Dokument ma'lumotlari

Narxi 13000UZS
Hajmi 1.1MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Oktyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligini mintaqaviy joylashish xususiyatlari va rivojlanish istiqbollari

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI ___________________ fakulteti ___________________yo’nalishi _____________________________________ning ______________________________________ fanidan K URS ISHI O zbekiston qishloq xo jaligini mintaqaviyʻ ʻ joylashish hususiyatlari va rivojlanish istiqbollari 2Kirish I.Bob. O zbekistonda qishloq xo jaligini mintaqaviy rivojlantirish ʻ ʻ 1.1. O zbekistonda qishloq xo jaligining rivojlanishi ʻ ʻ 1.2. O zbekistonda qishloq xo jaligi tarmoqlarini joylashtirish(xududlarni ʻ ʻ qishloq xo jaligi tarmoqlariga ixtisoslashuvi) ʻ 1.3. Qishloq xo jaligining intensiv tarmoqlari ʻ II. Bob. O zbekiston qishloq xo jaligining rivojlanish istiqbollari ʻ ʻ 2.1. Qishloq xo jaligini rivojlanish istiqbollari ʻ 2.2. Qishloq xo jaligini rivojlantirishdagi muammolar ʻ 2.3. Qishloq xo jaligining eksportbop mahsulotlari ʻ Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 3Kirish Kurs ishining dolzarbligi: Aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlarini etqazib beruvchi asosiy manbadir. Ayni vaqtda u keng istemol maxsulotlari ishlab chiqaruvchi sanoatning bir qancha tarmoqlari uchun xom-ashyo yetkazib beradi. Masalan, qishloq xo jalik xom-ashyosining ulushi (qiymat jixatidan) ip-gazlamaʻ sanoatida barcha moddiy xarajatlarning 60 foizini, qandolat sanoatida salkam 70 foizni, yog va sut sanoatida qariyb 80 foizni tashkil qiladi. Bularning hammasi ʻ shuni ko rsatadiki, qishloq xo jalik ishlab chiqarishni ko ngildagiday sur atlar ʻ ʻ ʻ ʼ bilan rivojlanmasa, xalq turmush darajasini oshirishning hech qanday eng yaxshi programmasini ham ro yobga chiqarib bo lmaydi. ʻ ʻ Qishloq xo jaligining ahamiyati yana shu bilan belgilanadiki, xalq ʻ xo jaligida band bo lgan xodimlarning 27 foizi shu sohada mehnat qiladi. ʻ ʻ Qishloq xo jaligida mamlakat milliy daromadining taxminan uchdan bir qismi ʻ yaratiladi. Shu sababli mamlakat butun iqtisodiyotining o sish sur atlari, ʻ ʼ mehnatkashlar farovonligini oshirish ko p jihatdan qishloq xo jaligining ʻ ʻ rivojlanish darajasiga bog liqdir. Shu bilan birga sotsial-siyosiy jihatni ham ʻ xisobga olish muhimdir. Qishloq xo jaligini yuksaltirish ishchilar sinfi bilan ʻ dehqonlar ittifoqini mustahkamlashning eng muhim shartidir. V.I.Lenin qishloq xo jaligining ahamiyatini belgilar ekan, mustahkam qishloq xo jalik bazasi ʻ ʻ bo lmasa, hech qanday xo jalik qurilishi bo lishi mumkin emas deb ta kidlagan. ʻ ʻ ʻ ʼ Qishloq xo jaligi -moddiy ishlab chiqarish ning asosiy tarmoqlaridan biri. ʻ Dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari olish uchun ekinlar ekish va chorva mollarini ko paytirish bilan shug ullanadi, aholini oziq-ovqat mahsulotlari va ʻ ʻ xalq xo jaligining bir qancha tarmoqlarini xom ashyo bilan ta minlaydi. Qishloq ʻ ʼ xo jaligi o simlik va hayvon mahsulotlarini dastlabki qayta ishlashning turli ʻ ʻ tarmoqlarini ham o z ichiga oladi. Moddiy ishlab chiqarishning boshqa jami ʻ sohalaridan farq qilgan holda Qishloq xo jaligi juda katta may-donlarda va ʻ hududiy xilma xil sharoitlarda olib boriladi. Unda yer (asosiy ishlab chiqarish vositasi), yorug lik, issiqlik, suv va tirik organizmlar — o simlik va ʻ ʻ 4hayvonlardan foydalaniladi. Qishloq xo jaligining ishlab chiqarish davri ishʻ davri bilan mos tushmaydi. Qx.ning asosiy tarmoqlari — dehqonchilik va chorvachilik. Ular ham o z navbatida bir qadar kichikroq tarmoqlarga bo linadi ʻ ʻ (dehqonchilikda — dalachilik, sabzavotchilik, polizchilik, bog dorchilik, o rmon ʻ ʻ xo jaligi va boshqa; chorvachilikda — qoramolchilik, qo ychilik, yilqichilik, ʻ ʻ cho chqachilik, parrandachilik, asalarichilik, pillachilik va boshqalar); O z ʻ ʻ navbatida, dehqonchilik va chorvachilik tarmoklari ekiladigan ekinlar (g allachilik, sholikorlik, paxtachilik) va chorva mollari turlari (qoramol, qo y, ʻ ʻ ot, tuya) bo yicha guruhlanadi. ʻ Qishloq xo jaligi — inson xo jalik faoliyatining ʻ ʻ dastlabki turlaridan biri. Uning kelib chiqishi tosh davri oxiriga borib taqaladi. Bu davrda inson xo jalik va boshqa ehtiyojlarini qondirish uchun yerni oddiy ʻ qurollar bilan ishlagan, ba zi xayvonlarni xonakilashtira boshlagan. Asrlar ʼ davomida turli sharoitlar ta sirila dehqonchilik tizimi o zgargan va ʼ ʻ takomillashgan; hayvonlarning foydali xususiyatlari parvarishlangan, ko plab ʻ zotlari yetishtirilgan. 5I.Bob. O zbekistonda qishloq xo jaligini mintaqaviy rivojlantirish ʻ ʻ 1.1. O zbekistonda qishloq xo jaligining rivojlanishi ʻ ʻ Mustamlakachilik yillarida O’zbekistonning xalq xo’jaligi bir tomonlama rivojlantirildi. Ya'ni qishloq xo’jaligida paxta yetishtirishga, sanoatda esa paxta yalpi hosilini birlamchi qayta ishlash (ya'ni Rossiya to’qimachlik sanoati uchun xomashyo - paxta tolasi ishlab chiqarish)ga asosiy e'tibor qaratildi. Respublika xo’jaligining muhim tarmo І i bo’lib, u aholini oziq- ovqat bilan taminlaydi, moddiy farovonligini oshirishda juda katta ahamiyat kasb etadi. Mamlakat qishloq xo’jaligi intensiv rivojlangan, texnikalashgan dehqonchilik madaniyatini yuksak darajada ko’targan ixtisoslashtirishni ichki geografik rayonlararo yo’lga qo’ygan va chuqurlashtirgandi. Biroq O’zbekiston qishloq xo’jaligi “O’zbekiston mamlakatining asosiy paxta bazasi” shiori amalda edi. Ya'ni qishloq xo’jaligida bittagina uzoq soha bor edi. U ham bo’lsa paxta edi. Endilikda mustaqil O’zbekiston xalq xo’jaligining muhim sohasi qishloq xo’jaligidagi bir tomonlama ish tutishning o І ir asoratini boshidan kechirmoqda. Ziroatchilik qilinadigan yerlar tuproqning teng yarimining sho’rlanib ketganligi, ziroatchilik qilish madaniyatida, yani paxtadan boshqa soxalar bo’yicha agrotexnika tadbirlarining unum bo’lganligi aholini birlamchi qishloq xo’jalik mahsulotlari (birinchi navbatda don va un) bilan taminlashdagi qiyinchiliklar paxta yakkahokimligining asoratidir. Zikr qilingan ob'yektiv holatlar Respublika hukumati tomonidan chuqur tahlil qilinadi, qishloq xo’jaligi, uning tarmoq tuzilishi qayta ko’rib chiqiladi. Paxta yakkohokimchiligiga nuqta qo’yildi, aholini birlamchi ehtiyojini qondirishga xizmat qiladigan tarmoq (va birinchi navbatda bu І doy yetishtirish)ga asosiy e'tibor qaratildi. Ayni paytda O’zbekiston qishloq xo’jaligi ko’p tarmoqli bo’lib, unga