III asrlar; 5-davri milodiy IV-V asr o’rtalari; 6-davri milodiy V asr o’rtalari VI asr; 7davri milodiy VII asr VIII asr o’rtalari; 8-davri milodiy VIII asr IX asr o’rtalari; 9-davri milodiy IX asr o’rtalari X asr;10-davri milodiy XI asr; 11-davri milodiy XII asr XIII asr boshi kabi chegaralanadi. Afrosiyob muzeyida arxeologik qazishmalar natijasida qazib olingan topilmalar saqlanib kelinadi. Bugungi kunda muzeyda 25000 eksponat mavjud. Katta arxeologik qazishmalar natijasida bu yerdagi eksponatlar soni kundan kunga kengayib bordi. 1970-yilda tashkil etilgan mazkur muzeyda asosan qadimiy Afrosiyob tepaliklarida olib borilgan arxeologik qazishma ishlari chog’ida topilgan noyob ashyolar saqlanmoqda.Muzey Afrosiyob shaharchasida – Samarqandning qadimiy, mo’g’ullar istilosigacha bo’lgan qismida joylashgan. Qurilish ishlariga mashxur arman arxitektori Bagdasar Arzuman boshchilik qilgan. 24 Ikki qavatli muzey binosining birinchi qavatidagi yettita zalda bugungi kunda eramizdan avvalgi VIII asrdan eramizning VIII asrigacha bo’lgan davrga tegishli spool buyumlar, tosh qurollar, mis tangalar, shaharsozlik namunalari va boshqa arxeologik ashyolar davrlarga bo’lingan holda joylashtirilgan. Ular orasida Samarqand shahrining 2750 yillik tarixiy yoshini aniqlashga ma’lum ma’noda xizmat qilgan va zaminimizdagi qadimiy shaharsozlikdan guvohlik beruvchi guvalaksimon g’ishtlar, eramizdan avvalgi VIII asr oxiri va VII asr boshlariga oid xum va tasvirli sopol bo’laklari ayniqsa, qimmatlidir. 25 Muzeyda namoyish etilayotgan ekspozitsiyalar O’zbekiston hududida tarixiy-madaniy jarayonlarning eng qadimgi davrlardan boshlab o’rta asrlarga qadar bo’lgan taraqqiyotini ashyoviy dalillar va tasviriy vositalar orqali namoyish etishga qaratilgandir. Ikki qavatdan 24 w w w . ziyonet. uz 25 Зарафшон газетаси 2007-йил 16-май ( Г.Хасанов) № 60 (21.591) 19 iborat bu muzeyda o’zbek davlatchiligining shakillanishi tarixi, o’zbek xalqining boy an’analari va madaniyati ifoda etilgan. Bundan tashqari eksponatlar Samarqandning yuqori darajadagi madaniy, siyosiy, diniy va ishlab chiqarishdagi hayotini yaqqol yoritadi. Muzeyning birinchi qavat ekspozitsiyasida Afrosiyob shaharchasining o’rganilish tarixi, So’g’dning miloddan avvalgi VIII-VII asrlardan milodiy VII- VIII asrlargacha bo’lgan tarixiy davrini eksponatlar bilan yoritgan. Dastlab, birinchi zalga kiraverishda qazilmalar maketi saqlanadi.Bizga ma’lumki muzeyda fondlarning asosini muzey predmetlari tashkil qiladi. 26 Bularga tarix va madaniyat yodgorliklari, ijtimoiy va tabiiy jarayon va hodisalarni hujjatlashtira olish xususiyatiga ega, o’z muhitidan ajratib keltirilgan tabiat obyektlari kiradi.Ulardan tashqari, fondlarga ilmiy-yordamchi materiallar ham kiradi. Lekin bu materiallar muzey predmeti xususiyatiga ega bo’lmay, muzey predmetlarini o’rganish va ekspozetsiyalashga yordam beradi.Qazilma maketida qadimgi davrga tegishli ko’za va boshqa bir qancha sopol buyumlar ekspozetsiyaning yaxlit bir ko’rinishini hosil qilgan. Afrosiyob mudofaa devori va darvozalar joylashuvi aks etgan maket.Yordamchi bu materialda Afrosiyobning umumiy ko’rinishi va to’rtta darvoza- bosh Buxoro darvozasi, Xitoy, Shahrisabz va Ustrushona darvozalari aks ettirilgan. Afrosiyob muzeyining, Shohi Zinda va Hazrati Hizr ziyoratgohining kichik plandagi joylashuvi aks etgan. Zal devorida Afrosiyob tepaliklari aks etgan surat mavjud. Keyingi qo’shimcha materialda asosan qadim Samarqand shahar hayoti haqida 3 tilda o’zbek,rus va inglizcha ma’lumotlar berilgan. Yuqori qismida esa qazilma natijasida ochilgan madaniy qatlam va topilmalar tasviri tushirilgan rasm plakat mavjud. 1945-yildan Afrosiyob tarixini o’rganishda ishtirok etgan M.Y.Massonning 26 Kuryazova D.T,Ergashev B.E.Jahon Muzeyshunosligi.Samarqand.2015.bet-81 20 « К периодизации древней истории Самарканда », A.I. Terenojkinning « Согд и Чач » aftoreferatidan na’munalar keltirilgan. Unda birinchilardan bo’lib Samarqand shahrining yoshi mil.avv. 1 mingyilliklarga tegishli ekanligi qayd qilingan. 1958-yildan boshlab qadimiy Samarqand tarixini o’rganishda yangi bosqich boshlangan. Navbatdagi materialda aynan shu ekspeditsiya ishlarida ishtirok etgan V.A. Shishkin, L.V.Albaum, D.Mirzaahmedov, B. Marshak, M.Kambarov, Belenitskiylar tasvirlangan. Ekspeditsiya natijasida to’plangan materiallar Afrosiyob nomli to’rtta kitobga mushassamlashtirilgan. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarga doir arxeologik topilmalar hamda Samarqand qadimiy shaharlar tizimi aks etgan xarita berilgan. Ikkinchi zalda Ahamoniylar davrini aks ettiruvchi ekspozitsiyalar va bir qancha yordamchi materiallar ilingan. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarga tegishli bo’lgan mudofaa devorining g’isht na’munalari ekspozitsiyasi qo’yilgan. Mudofaa devori parchalari yoniga esa shu devor madaniy qatlamidan topilgan VIII-VI asrga tegishli turli xil ko’zalar, sopol parchalari, shamdon va bir qancha sopoldan yasalgan idishlar mavjud. Miloddan avvalgi VI asrdan So’g’diyona Baqtriya bilan birgalikda Ahmoniylar imperiyasining satraplaridan biri sifatida Eron shohlari saroyiga la’l va oltin soliq to’lab turgan. Afrosiyob bu davrda mahobatli shahar devor ichi yo’lakli va shinaklardan iborat mukammal mudofaa tizimiga ega devorni qayta ta’mirlab oladi. Shaharning harbiy- ma’muriy markazi sifatida uning Akropol qismi saqlanib qoladi. Shahar hududining asosiy qismi sifatida guzarlari, hunarmandlar rastalari tashkil topadi. Samarqand atrofida shaharga yo’ldosh temirchilar, to’quvchilar va kulollar, dehqonlarning turar joylari mavjud bo’lgan. Bu yerlarda shu davrga oid ish qurollari, mis taqinchoqlari va hayvon suyaklaridan iborat arxeologik majmua o’rganilgan. Nafis ishlangan sopol buyumlari sifati jihatidan qadimgi Baqtriya, Marg’iyona va Xorazm kulol mahsulotlaridan qolishmagan. 21 Miloddan avvalgi VIII asrda Afrosiyobning janubida joylashgan qadimiy so’g’dliklarning manzili o’rganilgan. Samarqandliklarning o’tmishdoshlari hunarmandchilik va dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi qadimiy so’g’dliklar bo’lib, aholi xavfsizligini ta’minlash maqsadida Afrosiyob tepaliklarida mudofaaga yarog’li shaharni qurilishiga imkoniyat tug’ildi. Zalning burchagida hunarmandlar tomonidan ishlatiladigan sopol idishlar pishiradigan pech maketi qurilgan. Bupechning aslini bu yerga ekspozitsiya sifatida qo’yilishiga imkon bo’lmaganligi sababli ham maketi yasalgan. Sopol pechi milloddan avvalgi V asrga tegishli. Afrosiyobning janubi g’arbida miloddan avvalgi IV asrga doir sopol buyumlar ishlab chiqaradigan markaz arxeologlar qazilma paytida o’rganildi. Ishlab chiqarishning yiriklashuvi esa Samarqandning uy-ro’zg’or mahsulotlari bilan ta’minlashuviga olib kelgan. Maketning ustki qismida esa pechda pishib nihoyasiga yetmagan sopol buyum ekspozitsiyasi qo’yilgan. Ahamoniylar davrida Afrosiyobda hunarmandlar tomonidan ishlab chiqilgan miloddan avvalgi III-II asrlarga oid sopol buyumlar majmuasi muzey ekspozitsiyalari qatoridan joy olgan. Sopol buyumlar qadah, tuvak,ko’zalar va ularning parchalari tashkil qilgan. Mil.av. II-I asrlarga oid turar joylar Buxoro darvozasi oldidagi 3 qazishmadan ham aniqlangan. Ushbu qazishmaning janubiy qismidagi devorlarning kesmalarida xonalarning bir nechta pollari aniqlangan . Ushbu turar joylarni o’rganishning asosiy muammosi shundaki, ularda jipslangan yoki somonli loy bilan suvalgan pollarning mavjudligiga qaramasdan ularning devorlari saqlanmagan. Ushbu xonalarning eni 2- 2,25 m ni tashkil qiladi. Ushbu xonalardan birining polida to’quvchilik ishlab chiqarishining qoldiqlari saqlanib qolgan. Muzeyda shu yerdan topilgan miloddan avvalgi III-II asrlarga oid to’quvchilik qarmoq toshlari saqlanadi. Bundan tashqari miloddan avvalgi II asrga tegishli tuvak mavjud. 22 Navbatdagi zalda Makedoniyalik Aleksandrning bosqini davrini aks ettiruvchi eksponatlar mavjud. Mill. Avv 329-yilda shahar Aleksandr Maqduniy qo’shnilari tomonidan vayron etilgan, uning izlari hozirgacha shahar mudofaa inshoatlarida yaxshi saqlangan. Mill. Avv III- I asrlarda , Kushonlar saltanati davrida shahar hayotida yuksalishlar yuz bergan. Mill. Avv. III asrda shahar qo’shaloq mudofaa devor bilan o’rab olingan. U davrlarning qalin madaniy qatlami Afrosiyobning shimolida uning arki a’losi joylashgan qismida yaxshi saqlangan. Arxeologik materiallar va yozma manbalarda ta’kidlanishicha bu zamonda Samarqand orqali Buyuk Ipak yo’li o’tgan, ichki va tashqi savdo, hunarmandchilik rivoj topgan. Zalda miloddan avvalgi III-II asrlarga tegishli poy ustun bo’lagi, miloddan avvalgi II-I asrlarga tegishli kratersimon idish, miloddan avvalgi III-II asrlarga tegishli oshxona idishlari, bug’doy saqlanishi uchun maxsus katta xum ko’rgazmaga qo’yilgan. Yunon harflari yozilgan g’ishtlar –miloddan avvalgi III-II asrlarga tegishli.Samarqand devorining shimoliy qismining maketi –miloddan avvalgi III-II asrlarga tegishli. Samarqand devorining maketi – miloddan avvalgi IV asr.Sopol idish- miloddan avvalgi V asrga tegishli.Tosh buyumlari to’planmasi. Bug’doy yanchiydigan asbob. Muzeyning eng noyob va qimmatli topilmalari orasida So’g’d ixshidi (hukmdori) Varxumanning elchilar qabul saroyidagi devor suratlarining alohida o’rni bor. XX asrning ikkinchi yarmida qadimiy Afrosiyob xarobalaridan, “ Afrosiyob “ muzeyidan 150-200 metr g’arb tomonda topilgan saroy qoldiqlaridan VII asrga oid devoriy suratlar ochilgan. Saroyning ba’zi xonalaridagi devorlar boshdan oyoq rang tasvir asarlari bilan bezatilgan. O’n uch asr o’tganiga qaramay, surat ranglari va bo’yoqlarining ravshanligi kishini hayratga soladi. Saroyning 11 x 11 m hajmdagi markaziy zali juda yaxshi saqlangan. Boshqa xonalarning devorlari singari zalning devorlari ham paxsadan qurilgan bo’lib, somonli loy bilan yupqa suvoq qilingan, so’ng ganch bilan suvalib, surat chizilgan. Saqlanib qolgan 23 devorning balandligi 22,5 metrga teng. Devorning yuqori qismi buzilib ketgan. 