O‘zbekiston Respubikasida naqd pulsiz to‘lov tizimlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	288.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arslonbek Sulaymanov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2024

22 Sotish

O‘zbekiston Respubikasida naqd pulsiz to‘lov tizimlari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………3
ASOSIY QISM.
I BOB. NAQD PULSIZ TO‘LOV TIZIMINING UMUMIY NAZARIY
ASOSLARI
1.1 Naqd pulsiz to‘lov tushunchasi va mohiyati ……………………………………
6
1.2 Dunyo tajribasida naqd pulsiz to‘lov tizimi
…………………………………...17
1.3 Naqd pulsiz to‘lov vositalari
………………………………………………….23
II BOB. O‘ZBEKISTONDA NAQD PULSIZ TO‘LOV TIZIMINING
RIVOJLANISHI
2.1 Naqd pulsiz to‘lovlarning huquqiy va me’yoriy hujjatlar tahlili ………………
27
2.2 Bank tizimida naqd pulsiz to‘lov tizimi va onlayn xizmatlar ahamiyati ………
30
2.3Naqd pulsiz to‘lovlarning ijtimoiy va iqtisodiy afzalliklari.Texnik va
infratuzilmaviy muammolar ………………………………………………………
34
XULOSA …………………………………………………………………………
39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
……………………………………….. 40

KIRISH
O'zbekiston Respublikasining iqtisodiy rivojlanishi va moliyaviy tizimini
modernizatsiya qilishga qaratilgan yangiliklar naqd pulsiz to'lov tizimining
rivojlanishida muhim o'rin tutmoqda. Bu borada, 2030-yilgacha bo'lgan
“Harakatlar strategiyasi” mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishini
ta'minlashga, shuningdek, bank va moliya tizimlarining samaradorligini oshirishga
qaratilgan tashabbuslarni o'z ichiga oladi. "O‘zbekiston-2030" strategiyasi
O'zbekistonning raqamli iqtisodiyotga o'tishdagi ustuvor yo'nalishlarini belgilab
beradi 1
2024-yil 20-noyabrda Prezident Shavkat Mirziyoyev ishtirokida Oliy Majlis
Qonunchilik palatasining majlisi bo‘lib o‘tdi. Davlat rahbari hukumat faoliyatining
eng muhim yo‘nalishlarini belgilab berdi.
Avvalo, makroiqtisodiy muvozanatni saqlab, kelgusi besh yilda iqtisodiy
o‘sish sur’atini 6-7 foiz atrofida ta’minlash zarur. Bunda inflatsiya darajasi 5-6
foiz, budjet taqchilligi 3 foiz doirasida bo‘lishiga erishish, yillik kreditlash hajmini
30 milliard dollarga olib chiqish asosiy vazifa bo‘ladi.Ushbu davrda hukumat
kamida 100 milliard dollarlik xorijiy investitsiyalarni o‘zlashtirishga hamda yillik
eksport hajmini 45 milliard dollarga olib chiqib, unda tayyor mahsulotlar ulushini
50 foizga yetkazishga erishishi lozimligi ta’kidlandi.
1
O ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 11.09.2023 yildagi PF-158-son
3

Xorijiy turistlar oqimini 5 yilda 15 million nafarga, turizm xizmatlari
eksportini 5 milliard dollarga olib chiqish uchun barcha imkoniyatlar borligi
ko‘rsatib o‘tildi.
Shu bilan birga norasmiy iqtisodiyotni “soyadan chiqarish”da raqamli
texnologiyalarni tayanch vositaga aylantirish lozim. Xususan, kelgusi yilda naqd
pulsiz hisob-kitoblarni yanada rag‘batlantirib, onlayn to‘lovlar ulushini 60 foizga
yetkazish muhim vazifa bo‘ladi.
Jahon savdo tashkiloti bilan hamkorlik doirasida asosiy chora-tadbirlar
amalga oshirilgani va yaqin yillarda ushbu tashkilotga albatta a’zo bo‘lib
kirishimiz ta’kidlandi.
Bu kurs ishida, naqd pulsiz to'lov tizimining O'zbekistonda qanday
rivojlanayotganini, shuningdek, naqd pulsiz to'lov tizimining xalqaro tajribalari,
zamonaviy texnologiyalar va moliya sektori yordami bilan qanday rivojlanayotgani
tahlil qilinadi.O'zbekistonning bank tizimiga modernizatsiya kiritish, raqamli to'lov
tizimlarini joriy etish va ularni yanada kengaytirish uchun amalga oshirilayotgan
chora-tadbirlar, jamiyatda moliyaviy inkluziyani ta'minlashga, iqtisodiy
barqarorlikni mustahkamlashga yordam beradi. Shavkat Mirziyoyevning
aytganidek: "Biz raqamli texnologiyalarni mamlakat iqtisodiyotiga kiritish orqali,
barcha sohalarda samaradorlikni oshirishni maqsad qilganmiz".Bu esa naqd pulsiz
to'lov tizimining ahamiyatini yana bir bor ko'rsatadi.
Kurs ishida naqd pulsiz to'lov tizimining rivojlanishining iqtisodiy va
ijtimoiy sohalardagi tendensiyalari, hamda bu tizimni muvaffaqiyatli joriy etishda
to'liq qo'llab-quvvatlash zarurligi ko'rib chiqiladi.
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi zamonaviy dunyoda raqamli
texnologiyalari shiddat bilan rivolanib bormoqda.Innovatsion texnika va
texnologiyalar rivojlanishi inson omilini kamaytirib, iqtisodiy o’sishga olib
kelyapti.Biz buni deyarli barcha sohalarda ko’rishimiz mumkin. Shu bilan bir
qatorda banklarda va umumiy savdo tizimida zamonaviy texnologiyalar joriy
etilib, mijozlar uchun qulayliklar yaratilmoqda.Tijorat banklarida har kuni yuzlab
korxonalar to’lovlarni amalga oshiradi. Bu to’lovlar naqd yoki naqdsiz ko’rinishda
4

amalga oshiriladi.Hozirda banklarda naqdsiz, elektron to’lov tizimimining
salmog’i naqd puldan yuqoridir.
Kurs ishining maqsadi. O‘zbekistonda naqd pulsiz to‘lov tizimi va uning
elementlarini o‘rganish. Elektron to‘lov tizimining afzalliklarini ko‘rib
chiqish.Plastik kartochkalar tizimini va ularning qulayliklarini yoritish.O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan Naqd pulsiz hisob-kitoblar boyicha
amalga oshirlayotgan islohotlarni tahlil qilish.Tijorat banlklaridagi tolov tizimlari
va ular bilan amalga oshirilayotgan operatsiyalar, ularning kamchiliklari va
afzalliklari haqida umumiy nazariy bililmga ega bo‘lish.
Kurs ishining vazifasi. Tijorat banklarda quyidagi jarayonlar hozirda asosiy
va dolzarb vazifalar bo‘lib kun tartibida domiy masalar sifatida qaralmoda:
Naqd pulsiz hisob-kitoblarda innovatsion texnikalarni keng tatbiq etish,
mijozlar uchun ishonchli va xavfsiz to‘lov tizimini yaratish.
Aholining ehtiyojlaridagi xizmatlar uchun bank kafilligida xavfsiz
to‘lovlar amalga oshirish tizimini soddalashtirish
Elektron to‘lov tizimini keng tatbiq etish va joriy etish.
Bu jarayonlarda amalga oshirilayotgan chora tadbirlarni tahlil qilish va takliflar
berish kurs ishi mavzusining vazifalari hisoblanadi.
Mavzuning predmeti. O‘zbekiston Respublikasidagi naqd pulsiz to‘lov
tizimlari va ularning iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni, shuningdek, jamiyatda naqd
pulsiz to‘lovlar jarayonining qanday amalga oshirilishi, texnologik va huquqiy
asoslari.
Mavzunig obyekti. Naqd pulsiz to‘lov tizimlarining o‘ziga xos
xususiyatlari, funksiyalari, muammolari va ularning O‘zbekiston
iqtisodiyotiga, moliyaviy sektorga hamda aholi farovonligiga ta’siri. Kurs ishida
naqd pulsiz to‘lov tizimlarining huquqiy, texnologik va ijtimoiy jihatlari, ularga
doir yangi qonunchilik va innovatsiyalarni tahlil qilish hamda amaliy va nazariy
jihatdan o‘rganish ko‘zda tutiladi.
5

I BOB. NAQD PULSIZ TO‘LOV TIZIMINING UMUMIY NAZARIY
ASOSLARI
1.1 Naqd pulsiz to‘lov tushunchasi va mohiyati
1871 yilni elektron to'lov tizimlarining tug'ilgan yili deb hisoblash mumkin.
Aynan o'sha paytda taniqli Western Union kompaniyasi dunyoda birinchi elektron
pul o'tkazmasini amalga oshirdi. Albatta, uni elektron deb atashning iloji yo'q,
chunki u telegraf xabarlari orqali amalga oshirildi. O'shandan beri Western Union
o'z ixtirosidan muvaffaqiyatli foydalanmoqda. Ammo nafaqat ushbu kompaniya
pul aylanmasining ushbu turini qabul qildi.
1980 yilda Gollandiya kompaniyasi modernizatsiya qilingan tizimdan
foydalandi, uning maqsadi ishonchli va tezkor to'lov tizimini yaratish edi. Bunday
ishonchlilikka qarz majburiyatlarini bajaruvchi kompaniya erishdi. Ushbu
kompaniya eCash deb nomlangan, uning asoschisi Western Union tizimini
modernizatsiya qilgan gollandiyalik tahlilchi Devid Chaum edi.
Elektron to'lov tizimlarida birinchi va eng qadimgi hisoblangan ushbu
kompaniyalardan biri E-Gold. Elektron pul ishlarida yurishni boshlaganida, u
baland ovoz bilan va muvaffaqiyatli ravishda bankrotlikka uchradi va uning
rahbariyati firibgarlikda ayblandi. 1998 yilda elektron to'lov tizimlari Rossiyada
birinchi marta paydo bo'ldi. Rossiyada EPT ni naqd pul bilan taqdim etadi. Ushbu
6