paxtachilik bilan birga g`allachilik, kanopchilik, mevachilik, uzumchilik, sabzavot va polizchilik, qoramolchilik, qo’ychilik, parrandachilik, yilqichilik, asalarichilik, pillachilik sohalari kiradi. Mazkur tarmoq ham bug`doychilik, arpachilik, makkajo’xorichilik, chorvachilikning qo’ychiligida qoramolchilik, 6hisori qo’ychilik va hokazolar.Respublika aholisining 60 foizidan ortig`i (uning ayrim viloyatlarida esa 80 foizi) qishloqlarda yashaydi. Mamlakatda ishlab chiqariladigan yalpi ijtimoiy mahsulotni 26-27 foizi milliy daromadining esa 45 foizi qishloq xo’jaligida yaratildi.Qishloq xo’jalik ilmiy ishlab chiqarish markaziga aylantirildi. Yuqorida zikr qilingan holatlar mamlakat qishloq xo’jaligida boshqaruv tizimining murakkab ekanligini ko’rsatadi. Biroq respublikaning qishloq xo’jaligi sohasidagi asosiy ishlar va umumiy siyosatni faqat qishloq va suv xo’jaligi vazirligi amalga oshiradi. Ayrim sohalarda chuqur ixtisoslashuvga ko’ra esa qishloq xo’jaligidagi bir qator korxonalar. “O’zmevasabzavotuzumsanoat”, “ Ј orako’l”, “Pilla”, “O’zparrandasanoat”, “Asal” kabi uyushma va respublika ishlab chiqarish birlashmalariga qaraydiO’zbekiston qishloq xo’jaligi turli xil geografik imkoniyatlarga ega bo’lgan mintaqalarda yuritiladi. Shu jihatdan geograf olimlar tomonidan mamlakat xuddi uchta zonaga bo’lingan. Ular: 1. Tog` va Tog`oldi zonasi. Zona respublikaning 21,5%ini ishІol qiladi. Uning baland qismida archazorlar va yoz yaylovi uchun o’tloqzorlar bor. Uning Tog`oldi qismi bahorikor yerlar bo’lib, unda g`alla xashaki ekinlar ekish, boІdorchilik, uzumchilikni rivojlantirish mumkin. 2. SuІoriladigan zona. U mamlakat hududining 18%ini qamrab oladi. Mazkur zona Farg`ona vodiysi, Chirchiq, Ohangaron, Zarafshon,Qashqadaryo vohalari, Surxon-Sherobod vodiysi,Quyi Amudaryoni o’z ichiga oladi. 3. Cho’l- yaylov zonasi. Uning maydoni mamlakat hududining 60%idan ko’proqdir. Bu zona mamlakatning qorako’l qo’ylari boqiladigan istiqbolli zonasidir. O’zbekistonning Yer fondi. U 45 mln.ga yaqin. Shundan 28 mln.gektarni qishloq xo’jaligiga yaroqli bo’lgan yerlardir. Yer fondining asosiy qismi suІorishga yaroqli bo’lgan yerlar hisoblanadi va uning umumiy maydoni 5 mln.ga atrofida, ya'ni umumiy yer fondining atigi 11,11 foiziga teng.[1] 71-jadval. Mamlakat yer maydoni va uning taqsimlanishi O’zbekistonda qishloq xo’jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lgan yer davlatmulki hisoblanadi. Davlat qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanadigan korxonalar va xo’jaliklarga,shuningdek fuqarolarga muddatsiz yoki vaqtinchalik foydalanish uchun yer ajratib beradi.Davlatning yer fondi barcha yerlarni – haydalma yerlar, daraxtzor, yaylov, pichanzor,o’rmonzor, qo’riq va bo’z yerlar qishloq xo’jaligida foydalanilmaydigan yerlarning jamini o’zichiga oladi. 8Qishloq xo’jaligi mahsulotini yetishtirishning asosi bo’lib haydaladigan yerlarhisoblanadi.Dehkonchilikmahsulotlariishlabchiqarishningsamaradorligiqu yidagiko’rsatkichlarda baholanadi: 1.1 gektardan olingan hosildorlik darajasi; 2.1 tsentner mahsulotning tannarxi; 3.1 ga ekindan olingan sof daromad hajmi; CHorvachilikning yalpi mahsuloti go’sht, sut, tuxum, jun va boshqa mahsulotlarninghamda chorva mollaridan olingan buzoq, qo’zi va hokazolar qiymatidan, mol va parrandalarnio’stirish, semirtirish qiymatidan hamda suv havzalarida yetishtirilgan baliqchilik qiymatidaniboratdir.Qishloq xo’jaligining yalpi mahsuloti dehkonchilikva chorvachilik yalpi mahsulotlarihajmiga bog’liq bo’ladi.Mustaqillik yillarida jamiyatimizning barcha sohalarida bo’lgani kabi qishloq xo’jaligidaham tub o’zgarishlar amalga oshirildi. Avvalo, davlatning iqtisodiy mustaqilligi va aholiningyuqori turmush darajasini ta’minlay oladigan, jahon andozalariga mos keladigan qishloqxo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish va boshqarish modeliyaratildi hamda izchillik bilanamalga oshirila boshlandi. Natijada davlat xo’jaliklari to’la tugatildi, jamolar mazmunantamomila yangi asosda qayta tashkil etildi. Ular o’rnigauchta zamonaviy shakl – shirkatxo’jaligi, fermer xo’jaligi va dehqon xo’jaligi tizimi tarkib topdi.Ishlab chiqarishni tashkiletishning huddi shu ko’rinishi endilikda mamlakatimiz qishloq xo’jaligining asosi hisoblanadi.Ular safida o’zbek xalqining asrlar davomida tarkib topgan mentalitetiga, mehnatkash xalqturmush tarziga mos keladigan dehqon xo’jaliklarining mustaqil ishlab chiqarish sub’ekti sifatidamavjud bo’lishi jahon agrar fani nazariyasi va amaliyotiga muhim hissa bo’lib qo’shildi.[2] Yuqoridagi omillar natijasida O zbekistonda qishloqʻ xo jaligi eski tarmoqlar bilan bog lanib qolmasdan asta-asta qadamlar bilan ʻ ʻ rivojlanishni boshladi. Bu uchun ko pgina ishlar qilinmoqda va qilishi ʻ rejalangan. 91.2. O zbekistonda qishloq xo jaligi tarmoqlarini joylashtirish(xududlarniʻ ʻ qishloq xo jaligi tarmoqlariga ixtisoslashuvi) ʻ Istalgan bir mamlakat yoki hududda shu yerda geografik muhit nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda qishloq xo jaligining bir nechta yoki faqat bitta ʻ tarmog ini rivojlantirish mumkin bo ladi. ʻ ʻ Qishloq xo`jaligi ekinlarini joylashtirish to’g’risida tushuncha. Iqtisodiy islohatlar jarayonida, mulk munosabatlari tubdan o‘zgartirilib, hamma qayta tuzilmalar xususiy xarakterga ega bo‘lgan bir sharoitga keltirmay, mos ravishda ijtimoiy mehnat taqsimoti amalaga oshirilmasa, ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ko‘tarilmaydi va qishloq xo‘jaligi oldida qo‘yilgan ulkan vazifalar to‘liq bajarilmaydi. Ishlab chiqarishni joylashtirish- bu qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish maqsadida mamlakat tumanlarining tabiy-iqtisodiy va ekologik omillarini hisobga olgan holda, ularda u yoki bu turdagi qishloq xo‘jalik ekini yoki chorva mollari turini hamda ularga ko‘rsatiladigan xizmatni mos holda joylashtirishdir. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini joylashtirish ijtimoiy mehnat taqsimotini miqdor tomondan ko‘rsatib, mamlakat hududlarila joylashgan har bir xo‘jalik, tuman, viloyat, qaysi turdagi qishloq xo‘jalik ekinlarini ekishini, chorva mollar turini saqlashni va ularga mos bo‘lgan xizmatni ko‘rsatishini aniqlab beradi.Ixtisoslashtirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning muhim shartidir. U bozor iqtisodiyotining mehnat taqsimoti qonuni, mehnat unumdorligini o‘sib borishi, mehnat turlarining o‘rin almashinuvi kabi umum iqtisodiy qonunlaridan kelib chiqadi. Ixtisoslashtirish mehnat unumdorligini, xo‘jalikning rentabelligi va daromadini keskin oshirishiga xizmat qiladi. Ixtisoslashtirish bozor uchun eng zarur iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan tovar mahsulotlarini yetishtirish va xizmat turlarini ko‘rsatish uchun mehnat va moddiy resurlarning bir joyga to‘plashni, yangi texnikadan keng va samarali foydalanishga: yangi, ilg‘or texnologiya va mehnatni tashkil etishni ijara munosabatlari va oila pudrati usullarini joriy etishga qulay sharoit yaratib, 10yetishtiriladigan mahsulot miqdorini va xizmat turini anchagina ko‘paytirish imkonini beradi, mehnat unumdorligini oshiradi, xo‘jaliklarning ishlab chiqarish samaradorligini ko‘taradi. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini ixtisoslashtirish korxonalar oldida turgan asosiy vazifalarni to‘liq bajarilishi ya’ni, ishlab chiqarishga ilg‘or, ekologik toza agrotexnika, zooveterinariya, texnikaviy xizmat, organik va mineral o‘g‘itlar hamda o‘simliklarni va chorvani himoya qilish vositalarini, fan yutuqlari, ilg‘orlar ish tajribasini joriy etib, ulardan unumli foydalanib, mehnat va mablag‘larni kam sarflagan holda qishloq xo‘jaligiga yaroqli har bir gektar yer va shartli bosh mol hisobiga dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini mumkin qadar tez va barqaror ko‘paytirishini ta’minlaydi. 2-jadval. Respublikaning qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi mahsulot (xizmat)larining umumiy hajmi viloyatlar kesimida. 11Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish bo‘yicha ish olib borganda quyidagi tamoyillarga qat’iy amal qilish lozim: - ixtisoslashtirish va joylashtirishda muntazmlik va barqarorlik; -iqtisodiyot va ishlab chiqarish tuzilmalarini hisobga olgan holda tashkiliy mulk shakli va ishlab chiqarish yo‘nalishini tanlashga ilmiy yondashish; -korxonalarning bir-biri bilan ixtiyoriy hamkorligi va iqtisodiy mustaqilligini saqlab turishi; - korxonalarni ishlab chiqarishni boshqarishni tashkil etishda, ijtimoiy mehnat taqsimotini amalga oshirishda va mehnat resurslaridan foydalanishda demokratik tamoyillarga amal qilish; -pudratchilarning mehnat unumdorligini oshirishdan moliyaviy manfaatdorligini ta’minlash; Qishloq xo'jaligi korxonalarida ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirishga quyidagi omillar ta'sir ko'rsatadi: - bozor talabini hisobga olish; - ishlab chiqarish resurslaridan samarali va to'liq foydalanish; - ishlab chiqarishni iste'molchilarga yaqinlashtirish; -har bir iqtisodiy tuman ehtiyojlarini o‘z mahsuloti hisobidan qondirish; - Respublika, viloyat va tumanlarda mehnat taqsimotini hisobga olish va mehnat bozorini tashkil etish. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini joylashtirishda quyidagi omillarni hisobga olish kerak: - yirik sanoat markazlari va shaharlarning ehtiyojlarini hisobga olish; 12- qishloq xo'jaligi mahsulotlarining tabiati, tez yomonlashishi, tashish, tashish qiyinligi va boshqalar; - sut, qatiq, sariyog 'va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xom ashyo tabiati bo'yicha oziq-ovqat mahsulotlarini chorvachilikka yaqinlashtirish; - transport vositalari va yo'llarning holati; Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining tuproq-iqlim sharoiti bilan uzviy bog`liqligi undagi mehnat taqsimotining geografik taqsimlanishini taqozo etadi va bu xususiyat uning joylashishida namoyon bo`ladi. Qishloq xo'jaligining joylashishi uning ixtisoslashuvi bilan uzviy bog'liqdir. Ixtisoslashtirishdan oldin hududning va iqtisodiyotning tabiiy-iqtisodiy sharoitlari puxtalik bilan hisoblab chiqiladi, so‘ngra qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini oqilona joylashtirish ta’minlanadi. Ixtisoslashuv har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaga xos iqtisodiy qonuniyatlar ta’sirida shakllanadigan ijtimoiy mehnat taqsimoti mahsulidir. Qishloq xo'jaligi tarmoqlarining joylashuvi yoki standarti - dehqonchilik va chorvachilik - birinchi marta 1826 yilda nemis iqtisodchisi Iogan Geynrix fon Tünen tomonidan ishlab chiqilgan. Shuni ta’kidlash kerakki, bu olim iqtisodiyot nazariyasida birinchi bo‘lib ishlab chiqarishning hududiy tomoniga e’tibor bergan, mintaqaviy iqtisodiyot ta’limotini qo‘llagan, iqtisodiy makon tushunchasini fanga kiritgan. U iqtisodiyotni hududiy tashkil etish masalalariga kompleks, tizimli yondashdi, qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini joylashtirish qonuniyatlarini ochib berdi. I.Tyunen o zining ilmiy g oyasini mavhum shaklda,ʻ ʻ boshqa mamlakatlar bilan bog lanmagan alohida davlat misolida yaratdi. Uning ʻ fikricha, mamlakatda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini iste’mol qilish uchun yagona bozor yoki markaz bo‘lib xizmat qiladigan yagona shahar bor. Shahar atrofida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etishtirish asosan transport xarajatlari, mahsulotning og'irligi, sifati buzilmasligi va etkazib berish masofasi bilan belgilanadi. Aynan shu transport omili bo'lib, uning iqtisodiy jihatlari qishloq xo'jaligi tarmoqlarini shahardan uzoq yoki yaqin masofada joylashtirish tizimini 13shakllantirgan. Agar mahsulotni etishtirish va uni markazga olib kelish arzonroq bo'lsa, u yaqinroq, aks holda uzoqroq bo'ladi.Yuqoridagi tartibda qishloq xo`jaligini joylashtirish shahar atrofida o`ziga xos aylanalarni hosil qiladiki, ular ilmiy adabiyotlarda “Tyunen xalqalari” nomi bilan mashhur. Masalan, bu xalqaning eng birinchisi yuqori darajada unumdor shahar atrofi xo`jaligidan iborat bo`lib, undan keyingi xalqa o`rmon xo`jaligi, uchinchisi-meva va urug`chilikdan tashkil topadi. Jami Tyunen 6 xalqa belgilagan; ular, yuqoridagilardan tashqari, turli yo`nalishdagi chorvachilikni ham o`z ichiga oladi.Albatta, I.Tyunenning fikri ma’lum darajada mavhum. Chunki hech bir davlat, ayniqsa, hozirgi globallashuv va iqtisodiyotning baynalmilallashuv jarayonida jahon xo‘jalik tizimidan ajralgan holda alohida rivojlana olmaydi. Bundan tashqari, mamlakatda odatda bitta emas, balki bir nechta shaharlar mavjud. Biroq muallifning bu ta’limoti, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘zining nazariy ahamiyatini saqlab qolgan.[3]. 