1985-yildan boshlab ta’mirlangan devoriy suratlar keng jamoatchilikka namoyish etilmoqda. Xonaning g’arbiy, shimoliy va janubiy devorlaridagi suratlar mustaqil mazmun va manzarani aks ettiradi. G’arbiy, kiraverishga qarama qarshi tomondagi devor sahnining chap tomonida oq kiyim kiygan kishining tasviri va kiyimining etagida 16 satr so’g’d yozuvi saqlanib qolgan. Yozuvlar “ Unash naslidan bo’lmish shoh Varhuman “ ning elchilar qabul qilish marosimiga taaluqli. 1965-yilda topilgan ushbu devor suratlari muzey zaliga ko’chirilib, 1985- yildan bo’yon namoyish etilmoqda. Ularda hukmdorning Chag’oniyon, Shosh, Xitoydan kelgan koreys millatiga mansub elchilarni qabul qilish chog’I, to’y marosimi, ov payti, suv va quruqlikdagi hayot tarzi, shuningdek, hindistonlik elchilarning S’og’dga kelish taraddudi aks etganki, bu zaminimizdagi davlatchilik tarixi va xalqaro munosabatlar, madaniyatning nechog’lik qadimiyligidan dalolatdir. 27 Ta’kidlash lozimki, muzey tashkil etilgan dastlabki paytlarda binoning ikki qavatida ham ekspozitsiyalar namoyish etilgan bo’lsa-da, keyingi 15 yil mobaynida ikkinchi qavat deyarli e’tibordan chetda edi. Samarqand shahrining 2750 yillik yubeliyi arafasida esa muzeyning ikkinchi qavati ham ta’mirlanib, ko’rgazmalar o’tkazishga hozirlandi.Ayni paytda bu yerdan Markaziy Osiyo hududida arab madaniyatining kirib kelishidan boshlab, mo’g’ullar istilosigacha bo’lgan davrga oid osori- atiqalar o’rin olgan. Umuman, ayni paytda muzey fondida 20 mingdan ziyod eksponatlar mavjud bo’lib, ularning 2000 dan ortig’I ekspozitsiya zallaridan o’rin olgan. Samarqandning bir necha ming yilliklarga guvoh Afrosiyob tepaligida joylashgan muzey har doim yurtdoshlarimiz, xorijlik sayyohlar bilan gavjum. Ular bu yerdagi arxeologik topilmalar, tarixiy ma’lumotlar orqali shaharning o’tmishi haqida yorqin tushunchaga ega bo’lishadi. Afrosiyobdagi dastlabki qazish ishlari mayor Borzenkov tomonidan 27 Сафариддин Мустафокулов. Афросиёбнинг махобатли суратлари. Мозийдан садо.1.(57).2013 24 1874-yilda, 1883-yilda podpolkovnik V.V. Krestovskiy shug'ullandi. 1885-yilda Afrosiyobni arxeologik o’rganishda yangi bosqich boshlandi- sharqshunos professor N. I. Veselovskiy, V.V. Bartold 1904-yilda va V.L. Vyatkin 1905, 1912- 1913-yillarda shug’ullanishdi. Vyatkin qator obyektlarni qazib ochdi, ammo shimoliy qismidan boshqa davrlarga tegishli ko’plab materiallar to’playdi. 28 Keyingi qazishlar davri 1965-1968-yillarda o’zbek arxeologlari 30 ga yaqin saroy xonasini ochishga muvaffaq bo’lganlar, bu xonalarning ko’plari devoriy rasmlar, naqshlar bilan bezatilgan. 29 XX asrning ikkinchi yarmida ko’hna shahar Afrosiyob saroyida olib borilgan qazilma ishlari natijasida VII asrga oid devoriy rasmlar topilgan. Oradan XIII asr vaqt o’tgan bo’lsa ham, bu suratlarning yorqin naqshlari va ranglari saqlanib qolgan. Saroy devorlari paxsadan bo’lib, loy somon qorishmasi bilan suvalgan. Suvoq ustidan ganj qilinib, yuzasiga surat tushirilgan. Saqlanib qolingan devor balandligi 2-2,5 metrni tashkil etadi, undan yuqori qismlari darz ketgan. Xonalardan birida erkak va ayol ark oldida o’tirgan holda tasvirlangan. Katta xona devorlariga ishlangan rasmlar juda ko’plab detallarga ega bo’lib, unda so’g’d yozuvida yozilgan bitiklari bilan ahamiyati yanada oshgan. 30 Xona devorlariga ishlangan rasmlarda to’y marosimi tasvirlangan. So’g’d hokimlarining xorijiy davlatlarning elchilarini qabul qilishi , bu elchilarning yo’ldagi sarguzashtlari, yirtqich hayvonlar bilan olishuv, ov manzaralari, afsonaviy mahluqlar tasvirlangan. Saqlanib qolgan rasmlar tahlili o’rta asr mahobatli tasviriy san’atining g’oyaviy, badiiy usullari, rassomning ish usullari va vositalari haqida, tafsilotlarga boy maishiy sahnalar, etnik ko’rinishlar o’sha davr haqida fikr yurutish imkonini beradi. 31 28 Вяткин В.Л. Афрасиаб- городища былого Самарканда. Археологический очерк\\ Ташкент. Госиздат. 1927 29 Пугаченкова Г. А., Ремпель Л. И., Очерки искусства Средней Азии, М., 1982. 30 Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба. Ташкент. 1975.С.33 31 Узбекистон Миллий Энциклопедияси., Давлат илмий нашриёти. Т., 2000 й 25 Afrosiyob devoriy rasmlari yagona bir mazmunga bo’ysundirilgan, markazda so’g’d hukmdori Vaxruman turadi, an’analarga ko’ra rassom uni boshqalarga nisbatan yirik ko’rinishlarda tasvirlab hukmdorning buyukligini e’tirof etadi, unga abadiylik, qahramonlik baxsh etadi.To’g’rirog’i, ushbu kompozitsiya parchasida So’g’d tarixidagi katta voqea – So’g’d ixshidi, Samarqand afshini Varxumanning tantanali toj kiyish marosimi aks ettirilgan. 32 Bugungi kunda muzeylarda o’zbek xalqining boy madaniy merosini, uning insoniyat tarixidagi o’rnini ko’rsatish maqsadiga katta ahamiyat berilgan. Jahonga o’zbek xalqining madaniy merosini olib chiqishda muzeylar faoliyati ham albatta katta. Afrosiyob muzeyi ham turli tashkilotlar bilan amaliy ishlar olib bormoqda. Bu masalada Fransiya, Shvetsariya, AQSH va Koreya respublikasi elchixonalari bilan hamkorlik qiladi. Shunday hamkorlardan biri Koreyaning Shimoliy Sharqiy Osiyo fondidir. Jamg’armaning devoriy suratlarga bo’lgan qiziqishiga sabablardan biri, suratlarning birida 658-yilda Sug’d podshosiga toj kiydirish marosimida Xitoy, Koreya, Chagoniyon va Choch elchilarining sovg’a salomlar taqdim etayotgan tasviri aks etganligidadir. 33 2014-yilda Koreyaning Shimoli Sharqiy Osiyo fondi devoriy surat bo’yicha hamkorlik loyihasini nihoyasiga yetkazdi. Endilikda Afrosiyobdagi arablar davrida vayron qilingan devoriy surat kompyuter texnologiyasi yordamida tiklanib, aniq ko’rinishga ega bo’ldi.Loyiha ikki yil davomida amalga oshirilgan bo’lib, tashkiliy ishlar Samarqand va Koreya Respublikasida olib borildi. Shuningdek, loyihada Arxeologiya instituti ham ishtirok etgan. Muzeyga tashrif buyurgan har qanday insonni o’ziga jalb qila oladigan bu devoriy suratlar yanada jonlanib, muzey ko’rkiga ko’rk qo’shdi. 32 Сафариддин Мустафокулов. Афросиёбнинг махобатли суратлари. Мозийдан садо.1.(57).2013 33 w w w . ziyonet. uz 26 Muzeydagi ekspozetsiyalar o’quvchilar ongida tarixni tirik holda gavdalantirib bera oladi. Mamlakatimiz yoshlarini yanada teranroq fikrlashga undashi bilan ahamiyati ortib boradi. Afrosiyob muzeyining xodimlari bugungi kunda hozirgi zamon rivojlanish istiqbollarini chuqur o’rganish va taraqqiyot bosqichlarini haqqoniy aks ettirish, milliy istiqlol g’oyalariga mos keluvchi ekspozetsiyalar yaratish, respublikamiz fuqorolarini qadimgi noyob yodgorliklar bilan kengroq tanishtirish va ularda umuminsoniy qadriyatlar, boy milliy va madaniy merosimizga nisbatan hurmat hissini uyg’otish yo’lida tinmay mehnat qilib kelmoqda. 27 1.3.Afrosiyobni arxeologik o’rganish tarixi. Samarqandning o’tmishi mana 150 yildirki arxeologlar, tarixchilar, sharqshunoslar va boshqa qiziquvchilarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelmoqda. Ta’kidlasb o’tish joizki, So’g’dning qadimgi tarixi va madaniyatini o’rganish ishlari rus olimlari tomonidan boshlangan edi. Samarqandning butun O’rta Osiyo tarixida katta o’rin tutishi uni o’rganish ishlarini boshqa hududlarga nisbatan ancha ertaroq boshlanishiga sabab bo’ldi. Samarqand va Samarqand So’g’dining o’rganilish tarixini uchta davrga ajratish mumkin. Uni dastlab rus olimlari, harbiylari va sharqshunoslari Afrosiyob va uning atrofini o’rganishdan boshlaganlar. 34 1841- yilda Buxoro xonligiga tashrif buyurgan N.V. Xanikov Samarqandning topografik xaritasini va Afrosiyobning tasnifini keltirgan. Samarqand Turkiston general gubernatorligiga qo’shilganidan keyin Afrosiyobni arxeologik tadqiq qilish ishlari boshlandi. Baxtga qarshi, harbiy havaskorlar tomonidan amalga oshirilgan ilk qazishmalar ko’proq boylik izlash maqsadida amalga oishrilgan edi. Qazishmalar chuqur o’ralar qazish orqali amalga oshirilgan, negaki, u davrda hali arxeologik qazish ishlarining uslublari ishlab chiqilmagan edi. 35 Keyinchalik, V.V. Krestovskiy tomonidan Afrosiyobda olib borilgan qazish ishlari bu yerda ellinizm davri qatlamlari mavjudligini aniqladi. Ammo, u davrning uslublari arxeologik qazishmalar talablariga javob bermas edi. 34 Исамиддинов М.Х. О дате основания Самарканда\\ ОНУ, № 5.1997. 35 Шишкин Г.В. Материалы первых веков до нашей эры из раскопок на северо- западе Афрасиаба\\ Афрасиаб-1.Ташкент.1969.С-221 28 1883 yilda Afrosiyobda mashhur sharqshunos N.I. Veselovskiy ishlar olib bordi. Ammo, unda arxeologik tajribaning yo’qligi tadqiqotlarga o’z ta’sirini o’tkazgan. N.I. Veselovskiy olib borga ishlarni bitta quyidagi dalil bilan izohlash mumkin. U to’rt oylik dala ishlari mobaynida Afrosiyobning 109 ta punktida kichik hajmli shurflar qazgan. Bu holat katta shahar xarobalarini qazish uslublariga ziddir. Ammo, shunday bo’lsada, N.I. Veselovskiy tomonidan hozirgacha o’z ahamiyatini yo’qotmay kelayotgan Afrosiyobning aniq topografik xaritasi ishlab chiqilgan. 