elektron tizim Rossiyaning uchta kompaniyasi: Tavrichesky Bank, ALKOR
kompaniyasi va Aerokosmik jihozlar korporatsiyasining qo'shma loyihasi sifatida
boshlandi.
1999 yilda, allaqachon elektron to'lov tizimlari bozorida ustun bo'lgan
mashhur WebMoney paydo bo'ldi. 2002 yil EPTning rivojlanishi uchun juda
muhim yil bo'ldi, chunki bu yil RUpay tizimini yaratish to'g'risida shartnoma
imzolandi. Muhimi shundaki, shartnoma Rossiya va Ukraina dasturchilari o'rtasida
tuzilgan. Bugungi kunda elektron to'lov tizimlarini rivojlantirish uchun asosiy
vosita aloqa sohasini rivojlantirish: Internet texnologiyalari, mobil aloqa hizmatlari
va banklarning ishi hisoblanadi.
To'lov tizimi bu moliyaviy sheriklar: banklar, muassasalar, do'konlar va
boshqalar o'rtasidagi bitimlar va hisob-kitoblarni almashish tizimidir. Keng
ma'noda, bu xaridor va sotuvchi o'rtasidagi vositachilar. To'lov tizimining
funktsiyalari bank kartalari yordamida pul mablag'larining barqaror aylanishidan
iborat. Plastik karta bilan to'lovni amalga oshirayotganda, maxsus terminal
xaridorning pul mablag'larini o'z bankiga o'tkazish to'g'risida so'rov yuboradi va u
erdan kerakli miqdorni sotuvchining hisobiga o'tkazadi. Barcha hisobkitoblar real
vaqt rejimida amalga oshiriladi va 10 soniyadan oshmaydi. Davlat ichida, kredit
muassasasi ichida va davlatlar o'rtasidagi pul muomalasini boshqaruvchi ko'plab
to'lov tizimlari mavjud. Internet orqali to'lovlarni amalga oshirish uchun elektron
to'lov tizimlari ham mavjud. Xalqaro to'lov tizimlari barcha mamlakatlardagi
moliyaviy aylanmalarga kirishni ta'minlaydi, bu sizga hududlar va hududlarni
hisobga olmagan holda xaridlar va hizmatlar uchun haq to'lashga imkon beradi. Bu
to'lov tizimining eng xavfsiz turi. Eng zamonaviy kompyuter texnologiyalari
doimiy ravishda yangilanib turadigan va firibgar hujumlarga qarshi turishga
yordam beradigan va shaxsiy ma'lumotlar xavfsizligining yuqori darajasini
ta'minlaydigan xalqaro tizimlarga hizmat ko'rsatish uchun ishlatiladi.
Mamlakatimizda eng mashhurlari Visa yoki MasterCard. Asosiy global tizimlar,
shuningdek, American Express, Diners Club va JCB. Viza Viza to'lov tizimi
Amerikada o'tgan asrning 60-yillarida paydo bo'lgan. Shu sababli, Visa to'lov
7

tizimining o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, u dollar valyutasidagi
operatsiyalarga yo'naltirilgan. To'rt turdagi kartalar mavjud - debet kartalari, kredit
kartalari, to'lov kartalari va oldindan to'langan kartalar, ular birbiridan
zaryadlashda farq qiladi. Bu dunyodagi eng mashhur plastik kartalar turlaridan biri.
Maxsus kod - egasining shaxsini tasdiqlovchi pin kod yordamida xaridlarni amalga
oshirish, pulni olish va hisobni to'ldirish mumkin. Shuningdek, kartalar
shaxsiylashtirilishi va Internetda xavfsiz xarid qilish uchun maxsus raqamli
kodlarga ega bo'lishi mumkin.
Mastercard.MasterCard tizimi ham Amerika kompaniyasidir, ammo uning
yordami bilan operatsiyalar evrodagi asosiy valyuta ishtirokida amalga oshiriladi.
Oddiy xaridor uchun bu unchalik katta farq qilmaydi, lekin agar siz kartani chet
elda xarid qilishda foydalansangiz, to'lov tizimi barcha summalarni avval asosiy
valyutaga, so'ngra sotib olish valyutasiga qayta hisoblab chiqishini unutmasligingiz
kerak, bu esa komissiya miqdoriga ta'sir qilishi mumkin. . Ma'lum bir
cheklovgacha bo'lgan MasterCard-ni sotib olish pin kodini ishlatmasdan amalga
oshiriladi. Bu uni firibgar firibgarlarga nisbatan ko'proq zaiflashtiradi. MasterCard
kartalari ro'yxatdan o'tgan va anonim, kabartmalı va silliq bo'lishi mumkin. To'lov
tizimlari "To'lov markazi" va "Corn" kartasi kabi yirik bank gigantlari bilan ham,
nobank kredit tashkilotlari bilan ham hamkorlik qiladi.
Tarmoq ichidagi pul oqimlarini o'tkazish uchun yaratilgan to'lov tizimlari
maxsus texnologiyalarning an'anaviy tizimlaridan farq qiladi. Ikkala xalqaro to'lov
tizimlarining haqiqiy kartalariga bog'langan to'lov tizimlari va virtual kartalardan
foydalanadigan tizimlar mavjud. Onlayn tizimlarning ishlash printsipi
odatdagilarga o'xshaydi - har bir ro'yxatdan o'tgan foydalanuvchi hisob oladi -
mablag'ni saqlash yoki xaridlarni to'lash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan
elektron hamyon. Elektron hamyonni tarmoqdagi to'lovlar uchun ham, boshqa
foydalanuvchilarning pul mablag'larini olish uchun ham ishlatishingiz mumkin -
hozirda ko'plab kredit kartalarini bermasdan va darhol mijozning elektron
hamyoniga kredit beradi. Elektron to'lov tizimlarisiz, SMS kreditlari yoki boshqa
onlayn kreditlardan foydalanib bo'lmaydi. Ro'yxatdan o'tish va foydalanish
8

jarayoni juda oddiy bo'lgani sababli, elektron to'lov tizimlarini xavfsiz mahsulotlar
deb hisoblash qiyin - hisob raqami va parolni bilish, har qanday foydalanuvchi
boshqa odamlarning moliyaviy manbalari va shaxsiy ma'lumotlarini o'zlashtirishi
mumkin. Eng mashhur mahalliy onlayn tizimlar - WebMoney, Yandex.Money va
Qiwi. Yaqinda vkontakte ijtimoiy tarmog'ida yangilik bor edi. Saytda va uyali
aloqa hizmatlarida xaridlarni to'lash yoshlar orasida mashhur bo'lishi kutilayotgan
VK Pay orqali osonlashdi. Va dunyoda eng keng tarqalgan PayPal tizimi, ammo
MDH mamlakatlari uchun uning funksiyalari cheklangan. Mobil texnologiyalar va
to'lov tizimlari odamlarni qog'oz ishidan ozod qiladi va moliyaviy resurslarning
aylanishi va hisobini osonlashtiradi. Plastik karta zamonaviy hayotning ajralmas
qismiga aylandi va qog'oz pullardan foydalanish tobora ommalashib bormoqda.
To'lov tizimini tanlash foydalanuvchining ehtiyojlariga asoslanishi kerak, aks
holda siz ko'proq komissiyalarga pul sarflaysiz va mahsulotning barcha
funksiyalaridan foydalana olmaysiz.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning mazmuni va mohiyati Hozirgi vaqtda bozor
iqtisodiyoti sharoitida pul aylanishining 80-85 foizini naqd pul ishlatmasdan, naqd
pulli hisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. Naqd pulsiz hisob -kitoblar
deganda, korxona va tashkilotlarning tovar ayirboshlash, xizmat ko'rsatish va
tovarsiz operatsiyalar bo'yicha bir-biriga bo'lgan talab va majburiyatlarni naqd pul
ishlatmasdan pul mablag'arini bir hisobvaraqdan ikkinchi hisob varaqga o'tkazish
orqali amalga oshirilishi tushuniladi. Naqd pulsiz pul aylanishi yalpi ijtimoiy
mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida sodir bo'ladigan munosabatlarini o'zida aks
ettirishiga ko'ra ikki qismga bo'linadi: 1. Tovar operatsiyalari bo'yicha pul
aylanishi. 2. Moliyaviy majburiyatlar bo'yicha pul aylanishi.
Birinchi guruhga tovarlarni sotish, xizmatlar ko'rsatish va kapital qurilish
jarayonidagi hisob-kitoblarni aks ettiruvchi pul aylanishi kiradi. Ikkinchi,
moliyaviy majburiyatlar, guruhigaesa byudjetga to'lovlar, ya'ni foydadan
to'lanadigan soliq, qo'shilgan qiymat solig'i va boshqa majburiy to'lovlar ham da
byudjetdan tashqari fondlar, bank ssudalarini qaytarilishi, kredit uchun foizlarning
to'lanishi, sug'urta kompaniyalari bilan hisob-kitoblar kiradi. Naqd pulsiz aylanish
9

pulli munosabatlar ishtirokchilarining joylashuviga qarab bir shahar ichidagi va
shaharlararo pul aylanishiga bo'linadi. Bir shahar ichidagi pul aylanishi bir hisob
markaziga qarashli banklar o'rtasidagi hisob-kitoblar majmuini bildiradi.
Shaharlararo pul aylanishi esa turli hisob markazlariga qarashli banklar o'rtasida
amalga oshiriladigan hisob-kitoblar yig'indisidir. Lekin respublikamizda bank
tizimining rivojlanishi, «elektron to'lovlar» tizimiga o'tish asosida hisob-
kitoblarning tezligi va sifatining oshishi natijasida hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi
subektlarning joylashuviga qarab ikkiga bo'lish maqsadga muvofiq bo'lmay qoldi.
Chunki hisob-kitoblarda qatnashuvchi subektlar qaysi hududda joylashganidan
qat'iy nazar, to'lovlar bir necha soatda, hattoki bir necha daqiqada o'tkaziladi. Naqd
pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etishda bir qator tamoyillarga asoslaniladi. Bu
tamoyillar quyidagilardir: 1.Har bir xo'jalik subekti o'z pul mablag'arini banklarda
ochilgan depozit hisobvaraqlarda saqlashlari lozim. Korxona va tashkilotlar o'zaro
hisob-kitoblarini bevosita bankdagi hisobvaraqlar orqali amalga oshirishlari shart.
Qaysi bankda hisob-varaq ochishni mijozlarning o'zlari tanlaydilar. 2.Hisob-
kitoblar to'lovchining roziligi bilan yoki uning topshirig'iga asosan depozit
hisobvaraqdagi mablag' evaziga amalga oshiriladi. Korxona bank kreditidan
foydalanish huquqiga ega bo'lsa, to'lovlar bank krediti hisobidan ham amalga
oshirilishi mumkin. 3.To'lovlar belgilangan to'lovlar ketma-ketligi asosida
bajariladi. 4.Xo'jalik yurituvchi subektlar hisob-kitob shakllarini mustaqil
tanlashlari va uni shartnoma orqali mustahkamlab qo'yishlari mumkin. 5.Tovar
etkazib beruvchi korxona xisobvaraqaga pul mablag'ari m azkur mablag'arining
mol sotib oluvchi korxona xisobvaraqadan o'chirilgandan so'ng o'tkazib beriladi.
6.To'lovni kafolatlash maqsadida, etkazib berilishi lozim bo'lgan tovar yoki
ko'rsatilishi lozim bo'lgan xizmat qiymatining 15 foizi oldindan to'langandan
so'nggina tovarlar jo'natiladi yoki xizmatlar ko'rsatiladi. Hisob-kitoblarni amalga
oshirishda yuqorida sanab o'tilgan tamoyillarga amal qilinmas ekan, bu hisob-kitob
munosabatlarida qatnashuvchi tom onlam ing moliyaviy holatiga salbiy ta'sir
ko'rsatadi. Hozirgi kunda O'zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-
kitoblar O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2020 yil 15
10