1.3. Qishloq xo jaligining intensiv tarmoqlariʻ Keng miqyosli ekinlar etishtirishning o'sishi rivojlanish tufayli amalga oshirildi intensiv qishloq xo'jaligi. Ushbu turdagi qishloq xo'jaligi jamiyatga xavfsiz oziq-ovqat taklif qilish uchun barcha fermerlarga ko'proq miqdorda oziq-ovqat ishlab chiqarishga imkon berdi. Ushbu turdagi qishloq xo'jaligi va boshqalarga qarshi bo'lgan jihatlar mavjud, chunki ekinlar ishlab chiqarishni tezlashtirish uchun kimyoviy moddalardan foydalanish suv va tuproqlarni ifloslantiradi va tuproqni buzadi. Ushbu turdagi qishloq xo'jaligi haqida gapirganda, ko'pincha intensiv chorvachilik kabi salbiy fikrlar paydo bo'ladi. Biz tabiiy resurslardan foydalanishning bir turi haqida o'ylaymiz atrof muhitni ifloslantiradi va tuproqni buzadi. Bunday holda, bu bizning sog'ligimizga zarar etkazadigan va atrof-muhitga zararli bo'lgan muhitda sun'iy ravishda meva va sabzavotlarni ishlab chiqarish deb o'ylashadi.Ammo intensiv qishloq xo'jaligining ta'rifi nazorat qilinadigan muhit va sharoitda hosil etishtirish imkoniyatini anglatadi. Aksincha ekstensiv qishloq xo'jaligiGap o'simliklarning 14o'sish sur'atlariga ta'sir ko'rsatadigan barcha o'zgaruvchilarni boshqarishga urinish haqida. Men buni qanday bilaman eng qisqa vaqt ichida yaxshi hosil bilan katta hosil olishadi. Bundan tashqari, ekinlar sifatli bo'lishi va har qanday zararkunandalar va kasalliklardan xoli bo'lishini ta'minlash uchun mo'ljallangan. Intensiv qishloq xo'jaligining asosiy maqsadi hokimiyatni boshqarishdir o'simliklarning o'sishi va rivojlanishini optimallashtirish uchun ekinlarni boshqariladigan usulda etishtirish. Ushbu maqsad bilan o'z imkoniyatlaridan maksimal darajada meva etishtirishni ko'zda tutilgan. Ekinlarning barcha xususiyatlarini va genetikasini o'rganadigan fan. Shu tarzda, hosilni to'g'ri rivojlanishi uchun bajarilishi kerak bo'lgan zarur ko'rsatmalarni bilish mumkin. Zavodning maksimal salohiyati aniqlangandan so'ng, intensiv qishloq xo'jaligi nima qilsa, ushbu maqbul rivojlanishga erishish uchun ushbu sharoitlarni qayta yaratishga harakat qiladi. Intensiv qishloq xo'jaligini amalga oshirish uchun ekinlarni etishtirishga moslashtirilgan, ularga aralashadigan barcha o'zgaruvchilarni boshqaradigan bir necha etishtirish tizimlari zarur. Ya'ni miqdori kabi o'zgaruvchilar quyosh nurlari, ularga zarur va adolatli sug'orish, zarur harorat, optimal nisbiy namlik, va boshqalar. Bu o'zgaruvchilarning barchasi mukammallikni maksimal darajaga ko'tarishga harakat qilmoqda, shunda ekinlar iloji boricha tezroq va maqbul rivojlanadi.[4] 151-rasm. Intensiv dehqonchilik tizimlari Mamlakat qishloq xo’jaligi intensiv rivojlangan, texnikalashgan dehqonchilik madaniyatini yuksak darajada ko’targan ixtisoslashtirishni ichki geografik rayonlararo yo’lga qo’ygan va chuqurlashtirgandi. Biroq O’zbekiston qishloq xo’jaligi “O’zbekiston mamlakatining asosiy paxta bazasi” shiori amalda edi. Ya'ni qishloq xo’jaligida bittagina uzoq soha bor edi. U ham bo’lsa paxta edi. Endilikda mustaqil O’zbekiston xalq xo’jaligining muhim sohasi qishloq xo’jaligidagi bir tomonlama ish tutishning o І ir asoratini boshidan kechirmoqda. Ziroatchilik qilinadigan yerlar tuproqning teng yarimining sho’rlanib ketganligi, ziroatchilik qilish madaniyatida, yani paxtadan boshqa soxalar bo’yicha agrotexnika tadbirlarining unum bo’lganligi aholini birlamchi qishloq xo’jalik mahsulotlari (birinchi navbatda don va un) bilan taminlashdagi qiyinchiliklar paxta yakkahokimligining asoratidir. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirish - ko'p jihatli jarayon bo'lib, hozirgi sharoitda qishloq xo'jaligini intensivlashtirishning quyidagi omillari muhim ahamiyat kasb etadi: Iqtisodiy munosabatlarni tubdan qayta qurish. Qishloq xo'jaligini yuksaltirishni birlamchi masalalaridan biri qishloqda iqtisodiy munosabatlarini o'zgartirish, dehqonlarga kam xarajatlar sarflagan holda ko'plab sifatli mahsulot yetishtirishga intilish hissiyotiga ega bo'lgan yerning haqiqiy egalik huquqini qaytarish. Qishloqda iqtisodiy qayta qurishning asosida - dehqonlarga mustaqil harakat etish, tadbirkorlik va tashabbuskorlikni amalga oshiririshga zamin yarata oladigan xo'jalik yuritishning turli mulkchilikka va shakliga asoslangan muhitni yaratish. Yetishtirilgan mahsulotlarni asrash, uni nobudgarchiligini oldini olish. Qishloq xo'jaligini mavsumiylik xususiyatini unga mutanosib holda ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlanishiga bo'lgan talabni yanada oshiradi. Qishloq xo'jaligida yuritishning turli mulkchilik shakllarini keng rivojlantirish orqali ishlab chiqarishga yaqin yillarda saqlash, qayta ishlash shoxobchalarini yaratilishi imkoniyatlari tug'iladi. Mahsulotlarni nobudgarchiligini oldini olish bilan bir qatorda ularni tashish bilan bog'liq xarajatlarni kamayishiga erishiladi. 16Qishloq xo'jaligini kimyolashtirish. Ishlab chiqarishni kimyolashtirishning asosida yerning unumdorligini oshirish orqali o'simlikchilik va chorvachilik mahsulotlarini yetishtirishni ko'paytirishga qaratilgan tadbirlar yotadi: Hosildorlikni oshirishga qaratilgan mineral o'g'itlarni tadbiq etish tadbirlari; Kimyoviy vositalardan begona o'tlarga qarshi kurashish tadbirlari; v) O'simlik va chorva mollari zararkunanda hashoratlari va kasalliklariga qarshi kurashishda kimyoviy vositalardan foydalanish; g) Chorva mollarini to'yimligini oshirishda kimyoviy chiqarilgan mahsulotlarini keng ko'lamda qo'llanishiga qaratilgan tadbirlar. d) Qishloq xo'jaligida, Kime sanoatida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni keng ko'lamda qo'llanilishiga qaratilgan tadbirlar. 173-jadval. Intensiv bog’dorchiliklar soni. Farg’ona viloyati misolida. Zikr qilingan ob'yektiv holatlar Respublika hukumati tomonidan chuqur tahlil qilinadi, qishloq xo’jaligi, uning tarmoq tuzilishi qayta ko’rib chiqiladi. Paxta yakkohokimchiligiga nuqta qo’yildi, aholini birlamchi ehtiyojini qondirishga xizmat qiladigan tarmoq (va birinchi navbatda bu І doy yetishtirish)ga asosiy e'tibor qaratildi. Ayni paytda O’zbekiston qishloq xo’jaligi ko’p tarmoqli bo’lib, unga paxtachilik bilan birga g`allachilik, kanopchilik, mevachilik, uzumchilik, sabzavot va polizchilik, qoramolchilik, qo’ychilik, parrandachilik, yilqichilik, asalarichilik, pillachilik sohalari kiradi. Mazkur tarmoq ham bug`doychilik, arpachilik, makkajo’xorichilik, chorvachilikning qo’ychiligida qoramolchilik, hisori qo’ychilik va boshqalar. Respublika aholisining 60 foizidan ortig`i (uning ayrim viloyatlarida esa 80 foizi) qishloqlarda yashaydi. Mamlakatda ishlab chiqariladigan yalpi ijtimoiy 18mahsulotni 26-27 foizi milliy daromadining esa 45 foizi qishloq xo’jaligida yaratildi.