1894- 1895 yillarda Afrosiyobda Fransiyalik arxeolog Shaffanjon tomonidan “qazish” ishlari olib borilgan. Ammo, Afrosiyobda vahshiylarcha ishlar olib borgan, ya’ni madaniy qatlamlarni portlatib, so’ngra materiallarni yig’ib olgan. Hozirda uning yiqqan materiallari Parij shahridagi Gime muzeyida saqlanmoqda. Keyingi yillarda Samarqand va uning atrofini o’rganish tarixi bilan S.M. Gorshenina shug’ullanmoqda . 36 Samarqand va uning atrofini o’rganishda V.L. Vyatkinning ishlarini alohida ta’kidlash joiz. U Samarqandning yoshini eramizning 4 asrlari bilan sanalagan va shaharning antik manbalarda ta’kidlangan Maroqand deb atalishini inkor qiladi. 37 38 Shunday qilib, XX asrning 30-yillargicha Afrosiyobning rus olimlari tomonidan o’rganilishi primitiv uslublar yordamida dastlabki tadqiqotlardan iborat bo’lgan. Ikkinchi davrning ikkinchi bosqichida Samarqandda O’zR FA ning bazasi ochiladi va unga A.I. Terenojkin rahbarlik qiladi. U tez orada eski qazishmalarni tozalash oqibatida Afrosiyobning qadimgi madaniyatini dastlabki davrlashtirilishni ishlab chiqdi va ushbu davlashtirish keyinchalik katta munozoralarga sabab bo’ldi. O’sha paytlarda yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklar A.I. Terenojkinning o’zi tomonidan tuzatilgan edi . Uning asosiy xizmati Afrosiyobda madaniy komplekslar 36 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. 37 Вяткин В.Л. Афрасиаб- городища былого Самарканда. Археологический очерк\\ Ташкент. Госиздат. 38 .С-19 29 bloklarini ajratib chiqqanligida bo’ldi. A.I. Terenojkin stratigrafik jihatdan aralashmagan komplekslarni kolonkalarini ajratishning imkonini topdi va ushbu kolonkalar hozirda ham Afrosiyobni davrlashtirishda qo’llanilib kelinmoqda. Afrosiyobning eng quyi qatlamlaridan olingan komplekslar Afrosiyob 1 bosqichi deb atalib, sak axmoniylar davri bilan sanalanadi (mil.av. VI-IV asrlar), Afrosiyob 2 va 3 bosqichlari esa “sak ellinistik” davrlari bilan belgilanadi (er.av. IV-II asrlar). Afrosiyob 4 bosqichi konguy yuechji davri bilan sanalanadi . 39 1958 yildan Samarqand arxeologiyasini o’rganishning uchinchi davri boshlanadi va u ham ikkita bosqichga ajraladi. Uning birinchi bosqichi Afrosiyobning davlat tomonidan ochiq osmon ostidagi muzey qo’riqxona deb e’lon qilinishi va O’zR FA Arxeologiya va Tarix instituti tomonidan arxeologik ekspedisiyaning tashkil qilinishi bilan xarakterlanadi. Ushbu ekspeditsiyaga V.A. Shishkin rahbarlik qiladi. 1966 yildan V.A. Shishkinning vafotidan keyin ekspedisiyaga Ya.G’. G’ulomov rahbarlik qiladi. 40 Ekspedisiya tarkibida turli yillarda arxeologlardan T.R. Agzamxodjayev, D.I. Varxotova, V.D. Jukov, S.K. Kabanov, Ya.K. Krikis, Yu.F. Buryakov, O.V. Obelchenko, G.V. Shishkina, L.G. Bruchenkolar qatnashganlar. 41 Asosiy e’tibor Afrosiyobning stratigrafisi va topografiyasini o’rganishga qaratildi. Ular orasidan N.B. Nemsevaning Shoxi Zinda atrofida olib borgan qazishmalari natijasida mil. av. 6 -5 asrlarga oid komplekslarning topilishini alohida ta’kidlash joiz . O’sha yillarda M.I. Filanovich tomonidan Afrosiyobning shimoli g’arbiy qismidagi yirik hovuzning shimolida amalga oshirgan qazishmalari natijasida er.av. VII asrga oid makon izlari topilgan. 42 Keyinchalik, uning ushbu xulosasi yangi tozalash ishlari yordamida yanada aniqlashtirilgan . 39 Гулямов Я.Г. Кушанское царство и древняя ирригация Средней Азии\\ Общественные науки в Узбекистане . 1968. № 8. С 5-13 40 Гулямов Я.Г.,Буряков Ю.Ф. Об археологических исследованиях на городище Афрасиаб в 1967-1968 гг.\\ Афрасиаб -1.Ташкент.1969.С30-32 41 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. 42 Филанович М.И.К характеристике древнейшего поселения на Афрасиабе . \\ Афрасиаб - 1 . Ташкент.1969.С.206-221 30 Afrosiyobning antik davri qatlamlarini o’rganishda G.V.. Shishkina hamda 43 S.K. Kabanovlar 44 katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. Samarqandning suv ta’minoti va viloyatdagi irriga 44 tsiya masalalari o’sha yillarda A.R. Muxammadjonov tomonidan o’rganilgan va bir qancha ilmiy jurnallarda maqolalari chop etilgan . 45 Ko’chmanchilarning qo’rg’onlarini o’rganayotgan paytda O.V. Obelchenko Urgut tumanida bronza davrining qabrini topadi va bu So’g’ddagi bronza davrini tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o’rganishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. 46 Afrosiyob hududida joylashgan Siyobcha qabri va Zarafshonning chap sohilidan topilgan Chakka qabri ham shular jumlasidandir. Shuningdek, N.A. Avanesova tomonidan To’qay qishlog’i topib o’rganildi . 47 Yuqoridagi tadqiqotlarning hammasini ham muvaffaqiyayatli deb bo’lmaydi. Masalan, M.K. Pachos, Afrosiyobning mudofaa devorlarini maxsus o’rganar ekan, Samarqandga IV asrda asos solingan, degan xato fikrni ilgari suradi. 47 1971- 1979 yillarda Afrosiyob ekspeditsiyasiga Sh.S. Toshxo’jayev , 1979- 1987 yillarda G.V. Shishkinalar rahbarlik qiladi. Bu davr Afrosiyobda barcha davrlarni qamrab olgan arxeologik tadqiqotlarning kengayishi bilan xarakterlanadi. Yodgorlikni o’rganish ishlariga turli jabhalardagi mutaxassislar jalb qilinadi. Bu yerda turli yillarda I. Axrarov, A.A. Anarboyev, X.G. Oxunboboyev, L.I. Albaum, L.G. Brusenko, Yu.F. Buryakov, E.Yu. Yuryakova, O.N. Inevatkina, I.D. Ivaniskiy, S.K. Kabanov, T.I. Lebedova, N. Raximboboyeva, Sh. Shoraximov, M.K. Pachos, M.I. Filanovich va boshqalar ishtirok etadi. 43 Шишкина Г.В. Материалы первых веков до нашей эры из раскопок на северо-западе Афрасиаба.\\ Афрасиаб-1.Ташкент.1969.С.221-246 44 Кабанов С.К.Стратиграфический раскоп на северной части городища Афрасиаб \\Афрасиаб -2. Ташкент.1973.С.16-84 45 Мухамеджанов А.Р.К вопросу о водоснабжении Афрасиаба \\ Афрасиаб -1.Ташкент.1969.С.294-300 46 Аскаров А.А. Раскопки могильника эпохи бронзы в Муминабаде. ИМКУ. Вып.8.Ташкент.:1969.С56-62 47 Аванесова Н.А. Культура пастушских племен эпохи бронза Азиатской части СССР (по металлическим изделиям).Ташкент.ФАН. 1991.С.201 47 Пачос М.К. К изучении стен городища Афрасиаб. СА. М.: 1967.№-1.С.60-73 49 Абдураззаков А.А. История стеклоделия Средней Азии в древности и средневековье. Автореф.Дисс.Д.и.н.Ташкент.1993.С40. 31 Afrosiyobdan topilgan devoriy sur’atlar, mudofaa inshoatlari, sopol va shisha idishlarning restavratsiya va konservatsiya ishlari bilan A.A. Abdurazzoqov boshchiligidagi ximik texnologilar guruhi shug’ullana boshladi. 49 1998 -yilda O’zbek Fransuz ekspedisiyasining tashkil etilishi bilan (O’FAE) uchinchi davrning ikkinchi bosqichi boshlandi. 1989- yildan boshlab Afrosiyobni o’rganish ishlariga fransuz olimlari ham qatnasha boshlashdi. O’zbek Fransuz hamkor arxeologik ekspedisiyasi Afrosiyobni o’rganish ishlarini yangi sifat bosqichiga ko’tarish imkonini berdi. Ekspedisiyaga fransuzlar tarafidan akademik Pol Bernar, ekspedisiya rahbari Tilshunoslik va tasviriy san’at akademiyasining muxbir a’zosi Frans Grene, ilmiy xodimlardan Klod Rapen, Bertil Lione, geograf Pyer Jantel hamda keyingi yillarda ilmiy xodim Lorian Sev Martinezlar qatnashmoqda. O’zbekiston tarafidan M.H. Isomiddinov (ekspedisiya hamrahbari), ilmiy xodimlardan H.G’. Oxunboboyev, N. Raximboboyeva, L.F. Sokolovskaya va I.D. Ivaniskiylar qatnashgan. Ekspedisiya ishlariga Moskvadagi Sharq xalqlari san’ati muzeyi xodimi O.N. Inevatkina ham jalb qilingan. U “Qadimgi Samarqandning er.av. 6 va eramizning 5 asrlarda shahar tarkibidagi Saroyi” mavzusida dissertasiya himoya qildi. Shuningdek, Afrosiyob ekspedisiyasida doktorant Yu.Karyev va arxitektor Ye. Kurtkinalar ishtirok etishdi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Samarqand tarixini o’rganishda asosiy e’tibor Afrosiyobga qaratilgan. Yodgorlikni o’rganishdagi eng qiyin masalalardan biri uning ko’p qatlamliligidir. Bu yerdagi antik davr qatlamlarini o’rganishda o’rta asrlarda qazilgan o’ra badroblar katta muammo tug’diradi, negaki, ular antik davr qatlamlarini buzib yuborgan. Antik davrlardan eng yaxshi saqlanib qolgan inshoatlar bu Afrosiyobning mudofaa devorlaridir. Chunki, ulardan o’rta asrlarda ham foydalanilgan. Bu shundan dalolat beradiki, antik davr mudofaa devorlari o’ta mustahkam qilib, tabiiy tepaliklarga va Siyob arig’ining tik sohillariga qurilganligi sababli ularda keyingi tarixiy davrlarda ham keng foydalanilgan. Jumladan, 32 Afrosiyobning shimoli sharqiy qismidagi mudofaa devorlari Siyob arig’ining eng tik qirg’oqlarida qurilgan. Uning janubi g’arbiy qismidagi devorlar esa jarliklarning eng baland nuqtasiga bunyod etilgan. Parallel ravishda Afrosiyobning boshqa nuqtalarida ham qazish ishlari olib borildi va natijada, bu yerdagi qadimgi davrlardan boshlab mo’g’ullar istilosigacha bo’lgan davrdagi urbanizatsiya jarayonlari hamda moddiy madaniyatning taraqqiy qilish yo’llarida borasida yangi faktik dalillar olindi. Natijada bir qator masalalar o’z yechimini topdi: 1. O’rta Osiyoning eng yirik shaharlaridan biri bo’lgan Afrosiyobning sanasi er.av. 6 4 asrlarga, ya’ni O’rta Osiyoning ko’pgina hududlari Ahmoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan davrlarga oid ekanligi ko’pgina mutaxassislar tomonidan yakdillik bilan qabul qilindi . 48 2. Afrosiyobda er. av. 1 ming yillikning o’rtalaridan mo’g’ullar istilosigacha bo’lgan davrlargacha bo’lgan tarixiy arxeologik davrlashtirilishi ishlab chiqildi . 3. Qadimgi shahar tuzilishining asosiy elementlaridan bo’lgan shahar darvozalari, magistral yo’llari va sug’orish kanallari o’rganildi. 