fevraldagi 3/12-son qarori bilan tasdiqlangan "O'zbekiston Respublikasida naqd
pulsiz hisob-kitoblar to'g'risida"gi Nizom (3229-sonli) asosida olib boriladi.
Mulkchlik shakllarning xilma-xilligi sharoitida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning
faoliyati tovar-pul munosabatlari rivojlanish sharoitlarida naqd pulsiz hisob-kitob
qoidalari xo'jalik organlari tomonidan hisob-kitob shakllarini erkin tanlash
prinsiplaridan kelib chiqadi va ular shartnomalarda mustahkamlanadi. Xo'jalik
organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmaydi. Nizomga asosan
naqd pulsiz hisob-kitoblar qonunda ko'zda tutilgan va O'zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan qabul qilingan quyidagi shakllar orqali amalga
oshiriladi: — to'lov topshiriqnomalari; — inkasso; — akkreditivlar; — tijorat
banklarining hisob-kitob cheklari; — plastik kartalar; — memorial orderlar;
Yuqorida sanab o'tilgan hisob-kitob shakllari orqali operatsiyalar quyidagi hujjatlar
asosida amalga oshiriladi: — to'lov topshiriqnomasi; — to'lov talabnomasi; —
inkasso topshiriqnomasi; — akkreditivga ariza; — tijorat banklarining hisob-kitob
cheklari; — plastik kartalar; — memorial orderlar. 2
To'lovchi va mablag' oluvchi orasidagi hisob-kitoblar shakli shartnoma
asosida belgilanadi. Hisob-kitob shakllari deyilganda, huquqiy me'yorlarda ko'zda
tutilgan, hisob-kitob hujjatining turi, hujjatlar aylanish tartibi, mablag'larni mol
sotuvchi korxona hisobvarag'iga o'tkazish va yozish usuli bilan bir-biridan farq
qiluvchi hisob-kitob turlari tushuniladi. Hisob-kitoblarning alohida shakllarining
mazmuni, ular bo'yicha hujjatlar aylanishini va operatsiyalar hisobi hamda
rasmiylashtirilishini alohida ko'rib chiqamiz. 6.2. To'lov topshiriqnomalari
bo'yicha hisob-kitoblar hisobi va ularni rasmiylashtirish tartibi To'lov
topshiriqnomasi - bu to'lovchi korxonaning uning bankdagi depozit
hisobvarag'idan pul mablag'arining ma'lum bir summasini boshqa mijozning
hisobvarag'iga o'tkazish haqida o'ziga xizmat ko'rsatuvchi bankka bergan
topshirig'idir. To'lov topshiriqnomasi 0505411002 shakldagi standart blankada
to'lovchi tomonidan rasmiylashtirilib bankka topshiriladi. To'lov topshiriqnomalari
2
"O'zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to'g'risida"gi Nizom
(3229-sonli)
11

orqali quyidagi to'lovlar amalga oshiriladi: — tovarlar va xizm atlar uchun hisob-
kitoblar; — notovar operatsiyalar bo'yicha hisob-kitoblar; — Markaziy bankning
me'yoriy hujjatlarida ko'zda tutilgan bo'lsa, bank ssudalari va unga qo'shilgan
foizlarni qoplash uchun mablag' o'ttkazish; — Hukumat qarorlari va bank
qoidalarida belgilangan hollardagi bank to'lovlari. To'lov topshiriqnomasi
rasmiylashtirilgan kun bankka taqdim etilishi lozim, ya'ni topshiriqnomaning
sanasi uni bankka taqdim etilgan kun bilan bir xil bo'lishi kerak, ular mos
kelmagan holda to'lov topshiriqnomasi ijro uchun qabul qilinmaydi. Lekin
budjetga va byudjetdan tashqari fondlar bo'yicha to'lovlar bundan mustasno. To'lov
topshiriqnomalarining bankka topshiradigan nusxalar soni to'lovchi va mablag'
oluvchilarning qaysi bankda joylashganligiga bog'liq. To'lovchi va mablag' oluvchi
korxonalar bir bank bo'limi xizmatidan foydalansalar, topshiriqnomalar bankka
uch nusxada taqdim etiladi. Topshiriqnoma nusxalarining har biri quyidagicha
ishlatiladi: — birinchi nusxato'lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas'ul
ijrochisi tomonidan imzo, to'lov amalga oshirilgan sana va qabul qilish sanasi
ko'rsatilgan,
bankning to'rtburchak muhrining izi tushirilgan holda kunlik hujjatlar
yig'masiga tikiladi; — ikkinchi nusxasito'lov oluvchining hisobvarag'iga ilova
sifatida mas'ul ijrochi tomonidan imzo, to'lov amalga oshirilgan sana, bankning
to'rtburchak muhr izi tushirilgan holda to'lovni oluvchi korxona vakiliga beriladi;
— uchinchi nusxaoperatsiya bajarilgan so'ng, bank bo'limining to'rtburchak
shtampi izi tushirilgan, mas'ul ijrochi tomonidan imzo, to'lovni amalga oshirish va
topshiriqnomani qabul qilish sanasi ko'rsatilgan holda to'lovchi korxona vakiliga
ularning depozit hisobvarag'idan ko'chirma bilan birgalikda beriladi. Lekin har
doim ham bir-biri bilan munosabatda bo'lgan xo'jalik yurituvchi subektlar bir bank
xizmatidan foydalanmaydilar, chunki hisob-kitoblar bir hudud tashqarisiga chiqishi
mumkin. To'lov topshirig'ida quyidagi rekvizitlar ko'rsatilishi lozim: a) to'lov
topshirig'ining nomi va raqami; b) to'lov topshirig'i to'ldirilgan sana, ya'ni kun, oy
va yil; v) to'lovchining nomi, to'lovchi bankining nomi va kodi; g) to'lovchining
hisobvaraq raqami va identifikasiya kodi; d) mablag'larni oluvchi korxona nomi,
12

unga xizmat ko'rsatuvchi bank nomi va kodi; e) mablag' oluvchining hisobvaraq
raqami; j) to'lovlarning summasi raqam va yozuvlarda ko'rsatiladi; z) to'lovning
maqsadi. To'lov topshirig'ining barcha rekvizitlari to'ldirilgandan so'ng,
topshiriqnomaning alohida ajratilgan pastki qismiga to'lovchi korxona rahbari va
bosh buxgalterining imzosi hamda muhr izi qo'yiladi. Ushbu muhr va imzolar
to'lov topshirig'ining faqat birinchi asl nusxasiga qo'yiladi.
Operatsion kun davomida bank tomonidan korxonalardan qabul qilingan
hujjatlar shu kunning o'zidayoq ijro qilinadi. Mas'ul ijrochi mijozlardan to'lov
topshirig'ini olgandan so'ng, to'lov topshirig'idan barcha rekvizitlarning to'liq va
to'g'ri rasmiylashtirilganligini tekshiradi. Bundan tashqari, to'lovchi korxonaning
depozit bo'yicha ochilgan hisobvarag'ida hujjatda ko'rsatilagan summani to'lashga
etarli pul mablag'lari borligini aniqlaydi. Agar to'lov topshirig'i to'g'ri va to'liq
rasmiylashtirilib, uni to'lashga etarli pul mablag'lari bo'lsa, mas'ul ijrochi
topshiriqnomadagi barcha ma'lumotlarni dasturiy yo'l bilan kompyuter orqali
bankning elektron to'lovlarini amalga oshiruvchi hisoblash markaziga o'tkazadi.
Ertasi kun ertalabdan kechikmagan muddatda bank balansi chiqarilgandan keyin
hujjatning birinchi nusxasi bankning kundalik yig'ma jildiga tikiladi va belgilangan
tartibda aval joriy arxivda saqlanadi, bir yil o'tgandan so'ng umumiy bank arxiviga
topshiriladi. To'lov topshiriqnomasining ikkinchi nusxasiesa mijozning
hisobvarag'idan ko'chirma bilan birgalikda operatsiyaalar o'tkazilganligini
tasdiqlovchi hujjat sifatida mijozga qaytarib beriladi. Ushbu bank operatsiyasi
bo'yicha quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: Debet - to'lovchining
«Talab qilinguncha saqlanadigan depozit» bo'yicha ochilgan hisobvaraq raqami.
Kredit - mablag' oluvchining «Talab qilinguncha saqlanadigan depozit» bo'yicha
ochilgan hisobvaraq raqami. Ushbu operatsiyani misolda ko'rib chiqamiz. Davlat
korxonasi xususiy korxonadan mahsulot sotib oldi. Davlat korxonasi sotib olingan
mahsulotning pulini to'lash uchun to'lov topshirig'i rasmiylashtirib o'ziga xizmat
ko'rsatuvchi bankka taqdim etdi.
Elektron to'lovlar tizimi orqali olingan elektron to'lov topshiriqnomalari
mablag'larini oluvchi bankda ikki nusxada qog'ozga chiqariladi.
13

Topshiriqnomaning birinchi nusxasibank mas'ul ijrochisining imzosi va bank
muhri qo'yilib, kunlik hujjatlar yig'ma jildiga tikiladi.
Hujjatlarda ko'rsatilishi lozim bo'lgan umumiy rekvizitlardan tashqari to'lov
talabnomasida quyidagilar ko'rsatilishi lozim: a) shartnoma sanasi va raqami; b)
mahsulotlarni yuklab jo'natish sanasi va tovar-transport yoki qabul qilish,
topshirish hujjatlari va transport turi, tovarlar pochta va telekomunikatsiya
agentligi orqali jo'natilganda esa — pochta kvitansiyalarining raqami. Agar
mahsulot uni sotib oluvchining transport vositasi bilan olib ketilsa, talabnomaning
alohida ajratilgan joyda yukni sotib oluvchining o'z transporti bilan olib chiqib
ketilgani hamda ishonchnomaning raqami ko'rsatiladi. Shunday hollar ham
bo'ladiki, mahsulot kontraktatsiya shartnomalari asosida realizatsiya qilinadi.
Kontraktatsiya shartnomalari bo'yicha mahsulot etkazib berishda to'lov
talabnomasining yuqori qismida ya'ni talabnoma deb yozilgan so'z yoniga
«Kontraktatsiya shartnomasi» deb ko'rsatilishi lozim. To'lov talabnomasi mahsulot
yuklab jo'natilgandan keyin shartnomada belgilangan muddatdan
kechiktirilmasdan bankka inkassoga topshiriladi. Mahsulot etkazib beruvchi bitta
operatsiya bo'yicha talabnomalarni inkasso uchun qayta taqdim qilish huquqiga
ega emas.
Ro'yxat to'lov talabnomalarining barcha rekvezitlarini o'z ichiga olgan holda
ikki nusxada to'ldiriladi. Ro'yxatning birinchi nusxasi korxonaning rahbari va bosh
buxgalteri tomonidan imzolanib muhrning izi bilan rasmiylashtirilishi lozim.
Ro'yxatning birinchi nusxasiqabul qilingan sana, mas'ul ijrochi imzosi
qo'yilgandan so'ng, bankning to'rtburchak muhr izi tushirilib bankda qoldiriladi.
Ro'yxatning ikkinchi nusxasiesa qabul qilingan sana, mas'ul ijrochi imzosi qo'yilib,
bankning to'rtburchak muhr izi tushirilib mahsulot etkazib beruvchiga qaytariladi.
To'lov talabnomalari 2 yoki 3 nusxada to'ldiriladi. Agar mahsulot etkazib beruvchi
va to'lovchi tomonlarga bitta bank bo'limi xizmat ko'rsatsa talabnoma 3 nusxada
taqdim etiladi. Bu holda to'lov talabnomalarning har bir nusxalari quyidagicha
ishlatiladi: — birinchi nusxato'lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas'ul
ijrochisi tomonidan imzo, to'lovni amalga oshirilgan sana, bankning to'rtburchak
14