[5] II. Bob. O zbekiston qishloq xo jaligining rivojlanish istiqbollariʻ ʻ 2.1. Qishloq xo jaligini rivojlanish istiqbollari ʻ Qishloq xo jaligi qo shimcha imkoniyatlarga boy soha. Bozorlarimiz ʻ ʻ fayzu barakasi, hayotimiz farovonligi ko p jihatdan unga bog liq. Zero, yurtimiz ʻ ʻ zamini saxovatli. Shu bois keyingi yillarda agrar sohani tubdan isloh qilish va uni bozor talablariga moslashtirish ishlariga katta e tibor qaratilmoqda. ʼ Masalan, davlat xarid narxlarining qariyb 3 barobar oshirilishi paxtachilik va g allachilikni daromad keltiradigan tarmoqqa aylantirdi. Qolaversa, ʻ paxtachilikda mutlaqo yangicha ish tutumiga, ya ni klaster tizimiga o tilgani ʼ ʻ mehnatga munosabatni tubdan o zgartirdi. Ishni samarali tashkil etish va ʻ boshqarish imkoniyati yuzaga keldi. Shuningdek, paxta maydonlarida 19sug orishning tejamkor usullari tatbiq etildi. Shu yilning o zida 25 ming gektarʻ ʻ paxta maydonida suv tejovchi yangi sug orish tizimi joriy qilinishi natijasida ʻ o tgan yildagiga nisbatan uch barobar ko p hosil olish kutilayotgani, ʻ ʻ foydalanishdan chiqqan 1 million 100 ming gektar yer maydoni qayta foydalanishga kiritilayotgani shunday sa y-harakatlar samarasidir. ʼ Qishloq xo jaligini rivojlantirish uchun quyidagilarni amalga tatbiq qilish kerak. ʻ Bular; -qishloq xo jaligi yerlaridan foydalanishni takomillashtirish; ʻ -suvdan foydalanish samaradorligini oshirish; -qishloq xo jaligini davlat tomonidan qo llab-quvvatlash hamda davlat xaridlari ʻ ʻ tizimini takomillashtirish; -qishloq xo jaligining eksport salohiyatini oshirish va qo shilgan qiymatga ega ʻ ʻ mahsulotlar hajmini ko paytirish; ʻ -qishloq xo jaligiga xizmat ko rsatish sohasida raqobat muhitini shakllantirish; ʻ ʻ -qishloq xo jaligida axborot texnologiyalarini keng joriy qilish hamda qishloq ʻ xo jaligi statistikasini to liq raqamlashtirish orqali ma lumotlar haqqoniyligini ʻ ʻ ʼ ta minlash; ʼ -kadrlar masalasini hal etish, ilm-fanni rivojlantirish. Albatta, bundan ko zlangan asosiy maqsad qishloq ahlining turmush ʻ sharoitini yanada yaxshilash, manfaatdorligini ta minlashdir. Qisqacha ʼ aytganda, qishloq xo jaligida shu paytgacha amal qilib kelgan eskicha ish ʻ uslubidan butunlay voz kechish, shunchaki xom ashyo yetishtirish manbaiga aylanib qolgan sohani tubdan isloh etish. Chunki yangicha ishlash uslubiga o tish payti, allaqachon, yetib keldi. 2020-yilning 6-sentyabr kuni Prezidentimiz ʻ huzurida o tkazilgan yig ilishda ishlab chiqilayotgan qishloq xo jaligini ʻ ʻ ʻ rivojlantirishning 2020 — 2030-yillarga mo ljallangan strategiyasi muhokama ʻ qilindi. Unda qishloq xo jaligi yerlaridan foydalanishni takomillashtirish, ʻ 20suvdan foydalanish samaradorligini yuksaltirish, qishloq xo jaligini davlatʻ tomonidan qo llab-quvvatlash hamda davlat xaridlari tizimini takomillashtirish, ʻ qishloq xo jaligining eksport salohiyatini oshirish va qo shilgan qiymatga ega ʻ ʻ mahsulotlar hajmini ko paytirish, qishloq xo jaligiga xizmat ko rsatish sohasida ʻ ʻ ʻ raqobat muhitini shakllantirish, qishloq xo jaligida axborot texnologiyalarini ʻ keng joriy qilish hamda tarmoq statistikasini to liq raqamlashtirish orqali ʻ ma lumotlar haqqoniyligini ta minlash, kadrlar masalasini hal etish, ilm-fanni ʼ ʼ rivojlantirishga xizmat qiluvchi yettita ustuvor yo nalish belgilab berildi.[6] ʻ O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev 6 sentabr kuni qishloq xo'jaligini 2020-2030 yillarda rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan yig'ilish o'tkazdi.Mamlakatimiz qishloq xo'jaligi bo'yicha ulkan salohiyatga ega. Bozorlarimiz to'kin, xalqimiz rizqi mo'l-ko'l bo'lishidan tortib eksportdan qo'shimcha daromad topishgacha bo'lgan juda ko'p masalalar shu soha bilan bog'liq. Keyingi yillarda qishloq xo'jaligini isloh qilish va bozor mexanizmlarini joriy etish bo'yicha qator ishlar amalga oshirildi. Davlat xarid narxlari qariyb 3 barobarga ko'paytirilgani natijasida manfaatdorlik oshdi. Paxtachilik va g'allachilik hashar emas, chinakam daromad manbaiga aylandi. Yangi texnologiya va innovatsiyalarni joriy qilish, mehnat unumdorligi va ish haqini oshirish maqsadida 76 ta paxta-to'qimachilik klasterlari tashkil etildi. Joriy yilning o'zida 25 ming gektar paxta maydonlarida suv tejovchi yangi sug'orish tizimi joriy qilindi. Foydalanishdan chiqqan 1 million 100 ming gektar yerni qayta ishga kiritish bo'yicha sa'y-harakatlar boshlandi. Bular, albatta, yaxshi natijalar, lekin mazkur ishlar – islohotlarning birinchi bosqichi. Prezidentimiz faqat bugunni emas, balki ertangi kunni ham o'ylab, uzoqni ko'zlab islohotlarni yangi bosqichga ko'tarish vazifasini qo'ymoqda. Shu maqsadda qishloq xo'jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo'ljallangan strategiyasi ishlab chiqilmoqda. Bu iqtisodiyotimizning asosiy o'sish nuqtasi, "drayveri" bo'ladi. Ming-minglab ish joylari yaratiladi, odamlarning daromadi oshadi. Yig'ilishda mazkur strategiyani amalga oshirish uchun zarur bo'lgan muhim vazifalar belgilab berildi. Bunda, avvalo, qishloq xo'jaligi yerlarining 21aniq hisobini yuritish, ulardan foydalanishni takomillashtirish lozimligi qayd etildi. Shundan kelib chiqib, "Yergeodezkadastr" qo'mitasiga 2021 yil oxirigacha respublikaning barcha hududlarida yerni hisobga olish ishlarini yakunlash, yer hisobini yuritish bo'yicha yagona elektron bazani yaratish topshirildi.[7] Qayd etilganidek, unumdorlikni oshirishga, ko'p yillik mevalar yetishtirishga intilishi uchun yer egalarining ertangi kunga to'la ishonchi bo'lishi kerak. Shu bois Prezidentimiz qonunchilikni qayta ko'rib chiqib, yer ajratishning shaffof tizimi va yerga bo'lgan huquqning kafolatlanishini ta'minlash zarurligini ta'kidladi. Qishloq xo'jaligida suvdan to'g'ri foydalanish ham juda muhim masala. Tahlillarga ko'ra, yurtimizda ekin maydonlariga milliardlab kub metr suv yo'naltirilsa-da, uning faqat 60 foizi ekinlarga yetib boradi, 40 foizi sug'orish tizimlarida va sug'orish jarayonida yo'qotiladi. Jahon suv resurslari instituti tahminlariga ko'ra, 2040 yilga borib O'zbekiston suv o'ta tanqis bo'lgan 33 mamlakat qatoridan joy olishi mumkin. Shu bois davlatimiz rahbari bu masalaga alohida e'tibor qaratib, suvdan foydalanish samaradorligini oshirish va uning hisobini yuritish, har yili 200 ming gektar maydonda suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilib borish zarurligini ta'kidladi. Ushbu yo'nalishlar ishlab chiqilayotgan strategiyada o'z aksini topishi