4. Ta’kidlash joizki, Afrosiyobdagi mudofaa inshoatlarini o’rganishga ham katta e’tibor berildi va natijada, qadimgi shahar tuzilishining asosiy elementi bo’lgan mudofaa devorlari taraqqiyotining asosiy bosqichlari aniqlandi. Samarqand so’g’di tarixining umumiy talqinidan ko’rinib turibdiki, bu yerda qadimgi sug’orish sistemasi va o’rta Zarafshon vodiysining umumiy o’zlashtirilishi masalalari o’rganilmasdan qolmoqda. Zarafshonning yuqori va o’rta qismini sug’organ suv manbalari qatoriga Darg’om, Bulung’ur, Poyariq, Yangiariq, Eski Angor va Siyob kanallarini kiritish mumkin. 51 48 Шишкина Г.В. Материалы первых веков до нашей эры из раскопок на северо-западе Афрасиаба.\\Афрасиаб-1.Ташкент.1969.С.221-246 51 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. 33 Tadqiqotchilar sug’orishning u yoki bu masalalarini yechishda asosan Darg’om yoki Eski Angor kanallarining paydo bo’lish davriga e’tibor berganlar. Qolgan boshqa kanallar o’rganilmasdan qolib kelmoqda. Ushbu kanallar sug’organ yerlarni hisoblab chiqish o’sha davr aholisining zichligini aniqlash imkonini beradi. Zarafshonning har ikkala sohilidagi yerlarda bunday yirik kanallarning bunday qadimda paydo bo’lishi masalalari ham noaniqligicha qolmoqda. O’rta Osiyoda sug’orish ishlari hamisha dehqonchilikning va umuman inson faoliyatining asosiy omili bo’lib kelgan. Samarqand so’g’dining eng qadimgi davrlardan antik davrning oxirlarigacha bo’lgan davrlarga oid madaniy genezisi masalalari ham ishlab chiqilmagan. Shuningdek, Samarqand So’g’didan topilgan chaplama sopol idishlari haqidagi umumlashtirilgan ilmiy ishlarning yo’qligi ham bu yerdagi madaniyatning ildizlari va o’ziga xosliklarini aniqlash imkonini bermay kelmoqda. 34 II BOB. MILODDAN AVVALGI I MING YILLIKDA SO’G’D SHAHAR MADANIYATI TARAQQIY ETISHI MUZEY KO’RGAZMALARIDA 2.1. Muzeyda mudofaa devorlari va ularning taraqqiyot bosqichlariga oid ko’rgazmalar. Zamonaviy topografik xaritalarda Afrosiyobning to’rtta mudofaa devorlari bo’lganligi aniq ko’rinib turadi. Ulardan birinchi va to’rtinchi devorlar eng qadimiy hisoblanadi. Ikkinchi va uchinchi devorlar so’ngi antik va ilk o’rta asrlarga oidligi aniqlangan . Keyingi yillarda birinchi devor tarkibiga kiruvchi guvalasimon g’ishtli devorlar aniqlandi. Bunday topilmalar to’rtinchi devordan ham topilgan. Bunday g’ishtli devorlar ahmoniylar davri devorlari ostidan topilgan. Bunday guvalasimon g’ishlarning keyinchalik ahmoniylar davrida standart g’ishtlarga o’sib o’tganligini Afrosiyobda kuzatish mumkin. Afrosiyobdagi mudofaa devorlarini o’rganishning yangi bosqichi 1989- yilda O’zbek Fransuz ekspedisiyasi tomonidan boshlandi. Bunga akademik P. Bernar boshchilik qildi . 49 Afrosiyob mudofaa devorlarining shimoliy chekkasida S.K. Kabanov paxsa devorlarining mavjudligini ta’kidlagan edi. Ammo, u bu paxsa asosiy devor tagini 49 Бернар П., Грене Ф.,Исамиддинов М.Х. Основные результаты работы узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе в 1990-1991 гг.\\ОНУ.№3-4.С.34-42 35 tekislash uchun qilinganligini sezmagan. Keyingi tadqiqotlar ushbu paxsaning 12 qazishmadagi mudofaa devori bilan bir vaqtda hukm surgan devor qoldig’i ekanligini ko’rsatdi. Bu yerdagi yo’lak galereya tipidagi so’ngi ellinistik va paxsa devorlar 18,8 m uzunlikda kuzatiladi. Ellinistik va ahmoniylar davri devorlari yo’lak galereyalari 2,30 2,10 m kenglikda qurilgan. Bu devorlar shimoliy tomondan 1 m qalinlikda va 1,30 m balandlikdagi kontrfors yordamida mustahkamlangan. 1990- yilda M.I. Filanovich tomonidan amalga oshirilgan qazishma tozalandi va bu yerdan ham ahmoniylar davri paxsa devorlari aniqlandi. Shunday qilib, yangi va eski qazishmalardan ancha qadimgi devorlar, paxsali qurilmalar aniqlandiki, ular er.av. I ming yillikning o’rtalariga oiddir. 50 “Buxoro davrvoza”sidagi qazishmalar. Bu yerda dastlab G.V. Shishkina qazish ishlari olib borgan va uning qazishmalarida bir nechta yo’llar kesishganligiga qarab, u “Buxoro darvozasi” aynan shu yerda joylashgan degan fikrga kelgan . 51 Ammo, u ushbu darvozaning aniq joyini aniqlamagan edi. 1991 yilda M.X. Isomiddinov va K. Rapenlar bu yerdagi qadimiy devorlarning shahar mudofaa tizimidagi o’rnini aniqlashga kirishdilar. Ma’lum bo’lishicha, Buxoro darvozasi o’rnida qadimda jarlik bo’lgan va bu yerdan Siyob arig’iga yomg’ir suvlari oqib tushib turgan. Bu yerda Afrosiyobning qadimgi aholisi lumboz tipidagi primitiv mudofaa inshoatini barpo etganlar. Aynan ana shu tabiiy qiyalikan qadimgi aholi darvoza sifatida foydalanilgan. 52 Ahmoniylar va undan oldingi davrlarda bu yerdagi tik qiyalik tekislangan va darvozaning har ikkala chekkasiga to’rtburchak g’ishtlardan devor terilgan. Darvozaning eni 2 m bo’lgan. bu yerdan ahmoniylargacha bo’lgan devorlar topilmagan, balki faqat ellinistik davr devorlari qoldiqlari aniqlangan. 50 Бернар П., Грене Ф.,Исамиддинов М.Х. Основные результаты работы узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе в 1990-1991 гг.\\ОНУ.№3-4.С.34-42 51 Шишкина Г.В. Бухарские ворота.\\Афрасиаб-4.Ташкент.1975.С.23 52 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. 36 Ekspedisiya 1977- yilda Sh.S. Toshxo’jayevning 27-qazishmasida ham ish olib bordi. Natijada uning eng quyi qismidan loy bo’laklaridan qilingan (lumboz) val aniqlandi. Bu devor 3 m gacha balandlikda saqlanib qolgan. Bu yerdan ilgari aniqlanmagan usti yumaloq g’ishtlar topildi. Ularning ustki qismida qo’lda chizilgan belgilar mavjud. ushbu devor 6 m balandlikgacha saqlanib qolgan. Bu yerdagi 5 qatlam qisman val bilan qoplangan va bu ushbu qatlamning mudofaa vali bilan bir vaqtda hukm surganligidan dalolat beradi. So’ngra, ushbu usti yumaloq qadimgi g’ishtli devor to’rtburchak g’ishtlar bilan ta’mirlangan. Devorning ichki tomonida 2 m dan oshadigan qalinlikdagi madaniy qatlamlar hosil bo’lgan. bu yerdagi madaniy qatlamlar (1-5) ilk temir davridan er.av. 6 5 asrlarga oiddir. O’zbek-Fransuz ekspedisiyasigacha hech kim Afrosiyobdagi qadimgi mudofaa devorlarini davrlashtirmagan, ya’ni qurilish davrlariga ajratmagan. Faqatgina 15A-qazishmadan yumaloq g’ishtlar aniqlanganidan keyingina shaharning ichki tarafida ularga sinxron madaniy qatlamlar borligi aniqlandi va bu qatlamlarning qalinligi 2 m ga yetadi. Shunga o’xshash qatlamlar 44, 28- va asosan, 27- qazishmalarda ham aniqlandi. Bu qazishmalar shaharning ilk urbanizatsiya jarayonlarini o’rganish istiqbollarini belgilashda katta ahamiyatga ega. 27-qazishmadagi devorning katta ta’mirlash ishlari aftidan ahmoniylar davrida amalga oshirilgan. Bunday ta’mirlash ishlari ikki marta amalga oshirilgan. Birinchi ta’mirda 50x25 va 28x10 sm keladigan to’rtburchak g’ishtlardan foydalanilgan. Ikkinchi bosqichda devor 0,5 m keladigan paxsa bilan qoplangan. Aftidan, 6 qazishmadagi paxsa galereyalar 27-qazishmadagi ikkinchi ta’mirlash bosqichi bilan bir vaqtda qilingan. Shunday qilib, M To’rabekovning bu yerda olib borgan qazishmalaridan lumbaz uslubida qurilgan mudofaa vali aniqlandi. Oradan ancha vaqt o’tgandan keyin ushbu devorning ichki tarafidan 2 m keladigan madaniy qatlamlar paydo bo’la boshlagan. Bu devorning ustidan 7 m balandlikdagi monolit devor qurilgan. 37 Qpadimgi mudofaa devorining yumaloq g’ishtlari O.N. Inevatkina tomonidan 28, 27 va 44-qazishmalarni tozalash ishlari mobaynida ham aniqlangan. Bu g’ishtlarning uzunligi 56 dan 63 sm gacha. Ular asosan yupqa, biroq yon tomonlari silliqlangan va usti bo’rtib chiqqan. Ular orasida kaltalari ham bo’lib (46x24x6 va 48x35x8 sm), ularning ustki qismi ko’proq bo’rtib chiqqan va yumaloq shaklda. G’ishtlar oraslig’idagi loyning qalinligi 2 3 sm dan 15 20 sm gacha yetadi. Bu usti bo’rtib chiqqan g’ishtlarning nostandart shakli oqibatidandir. Bu g’ishtlar devor uzunasiga ko’ndalang tarzda terilgan. Uchinchi qurilish davrining devori birinchi qurilish davrining nurab tushgan qismi ustiga qurilgan. So’ngra§ uning ustidan ellinistik davr devori qurilgan. Shunday qilib, Afrosiyobda lumbaz tipidagi primitiv mudofaa devorlari qoldiqlari aniqlandi va uning balandligi 3 m ga yetadi. Ammo, bu devorning eni aniqlanganicha yo’q. Uning eni 6 7 m dan kam bo’lmagan bo’lishi kerak. Negaki, undan keyin qurilgan to’rtburchak g’ishtli devorning eni shuncha. Afrosiyobda mudofaa devorlari jarliklarning yoqasiga qurilgan. Ma’lum vaqt o’tganidan keyin monolit paxsa devor, so’ngra yo’lakli galereyali devor paydo bo’lgan. Afrosiyobning yumaloq yuzali g’ishtlari yumaloq yuzasi yuqoriga qaratilgan holda terilgan. So’g’d ahmoniylar imperiyasi tarkibiga kirganidan keyin bu yerda shahar qurilishi va uning muhim elementi bo’lgan mudofaa devorlari bunyod etish ishlari ham o’zgargan. Aftidan, aynan shu davrdan yo’lakli galereyali hamda tuynakli mudofaa devorlari qurilishi boshlangan. Bu davrga oid minoralar Afrosiyobda aniqlanmagan. Ammo, shimoliy Baqtriyada ular Qiziltepa yodgorligida aniqlangan va ular to’g’ri to’rtburchak shaklli. Ushbu shahar xuddi Afrosiyob singari uch tomondan tabiiy jarliklar bilan va bir tomondan ulkan botiq bilan o’ralgan. 53 53 Бернар П., Грене Ф.,Исамиддинов М.Х. Основные результаты работы узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе в 1990-1991 гг.\\ОНУ.№3-4.