muhr izi tushirilgan va qabul qilish sanasi ko'rsatilgan holda kunlik hujjatlar
yig'masiga tikiladi; — ikkinchi nusxasito'lovni oluvchining hisobvarag'iga ilova
sifatida mas'ul ijrochi tomonidan imzo, to'lov amalga oshirilgan sana, bankning
to'rtburchak muhr izi qo'yilgan va qabul qilingan sana ko'rsatilgan holda beriladi;
— uchinchi nusxaqabul qilish sanasi, to'lovni amalga oshirish sanasi, mas'ul
ijrochining imzosi va bank to'rtburchak muhr izi qo'yilgan holda to'lovchiga uning
hisob varag'idan ko'chirma bilan birgalikda beriladi. Agar to'lovchi va mahsulot
etkazib beruvchi bir hudud ichidagi yoki turli hududlarda joylashgan turli bank
bo'limlari xizmatidan foydalansalar, bu holda to'lov talabnomalari 2 nusxada
bankka taqdim etiladi. Ularning har ikkala nusxalari pochta aloqasi yoki kurerlar
orqali to'lovchi bankiga jo'natiladi. 2.Mahsulot oluvchi bankida to'lov
talabnomasini to'lash bo'yicha operatsiyalar To'lovchi korxona bankiga mahsulot
etkazib beruvchi korxona bankidan birinchi va ikkinchi nusxa to'lov talabnomasi
pochta aloqasi yoki kurerlar orqali kelib tushadi. To'lov talabnomalari tomonlar
o'rtasida tuzilgan shartnomaga asosan akseptlash tartibida yoki akseptlamasdan
to'lanishi mumkin. Bank tomonidan talabnomalarni akseptlash uchun bir shahar
ichidagi hisob-kitoblarda 3 kun, shaharlararo hisob-kitoblarda 5 kun muhlat
beriladi
Akkreditivlar bo'yicha depozit hisobvaraqlardan naqd pul berilishi,
akkreditivlarni boshqa shaxslar nomiga o'tkazilishi va qayta rasmiylashtirilishiga
ruxsat etilmaydi. Akkreditiv orqali hisob-kitoblarda hujjatlar aylanish chizmasi
Hisob Markazi Mahsulot oluvchi korxona banki Mahsulot oluvchi korxona
Mahsulot jo'natuvchi korxona Mahsulot jo'natuvchi korxona banki Bank emitent
akkreditivni ishlatganligi to'g'risida bajaruvchi bankdan huijatlarni olgandan keyin
memorial orderga asosan ko'zda tutilmagan hollar hisobvarag'idan to'liq hisobdan
chiqaradi va tasdiqlovchi hujjatlarni memorial orderning nusxasi bilan birgalikda
to'lovchi korxonaga beradi. Ko'zda tutilmagan holatlar hisobvarag'i akkreditiv
to'liq ishlatilmagan va u sotib oluvchi bankidagi hisobvarag'iga qaytarilganda ham
yopiladi.
15

Topshiriqnomaning to'g'ri va to'liq rasmiylashtirilganligi, uning barcha
rekvizitlarining mavjudligi, shu bilan birga to'lovchining hisobvarag'ida ushbu
topshiriqnomani to'lash uchun pul mablag'arining etarligi bank mas'ul ijrochisi
tomonidan nazorat qilinadi. To'lov elektron to'lov tizimi orqali Hisob Markaziga
o'tkaziladi. Inkasso topshiriqnomalarining boshqa nusxalari yuqorida ko'rsatib
o'tilganganga muvofiq ishlatiladi.
6. Cheklar bilan hisob-kitoblar hisobi va ularni rasmiylashtirish tartibi
Hisob-kitob cheki - bu hisobvaraq egasi (chek beruvchi) o'z hisobvarag'idan
oluvchining (chek egasi) xisobvaraqaga chekda ko'rsatilgan summadan
mablaglarni o'ttkazib berish uchun bankining maxsus blankasida bankka bergan
topshirig'idir. Chek blankalari tipografik yo'l bilan tijorat banklari buyurtmasiga
ko'ra ularning faoliyati uchun etarli bo'lgan miqdorda tayyorlanadi. Bunda cheklar
belgilangan namunadagi 0505411005-shaklda har bir bank uchun alohida bo'lgan
bank nomi va firma belgisidan tashqari barcha zaruriy rekvizitlarga ega bo'lishi
shart. Hisob-kitob cheklarini yozib berishda ularning boshlang'ich summasini
tijorat banklari tomonidan mustaqil ravishda aniqlanib, yuqori summasi
Respublika Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Chekning amal qilish muddati
esa tijorat banklari tomonidan mustaqil belgilanadi. Cheklar omonat qo'yuvchi
jismoniy shaxsning depozit hisobvarag'ida saqlanayotgan mablag'lar hisobiga yoki
topshirilgan naqd pul summasiga beriladi. Hisob-kitob cheki 2 qismdan iborat: —
birinchi qismi hisob-kitob cheki; — ikkinchi qismi koreshok. Chekning koreshogi
chekning birinchi qismida ko'rsatilgan summalarini tasdiqlash uchun belgilangan
nazorat raqamlarini o'z ichiga oladi. Bank xodimi hisob chekini berishda quyidagi
rekvizitlarni to'lldirib berishi lozim: — chek berilgan sana; — chek bo'yicha
to'lanishi lozim bo'lgan summani raqamlar va so'z bilan; — hisob-kitob chekiga
nomi yozib berilayotgan shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi; — uning
pasportining seriyasi va raqami; — chek beruvchining depozit xisobvaraqa raqami;
— chek bergan bank bo'limining nomi va kodi; — chekning amal qilish muddati.
Ko'rsatib o'tilgan barcha rekvizitlar to'ldirilgan so'ng, bankning mas'ul xodimi
hisob-kitob cheki va koreshokga imzo qo'yadi va hisob-kitob chekining kesish
16

chizig'ida qolgan sonlar hisob-kitob cheki summasiga mos kelishi uchun hisob-
kitob cheki nazorat sonlar hosilasi bo'yicha koreshokni ajratadi hamda muhr bilan
mustahkam laydi. Shundan so'ng, chek oluvchi mijoz chekni olganligi haqida
koreshokka o'z imzosini qo'yadi. Bankning mas'ul xodimi alohida daftarga hisob-
kitob chekining seriyasi, raqami, nomiga chek yozib berilgan shaxsning familiyasi,
ismi, otasining ismi va chek summasini yozib qo'yilishi lozim.
1.2 Dunyo tajribasida naqd pulsiz to‘lov tizimi
Naqdsiz to‘lovlarga o‘tish bo‘yicha kashfiyotchi mamlakatlar sifatida YeI
davlatlari e'tirof etiladi. Garchi Yevropada Bryussel tomonidan cashless society
borasida aniq dastur qabul qilingan bo‘lmasa-da, shunday tartibni o‘rnatishga doir
yuqoridan bosim mavjud. Masalan, yaqinda 500 yevro nominalidagi pul birligini
muomaladan olish taklif qilindi. Shu bilan birga, Umumevropa ko‘rsatmasi yo‘q
bo‘lsa ham, tanga va qog‘oz pullardan voz kechish va plastik kartochkalarga o‘tish
jarayoni Yevro hududidagi ko‘plab rivojlangan mamlakatlarida jadallik bilan
rivojlanmoqda.
Xususan, Fransiyada chakana savdolarning 50 foizdan ortig‘i,
Niderlandiyada 52 foizi, Xorvatiyada esa, 90 foizi naqdsiz shaklda amalga
oshiriladi.
Biroq bunday tendensiya hamma joyda ham birdek emas. Yevropaning
birinchi iqtisodiyoti Germaniyada fuqarolarning savdo bitimlarini amalga
17

oshirishdagi foizlar nisbatiga ko‘ra, aytish mumkinki, qo‘shni mamlakatlar va
Germaniya bilan deyarli bir xil rivojlangan davlatlarga qaraganda ikki marta
ko‘proq naqd pul mavjud.
2014 yilda nemislarning 82 foizi savdo bitimlarini amalga oshirishda faqat
naqd puldan foydalangan. Bunda, hatto, ko‘chmas mulk yoki avtomobil xarid
qilish kabi yirik xaridlarda ham pul o‘tkazish yo‘lidan foydalanilmagan.
Sotsiologlar ushbu mamlakatga xos xususiyatni o‘tgan asrdagi iqtisodiy inqirozlar
va giper inflyatsiyalar sababli xalq ongida hosil bo‘lgan qarashga bog‘lashadi. 3
Masalan, Veymar respublikasi davrida bir necha oy mobaynida milliy pul
birligi trillionlab martaga qadrsizlangan. O‘shanda, maoshini olgan odamlar, narx
navo ko‘tarilib qolmasligi uchun eski narxda biror narsa xarid qilishga ulgurib
qolish maqsadida do‘konga chopish oddiy hol bo‘lgan. Chunki, tushdan so‘ng,
pachka-pachka pullar devorga yopishtirish uchun gulqog‘oz bo‘lishga arzir edi,
xolos.
Bunday sharoitda pullarni bankda saqlashdan ne naf. Shu bilan birga, Bolgariya va
Ruminiya, shuningdek, Rossiyada kuzatilgan giperinflyatsiyalar tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, fuqarolarning bir necha avlodi ertaga qadri qanaqa bo‘lishi dargumon
bo‘lgan milliy valyutaga ishonmay qoladi. Odamlar orasida bank tizimiga ham
ishonchsizlik kuchayadi va ular naqd xorijiy valyutada jamg‘arma to‘plashga
urinishadi.
Garchi, Der Spigel «naqd pullarni taqiqlash narkosavdo va noqonuniy
mehnat faoliyatiga zarba berishi»ni ta'kidlashi, Nemis iqtisodiy ekspertlari
kengashi vakili Peter Bofengers naqd pullarni «eskilik sarqiti» deb atashiga
qaramay, Germaniya Yevropaning cashless society talablaridan eng uzoq bo‘lgan
mamlakati bo‘lib qolmoqda.
Aytish joizki, naqdsiz jamiyat barpo etish tomon jiddiy intilishi bilan yaxshi
ma'lum Shvetsiyada ham bu borada hammasi silliq ketayotgani yo‘q. Axir bu
mamlakatda amalga oshiriladigan turli xil chakana savdoning 95 foizi pullardan
3
www.kun.uz
18