kerakligi aytildi. Qishloq xo'jaligini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash va davlat xaridlari tizimini takomillashtirish masalalari muhokama qilinar ekan, budjet mablag'larining asosiy qismini yerlarning unumdorligini oshirish, suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilish, ilm-fanni rivojlantirishga sarflash lozimligi ko'rsatib o'tildi. Sohaning eksport salohiyatini oshirish va qo'shilgan qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini ko'paytirish masalalariga alohida ahamiyat qaratilib, bu boradagi jahon tajribasi tahlil qilindi.Masalan, Turkiyada 1 gektar yerdan 2 ming dollarlik, Misrda 8 ming dollarlik, Isroilda 12 ming dollarlik mahsulot yetishtiriladi. O'zbekistonda esa bu ko'rsatkich 300 dollardan oshmayapti. Doim bir xil standartdagi tovar yetkazib berish yo'lga qo'yilmagani sababli mahsulotlarimiz tashqi bozorda raqobatlasha olmayapti. Yig'ilishda mutasaddilarga mahsulotlarni Yevropa Ittifoqi, Sharqiy Osiyo va arab 22mamlakatlari standartlari asosida sertifikatlash tizimini joriy etish bo'yicha topshiriqlar berildi. Bu borada tomorqa xo'jaliklari ham katta rezerv ekani, "bir mahalla – bir mahsulot" tamoyili asosida joylarda logistika xizmati va kooperatsiya tizimini keng joriy qilish lozimligi qayd etildi. 2.2. Qishloq xo jaligini rivojlantirishdagi muammolar. ʻ Qishloq xo'jaligini rivojlantirishda qanday muammolar bor? So'nggi yillarda mamlakatimizda qishloq xo'jaligini rivojlantirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, O'zbekiston Respublikasi qishloq xo'jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030 yillarga mo'ljallangan strategiyasi qabul qilingani sohani tubdan isloh qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Binobarin, Strategiyada belgilab berilgan ustuvor vazifalarning amalga oshirilishi natijasida yangidan-yangi xo'jalik yurituvchi sub'ektlar ishga tushirildi. Xo'jalik yuritishning zamonaviy uslublari va ilg'or shakllari, jumladan, turli ixtisoslashuvdagi klasterlar, qishloq xo'jaligi birlashmalari (kooperatsiya) tashkil etildi. SHu bilan birga, hududlarda jami 51,9 ming gektar er qayta foydalanishga kiritildi. Ammo, bu yutuqlar bilan birga, Strategiyada belgilangan qator tadbirlarni o'z vaqtida va samarali ro'yobga chiqarishga ta'sir qilayotgan muammolar ham mavjud. Jumladan, erlarni o'zlashtirishda davlat- xususiy sherikchilik tamoyillari to'g'ri yo'lga qo'yilmagan, sohaga xususiy investitsiya kiritish masalasiga oid muammolar to'liq o'z echimini topmagan. 232-rasm. Qishloq xo’jaligining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadigan muammolardan biri bu suv tanqisligi muammosi hisoblanadi. Rasmda orol dengizining qurigan tubi. Paxta xom-ashyosini etishtiruvchi fermer xo'jaliklari bilan paxta-to'qimachilik klasterlari o'rtasida shartnomaviy munosabatlar to'g'ri yo'lga qo'yilmagan. Yurtimizda boshoqli don etishtirish uchun barcha shart-sharoitlar yaratib berilishiga qaramasdan, respublika bo'yicha jami 2 229 ta fermer xo'jaligida davlatga don sotish shartnomaviy rejasi bajarilmagan. SHuningdek, Andijonda 7,5 ming, Buxoroda 2,5 ming, Jizzaxda 8,1 ming, Qashqadaryoda 26 ming, Sirdaryoda 36,8 ming, Farg'onada 15,2 ming gektar maydonlarga belgilangan takroriy ekinlar ekilmagan. Ayniqsa, moyli ekinlar uchun takroriy maydonlar kam ajratilgani o'simlik yog'i narxi barqarorligiga salbiy ta'sir qilmoqda. Natijada joriy yilning oktyabr` oyida bozorlarda o'simlik yog'i narxining sezilarli darajada ko'tarilishi kuzatildi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasida bo'lib o'tgan yig'ilishda deputatlar, shuningdek, oziq-ovqat xavfsizligining muhim bo'g'ini hisoblangan urug'chilik sohasidagi ishlar, sabzavotchilik, polizchilik, mevachilik 24sohalarida mexanizatsiyalash darajasini oshirish, ayniqsa, paxtani mexanizatsiyalash usulida terib olish ko'lamini kengaytirish bo'yicha olib borilayotgan sa'y-harakatlar lozim darajada tashkil etilmaganini ham qayd etdi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, majlisda O'zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o'rinbosari Shuhrat G'anievga “O'zbekiston Respublikasi qishloq xo'jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030 yillarga mo'ljallangan strategiyasida belgilangan ustuvor yo'nalishlarni amalga oshirish bo'yicha olib borilayotgan ishlar to'g'risida” qonunchilik palatasining parlament so'rovini yuborish haqida qaror qabul qilindi.[8] O'zbekiston qishloq xo'jaligi va sanoati tarmog'ida davlat boshqaruvi darajasi yuqori, ayni paytda iqtisodiyot ushbu tarmoqlarining rivojlanishi ancha orqada qolmoqda. Fermerlar va sohadagi ishlab chiqarish korxonalarining yerga egalik huquqi yaxshi himoyalanmagan. Ular faoliyatini tartibga solish usullari Sovet davridan qolgan merosdir. Ko'plab turdagi qishloq xo'jaligi mahsulotlari bozorlari va ushbu tarmoqqa xizmat ko'rsatish deyarli rivojlanmagan, binobarin, mazkur tarmoqning islohotlarga muhtojligi shubhasiz. Ayni paytda qishloq xo'jaligi mamlakat iqtisodiyotining yetakchi tarmog'ilaridan biri bo'lib, unda 3,6 million kishi mehnat qiladi. Bu respublika iqtisodiyotida band bo'lganlarning 27 foizini, ushbu tarmoqning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi esa 32,4 (o'rmon va baliqchilik xo'jaligi bilan birga, 2018 yil) foizni tashkil etadi. 13-15 sentabr kunlari respublika hukumati qishloq xo'jaligini rivojlantirishning kelgusi 10 yilga mo'ljallangan strategiya loyihasini muhokama uchun e'lon qildi. Ushbu strategiya O'zbekistonda qishloq xo'jaligini tubdan isloh qilish rejasidir. Unda nima qay tarzda isloh qilinishi belgilab berilgan.