С.34-42 38 Afrosiyobning fortifikasiya tizimida er. av. 1 ming yilliklarning o’rtalarida uchta katta bosqich bo’lgan. Eng qadimgi val bo’lib, u shaharning turli chekkalarida turlicha barpo qilingan. Tabiiy baland joylar biroz ishlov berilgan va devorga aylantirilgan. Tabiiy tekis joylarga esa loy bo’laklaridan lumboz uslubida va qurilgan. Afrosiyobning shimoliy qismi baland jarlik bilan qoplangan va bu qismida devor qurilmagan. Bu davrning devorlarini xarakteri va ularning tagidan topilgan chaplama sopol buyumlari qoldiqlariga ko’ra ilk temir davri bilan sanalash mumkin. Ammo, 27-qazishmaning 1-qatlamidan topilgan val qoldiqlari er.av. VIII asrning o’rtalari yoki oxirlari bilan sanalash mumkin. Bu haqda bu yerdan topilgan charxda ishlangan silindr knus shaklidagi hamda chaplama naqshli sopol idishlar qoldiqlari guvohlik beradi. Afrosiyobdagi mudofaa sistemasining ikkinchi bosqichida yumaloq yuzali g’ishtlardan qurilgan devorlar xarakterlaydi. Bunday qurilish uslubi va g’ishtlarning o’zi O’rta Osiyoning shimoli sharqiy rayonlarida ilk temir davri bilan sanalangan. Afrosiyob mudofaa inshoatlarining ikkinchi qurilish davrida bir tomondan eski an’analar saqlanib qolsa, ikkinchi tomondan qator yangiliklar qilinadi. Yangi devor avvaldan mavjud bo’lgan val ustiga xuddi o’sha qalinlikda quriladi va endi guvalaklardan foydalaniladi. Afrosiyobning fortifikasiyasi talqinidan ko’rinib turibdiki, uning to’rtala aylana devorlari ham to’liq yumaloq g’ishtlardan qurilgan. Uning birinchi aylanasi Afrosiyobning shimoli g’arbiy burchagidan Siyob arig’ining shimoli sharqiy burchagigacha arkning janubiy qismini to’g’ri chiziq bo’ylab o’rab olgan. Biroq, Afrosiyobning shimoliy qismida bu devor hyech qayerda qayd qilinmagan. Nima uchun arkning butun shimoliy qismi devor bilan o’ralmagan degan savol tug’iladi. Bu qismda yaxshi saqlangan paxsa devorlar qayd qilingan va stratigrafik jihatdan bu devor ahmoniylar davriga oiddir. 39 2.2. Ellinizm davridagi Samarqandning mudofaa devorlari ekspozitsiyalari. Oldingi boblarda ko’rib chiqqanimizdek, qadimgi davrlardan boshlab Samarqandning mudofaa devorlari uch marta qayta qurilgan. Bu holat urbanizasiya jarayonlari, shahar qurilishi hamda uning gullab yashnashi va tushkinlikka uchrashi bilan bog’liqdir. Ellinistik davrda fortifikasiya sistemasi hali qadimgi so’g’d davrlarida paydo bo’lgan yo’lak galereya tipida qurilishi davom ettirilgan. Shzbek Fransuz ekspedisiyasi boshlangan davrlardanoq Afrosiyobning fortifikasiyasini o’rganish ishlari olib borildi. Natijada, ellinistik davrning ichida bir nechta fortifikasion bosqichlarni ajratish imkoni tug’ildi. Hozirda A. Makedonskiy davridagi eng qadimgi devor qoldiqlari Buxoro darvozasi atrofidan topilgan. 54 Bu yerda hali devorlar qurilishida tabiiy relef bilan hisoblashishgan. Qadimgi so’g’dlar davrida bu yerdagi ikkita tepalik yaxshilab yo’nilib, darvoza sifatida foydalanilgan. Eni 2 m keladigan ushbu darvozaga ikki tomondan mudofaa devorlari kelib tutashgan. 55 Buxoro darvozasi hududida mudofaa devorlarining ikkita qurilish bosqichi aniqlangan. Ushbu ellinistik devor qurilishining ikkinchi bosqichida er.av. 2 54 Шишкина Г.В. Бухарские ворота.\\Афрасиаб-4.Ташкент.1975.С.23 55 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. 40 asrlarga kelib, deyarli yangidan qurilgan. Yangi devorni qurish uchun eski devor kapital ta’mirdan chiqarilgan. Qalinligi 50- 70 sm va eni 8 -10 m bo’lgan galka aralash paxsa fundament qilingan. Ushbu fundamentning ustidan yo’lak galereya tipidagi yangi mudofaa devori bunyod etilgan. Ushbu har ikkala devor o’rtalig’ida ko’chma narvon orqali o’tilgan. Tashqariga bo’rtib chiqqan bastionli bunday devorlarning O’rta Osiyoda o’xshashi yo’qdir. Bu devordagi maxfiy kirish joyining xojsimon shakli va uning markazida qaroulxonalarning bo’lishi biroz shahar darvozasini eslatadi. Janub va shimol taraflardagi kirish joylari oralig’idagi pol sathi deyarli 1 m gacha chuqurroqdir. Bu mahalliy relefning oqilona foydalanilishi bo’lib, qurilish oldindan planlashtirilgan reja asosida amalga oshirilgan . O’rta Osiyodagi boshqa shaharlardagi kabi darvozalarning Afrosiyobda ham himoya funksiyalari juda kuchli bo’lgan. Shuning uchun ham, bu yerda antik davr fortifikasiyasi kuchli bo’lgan. Shimoliy darvozaning qoravulxonasi er. av. III asrda vayron bo’lgan va bu aftidan, yuqori qatlamdagi galereya vaznining og’irligidan buzilgan (ustiga qulab tushgan). Qoravulxonadan yuqoridan qulab tushgan tuproq va chiqitlar saqlangan. Biroq, bu yerda boy sopol idishlar to’lami topilgan. Shunday qilib, Afrosiyobda ellinistik devorlarning paydo bo’lishidan oldin ham, A. Makedonskiy bosqinidan keyingi devorlar qoldiqlari saqlanib qolgan. Ammo, bu qadimgi devor qoldiqlari Afrosiyobda faqat Buxoro darvozasi atrofida kuzatiladi. Hozirda Afrosiyobdagi mudofaa sistemasining stratigrafisi ikkinchi ellinistik devorni sanalash imkonini beradi. Ushbu devorni S.K. Kabanov Afrosiyobning shimoli sharqidan topib o’rgangan va er.av. 2 asrlar, ya’ni Grek Baqtriya podsholigining qulashi arafasi bilan sanalagan. 56 Buxoro darvozasida olib borilgan qazishmalarda devorning faqat fundamentigina saqlanib qolgan va u loy hamda galkalar aralashmasidan ishlangan. 56 Кабанов.С.К.Древнейшие наслоения городища Афрасиаб (К 2500-летию Самарканда).\\ОНУ. Ташкент. 1968.№3 С.53-55 41 Bu yerdagi fundamentning yo’nalishiga ko’ra galereyaning shaklini aniqlash imkoni tug’ildi. Oxirgi devor avvalgilaridan nimasi bilan farq qiladi? Keyingi devorning asosiy farqi avvalgi devorlar uchun xarakterli bo’lgan yirik minoralar, bastionlar va boshqa yirik qurilmalarining yo’qligidadir. Yuqorida aytilgan konsipuksiyalarning o’rniga keyingi devorda uni ichki va tashqi tomondan bezab turgan reshulyar va simmetrik qilib o’tkazilgan uyinlari mavjud. bu devorning yana bir asosiy farqi, unda endi axmoniylar davridagidek to’rtburchak va yolg’on boynisalari o’rniga haqiqiy boynisalar paydo bo’lishidadir. 57 Bu devorning avvalgilaridan yana bir farqi shundaki, endi mudofaa devorlari, minoralar va ark devorlarining tagiga mustahkam fundament yotqizilishidadir. Ushbu platformalarda uloqtiriladigan qurollar uchun maydonchalar qoldiriladi. Mudofaa inshoatlariga, moddiy madaniyatga va aholining maishiy hayotiga kirib kelgan ellinistik va boshqa o’zgarishlar qadimgi so’g’dning shaharlari hamda qishloqlari mudofaa tizimini yanada mustahkamladi. Ko’pgina shaharlarning, jumladan, Samarqandning qurilish ishlarida grek ustalari mehnat qildi. Bu holat ayniqsa, mudofaa devorlari qurilishida ko’rinib turadi: devorlar aniq simmetriya va har bir g’isht mohirlik bilan teriladi. Shunday qilib, O’rta Osiyo Aleksandr Makedonskiy tomonidan egallanganidan keyin bu yerlarda ellinistik ta’sir doirasi kengaydi. Ellinistik ta’sir natijasida alohida arxitektura elementlari paydo bo’ldi. Xususan, so’g’d hududida aynan A. Makedonskiy yurishlari boshlangan vaqtdagi greklar arxitekturasi uchun xos bo’lgan to’g’ri burchakli minoralar kirib keldi . 58 O’rta Osiyo hududlarining yirik imperiyalar tarkibiga, dastlab Ah а moniylar, so’ngra Aleksandr Makedonskiy tuzgan imperiya tarkibiga va keyinchalik 57 Бернар П., Грене Ф.,Исамиддинов М.Х. Основные результаты работы узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе в 1990-1991 гг.\\ОНУ.№3-4.С.34-42 58 Всеобщая история архитектуры\\том.2.М.:1949.С.277 42 Salavkiylar va Grek Baqtriylar davlatlari tarkibida bo’lishi o’zaro madaniyatlarning aralashuvi uchun qulay zamin hozirladi. Afrosiyob saroyini o’rganish ishlari o’tgan asrning 70-yillarida O.N. Inevatkina tomonidan boshlangan edi. 59 P. Bernar tomonidan afrosiyobning shimoliy qismida A. Makkedonskiy tarixchilari asarlarida tilga olingan “Akra” mavjud bo’lishi kerak, degan fikr ilgari surildi . 63 A. Makedonskiyning tarixchilariyoq Maroqandning ikki qismdan iboratligini ta’kidlaganlar. Ular saroyning, ya’ni akraning mavjudlini va u boshqa bir devor bilan o’ralganligini qayd etganlar. 60 Ushbu manbalarda Aleksandrning Maroqanddan ketishi va bu yerdagi saroyda o’z qo’shinini qoldirgani aytilgan. Oradan bir qancha vaqt o’tganidan so’ng Spitamen ushbu saroydagi qo’shinni o’rab olgan . Maroqand saroyi Klitning o’limi haqidagi voqyealarda ham tilga olinadi. Dionisga bag’ishlangan ziyofat vaqtida Ptolomey Lag Klitni saroy tashqarisiga shimol tomondagi jarlikga olib chiqadi. Shunday qilib, manbalarda Maroqandning ikki qismdan iboratligi, saroy, ark va jarlikning hamda alohida devorlarning mavjud bo’lganligi aniq ifodalangan. Saroyning relefiga ko’ra, u to’rtta qismga: ikki qismdan iborat ark, ko’shk va arkning quyi maydoniga bo’linadi. Ulardan g’arbroqda esa, ibodatxona maydoni mavjud. qadimgi saroy hududida ikkita pastlik bo’lgan va ulardan birinchisi undan g’arb tomonda, ikkinchi pastlik esa, ark qo’rg’onidan shimolroqda joylashgan . Ushbu hududning deyarli yarmini sharq tomonda maydonga ega bo’lgan ark egallagan. O.N. Inevatkinaning fikricha, davstavval sharqiy maydon pastki qismining relefi tekis bo’lmagan, balki uning markazida 4 m keladigan chuqurlik bo’lgan . 59 Иневаткина О.Н.Северное укрепление древнего Самарканда \\ ТД .Международной конференции: Культура древнего и средневековьего Самарканда и исторические связи Согда.Ташкент.1990.С43- 45 63 Бернар П., Грене Ф.,Исамиддинов М.Х. Основные результаты работы узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе в 1990-1991 гг.\\ОНУ.№3-4.С.34-42 60 Арриан.Поход Александра\\пер.М.Е.Сергеенко.М.-Л.:Наука.1962.