jismoniy foydalanmasdan amalga oshiriladi. Hatto ko‘chada xayriya gazeta-
jurnallari sotuvchi uysizlarda ham terminal mavjud.
Bu yerda Swish mobil to‘lov ilovasi keng tarqalmoqda. 2014 yilda ishga
tushirilgan tizim bir yilda 3 milliondan ortiq foydalanuvchini o‘ziga jalb qila oldi.
Shu bilan birga, hukumat naqd pul aylanmasini keskin ravishda nazorat
qiladi, bank ma'muriyati kimdir hisobidan naqd pullarni tez-tez olayotganini qayd
qilsa, politsiyani chaqirishga haqli hisoblanadi. U, o‘z navbatida, pul egasining
terrorchi yoki jinoyatchi emasligiga ishonch hosil qilishi kerak.
Bu shu bilan izohlanadiki, Shvetsiya iqtisodiyoti kasodga uchramasligi
uchun pullarning doimiy aylanmasiga muhtoj. Buning uchun, hisob raqamlarda pul
turgani uchun bank mijozga emas, balki bank xizmatidan foydalangani uchun
mijoz bankka ma'lum bir foiz to‘lashiga to‘g‘ri keladi. Shu bilan hisob
raqamlardagi pullarning yig‘ilib qolishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Hukumatning
cashless-siyosati fuqarolarning xaridlarni amalga oshirishga majbur qiladi.
2011 yildan beri Shvetsiyada naqd pullar aylanmasi 30 foizga tushib ketdi.
Bu dunyodagi eng yuqori ko‘rsatkichdir. Bunday natijaga qanchalik urinishmasin,
Avstraliya va Singapur ham erisha olgani yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, naqdsiz hisob-
kitobga qarshilar ham yetarlicha topiladi.
Shvetsiyadagi kichik biznes majburiy tartibda kartochkalarni qabul qilish va
ularga xizmat ko‘rsatish haqlarini o‘z xarajatlari ro‘yxatga kiritishi kerak.
Ammo Shvetsiyada total cashless (mutlaq naqdsiz) jamiyat barpo etishdagi yana
bir to‘siq bu qishloq joylar muammosidir. Bu yerlarda yetarlicha POS-terminallar
bo‘lmasligi o‘z yo‘liga, borlari ham gohida sifatsiz ulanish sababli, to‘lovni amalga
oshirishda muammolarga duch kelinadi. Yana bir jihati shuki, davlat
kartochkalarga xizmat ko‘rsatish haqini tobora kamaytirayotgani sababli, banklar
joylardagi bankomatlarini olib chiqib ketmoqda, shu bilan naqd pullarni olish yana
bir bosh og‘rig‘iga aylanib ulgurgan.
Shunga qaramay, Shvetsiya bu borada rasmiy davlat siyosati «Vi hanterar EJ
kontanter» — «Biz naqd pullarni qabul qilmaymiz» dasturini davom ettirmoqda.
19

Gap shundaki, ushbu asr boshlarida mamlakatda banklarga bosqinchilik
qilish, ko‘chalardan odamlarni tunash jinoyatlari juda ko‘p sodi etilar edi. Ayni shu
salbiy holat hukumatni keskin choralar ko‘rishga va naqdsiz jamiyat barpo etishga
undadi.
Pastdan yuqoriga harakat
Agar siz butun insoniyatning cashless society (naqd pul jamiyat) barpo etish
uchun shaxdam qadamlar tashlayotgani xususida eshitib qolsangiz, Hindiston,
Xitoy va uchinchi dunyo mamlakatlarida naqdsiz hisob-kitob tizimini joriy qilish
haqida gap borayotganini anglashingiz kerak bo‘ladi. Axir bu mamlakatlardagi
aholi soni yirik g‘arb davlatlari bilan qiyoslab bo‘lmaydigan darajada ko‘pdir.
Misol uchun, Hindiston Shvetsiyadagi muammolarga, boshqa hajmda
boshqa o‘lchovda duch kelmoqda. Bu mamlakatdagi naqdsiz hisob mohiyati
Amerika va Yevropadagidan tubdan farq qiladi. Bu yerda juda kamchilik bank
hisob raqamlariga ega bo‘lsa, undan ham kamroq odamlarda kartochkalar bor.
Biroq Hindiston mobil to‘lovlar va tezkor pul o‘tkazmalari gullab-
yashnayotgan mamlakat, desak adashmaymiz.
Shu bilan birga, garchi naqdsiz pul o‘tkazmalari jamiyat hayotiga bu qadar
kirib kelmaganiga qaramay, ularning haqiqiy hajmi unchalik ham katta emas.
Abonentlar kichik mablag‘larni o‘tkazadi, ko‘cha-ko‘ydagi xaridlarni to‘laydi va
velorikshalar xizmatiga haq to‘lashda foydalanadi. Yirik summalarning barchasi
naqd pulda amalga oshiriladi.
Yevropada bo‘lgani kabi, bu yerda ham mobil va internet infratuzilmasi u
qadar rivojlanmagan hududlarda naqdsiz to‘lovlar bilan bog‘liq muammolardan
shikoyat qilmasa ham bo‘ladi. Hindistonning bosh muammosi shundan iboratki,
mamlakatning aksar mintaqalarida mobil aloqa 2G tezligidan oshmaydi. Bundan
tashqari, keksa kishilar Yevropada bo‘lgani kabi, mobil to‘lovlardan foydalanishni
xayoliga ham keltirishmaydi.
Ammo bank kartochalarini qabul qiluvchi POS-terminallarning arzonlashuvi
naqdsiz hisob-kitoblarga o‘tishni tezlashtirmoqda. Ta'kidlash joizki, mobil
20

to‘lovlar keng tarqalgan mamlakatlarda cashless-jamiyatga o‘tish davlat tomonidan
emas, balki jamiyatning quyi qatlami tomonidan amalga oshirilayotgan bo‘ladi.
Cash only – Davlatga ishonchsizlik namunasimi?
Ha, faqat naqd pullar. AQShda, garchi naqdsiz to‘lov 50 foizlik
ko‘rsatkichdan oshib ketgan bo‘lsa-da, cash-only (faqat naqd to‘lov) do‘konlar
tarmog‘i ham yetarlicha topiladi. Bu do‘konlarning mijozlari esa, davlatga
umuman ishonmaydigan yoki shaxsiy hayot huquqini qadrlaydigan kishilardir.
Shu bilan birga, AQShda do‘konlarni naqd to‘lash imkonini taqdim etishga
majburlaydigan qonun mavjud emas.
AQShning cash-only harakatida turli diniy guruhlarning kartochkalarni joriy
qilishga keskin qarshi chiqishlari ham sezilarli o‘rin tutadi. Naqdsiz to‘lov katta
sur'atda o‘sayotgan qo‘shni Kanadada mahalliy to‘lovlar uchun muqobil valyutalar
paydo bo‘lmoqda. Ularni mamlakat hukumati nazorat qilganicha yo‘q.
Kanadadagi kabi muqobil pullar, xususan, YeIning rivojlanishda
«oqsayotgan» mamlakatlarida ham uchraydi. Ularning eng keng tarqalgan joyi
Gretsiyadir. Rasmiy Bryussel yirik summalarni kartochkalardan naqdlashtirib
olishni cheklash bilan yevroning mamlakatdagi naqd aylanmasiga limitlarni joriy
qilganidan bir necha yil o‘tgach, mamlakatning turli mintaqalarida 80 dan ortiq
mahalliy valyuta paydo bo‘ldi. Ular yevroni siqib chiqargani yo‘q, ammo u bilan
birga mahalliy aholi orasida muomalada yuribdi.
Xo‘sh, cashless society jamiyatini barpo qilish bilan bog‘liq vaziyat ikkinchi
dunyo mamlakatlarida qay ahvolda? Kimdir, masalan, Xitoy bu borada o‘zining
China Union Pay milliy to‘lov tizimini joriy qilishga ulgurgan, deydi. Boshqalari,
jumladan, Venesuela hamon mamlakatda bankomatlar keng tarqalgani bilan
faxrlanishda davom etmoqda. Aslida, bu pul aylanmasining avvalgi ahvolidagi
tegishli holdir. Rossiyada esa, bankomat xizmatidan asosan naqd pullarni olishda
foydalaniladi. Bu yerda 96 bankomat amaliyotida aynan kartochkadan naqd pul
yechib olinadi. Shu bilan bir vaqtda, aynan Rossiyaning «Tinkoff-bank»i uning
internet-banking tizimi dunyodagi eng yirigi ekani bilan faxrlanadi.
21

Messenjerlar va turli ijtimoiy tarmoqlar orqali pul o‘tkazish imkoniyatining
paydo bo‘lishi Rossiya ham cashless society tomon ishonch bilan ildam qadam
tashlayotganini ko‘rsatadi. Davlat ham maoshlarni berishda plastik kartochkalarni
kengroq joriy qilish ustida ish olib borayapti. Ikkinchi dunyo mamlakatlari uchun
asosiy muammo – nazorat va shaxsiy maxfiylikni himoya qilish bilan bog‘liq
muammolardir.
O‘zbekistonda naqdsiz hisob-kitob qay darajada?
O‘zbekistonda naqd va naqdsiz to‘lov turlari o‘rtasidagi farq borasida aytish
mumkinki, garchi banklar tomonidan to‘lov kartochkalari keng targ‘ib
qilinayotgan, hukumat bu boradagi sa'y-harakatlarni faol qo‘llab-
quvvatlayotganiga qaramay hamda naqd pul emissiyasi jiddiy nazorat qilinayotgan
bo‘lsa-da, plastik kartochka aksariyat aholi orasida naqd pulning o‘rnini bosa
olgani yo‘q. Bunga, eng avvalo, mahsulot qiymatining plastik karta va naqd
ko‘rinishdagi to‘lov uchun keskin farq qilishi sababdir.
Bundan tashqari, viloyatlarda to‘lov terminallarining keng tarqalmagani,
borlarining ham aloqaning sifatsizligi sabab foydalanishda noqulayliklarga olib
kelishi kartochkalar ommalashuviga to‘siq bo‘layapti. Respublikadagi deyarli
barcha bankomatlardan (banklardagi bankomatlarda ham shu ahvol ekanini hech
kim rad etolmaydi) kartochkadagi pulingizni naqdlashtirib olishning umuman
imkonsizligi plastik kartochkalarga nisbatan ishonchsizlik oshishiga asos
bo‘lmoqda. Bundan foydalangan ayrim “olg‘irlar” 20-25 foizlik ustama evaziga
virtual pulingizni moddiy mablag‘ga aylantirib berishadi.
Aholi orasida yirik jamg‘armalarini ham naqd milliy yoki xorijiy qattiq
valyutada saqlash keng avj olgan. Ular pullarini saqlashda banklarga deyarli
ishonishmaydi.
Shunga qaramay, respublikada mobil to‘lov tizimlari ham keng
rivojlanmoqda. Bu borada yetarlicha tanlov iste'molchilarga taqdim etilgan.
PayPal Bugungi kunda bu 2000 yildan beri amalda bo'lgan eng mashhur
global to'lov tizimidir. Bu onlayn auktsionlarni o'tkazishga ixtisoslashgan
Amerikaning eBay kompaniyasining tarkibiy bo'linmasi. Hozirda PayPal to'lov
22