[9] 2.3. Qishloq xo jaligining eksportbop mahsulotlariʻ Mahsulotlarini yetqazib beruvchi asosiy manbadir. Ayni vaqtda u keng istemol maxsulotlari ishlab chiqaruvchi sanoatning bir qancha tarmoqlari uchun xom- ashyo yetkazib beradi. Masalan, qishloq xo jalik xom-ashyosining ulushi ʻ (qiymat jixatidan) ip-gazlama sanoatida barcha moddiy xarajatlarning 60 foizini, 25qandolat sanoatida salkam 70 foizni, yog va sut sanoatida qariyb 80 foizniʻ tashkil qiladi. Bularning hammasi shuni ko rsatadiki, qishloq xo jalik ishlab ʻ ʻ chiqarishni ko ngildagiday sur atlar bilan rivojlanmasa, xalq turmush darajasini ʻ ʼ oshirishning hech qanday eng yaxshi programmasini ham ro yobga chiqarib ʻ bo lmaydi. Qishloq xo jaligining ahamiyati yana shu bilan belgilanadiki, xalq ʻ ʻ xo jaligida band bo lgan xodimlarning 27 foizi shu sohada mehnat qiladi. ʻ ʻ Qishloq xo jaligida mamlakat milliy daromadining taxminan uchdan bir qismi ʻ yaratiladi. Shu sababli mamlakat butun iqtisodiyotining o sish sur atlari, ʻ ʼ mehnatkashlar farovonligini oshirish ko p jihatdan qishloq xo jaligining ʻ ʻ rivojlanish darajasiga bog liqdir. Qishloq xo jaligi mahsulotlari yetishtirish ʻ ʻ yildan yilga oshib bormoqda. Bu esa o z navbatida maxsulotlar eksportini ham ʻ oshirmoqda. Qishloq xo jaligida maxsulotlar asosan 2 ta soat uchun ʻ yetishtiriladi. Birinchisi ichki bozor uchun, ikkinchisi esa tashqi bozor uchun. Tashqi bozorga eksport qilish uchun eng sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish kerak bo ladi. Mahalliy bozor uchun esa talab va ʻ taklifdan kelib chiqqan holda yetishtiriladi. Qishloq xo jaligi mahsulotlarini ʻ eksport qilish orqali juda katta daromadlar olish mumkin. O‘zbekistonda so‘nggi vaqtlarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish orqali aholi daromadlarini oshirishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. 2018 yilning o‘zida mamlakatimiz birgina gilos eksport qiluvchi mamlakatlar reytingida to‘rtinchi o‘ringa chiqib oldi. Xitoy, Janubiy Koreya kabi mamlakatlarda O‘zbekistonda yetishtirilgan mahsulotlarga talab ortdi. Bunday ijobiy ko‘rsatkichlarni yanada yaxshilash qonunlarni ham takomillashtirishni talab etadi.O‘simliklar karantini to‘g‘risida”gi Qonun yurtimizda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, aholiga sifatli qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib berish hamda turli zararli organizmlarning mamlakatimizga kirib kelishi va tarqalishining oldini olish, shuningdek, meva-sabzavot mahsulotlari eksportini rivojlantirish yo‘lida muhim huquqiy asos vazifasini o‘taydi. Qonun yangi tahrirda qabul qilinishining muhim asoslaridan biri shunda ediki, o‘simliklar karantini sohasidagi boshqaruv tizimida ham jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Mazkur sohaga alohida e’tibor 26qaratilib, Prezidentimizning maxsus Farmoni va ikkita qarori qabul qilindi. Ular asosida, muqaddam Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tizimiga kiruvchi O‘simliklar karantini davlat inspeksiyasining tashkiliy-huquqiy maqomi yanada kuchaytirilib, Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o‘tkazildi. Qonun asosida yangi tashkil etilgan inspeksiyaning tizimi, huquq va vakolatlari aniq belgilandi.Yangi tahrirdagi Qonunda o‘simliklar karantini davlat inspeksiyasi mas’ul xodimlarining lavozimlarini aniq belgilab berish, shuningdek, xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirishda o‘simliklar va o‘simlik mahsulotlari bilan savdo aloqalarini yo‘lga qo‘yishda fitosanitar xavfsizlikni ta’minlash, import va eksport bilan shug‘ullanadigan tadbirkorlik subyektlari amal qilishi kerak bo‘lgan zararli o‘simlik kasalliklari, hasharotlar va begona o‘tlar kirib kelishining oldini olish bo‘yicha aniq normalar belgilangan. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti bilan shug‘ullanadigan tadbirkorlarga qulaylik yaratish maqsadida Qonunning 30-moddasiga asosan, avvalgi qonundagi o‘simliklar karantini davlat xizmati organlarini yuk jo‘natilishi kutilayotgan kundan oldin xabar qilish muddati 30 kundan 10 kunga, eksport qilinayotgan mahsulotni tekshiruv ko‘rigidan o‘tkazish uchun taqdim qilish muddati 15 kundan 3 kunga qisqartirildi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining joriy yilning 12 aprel sanasida “Meva-sabzavot, kartoshka va poliz mahsulotlarini xarid qilish va ulardan foydalanish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ- 2520-sonli Qarori qabul qilindi.Ushbu Qarorga binoan mamlakatimizga qayta ishlash korxonalarini xom ashyo bilan muntazam ta’minlash, ishchi iste’mol bozorini yil davomida sabzavotlar, kartoshka, meva va poliz mahsulotlari bilan barqaror to‘ldirish, shuningdek, tashqi bozorlarda xaridorgir va raqobatbardosh bo‘lgan ho‘l meva va qayta ishlangan meva-sabzavot mahsulotlarini eksport qilish hajmini ko‘paytirish va turlarini kengaytirish uchun ularni yetishtirish, ishlab chiqarish va xarid qilish bo‘yicha yagona tizim shakillantirildi.Shu bilan bir qatorda Respublikamizning barcha viloyatlarida ho‘l meva-sabzavot, kartoshka, poliz mahsulotlari va uzum mahsulotlarini yetishtirish hamda nes- nobud qilmasdan qayta ishlash muhim vazifa qilib belgilab berildi. Qashqadaryo 27viloyatida ho‘l meva-sabzavot, kartoshka, poliz mahsulotlari va uzum mahsulotlarini yetishtirishga iqtisoslashtirilgan 6 ta tumandagi fermer va dexqon xo‘jaliklari tomonidan yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksportga chiqarishga ko‘maklashishi uchun ja’mi 32 ta korxona, fermer va dexqon xo‘jaliklari faoliyat yuritmoqda. Eksportga mo‘ljallangan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini belgilangan tartibda, tezkor ravishda sertifikatlashtirish ishlarini o‘z vaqtida olib borish maqsadida Qashqadaryo standartlashtirish va metrologiya boshqarmasi, Qashqadaryo sinov va sertifikatlashtirish markazi davlat korxonalari tomonidan Qashqadaryo viloyat o‘simlik karantini davlat inspeksiyalari hamkorlikda chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqildi. “O‘zstandart” agentligining Mahsulotlarni eksport qilishga ko‘maklashish byurosi tomonidan quyidagi maslahat va xizmatlar bepul ko‘rsatiladi: -eksportga mo‘ljallangan mahsulot ishlab chiqaruvchilarga standartlar, sertifikatlash, yorliqlash, o‘rash va boshqa parametrlar yuzasidan xalqaro va mamlakatlararo talablar bo‘yicha bepul maslahat xizmatlari ko‘rsatish; -mahsulotlarni xorijiy bozorlarga kiritish bo‘yicha axborot-maslahat yordami ko‘rsatish. O‘zbekiston Qishloq xo‘jaligi vazirligi ma’lumotiga ko‘ra, 2000 yildan buyon mamlakatimizning agrar sektori har yili 6,6 foiz o‘sishni tashkil etgan holda barqaror rivojlanmoqda. Bu dunyo bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkich – 2,8 foizdan bir necha baravar yuqori, deb xabar bermoqda. Hozirgi vaqtda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgani tufayli ushbu soha misli ko‘rilmagan darajada rivojlanmoqda. Eksport hajmi va geografiyasi faol ravishda kengayib bormoqda. O‘zbekistonda 2021 yilga kelib jahon bozoriga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti hajmini 5 milliard dollarga yetkazish rejalashtirilgan. Mamlakatimizning xorijdagi diplomatik vakolatxonalari o‘zbekistonlik agrar kompaniyalarga chet el investitsiyalari va savdo sheriklarini topishda, mahalliy mahsulotlarni boshqa davlatlar bozorlarida ilgari surishda ko‘maklashmoqda. O‘zbekistonning Buyuk Britaniyadagi elchixonasi yordami bilan Samarqand 28viloyatidagi O‘zbekistonning «GardenCells» kompaniyasi bilan Britaniyaning "Vita Plus Ltd" kompaniyasi o‘rtasida quruq mevalarni yetkazib berish bo‘yicha qiymati 500 ming AQSh dollariga teng shartnoma imzolandi. «Garden sels» kompaniyamiz 2017 yil tashkil topgan bo‘lib, asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti bilan shug‘ullanadi, – deydi «GardenCells» kompaniyasi menejeri Mirzohid Niyozov. – Hozirgi kunda 30 dan ortiq davlatga O‘zbekistonda yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chet ellik hamkorlarimizga yetkazib bermoqdamiz. Bugungi kunda, asosan, MDH, AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya, Chexiya kabi davlatlarga mahsulotlar eksportini amalga oshirib kelyapmiz. 