С.3-5 43 O.N. Inevatkina tomonidan arkda temirchilik hamda zargarlik ishlab chiqarishi yo’lga qo’yilganligi aniqlangan. Ark hududida bunday ishlab chiqarish ishlari bilan mil.av. I ming yilliklarning o’rtalaridan boshlab shug’ullanganlar. Qasrga kirish shimoliy tarafdan amalga oshirilgan. Arkka ikkinchi kirish joyi quyi maydonning janubi sharqiy tomonida bo’lgan . Shahar topografiyasiga ko’ra, ark ibodatxonadan katta jarlik bilan ajratilgan va bu joy ehtimol, devorlar qurilishi davrida loy olish natijasida hosil bo’lgan. O.N. Inevatkinaning fikricha,bu yerdan qadimda Siyob arig’ining irmoqlaridan biri oqib o’tgan . Afrosiyob 1 davrida ko’shkda platforma qurilgan va ayrim qurilmalar mavjud bo’lgan. qurilish ishlarida shag’al toshlardan foydalanilgan va ulardan ortib qolganlari hosil bo’lgan o’ralarga tashlab yuborilgan. mil.av. II-III asrlarda ko’shkda katta qurilish ishlari amalga oshirilgan. Bu yerdan ko’shkni o’rab olgan aylanma yo’lakning g’arbiy yuzasi ochib o’rganildi. Bu davrlarda qurilmalarning tomi cherepitsiya bilan, poli esa yirik qum bilan to’shalgan bo’lgan. ko’shkning umumiy maydoni 75x75 m ni tashkil qiladi . Milodning I asrlaridan boshlab ko’shkda ikkita yirik bino mavjud bo’lganligi qayd qilingan. Birinchi binodan faqat platformasigina saqlanib qolgan. Ikkinchi bino esa, II va III asrlarda qurilgan bo’lib, bir necha bor ta’mirlashlar yordamida V asrgacha hukm surgan. Bu bino ko’shk maydonining uchdan ikki qismini egallagan. Bu joyning shimoli sharqiy bo’lagi ochiq hovli bo’lgan. tepalikning eng yuqorisiga qurilgan binoga kirish uning tashqi devori bo’ylab cho’zilgan pandus orqali amalga oshirilgan. Ushbu xonalardan hunarmandchilik qoldiqlari topilgan. Bu yerlardan temir va kumushga ishlov berishdan qolgan izlar saqlanib qolgan. Ayrim ta’mirlash ishlaridan keyin zargarlar ustaxonasi alohida eshikdan alohida hovliga chiqadigan qilib qurilgan. Bu yerdagi 18 xona xazinaxona bo’lgan, negaki, bu yerdan loy bullali so’g’d tamg’asi topilgan. 44 Asosiy hunarmandchilik tarmoqlarining arkda joylashishi O’rta Osiyoning qadimgi va o’rta asrlar shaharlari uchun xos an’anadir. Arkda hunarmandchilik va zargarlik ustaxonalaridan tashqari, qurolxona va tanga zarb qilinadigan, hukmdorga oziq ovqat tayyorlaydigan xonalar ham mavjud bo’lgan . Samarqand saroyidagi eng qadimgi hunarmandchilik tarmog’i charxda ishlangan sopol buyumlar ishlab chiqarish bo’lgan. Samarqand saroyi topografiyasida ibodatxona maydoni alohida ajralib turadi. U sharq tomonda arkning yonidagi chuqurlik, shimolda Buxoro darvozasi jarligi, g’arbda 1-chuqurlik va janubda mudofaa devorlari bilan ajralib turadi. 61 Ammo, ibodatxona maydonidan qadimgi qurilishi qoldiqlari topilmadi. Bu yerdan faqatgina 6 qazishmada mil.av. 1 ming yillik o’rtalariga oid madaniy qatlam aniqlangan. Ushbu qatlamlardan chaplama xarakterdagi qozonlar topilgan . 1994- yilda L. Martinning qazishmasidan O.N. Inevatkina tomonidan tozalash ishlari olib borildi va bu yerdan paxsa devor aniqlandi . Bu yerdagi ellinistik davr ibodatxonasi tagidan qandaydir qadimgi qurilmalar aniqlandi. Bu joyda er.av.I ming yillikning o’rtalarida ancha qadimgi ibodatxona mavjud bo’lgan. Negaki, faqat ibodatxona o’rnidagina ellinistik davr diniy inshoati qurilishi mumkin bo’lgan. Shu ma’noda o’rta asrlarga oid “Eronshahar” nomli manbani eslash lozim. Unda tarixiy va geografik dalillar afsonalar bilan qorishib ketgan. 62 Ushbu manbada Samarqandning paydo bo’lishi haqida rivoyatlar bor: “Sharqiy tomonida Qavatning o’g’li Kovus Samarqandga asos soldi. Qovusning o’g’li Siyovush shahar qurilishini yakunladi. Siyovushning o’g’li Kaykovus shu yerda dunyoga keldi va u shaharda otashgohlarni tashkil etdi. So’ngra Zaratushtra o’zining dinini keltirdi. Shoh Vishtaspaning buyrug’iga binoan ular oltin taxtachalarga 1200 ta bob yozdilar va ularni olov ibodatxonasiga joylashtirdilar. So’ngra, lan’ati Aleksandr ushbu ilohiy kitoblarni yoqib yubordi va yetti hukmdor haqidagi ilohiy kitobni 61 Иневаткина О.Н.Северное укрепление древнего Самарканда \\ ТД .Международной конференции: Культура древнего и средневековьего Самарканда и исторические связи Согда.Ташкент.1990.С43-45 62 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. 45 dengizga uloqtirdi. Keyinchalik lan’ati turonlik Afrosiyob barcha xudolar o’rniga devlarga sig’inadigan joy qurdi” . III BOB. SAMARQAND SHAHRINING QADIMGI DAVRDA IJTIMOIY- IQTISODIY HAYOTIGA OID MA’LUMOTLAR. 3.1.Muzeyda qadim Samarqand turar- joylari haqida ko’rgazmalar. Qadimgi So’g’d shaharlari va qishloqlaridagi turar joylar ancha kam o’rganilgan. Hozirda Afrosiyobning antik davr uy joylari haqida faqat ikkita ma’lumotga egamiz. Ularga Afrosiyobdagi va Qashqadaryodagi Qo’rg’oncha materiallari misol bo’la oladi. Afrosiyobdagi 2 qazishmada S.K. Kabanov tomonidan mil.av. III-II asrlarga oid devor qoldiqlari ochib o’rganilgan edi. Unga janub tomondan asosi antik davrlarga xos bo’lgan ilk o’rta asrlarga oid birnechta xona tutashgan bo’lgan. 67 Ushbu joyda S.K. Kabanov tomonidan turli kattalikdagi 9 ta xona aniqlangan. Ular orasida o’choqli xona ham bo’lib, u qazishmaning janubiy qismidan topilgan. Bu xonalarning devorlari turlicha balandlikda saqlanib qolgan va 35x36,5 sm va 46 qalinligi 10-11 sm hajmdagi to’tburchak g’ishtlar bilan terilgan bo’lgan. bu devorlarning ko’pchiligi keyingi davrlarda bunyod etilgan xonalar uchun fundament vazifasini o’tagan. Bu yerdagi janubiy xonadan sufa aniqlangan, janubi g’arbiy xonaning burchagida esa yirik xum topilgan. Bu xonalarning ba’zilarida uchta davrlarga oid poli bo’lgan. S.K. Kabanovning fikricha, bu xonalar katta binoning bir qismi hisoblangan va uning katta qismi xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan. shimoliy qismida joylashgan xonalarda qayta qurish ishlari amalga oshirilmagan va ularning poli bitta. 67 Кабанов С.К.Стратиграфический раскоп на северной части городища Афрасиаб.\\Афрасиаб- 2.Ташкент.1973.С.44 Qazishmaning shimoliy qismidagi xonalar jamoat marosimlari uchun mo’ljallangan. S.K. Kabanovning ta’kidlashicha, ushbu xonalardan biri ibodat qilish uchun va qolgan ikkitasi kechki o’tirishlar yoki mehmonlar qabul qilish uchun mo’ljallangan. Bu haqda bu yerdan topilgan otashgoh va sopol haykalchalar guvohlik beradi . 63 O’tgan asrning 80 yillarida ushbu qazishma T.I. Lebedova tomonidan kengaytirilgan va IV-V asrlarga oid turar joylar aniqlangan . Keyingi yillarda ushbu qazishmada O’zbek Fransuz xalqaro ekspedisiyasi ish olib bordi va bundan maqsad er.av. I va eramizning I asrlariga oid qatlamlar stratigrafisini aniqlashdan iborat edi . 64 Bu yerdagi xo’jalik o’ralarini tozalash natijasida bu yerdagi xonalarning biri Afrosiyob -3 hamda I-II asrlarga oidligi aniqlandi. Yana bir muhim xulosa, P. 63 Кабанов С.К.Стратиграфический раскоп на северной части городища Афрасиаб.\\ Афрасиаб2.Ташкент.1973.С.44 64 Бернар П., Грене Ф.,Исамиддинов М.Х. Основные результаты работы узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе в 1990-1991 гг.\\ОНУ.№3-4.С.34-42 47 Bernar tomonidan qilindi. Unda ta’kidlanishicha, S.K. Kabanov ta’kidlagan olov otashgohi bu mutlaqo otashgoh emas, balki u xonani istish uchun qurilgan oddiy o’choqdir. P.Bernar o’zining xulosasini quyidagi dalillar bilan asosladi. Birinchidan, ushbu binoda bunday o’choqlarning ko’p sonli ekanligi va ikkinchidan, ularni qurilishidagi qandaydir aniq oriyentasiyaning yo’qligi. Bu o’choqlar har bir ta’mirlash ishlaridan keyin bir xonadan ikkinchi xonaga bemalol o’tkazilavergan. P. Bernarning fikricha ushbu o’choqlar xonalarni isitish sistemasi bo’lgan va ulardagi sopol haykalchalar esa, issiqlikni aks ettiruvchi vazifasini bajargan. Shunday qilib, Afrosiyobda mil.av. 1 asrlarda turar joylar, o’zlarining o’choqlari, xo’jalik hamda ishlab chiqarish xonalari bilan birga mavjud bo’lgan. Xususan, 2 qazishmada (6 qazishma) to’quvchilik dastgohi qoldiqlari aniqlangan. Ammo, ushbu qazishmadan yanada qadimgiroq turar joy qoldiqlari aniqlanmadi. Mil.av. II-I asrlarga oid turar joylar Buxoro darvozasi oldidagi 3 qazishmadan ham aniqlangan. Ushbu qazishmaning janubiy qismidagi devorlarning kesmalarida xonalarning bir nechta pollari aniqlangan . Ushbu turar joylarni o’rganishning asosiy muammosi shundaki, ularda jipslangan yoki somonli loy bilan suvalgan pollarning mavjudligiga qaramasdan ularning devorlari saqlanmagan. Ushbu xonalarning eni 2- 2,25 m ni tashkil qiladi. Ushbu xonalardan birining polida to’quvchilik ishlab chiqarishining qoldiqlari saqlanib qolgan. Ularda devorlarning saqlanib qolmaganligi, ba’zan yirik shaharlarda ham yengil tomli yarim yerto’lalarning hukm surganligidan dalolat beradi. Aftidan, bu xonalarning devorlari karkas tipida bo’lgan. Bu davrda Afrosiyobda g’ishtli va paxsali monumental arxitektura hukm surgan bo’lsada, hunarmandlar uchun primitiv karkas tipidagi uy joylarning ham hukm surganligini aytish mumkin. Ko’chalar . Qadimgi Samarqandning ko’chalar tizimi, o’rta asrlarga ko’chalariga qaraganda, kam o’rganilgan va bu haqda yozma manbalar yo’q deb ma’lumot beradi A. Anarboyev . 48 Agar, qadimgi shaharlarning asosiy magistral ko’chalari o’z yo’nalishlarini o’zgartirmaganliklarini hisobga olsak, u holda Saramarqandning o’rta asrlardagi ko’chalarini qadimgi ko’chalar o’rniga qurilgan deyish mumkin. Ta’kidlash joizki, Samarqandning ko’chalari, xuddi ariqlar kabi magistral kanallarning uzunasi bo’ylab janubdan shimolga cho’zilgan bo’lgan. Bundan tashqari, shaharning asosiy darvozalari ham yo’llar bilan tutashtirilgan bo’lgan. Yu.F. Buryakov tomonidan sharqiy darvoza yaqinidan 8 ta ko’chalardan iborat yo’llar tizimi aniqlangan va ulardan eng qalimgisi er.av. I ming yilliklarning o’rtalaridan eramizning I asrlari bilan sanalangan. 