tizimi dunyoning 203 mamlakatida ishlaydi, garchi ularning ba'zilarida EPTning
to'liq funktsiyasidan foydalanish imkoni bo'lmasa, 26 jahon valyutasi bilan
ishlaydi, uning foydalanuvchilar soni 140 millionga yaqin. Rossiyada va boshqa
MDH mamlakatlarida PayPal hali ham keng tarqalmagan, Rossiya to'lov
tizimlaridan past, chunki mablag'larni to'ldirish va ayniqsa olish uchun keng
imkoniyatlar mavjud emas. Shunga qaramay, u bizning mamlakatimizda astasekin
rivojlanmoqda, masalan, 2013 yil sentyabr oyidan boshlab, juda katta komissiya
mavjud bo'lishiga qaramay, Rossiya rubllari tizimidan Rossiya banklaridagi hisob
raqamlariga pul mablag'larini olish imkoniyati paydo bo'ldi. PayPal-ning asosiy
pul birligi - AQSh dollari
1.3 Naqd pulsiz to‘lov vositalari
O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi
Qonunining 33-moddasiga asosan to‘lov hujjati qog‘ozda tuzilgan yoki elektron
shaklda shakllantirilgan hujjat bo‘lib, to‘lov uning asosida yoki yordamida amalga
oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida to‘lovlarni amalga oshirishda quyidagi
to‘lov hujjatlaridan foydalaniladi:
to‘lov topshiriqnomasi;
to‘lov talabnomasi;
23

inkasso topshiriqnomasi;
memorial order;
akkreditivga ariza;
kirim va chiqim kassa to‘lov hujjatlari.
To‘lov hujjatlarining shakllari, majburiy rekvizitlari va ularning mazmuniga
doir boshqa talablar, elektron to‘lov vositalaridan foydalanishning o‘ziga xos
xususiyatlari Markaziy bank tomonidan belgilanadi.
Shunga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan “O‘zbekiston
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi Nizom yangi tahrirda
ishlab chiqilgan holda Adliya vazirligida 2020 yilning 13 aprelida 3229-son bilan
davlat ro‘yxatiga olindi.Unga ko‘ra, memorial order - banklar tomonidan
foydalaniladigan naqd pulsiz to‘lov hujjati bo‘lib, undan quyidagi hollarda
foydalaniladi:
mijozlar bilan bog‘liq bank operatsiyalari bo‘yicha hisob-kitoblarda;
bank xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha hisob-kitoblarda;
banklarning ichki operatsiyalarida;
to‘lov hujjatlari bo‘yicha qisman to‘lov amalga oshirilganda;
ko‘zda tutilmagan holatlar bo‘yicha buxgalteriya o‘tkazmalari amalga
oshirilganda;
mijozning qarzdorlik mablag‘larini qoplashda, agar ushbu talab bank bilan mijoz
o‘rtasida tuzilgan shartnomada belgilab qo‘yilgan bo‘lsa;
buxgalteriya hisobidagi xato yozuvlarni tuzatishda;
jismoniy shaxslarning (yakka tartibdagi tadbirkorlar va yuridik shaxs tashkil
etmagan holdagi dehqon xo‘jaliklaridan tashqari) yozma murojaati bo‘yicha
mablag‘larni naqd pulsiz shaklda o‘tkazishni amalga oshirishda, bunda to‘lov
amalga oshirilgandan so‘ng, mazkur murojaat memorial order bilan birga bankning
buxgalteriya kunlik hujjatlar yig‘majildiga tikib qo‘yiladi;
mijozlar bilan tuziladigan shartnomalarda nazarda tutilgan boshqa hollarda.
To‘lov topshiriqnomasi - mijozning unga xizmat ko‘rsatuvchi bankka
o‘z hisobvarag‘idan topshiriqnomada belgilangan summani mablag‘larni
24

oluvchining hisobvarag‘iga o‘tkazish to‘g‘risidagi topshirig‘i nazarda tutilgan
to‘lov hujjatidir.
To‘lov talabnomasi - mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘idan unda ko‘rsatilgan
summani to‘lash to‘g‘risidagi mablag‘larni oluvchining talabi nazarda tutilgan
to‘lov hujjati hisoblanadi.
Inkasso topshiriqnomasi - unda ko‘rsatilgan mablag‘larni to‘lovchining banki
hisobvarag‘idan so‘zsiz ravishda hisobdan chiqarish bo‘yicha mablag‘larni
oluvchining topshirig‘i nazarda tutilgan to‘lov hujjati.
Akkreditivga ariza - mablag‘larni to‘lovchi tomonidan shartnomada ko‘rsatilgan
summani oluvchining akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblar uchun ochilgan bank
hisobvarag‘iga o‘tkazishida qo‘llaniladigan to‘lov hujjati 4
4
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasida naqd
pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi Nizomi
25

1-rasm 5
5
www.stat.uz
www.cbu.uz
26

2-rasm 6
6
www.stat.uz
www.cbu.uz
27

II BOB. O‘ZBEKISTONDA NAQD PULSIZ TO‘LOV TIZIMINING
RIVOJLANISHI
2.1 Naqd pulsiz to‘lovlarning huquqiy va me’yoriy hujjatlar tahlili.
“O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi
nizom.
Mazkur Nizom O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi ,
“ O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida ”gi, “ Banklar va bank
faoliyati to‘g‘risida ”gi hamda “ To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida ”gi
qonunlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida yuridik va jismoniy shaxslarning
to‘lov hujjatlaridan foydalangan holda naqd pulsiz hisob-kitoblarini amalga
oshirish tartibini belgilaydi, bundan budjet tizimi budjetlarining g‘azna ijrosi
bo‘yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblar mustasno.
Ushbu Nizomda quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi:
1-son kartoteka — to‘lov muddatini kutayotgan to‘lov hujjatlari hisobi
yuritiladigan balansdan tashqari hisobvaraq;
2-son kartoteka — muddatida to‘lanmagan to‘lov hujjatlari hisobi yuritiladigan
balansdan tashqari hisobvaraq;
akkreditiv — to‘lovchi tomonidan to‘langan yoki to‘lanishi lozim bo‘lgan
mablag‘ shartnoma shartlari bajarilganligini tasdiqlovchi hujjatlar taqdim qilingan
taqdirda, mablag‘larni oluvchining hisobiga o‘tkazilishiga doir bankning shartli
majburiyati;
aksept — to‘lovchining, to‘lov uning hisobidan amalga oshirilishiga roziligi
yoki qarzdorlikni tan olganligi;
operatsiya kuni — farmoyishlarni qabul qilish va ularga ishlov berish
amalga oshiriladigan vaqtning davri;
valyutalash sanasi — to‘lov hujjati asosida pul mablag‘larini oluvchining
hisobvarag‘iga o‘tkazish sanasi;
masofaviy xizmat ko‘rsatish tizimi (bundan buyon matnda Tizim deb yuritiladi) —
elektron xizmatlardan foydalanish uchun to‘lov xizmatlaridan foydalanuvchi va
ushbu xizmatlarni yetkazib beruvchi o‘rtasidagi aloqani ta’minlaydigan
28

telekommunikatsiya vositalari, raqamli va axborot texnologiyalari, dasturiy
ta’minot va uskunalar majmui;
mablag‘larni oluvchi — pul mablag‘larini oluvchi shaxs;
mablag‘larni oluvchining banki — mablag‘larni oluvchining pul mablag‘lari
kirim qilinadigan hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi bank;
mablag‘larni to‘lovchi — to‘lov kimning hisobidan amalga oshirilayotgan
bo‘lsa, o‘sha shaxs;
mablag‘larni to‘lovchining banki — mablag‘larni to‘lovchining pul
mablag‘lari hisobdan chiqariladigan hisobvarag‘iga xizmat ko‘rsatuvchi bank;
mablag‘larni to‘lovchining identifikatsiya raqami — yuridik shaxslar
to‘lovchi sifatida ishtirok etadigan to‘lov hujjatlarida soliq to‘lovchining
identifikatsiya raqami va jismoniy shaxslar to‘lovchi sifatida ishtirok etadigan
to‘lov hujjatlarida jismoniy shaxsning shaxsiy identifikatsiya raqami
ko‘rsatiladigan to‘lov hujjatining rekviziti;
shaxsiy varaqcha — tadbirkorlik faoliyati subyektlari uchun imzolar
namunalari qo‘yilgan, boshqa yuridik shaxslar uchun imzolar namunalari va muhr
izi qo‘yilgan varaqcha;
elektron to‘lov vositalari — axborotni o‘z ichiga olgan va to‘lovchiga
to‘lovni amalga oshirish, shuningdek to‘lovchi bilan elektron to‘lov vositalarining
emitenti o‘rtasida tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan boshqa operatsiyalarni
amalga oshirish imkonini beradigan bank kartasi yoki boshqa elektron jism. 7
Banklar orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda quyidagi
to‘lov hujjatlaridan foydalaniladi:
mazkur Nizomning 1-ilovasiga muvofiq shakldagi memorial order;
mazkur Nizomning 2-ilovasiga muvofiq shakldagi to‘lov topshiriqnomasi;
mazkur Nizomning 3-ilovasiga muvofiq shakldagi to‘lov talabnomasi;
mazkur Nizomning 4-ilovasiga muvofiq shakldagi inkasso topshiriqnomasi;
mazkur Nizomning 5-ilovasiga muvofiq shakldagi akkreditivga ariza.
7
“ Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida ”gi qonun
“ To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida ” gi qonun
29

Naqd pulsiz hisob-kitoblar elektron to‘lov vositalaridan foydalangan holda ham
amalga oshirilishi mumkin, bunda ushbu hisob-kitoblar qonunchilik hujjatlari va
tegishli to‘lov tizimi qoidalari bilan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. 8
8
www.lex.uz
30