2020 yil yanvar oyida Buyuk Britaniyaning “Vita Plus Ltd” korxonasi bilan tuzilgan shartnomaga asosan, ushbu davlatga 15 tonna bodom, mayiz hamda yeryong‘oq mahsulotini yetkazib berish jarayoni amalga oshirilmoqda. Ushbu korxona keyinchalik ham biz bilan ish olib borish rejasini taqdim etdi va taklifni mamnuniyat bilan qabul qildik.Hamkorlikni kengaytirish uchun barcha imkoniyatlardan unumli foydalangan holda ilk jo‘natmani yuborish arafasidamiz. Hozirgi kunda mahsulotni qadoqlash ishi amalga oshirilmoqda, o‘ylaymanki tez kunda ushbu mahsulotlar britaniyalik hamkorlarimizga yetkaziladi. Qayd etish joiz, 19 avgust kuni qiymati 40 ming dollar bo‘lgan mayiz, bodom, tuzlangan no‘xat va jiydadan iborat birinchi jo‘natma yuborildi.Yetishtirilgan barcha mahsulotlar savdo va karantin talablariga muvofiq, qadoqlanib, Buyuk Britaniyaga jo‘natiladi. Belgilangan yukning manzilga yetib borish muddati 3-4 haftani tashki qiladi. Bundan ko rinib turibdiki qishloq xo jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlashʻ ʻ hamda ularni eksport qilish orqali juda katta natijalarga erishish mumkin bo ladi. Chet elga asosan meva poliz ekinlari, sabzavotlar, uzum , va boshqa ʻ ko plab yurtimiz qishloq xo jaligi mahsulotlari eksport qilinmoqda. ʻ ʻ Xulosa 29Xulosa qilib shuni aytish mumkinki Qishloq xo jaligi - moddiy ishlab chiqarishʻ ning asosiy tarmoqlaridan biri. Dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari olish uchun ekinlar ekish va chorva mollarini ko paytirish bilan shug ullanadi, aholini ʻ ʻ oziq-ovqat mahsulotlari va xalq xo jaligining bir qancha tarmoqlarini xom ashyo ʻ bilan ta minlaydi. Qishloq xo jaligi o simlik va hayvon mahsulotlarini dastlabki ʼ ʻ ʻ qayta ishlashning turli tarmoqlarini ham o z ichiga oladi. Moddiy ishlab ʻ chiqarishning boshqa jami sohalaridan farq qilgan holda Qishloq xo jaligi juda ʻ katta may-donlarda va hududiy xilma xil sharoitlarda olib boriladi. Unda yer (asosiy ishlab chiqarish vositasi), yorug lik, issiqlik, suv va tirik organizmlar — ʻ o simlik va hayvonlardan foydalaniladi. Qishloq xo jaligining ishlab chiqarish ʻ ʻ davri ish davri bilan mos tushmaydi. Qx.ning asosiy tarmoqlari — dehqonchilik va chorvachilik. Ular ham o z navbatida bir qadar kichikroq tarmoqlarga ʻ bo linadi (dehqonchilikda — dalachilik, sabzavotchilik, polizchilik, ʻ bog dorchilik, o rmon xo jaligi va boshqa; chorvachilikda — qoramolchilik, ʻ ʻ ʻ qo ychilik, yilqichilik, cho chqachilik, parrandachilik, asalarichilik, pillachilik ʻ ʻ va boshqalar); O z navbatida, dehqonchilik va chorvachilik tarmoklari ʻ ekiladigan ekinlar (g allachilik, sholikorlik, paxtachilik) va chorva mollari ʻ turlari (qoramol, qo y, ot, tuya) bo yicha guruhlanadi. Qishloq xo jaligi — inson ʻ ʻ ʻ xo jalik faoliyatining dastlabki turlaridan biri. Uning kelib chiqishi tosh davri ʻ oxiriga borib taqaladi. Bu davrda inson xo jalik va boshqa ehtiyojlarini ʻ qondirish uchun yerni oddiy qurollar bilan ishlagan, ba zi xayvonlarni ʼ xonakilashtira boshlagan. Asrlar davomida turli sharoitlar ta sirila dehqonchilik ʼ tizimi o zgargan va takomillashgan; hayvonlarning foydali xususiyatlari ʻ parvarishlangan, ko plab zotlari yetishtirilgan. Har bir istalgan mamlakatni ʻ ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun eng avvalo qishloq xo jaligining o rni va ʻ ʻ ahamiyati katta bo lib qishloq xo jaligini rivojlantirish hamda uning eksport ʻ ʻ salohiyatini oshirish orqali kattagina natijalarga erishish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar 301) http://elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kurs-ishi/item/ 13800-o-zbekistonning-xo-jaligiga-umumiy-ta-rif. 2) https://www.coursehero.com/file/p72s2gfg/Ayrim-olingan-qishloq-xojaligi- mahsulotlari-yetishtirish-hajmi-hosildorlik/ internet sayti ma lumotlari. ʼ 3) https://azkurs.org/qishloq-xojaligida-ishlab-chiqarishni-joylashtirish-va- ixtisos.html internet sayti ma lumotlari. ʼ 4) https://www.jardineriaon.com/uz/intensiv-qishloq-xo%27jaligi.html/amp? msclkid=360bebf9a91a11ecb92bfd8f54ee8892 5) https://azkurs.org/termiz-davlat-universiteti-geografiya-kafedrasi-markaziy- osiyo.html?page=7 internet sayti. 6) https://xs.uz/uz/post/ozbekistonda-qishloq-khozhaligini-rivozhlantirish- strategiyasi-iqtisodiyotimiz-drajveri-khalqimiz-turmush-farovonligini- taminlovchi-yangi-bosqichdir. 7) https://www.uzavtoyul.uz/uz/post/qishloq-xojaligidagi-islohotlarning-yangi- bosqichi-belgilandi.html. 8) https://yuz.uz/uz/news/qishloq-xojaligini-rivojlantirishda-qanday- muammolar-bor. 9) https://www.uzanalytics.com/iqtisodiet/5585/ internet sayti. ILOVALAR. 31 32 33 34Mundarija Kirish..................4 I.Bob. O zbekistonda qishloq xo jaligini mintaqaviy rivojlantirish. ʻ ʻ 1.1. O zbekistonda qishloq xo jaligining rivojlanishi...................10 ʻ ʻ 1.2. O zbekistonda qishloq xo jaligi tarmoqlarini joylashtirish(xududlarni ʻ ʻ qishloq xo jaligi tarmoqlariga ixtisoslashuvi) .....................15 ʻ 1.3. Qishloq xo jaligining intensiv tarmoqlari.....................18 ʻ II. Bob. O zbekiston qishloq xo jaligining rivojlanish istiqbollari. ʻ ʻ 2.1. Qishloq xo jaligini rivojlanish istiqbollari.............20 ʻ 2.2. Qishloq xo jaligini rivojlantirishdagi muammolar................23 ʻ 2.3. Qishloq xo jaligining eksportbop mahsulotlari.................31 ʻ Xulosa...............32 Foydalanilgan adabiyotlar.................33 Ilovalar...............36

Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligini mintaqaviy joylashish xususiyatlari va rivojlanish istiqbollari

Sotib olish