65 Shunga o’xshash yo’llar G.V. Shishkina tomonidan aniqlangan va bu yo’llar shaharning asosiy darvozasiga shimol tomondan yondashgan bo’lgan. 66 Bu yerdagi yo’llar ham er.av. I ming yillik o’rtalaridan mo’g’illar istilosigacha davrlar bilan sanalangan. Bunday yo’llar Navbahor va Janubiy darvozalar atrofida ham aniqlangan. Shunday qilib, qadimgi Samarqandning asosiy darvozalari ko’chalar tizimi bilan o’zaro bog’langan bo’lgan. bundan tashqari, magistral kanallar bo’ylab cho’zilgan va janubdan shimolga yo’nalgan yo’llar ham mavjud bo’lgan. Afrosiyobning o’nqir cho’nqir relefi, undagi yo’llarning qayta qurilishiga halaqit bergan. Shaharning chuqur joylaridan o’tgan ko’chalar imkon qadar to’ldirilgan va bu holat bu yerdagi uy joylar qurilishidan chiqqan chiqitlar evaziga amalga oshirilgan. Biroq, ushbu to’lg’azmalar arxeologilarning aksariyati tomonidan hovuzlar deb qaralgan. Shunday qilib, Afrosiyobda shaxmat shaklidagi loyihalashni kuzatish qiyin va bunga shaharning relefi halaqit bergan. Afrosiyob darvozalari. Antik davr manbalarida So’g’diyonaning shaharlari xususan, Samarqandning ichki tuzilishi haqida hech narsa demaganlar. Faqatgina 65 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. 66 Шишкина Г.В. Бухарские ворота.\\Афрасиаб-4.Ташкент.1975.С.23 49 shahar ikki qismdan iborat: saroy pastki shahar qismlaridan tashkil topganligi va ular devor bilan o’ralganligi aytib o’tilgan xolos . Samarqandning tashqi devori 13 km ga teng bo’lgan. 67 Bu yerdan gap aftidan, Samarqand shahridan tashqaridagi devor haqida boradi. Bu devordan hyech narsa saqlanib qolmagan. Ko’plab tadqiqotchilar ushbu devorni shaharning to’rtinchi devori bilan salkashtirib yuboradilar. Ammo, to’rtinchi devorning uzunligi 6 km dan oshmaydi. Biroq, manbalarda shaharning ikkita yirik darvozasi bo’lganligi haqida ma’lumot beradi. Bu o’rta asr manbalarida Kesh yoki Temir darvoza deb nomlangan janubiy va g’arbdagi Navbahor darvozalaridir . Samarqandning boshqa ikkita darvozasi: Xitoy (Sin) va Buxoro darvozalari relefi ko’rinarsiz shaklga ega. Ibn al Faqixda bu yerda to’rtta darvoza bo’lganligi qayd qilinadi: Kesh, Xitoy, Ustrushona va Temir darvozalar tilga olinadi . Buzoro va Xitoy darvozalarining Siyob arig’ining baland jarliklari ustida joylashganligi haqida manbalarda aytilgan. Afrosiyobning shimoliy qismida olib borilgan qazishmalar natijasida Buxoro darvozasi aniqlandi. Bu darvoza Siyob jarligidan 40 m balandlikda joylashgan. Afrosiyob to’rtinchi devorining relefiga ko’ra bu yerda yana boshqa darvozalar ham bo’lganligi kuzatiladi. Afrosiyobning eng janubiy chekkasida, Shoxi Zindadan janubi sharqroqda devor uzilgan egarga o’xshash joy kuzatiladi. Tadqiqotchilarning fikricha, bu yerdan Samarqandning ikkinchi janubiy darvozasi joylashgan bo’lgan va bu darvozadan og’ir yukli karvonlar kirgan. 68 Afrosiyobning qolgan Buxoro va Xitoy darvozalari juda balandda joylashgan bo’lib, ulardan og’ir yuklarni olib kirish mushkul bo’lgan. O’rta asr manbalarida Afrosiyobda to’rtta darvoza bo’lganligi qayd qilingan. Aftidan, qadimda davrda darvozalar ko’proq bo’lgan. negaki, faqat Siyobga qaragan shimoliy devorning o’zida uchta darvoza bo’lgan. ulardan biri Buxoro darvozasi bo’lsa, ikkinchisi undan 150 m g’arbroqda joylashgan va nishab 67 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. 68 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент.2002. С-170 50 qiyalikka ega bo’lgan . Shuningdek, shimoliy devoridagi uchinchi darvoza arkning shimoliy qismida bo’lganligi ta’kidlangan. Bu yerning relefida ham egarsimon shakl hosil bo’lgan va bu yerdan mahalliy aholi hozirda ham Afrosiyobdan chiqish uchun foydalanishadi. Bu joy bilan Buxoro darvozasi oralig’idagi masofa 150 m ni tashkil qiladi va undan sharqroqda shahar darvozalari mavjud bo’lgan. aftidan, darvozalarning bunday simmetrik joylashuvi ellinistik davrda paydo bo’lgan. Ammo, shaharning asosiy darvozalari hamma vaqtlarda to’rtta bo’lgan va bular: Xitoy, Kesh, Buxoro va Navbahor darvozalaridir. Odatda bunday qadimgi darvozalar shahar tizimida simmetrik joylashgan bo’lgan. Yuqorida tilga olingan shimoliy devordagi uchta darvoza ham tik jarliklarda joylashganligi uchun faqat piyodalar uchun xizmat qilgan. Agar eng g’arbiy va markaziy Buxoro darvozalari shahar aholisi uchun xizmat qilgan bo’lsa, ark qasrining shimoliy qismidagi darvoza saroy ahli uchun xizmat qilgan. Ilk o’rta asrlarda minoralar bilan mustahkamlangan saroy kirish qismlaridan biri arkning sharqiy qismida joylashgan bo’lgan. Afrosiyobning janubiy qismida uchta darvoza bo’lib, ulardan asosiysi Xazrati Xizr machiti yonida bo’lgan. ulardan 400-450 m janubroqda boshqa asosiy darvozalar joylashgan bo’lgan. ulardan yana 400-450 m sharqroqda boshqa uchinchi darvoza joylashgan bo’lgan. Aftidan, qadimgi davrlarda darvozalarning ko’p bo’lishi shaharni mustahkamlashning asosiy omillaridan biri bo’lgan. Agar shaharning ichki devorini ellinistik davrda qurilganligini hisobga olsak, u holda ko’p darvozalarga ega tashqi devor qurilmalari mahalliy sharqona an’ana deyish mumkin. Masalan, Afrosiyob darvozalarining ko’pchiligi ellinlargacha bo’lgan davrda paydo bo’lgan. Shunday qilib, Afrosiyobdagi har to’rtala devorda ham asosiy va piyodalar uchun mo’ljallangan darvozalar mavjud bo’lgan. 51 3.2.Samarqand So’g’dining sug’orish tizimi. Shahar tizimini o’rganishda uning suv ta’minoti manbalari bo’lgan hovuzlar va magistral kanallarini o’rganish katta ahamiyatga ega. Qadimgi Samarqand Navodon yerosti suvlari asosida paydo bo’lgan. garchi, Zarafshon daryosi Samarqand shahriga yaqin joydan oqib o’tgan bo’lsada, u pastroqdan oqib o’tgan va aholida uning suvini boshqari, ya’ni yuqoriga olib chiqish malakasi yetishmagan. Navadon yer osti suvlarini yuqoriga olib chiqish uni amalga oshirish texnikasining taraqqiy qilgunicha Afrosiyobda urbanizatsiya jarayonlarini to’xtatib turgan. 52 Faqatgina, naqshli chaplama sopollar madaniyati davrining oxirlaridan boshlab qadimgi dehqonchilik qabilalari magistral kanallar qazib suvni yuqoriga olib chiqishni o’rganib olganlar. Afrosiyobdagi dastlabki urbanizasiya jarayonlari uchun Navodonning suvlari yetarli bo’lgan. Faqat shahar Chingizxon tomonidan vayron qilinganidan keyin o’zining tabiiy oqimi bo’ylab oqqan va aynan uning suvlari tufayli Temurning saroyi ushbu suv manbaining bo’yida bunyod qilingan. Novodon kanaladan keladigan suvlar shahar ichkarisidagi ariqlar va hovuzlarga taqsimlangan hamda bu yerdan toza ichimlik suviga aylangan. 69 Xovuzlar. Afrosiyob hududida G.V. Shishkina va O.N. Inevatkinalar tomonidan 15 ta pastqam joylar, ya’ni xovuzlarga mo’ljallangan joylar aniqlangan. 70 Bu joylar atrofida ko’plab mevali va dekorativ daraxtlar hamda bozor maydonlari bo’lgan. bu hovuzlar shahardagi namlikni saqlab turgan. Bunday xovuz maydonlaridan biri M.I. Filanovich tomonidan o’rganilgan bo’lib, uning hajmi 100x200 m bo’lgan. Bu xovuzning chuqurligi 5 m bo’lgan bo’lsa, u holda uni to’ldirish uchun 100000 kub m suv zarur bo’lgan. Bu yerda A.A. Anarboyev tomonidan o’rganilgan xovuz yuqorida tilga olingan xovuzdan ikki marta kattadir, ya’ni uni to’ldirish uchun 200000 kub m suv kerak bo’ladi. Ushbu pastqam joylarda albatta xovuzlar bo’lgan. biroq ularning hajmi ancha kichik bo’lgan. Masalan, N. Raximboboyeva tomonidan aniqlangan va keyinchalik L. Sokolovskaya tomonidan o’rganilgan X-XI asrlarga oid hovuzning diametri 12,5 m va chuqurligi 3 m bo’lgan. Ushbu hovuzning devorlari slanesli toshlar yordamida yaxshilab mustahkamlangan bo’lgan. Hovuzlarning bunday hajmi normal hisoblanadi. Agar Afrosiyodagi 15 ta pastqam joylarning barchasini hovuz deb hisoblasak, u holda ularni to’ldirish uchun 1, 500000 kub m suv kerak bo’lgan. 69 Шишкин В.А.Калъа и Афрасиаб.Работы Института истории и археологии Ан.Уз ССР по изучению до монгольского Самарканда (1945-1966гг)Афрасиаб вып.1.Ташкент.1969.С122 70 Шишкина Г.В. Материалы первых веков до нашей эры из раскопок на северо-западе Афрасиаба.\\ Афрасиаб-1.Ташкент.1969.С.221-246 53 Ushbu hisoblarni biz M.I. Filanovich tomonidan o’rganilgan eng kichik hovuzning hajmidan kelib chiqqan holda amalga oshirdik. 71 Agar, A.A. Anarbayev tomonidan o’rganilgan hovuzning hajmidan kelib chiqsak, u holda ushbu hovuzdarni to’ldirish uchun 3 000000 kub s suv kerak bo’ladi. Afrosiyobga bunday katta hajmdagi suv kelib turishi qiyin. Negaki, suv hamisha shahardagi cheklangan va qiyin muammolardan biri bo’lib kelgan. Afrosiyobda qadimgi davrda ham o’rta asrlarda ham hovuzlar bo’lgan. Biroq, ularning hajmi kichik bo’lgan. Ariqlar. Afrosiyobning ariqlari dastavval V.L. Vyatkin tomonidan o’rganilgan va u mikrorelefga qarab, bu yerning asosiy magistral kanali Hazrati Hizr machitidan uchta tarmoqqa ajralganligini ta’kidlagan . Keyinchalik, shaharning ariqlari va suv ta’minoti tizimi A.R. Muxammadjonov, 72 Yu.F. Buryakov 78 , G.V. Shishkina 73 , N.B. Nemseva va A.A. Anarbayev tomonidan o’rganilgan . Ushbu tadqiqotchilarning barchasi Afrosiyobda ariqlar yuqorida keltirilgan uchta yo’nalishda bo’lganligini ta’kidlaydi. Birinchi ariq g’arbiy yo’nalishda, Navbahor darvozasiga yo’nalgan bo’lgan. ushbu ariq G.V. Shishkina tomonidan 6 qazishmada aniqlangan va uning o’zani mil.av. III asrlarda ham hukm surganligi ta’kidlangan . 74 Birinchi ariqdan biroz sharqroqda magistral kanal o’tgan bo’lib, u janubiy darvoza oldidan Shayx Basir mozoriga yo’nalgan va shimolga qayrilgan hamda shimoli sharqda Buxoro darvozasiga burilgan. Aftidan, qadimgi saroy ham ushbu magistral kanaldan suv ichgan. M.N. Fedorov tomonidan uchinchi mudofaa devori 71 Филанович М.