2.2 Bank tizimida naqd pulsiz to‘lov tizimi va onlayn xizmatlar ahamiyati
Elektron pullar virtual puldir, ular orqali Internetda barcha to'lovlar amalga
oshiriladi. Ma'lumki, dunyo miqyosidagi tarmoq har kuni inson hayotining tobora
ko'proq sohalarini qamrab olmoqda, shuning uchun foydalanuvchilar, shu
jumladan turli mamlakatlarda joylashgan foydalanuvchilar o'rtasida qulay va
tezkor hisobkitoblarga ehtiyoj paydo bo'lmoqda. Aynan shu funktsiya elektron
pulni oladi. Bu, aslida, haqiqiy pullar yoki bankdagi hisobvaraqlardagi mablag'lar
bilan bir xil bo'lgan banknotalar bo'lib, ularning butun aylanmasi faqat Internetda
sodir bo'ladigan farq. Elektron pullar turli valyutalarda ham bo'lishi mumkin,
ularni real pulga almashtirish mumkin va aksincha (bu operatsiya elektron pullarni
kiritish / chiqarish deb ataladi). 10 Bank hisoblaridagi elektron pullar va naqd
pulsiz mablag'lar bir xil emas! Hech qanday holatda siz ularni aniqlay olmaysiz!
Dastlab elektron pullar tor doiradagi to'lovlarni amalga oshirish uchun ishlatilgan,
ammo hozir u juda keng muomalaga ega, ulardan foydalanish ko'lami doimiy
ravishda o'sib bormoqda. Ko'pgina oflayn korxonalar mashhur elektron to'lov
tizimlari valyutalarini qabul qilishni boshladilar: uning yordami bilan, masalan,
avia va temir yo'l chiptalarini sotib olish, kommunal to'lovlarni to'lash, uyali aloqa
operatorlari hisoblarini to'ldirish, Internet va kabel televideniesi uchun to'lovlarni
amalga oshirish va hokazo… Turli davlatlar qonun hujjatlarida aytilgan elektron
pullarning turli xil ta'riflaridan foydalanishlari mumkin. Ko'pgina foydalanuvchilar
o'zlarining nisbiy anonimligi va Internetda tezkor to'lovlarni amalga oshirishning
qulayligi bilan elektron pullarni jalb qilishadi.
Elektron pullar elektron to'lov tizimlari (EPT) tomonidan chiqariladi. Bular
virtual banknotalarni chiqaradigan, ularning muomalasi uchun texnologiyalarni
ishlab chiqadigan va joriy qiladigan, shuningdek ularning elektron valyutalari bilan
barcha operatsiyalarni ta'minlaydigan kompaniyalar. Ko'pincha elektron to'lov
tizimlari eng katta Internet-korporatsiyalarning bir qismidir, ularning faoliyat
yo'nalishlaridan biri hisoblanadi (masalan, Yandex.Money, eng katta ijtimoiy
tarmoqlarning valyutalari va boshqalar). Har bir EPT turli xil real valyutalarga mos
31

kelishi mumkin bo'lgan o'z elektron pullarini chiqaradi. Turli xil elektron to'lov
tizimlari turli darajadagi rivojlanish darajalariga, funktsional imkoniyatlarga, turli
qamrov tarmoqlariga, turli yo'nalishlarga ega. Qoidaga ko'ra, bitta to'lov tizimining
elektron pullari boshqa EPT valyutasiga almashtirilishi mumkin, ammo har doim
ham emas, bundan tashqari, bunday operatsiya muayyan komissiyani talab qiladi.
Qoida tariqasida elektron to'lov tizimlari elektron pullarni qanchalik ko'p miqdorda
chiqarsa, ularga ehtiyoj paydo bo'ladi, ya'ni elektron to'lovlarni ishlatuvchilar
o'zlarining real pullarini elektron valyutani sotib olish uchun 11 qo'yadigan
darajada. Elektron pullarning muomalasi odatda qonunchilik normalari bilan
tartibga solinadi, shuning uchun ma'lum bir davlat hududida ro'yxatdan o'tgan va
ishlaydigan elektron to'lov tizimlari ushbu standartlarga rioya qilishlari kerak.
Biroq, ko'pincha bu ro'y bermaydi, chunki elektron pullarni kuzatish juda qiyin va
bu sohadagi qonunchilik nomukammal bo'lib qolmoqda. Elektron to'lov tizimlari
o'z valyutalari bilan amalga oshirilgan barcha operatsiyalar uchun olinadigan
komission to'lovlardan daromad oladi. Banklar har qanday davlat iqtisodiyotining
"qon aylanish tizimi" bo'lgani kabi, elektron to'lov tizimlari "qon aylanish tizimi"
va elektron tijoratda ham ishlaydi - bular ulardan foydalanishning asosiy, ammo
yagona usuli emas. Virtual to'lov tizimlari Internet orqali hizmatlarni to'lash uchun
mo'ljallangan. Chunki pul tezda hisob raqamiga o'tkaziladi, usul yirik
kompaniyalar, uyali aloqa operatorlari, banklar va boshqalar tomonidan
qo'llaniladi.
Naqd pulsiz to'lov tizimi — bu naqd pul o‘tkazmalari va hisob-kitoblaridan
foydalanmasdan to‘lovlar amalga oshiriladigan tizimdir. Bu tizim kredit yoki debet
kartalar, mobil ilovalar, internet-banking, va boshqa elektron to‘lov vositalaridan
foydalangan holda amalga oshiriladi. Naqd pulsiz to'lov tizimi bir qator
afzalliklarga ega:
Naqd pulsiz to'lov tizimi, odatda, foydalanuvchiga yanada qulay va tezkor
xizmat ko'rsatadi. To'lovlarni naqd pulda amalga oshirishning o‘zi vaqt talab etadi,
lekin naqd pulsiz tizimlar orqali mijozlar to‘lovlarni bir necha soniya ichida
amalga oshirishi mumkin.
32

Naqd pulning o‘g‘irlanishi yoki yo‘qolishi xavfi bor, lekin bank tizimlari
orqali amalga oshirilgan to‘lovlarda bu xavf sezilarli darajada kamayadi. Elektron
to'lov tizimlari ko'plab xavfsizlik choralariga, masalan, shifrlash va ikki bosqichli
autentifikatsiya, ega bo‘lib, foydalanuvchi mablag‘larining xavfsizligini
ta’minlaydi.
Naqd pulsiz tizimlar orqali to‘lovlar amalga oshirilganda, har bir operatsiya
tizimda qayd etiladi va nazorat qilish osonlashadi. Bu nafaqat foydalanuvchilar,
balki banklar va hukumatlar uchun ham foydalidir, chunki bu tizimlar soliq to‘lash,
firibgarlikni oldini olish va moliyaviy monitoringni osonlashtiradi.
Naqd pulsiz tizimlar naqd pulni qayta ishlashga bog‘liq xarajatlarni
kamaytiradi. Banklar va tijorat korxonalari uchun naqd pulni saqlash va
transportirovka qilish xarajatlari katta bo‘lishi mumkin. Naqd pulsiz tizimlar bu
xarajatlarni kamaytiradi va moliyaviy jarayonlarni soddalashtiradi.
Naqd pulsiz to‘lov tizimlari xalqaro savdoni va to‘lovlarni osonlashtiradi.
Bir davlatdan boshqa davlatga pul o‘tkazish va to‘lovlarni amalga oshirishda
banklar va to‘lov tizimlari yuqori tezlikda ishlaydi, va bu naqd pul orqali amalga
oshirilgan to‘lovlarga qaraganda ancha qulay va tezroq.
Onlayn xizmatlar bank tizimida muhim o‘rin tutadi. Ular internet va mobil
qurilmalar orqali bank xizmatlaridan foydalanishga imkon beradi. Banklarning
onlayn xizmatlari foydalanuvchilarga quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:
Internet-bank tizimi foydalanuvchilarga o‘z hisob raqamlarini internet orqali
boshqarish imkoniyatini beradi. Mijozlar o‘z hisob raqamlaridagi mablag‘larni
ko‘rib chiqish, to‘lovlar amalga oshirish, balansni tekshirish va boshqa bank
xizmatlaridan foydalana olishadi. Bu xizmatlar bank filiallariga borishni talab
qilmaydi va foydalanuvchiga istalgan joydan xizmatdan foydalanishga imkon
beradi.
Mobil bank — bu mobil telefonlar orqali bank xizmatlariga kirish
imkoniyatini beradi. Bu xizmatlar, odatda, mobil ilovalar orqali amalga oshiriladi
va foydalanuvchilarga to‘lovlar, hisob-kitoblar, kartalarni boshqarish va boshqa
xizmatlarni tez va oson amalga oshirish imkoniyatini taqdim etadi.
33

Onlayn to‘lov tizimlari, masalan, PayPal, Google Pay, Apple Pay,
WebMoney kabi xizmatlar foydalanuvchilarga internetda yoki mobil qurilmalarda
to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Bu tizimlar, shuningdek, onlayn
do‘konlarda to‘lovlarni amalga oshirish va xizmatlardan foydalanish imkoniyatini
beradi.
Banklar onlayn mijozlarga xizmat ko‘rsatish tizimlarini ishlab
chiqishmoqda. 24/7 ish yuritadigan onlayn yordamchi tizimlar va chat-botlar
foydalanuvchilarga har qanday savollariga tezda javob olish imkoniyatini beradi.
Bank tizimida naqd pulsiz to'lov tizimlari va onlayn xizmatlarning
umumiy ahamiyati
Innovatsion yondashuv: Bank tizimlarining modernizatsiyasi va
innovatsion texnologiyalarni qo‘llash bu tizimlarning iqtisodiy o‘sishiga xizmat
qiladi. Naqd pulsiz to‘lovlar va onlayn xizmatlar banklarni samarali va xavfsiz
qiladi.
Xalqaro iqtisodiyotga integratsiya: Naqd pulsiz to‘lov tizimlari va onlayn
xizmatlar banklarni xalqaro miqyosda raqobatbardosh qiladi. Bu tizimlar orqali
xalqaro savdo va moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish osonlashadi.
Ijtimoiy ta’sir: Bank tizimlarining elektronlashtirilishi ijtimoiy qatlamlarda
tenglikni ta’minlaydi. Ko‘plab rivojlanayotgan davlatlarda internet va mobil
telefonlar yordamida bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyati kengaymoqda, bu
esa iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi.
34