И. К характеристике древнейшего поселения на Афрасиабе. \\ Афрасиаб вып.1.Ташкент.1969.С206-221 72 Мухаммеджонов А.Р. К вопросу о водоснабжении Афрасиаба.\\Афрасиаб вып. 1.Ташкент.1969.С.294-300 78 Буряков Ю.Ф. Некоторы материалы к исторической топографии шахристана Самарканда\\ Афрасиаб3.Ташкент.ФАН.1974.С52-62 73 Шишкина Г.В. Материалы первых веков до нашей эры из раскопок на северо-западе Афрасиаба.\\ Афрасиаб-1.Ташкент.1969.С.221-246 74 Шишкина Г.В. Материалы первых веков до нашей эры из раскопок на северо-западе Афрасиаба.\\ Афрасиаб-1.Ташкент.1969.С.221-246 54 yaqinida qazishma o’tkazildi va bu yerdan olingan materiallar er.av. 1 asrlar bilan sanalandi . Afrosiyobning janubida Hazrati Xizr machitidan janubi sharqqa yo’nalgan ancha yirik magistral kanal N.B. Nemsova tomonidan o’rganilgan (eni 4 m dan kam emas). Uning tomonidan qazilgan har uchala qazishmadan er.av. II-I asrlarga oid materiallar topilgan. Bu kanalallar mo’g’illar istilosigacha hukm surgan. Afrosiyob hududlaridan topilgan kanallarni ko’pchiligining eni 2 m va chuqurligi 1,5 m dan oshmagan. Ular uncha katta bo’lmasligi lozim bo’lgan, negaki, Juyi Arziz tomonidan Samarqand shahriga suv chiqarish cheklangan bo’lgan. Ushbu kanallardan suvlar mayda ariqlar orqali shaharning mahallalariga va hovuzlariga tarqalgan. Magistral kanaldan oqib chiqadigan ariqlardan biri A.A. Anarboyev tomonidan o’rganilgan. Uning fikricha, bu kanaldan mahalalarga suv suv o’tkazgich quvurlar orqali amalga oshirilgan, chunki, bunday quvurlar ilk o’rta asrlar davridan boshlab bu yerdan topila boshlaydi. Antik davrga oid quvurlar G.V. Shishkina tomonidan 6 qazishmaning g’arbiy qismidan topilgan . Shunday suv o’tkazgich quvurlari Yu.F. Buryakov va Sh.S. Toshxo’jayevlar machi va ark oralig’idan topilgan. 81 Bu yerdan Buxoro darvozasiga va saroy kompleksiga asosiy kirish joyiga qarab ko’cha o’tgan. Bu ko’cha bo’ylab suv o’tkazgich quvurlar tizimi o’tgan. 82 So’ngra, bu suvlar oldi dambalanib, ark qasrigacha yetib borgan. Arkning ichidan, VII-VIII asrlar platformasi bilan bir xil balandlikdan O.N. Inevatkina tomonidan sardoba aniqlangan. Uning fikricha, ushbu ilk o’rta asrlar sistemasi qadimgi davrda ham hukm surgan bo’lishi mumkin. Qadimgi shaharlar arklarining suv bilan tahminlanishi avtonom bo’lishi zarur shartlardan biri bo’lgan, negaki arklarning ko’pchiligida quduqlar aniqlangan. Bunday quduq Afrosiyob arkida ham bo’lgan. Shaharning suv tahminoti borasida Yu.F. Buryakov tomonidan qiziqarli ishlar amalga oshirilgan. U shaharning suv ta’minoti masalalarini o’rganar ekan, 55 diqqatini Afrosiyobga suv Siyob va Obimash’ad ariqlaridan olib chiqilganligi muammolariga qaratdi. U, R.L. Ligay ismli geomorfolog ishtirokida Siyobning qadimgi allyuvial yotqiziqlari ancha sharqroqda va ariqning tubi qadimda hozirgidan 11,4 m balanroqda joylashganligini aniqladi. Shundan kelib chiqib, Yu.F. Buryakov qadimda Siyob suvlari shaharni sug’orishda foydalanilgan degan fikrni ilgari suradi . 83 Shuningdek, Yu.F. Buryakov tomonidan qadimgi magistral kanallari janubdan shimolga qarab cho’zilgan bo’lganligi aniqlangan. Shaharning eng 81 Буряков Ю.Ф. Некоторы материалы к исторической топографии шахристана Самарканда\\Афрасиаб- 3.Ташкент.ФАН.1974.С52-62 82 Буряков Ю.Ф.,Тошходжаев Ш.С.Историческая топография Самарканда XI- начала XIIIв \\Афрасиаб- 4.Ташкент.ФАН.1973.С6-22 83 Буряков Ю.Ф. Некоторы материалы к исторической топографии шахристана Самарканда\\ Афрасиаб3.Ташкент.ФАН.1974.С56 g’arbiy chekkasidan oqib o’tadigan kanalning eni 5,8-12 m oralig’ida o’zgarib turgan. Yu.F. Buryakov tomonidan aniqlangan ikkinchi kanal Xo’ja Doniyor ziyoratgohi yaqinidagi Shaxriston kesmalaridan topilgan. Bu kanalning eni 8 m va uning ichidan topilgan materiallar mil.av. 1 ming yillik o’rtalaridan eramizning 1 asrlariga oidligi aniqlangan . Shunday qilib, shaharlarni va qishloqlarni suv bilan tahminlash hamma davrlarda Sharqdagi qadimgi jamiyatlar hayotidagi asosiy muammolardan biri bo’lgan. Samarqandning suv ta’minotida asosiy rolni janubiy darvozalardan boshlangan va hovuzlar, quvurlar hamda quduqlarni suv bilan ta’minlagan magistral kanallar o’ynagan. Ushbu magistral kanallar eng qadimgi davrlardan o’zgarishlarsiz mo’g’ullar bosqinigacha hukm surgan. 56 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўк. Тошкент.: Мулоқот, 1998, 5 сон, 1-16 б 2. Абдураззак Самаркандий “Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн”. Форс тожик тилидан А. Ўринбоев таржимаси. Тошкент.: ФАН, 1969. 462 б. 3. Абдураззаков А.А. История стеклоделия Средней Азии в древности и средневековье. Автореф. Дисс. Д.и.н. Ташкент, 1993, с. 40. 4. Аванесова Н.А. Культура пастушских племен эпохи бронзқ Азиатской части СССР (по металлическим изделиям). Ташкент. ФАН. 1991, с. 201. 5. Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба. Ташкент, 1975. 57 6. Аскаров А.А. Памятники андроновской культуры в низовьях Зерафшана. ИМКУ вып. 3. Ташкент. 1962, с. 28-41. 7. Аскаров А.А. Раскопки могильника эпохи бронзы в Муминабаде. ИМКУ. Вып. 8. Ташкент.: 1969. С. 56-62. 8. Аскаров А.А., Ташкенбаев Н.Х. Древнейшее прошлое Самарканда. ОНУ. 1970. №9. С. 79-84. 9. Арриан. Поход Александра\\ пер. М.Е. Сергеенко. М.-Л.: Наука. 1962. С. 382. 10. Ахунбабаев Х.Г. Дворец ихшидов Согда на Афрасиабе. Самарканд, 1999. 11. Ахунбабаев Х.Г. Астрагал с греческой надписью из раскопок на Афрасиябе \\ ИМКУ. Вып. 25. Ташкент. 1991, с. 72-77. 12. Бартольд В.В. Географический очерк Маверауннахра. Т. 1, М.: 1963. С. 114-237. 10. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Соч. том. 2. Ч. 1. М.: 1963. С. 1020. 14. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. т. 1. М.: 1963. С. 45-597. 15. Бернар П., Исамиддинов М.Х., Соколовская Л. Первый полевой сезон узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе \\ ОНУ . Ташкент. 1990. №6. С. 45-51. 58 16. Бернар П., Грене Ф., Исамиддинов М.Х. Основные результаты работы узбекско-французской экспедиции на Афрасиабе в 1990-1991 гг. \\ ОНУ. №3-4. С. 34-42. 17. Беруний Абу Райхон. Танланган асарлар. 1 том.Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Тарж. А. Расулов. Тошкент. 1968. 486 б. 18. Брусенко Л.Г. Остатки монументального здания 1 в. н.э. на Афрасиабе \\ Афрасиаб 2. Ташкент.: 1973. С. 103ғ109. 19. Буряков Ю.Ф., Садиев М, Фёдоров М.Н. Соборная мечеть Самарканда в XI - начале XIII вв. // Афрасиаб. Вып. IV. Ташкент, 1975. 20. Буряков Ю.Ф. Некоторқе материалқ к исторической топографии шахристана Самарканда \\ Афрасиаб-3. Ташкент. ФАН. 1974. С. 52-62. 21. Буряков Ю.Ф. Тагиев М. О Кангюе-Кушанских слоях Афрасиаба (По материалам археологических раскопок 1968 года). \\ ОНУ . Ташкент. 1968. № 8. С 58-60. 22. Буряков Ю.Ф., Тошходжаев Ш.С. Историческая топография Самарканда XI-начала XIII в. \\ Афрасиаб-4. Ташкент. ФАН. 1973. С. 6-22. 23. Бурякова Э.Ю. Поселение Лолазор – предшественник города на Афрасиабе \\ в кн. К исторической топографии древнего и средневекового Самарканда. Ташкент. ФАН. 1981. С. 3-22. 24. Вяткин В.Л. Городище Афрасиаб. Археологический очерк \\Ташкент.1927. С.65. 25. Гулямов Я.Г. Кушанское царство и древняя ирригация Средней Азии.\\ ОНУ. Ташкент. 1968. №. 8. С 5-13. 26. Гулямов Я.Г., Буряков Ю.Ф. Об археологических исследованиях на городище Афрасиаб в 1967-1968 гг. \\ Афрасиаб - 1 . Ташкент. 1969. С. 268293. 27. Гулямов Я.Г., Буряков Ю.Ф. Археологические раскопки на Афрасиабе в 1969 г. \\ СГСАК . Ташкент. 1970. С. 30-32. 59 28. Гулямов Я.Г., Буряков Ю.Ф. Новые данные по истории древнего Самарканда. ОНУ. Ташкент. 1970а. №9. С. 68-78. 29. Дадабаев Г. Оссуарий из Афрасиаба. \\ ОНУ . Ташкент. 1968. № 10. С. 44-46. 30. Иневаткина О.Н. Северное укрепление древнего Самарканда \\ ТД Международной конференции: Культура древнего и средневековьего Самарканда и исторические связи Согда. Ташкент. 1990. С. 43-45. 31. Исаков А.И. Саразм – новый раннеземледельческий памятник Средней Азии \\ СА . М.: 1986. №1. С. 152-167. 32. Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда. Ташкент. 2002. С. 255. 33. Кабанов С.К. Стратиграфический раскоп на северной части городища Афрасиаб \\ Афрасиаб вып. 2. Ташкент. 1973. С. 16-84. 34. Кабанов С.К. Древнейшие наслоения городища Афрасиаб (К 2500- летию Самарканда).\\ ОНУ . Ташкент. 1968.№3 С. 53-55. 35. Массон В.М. Среднее Азия и Древный Восток. М.-Л.: 1964. С. 467. 36. Мухаммеджанов А.Р. К вопросу о водоснабжении Афросиаба \\ Афрасиаб вып. 1. Ташкент. 1969. С. 294-300. 37. Садиев М. Археологические наблюдения на территории строительства зданиия музея истории основания Самарканда. Афрасиаб вып.2. Ташкент.1973. С 95-103. 38. Султонов Ф. Кадимги дунё тарихи. Тошкент. 2010. Б 96,174. 39. Пачос М.К. К изучении стен городища афрасиаб. СА. М.: 1967. №1. С. 60-73. 40. Шишкин В.А. Калъа и Афрасиаб. Работы Института истории и археологии Ан. Уз ССР по изучению домонгольского Самарканда (1945-66 гг) Афрасиаб вып. 1. Ташкент.1969. С.122-152. 60 41. Шишкина Г.В.Керамика конца IV – II вв.до.н.э. (Афрасиаб II) Афрасиаб вып.3. Ташкент. 1974. С 28-52. 42. Шишкина Г.В. Материалы первых веков до нашей эры из раскопок на северо-западе Афрасиаба. Афрасиаб вып.1. Ташкент. 1969.С 221- 246. 43. Филанович М. И. К характеристике древнейшего поселения на Афрасиабе. Афрасиаб вып. 1. Ташкент.1969. С.206-221. 61

O’zbekiston qadimgi tarixini o’rganishda Afrosiyob muzey fondlaridan foydalanish haqida

Sotib olish