2.3 Naqd pulsiz to‘lovlarning ijtimoiy va iqtisodiy afzalliklari.Texnik va
infratuzilmaviy muammolar
Elektron pullardan foydalanish Barcha elektron to'lov tizimlari taxminan bir
xil printsip asosida ishlaydi. EPTning ishtirokchisi bo'lish uchun siz tizimda
ro'yxatdan o'tishingiz kerak (buni faqat rasmiy veb-sayt orqali qilishingiz kerak!)
va ehtiyojga qarab bitta yoki bir nechta elektron hamyonlarini oching. Elektron
to'lov tizimini tanlashda, u sizga kerak bo'lgan barcha xususiyatlarni taqdim etishi,
pulni depozitlash va olishning qulay va arzon usullarini ta'minlashiga e'tibor
bering. Ko'p hollarda ro'yxatdan o'tish jarayoni bepul. Ba'zi hollarda saytda onlayn
ro'yxatdan o'tishni o'tkazish kifoya qiladi, boshqalarida ma'lum bir EPTda ishlash
uchun maxsus dasturni yuklab olish va o'rnatish kerak bo'ladi. Bunday dasturlar
ham statsionar, ham mobil qurilmalar uchun mavjud. Keyin barchasi elektron pulni
qanday ishlatishni rejalashtirishingizga bog'liq. Agar siz ularni hizmatlaringiz
uchun to'lov sifatida qabul qilishingiz kerak bo'lsa (masalan, agar bo'lsangiz -),
o'zingizning elektron hamyoningiz raqamini sizga to'lovlarni amalga oshiradiganga
topshirishingiz kerak. Agar o'zingiz elektron pul bilan biror narsa uchun pul
to'lamoqchi bo'lsangiz, hamyoningizni haqiqiy pul bilan to'ldirishingiz kerak
bo'ladi. Buning turli xil usullari mavjud, har bir EPT o'ziga xos: xalqaro plastik
kartalardan foydalangan holda, to'lov terminallari, bank hisoblari, ayirboshlash
shoxobchalari va boshqalar orqali. To'lov tizimida ro'yxatdan o'tishda o'zingizning
haqiqiy ma'lumotlaringizdan foydalanishingiz kerak, aks holda siz pul
mablag'larini echishda muammolarga duch kelishingiz mumkin. Ba'zi hollarda,
ayniqsa katta operatsiyalar uchun, pasport ma'lumotlarini skaner shaklida taqdim
etishingiz kerak bo'ladi. Elektron to'lov tizimlarining barcha hizmatlari xavfsizlikni
ta'minlash uchun turli yo'llar bilan himoyalangan, ammo foydalanuvchi har doim
Internetda etarli bo'lgan har qanday firibgarlardan o'zini himoya qilishga e'tibor
berishi kerak. Elektron to'lov tizimining veb-saytidagi ma'lumotlarni diqqat bilan
o'qing, barcha ko'rsatmalarga rioya qiling va elektron hamyonlaringiz uchun eng
35

yuqori darajada himoya qilishga harakat qiling. Esda tutingki, bu aslida bir xil pul,
va ularning yo'qolishi sizning shaxsiy moliyaviy ahvolingizga salbiy ta'sir qiladi.
Afzalliklari va kamchiliklari
Elektron to'lov tizimlaridan foydalangan holda, kishi quyidagi imtiyozlarga ega
bo'ladi:
1. Tovarlarni sotib olish va boshqa operatsiyalarning tezkorligi;
2. Haqiqiy do'konlarga nisbatan kam komissiya;
3. Elektron hamyonni ochish qulayligi;
4. Daromad va xarajatlaringizni to'liq nazorat qilish.
Ammo bir qator kamchiliklar mavjud, ular tufayli ko'pchilik virtual valyutaga
ishonmaydi:
1. Deanonimlik - barcha o'tkazmalar xizmat serverlarida qayd etiladi. To'liq
kirish uchun siz o'zingizning shaxsiy ma'lumotlaringizni, shu jumladan
pasportingizdagi ma'lumot-larni yuklashingiz kerak.
2. Hack xavfi (hujum xavfi) - xakerlar ko'pincha odamlarning hamyonini
o`g`irlashadi.
3. Jamg'armalarni qulflang. Ro'yxatdan o'tish paytida foydalanuvchi to'lov
tizimi bilan maxsus shartnoma tuzadi.
Foydalanish Deyarli barcha virtual to'lov tizimlari bir xil ishlaydi. Ulardan birini
ishlatishni boshlash uchun siz ro'yxatdan o'tishingiz va hamyonni yaratishingiz
kerak. "To'lov" ni tanlayotganda, siz uning imkoniyatlariga qarab harakat
qilishingiz kerak, shunda u sizning ehtiyojlaringizga to'liq javob beradi. Eng
mashhur Elektron to'lov tizimi chet mamlakatlarda quyidagilar ko'rib chiqiladi:
 Advcash
 Qiwi
 Zo'r pul
 To'lovchi
 Bitcoin
36

Eng mashhur elektron to'lov tizimlari. Ro'yxatdan o'tish har doim bepul.
Shundan so'ng, siz hamyon uchun qanday qilib aniq pul olishingizni tushunishingiz
kerak. Bitta keng tarqalgan variant - uning raqamini ish beruvchiga berish.
Tovarlar sotib olayotganda yoki hizmatlarni to'lashda hamyoningizni qog'oz
yozuvlar bilan to'ldirishingiz kerak. Buni quyidagilar orqali amalga oshirish
mumkin. Deanonimlik - barcha o'tkazmalar xizmat serverlarida qayd etiladi. To'liq
kirish uchun siz o'zingizning shaxsiy ma'lumotlaringizni, shu jumladan
pasportingizdagi ma'lumot-larni yuklashingiz kerak. Hack xavfi (hujum xavfi) -
xakerlar ko'pincha odamlarning hamyonini o`g`irlashadi. Jamg'armalarni qulflang.
Ro'yxatdan o'tish paytida foydalanuvchi to'lov tizimi bilan maxsus shartnoma
tuzadi.
 to'lov terminallari;
 almashtirish punktlari;
 bankomatlar.
Elektron tizimda ro'yxatdan o'tishda siz haqiqatga mos keladigan
ma'lumotlarni kiritishingiz kerak. Agar kerak bo'lsa, texnik yordam
foydalanuvchidan shaxsiy ma'lumotlarni talab qiladi. Hisob egasi shaxsiy
guvohnomani taqdim eta olmaganda, uning hamyoni bloklanishi mumkin
Elektron pullar elektron to'lov vositalarida qayd etiladigan va
saqlanadigan to'lov tizimi foydalanuvchisining ma'lum pul ekvivalenti. Onlayn
to'lovlar, pul o'tkazmalari, to'lovlar uchun ishlatiladi
Ushbu to'lov vositasi o'ziga xos turlarga ega:
 Smart-kartalar asosida. Bunday kartalar bank hisobraqamlari bilan
to'g'ridan-to'g'ri bog'langan va kartadan foydalanuvchi tasarruf etadigan
ma'lum miqdorni anglatadi. Ushbu bazadagi eng mashhur to'lov tizimlari:
Visa cash, ecash, proton. Bunday tizimlar sizga Internet orqali xaridlarni
to'lash, pulni bir necha valyutada saqlash imkonini beradi va siz ushbu
tizimni boshqarish uchun telefon aloqasidan foydalanishingiz mumkin.
Ammo bu usul juda xavfsiz emas, chunki barcha operatsiyalarning
qonuniyligini kuzatib borish shunchaki mumkin emas.
37

 Tarmoqqa asoslangan. Bunday pul oqimining elektron tizimi uchun ma'lum
bir dasturni o'rnatish kerak. Bunday dasturlar bepul va mobil qurilmalarning
imkoniyatlari rivojlanishi bilan bunday tizimlarning mobil ilovalari yaratildi.
Asosan, tarmoqdagi EPT-lar Internetda pul ishlash bilan shug'ullanadigan,
Internetdo'konlar orqali tovarlar sotib oladigan yoki o'z hizmatlari uchun
to'lovlarni qabul qilish shakllarini kengaytirishni istagan firmalar tomonidan
tanlanadi.
 Anonimlik turini, davlat va nodavlat turini va boshqalarni belgilaydigan
elektron pullarning boshqa tasniflari ham mavjud. Rossiyadagi elektron
to'lov tizimlari Rossiyada to'lov tizimlari keng tarqaldi va hayotimizga juda
qattiq kirib bordi. Turli xil elektron hamyonlardan foydalangan holda biz
Internet orqali hizmatlar va tovarlar uchun to'lovlarni amalga oshiramiz.
O’zbekistonda mavjud elektron to’lov tizimlari haqida U-PAY elektron to’lov
hizmati Elektron to’lovlarning unevirsal tizimi hisoblanadigan U-PAY – elektron
tijoratni rivojlantirish maqsadidagi O’zbekiston Respublikasining “Elektron
to’lovlar to’g’risidagi” Qonunining ijrosi asosida tashkil etilgan. U-PAY
tizimining ustun tomoni shundaki, unda naqd pulsiz hisob kitoblarni istalgan mobil
aloqa yoki Internet orqali, shuningdek, SMS-xabar orqali ham amalga oshirsa
bo’ladi. Shuningdek, U-PAY xiztidagi 1400 raqamiga yuboriluvchi va undan
kiruvchi barcha SMS xabarlar bepul.
«U-PAY» tizimining asosiy ustunligi: U-PAY elektron to’lov hizmati plastik
kartochkangizdagi pul mablag’laridan foydalanishda maksimal qulaylik yaratadi.
Biz mobil telefonimizni o’zimizning moliyaviy yordamchimiz sifatida emas, balki
aloqa vositasi, fotokamera, MP3- pleyer sifatida ko’rishga o’rganib qolganmiz.
Endilikda ushbu mobil dasturi yoki SMS-xabar yordamida qisqa muddatda
to’lovlarni amalga oshirish imkoni paydo bo’ldi. U-PAY sutkasiga 24 soat, haftada
7 kun ishlaydi!
“U-PAY” orqali quyidagilarga to’lov qilish mumkin:
 Mobil aloqa;
 Internet;
38

 Kommunal hizmatlar;
 Shahar va xalqaro telefon aloqasi hizmati;
 Mol-mulk va yer solig’i;
 Davlat bojlari;
 Savdo-sanoat palatasi hizmatlari;
 Internet-do’konlardan xaridlar va boshqalar.
“U-PAY” elektron to’lov tizimi hizmatidan foydalanish niyatida bo’lgan
UZCARD (onlayn) kartochkasi egalari o’zlariga yaqin yerda joylashgan istalgan
bank, terminal yoki info-kassadan “SMS-informer” hizmatini yoqtirib olishlari
kerak bo’ladi. “CLICK” elektron to’lov hizmati "CLICK" – bu mobil internet-
banking tizimi hisoblanib, u orqali mobil aloqa hizmatlari, internet-provayderlar,
kommunal hizmatlar uchun to’lovlarni, shuningdek internet-do’konlaridan
xaridlarni bevosita shaxsiy bank hisobidan yoki plastik kartochkasidan ustama
haqisiz amalga oshirish imkonini beradi.
“CLICK” – asosiy qulayliklar va ustunliklar:
 Masofadan turib ustama haqisiz, tun-u kun (24/7 rejimida) to’lovni amalga
oshirish imkoniyati; 21
 Mobil qurilmangizga maxsus dastur va ilovalarni o’rnatish ehtiyoji yo’qligi;
 Salbiy balans paytida ham USSD-so’rov orqali to’lov qilish imkoniyatining
mavjudligi;
 Onlayn imkoniyatlar – bankdagi hisob qoldig’ini tekshirish va bank
rekvizitlari haqidagi ma’lumotni qabul qilish;
 Bank kartochkasi orqali amalga oshirilgan barcha operatsiyalar haqida
SMSxabarning kelishi;
 Hisobdan hisobga pul mablag’larini ko’chirish, “CLICK”ning boshqa
foydalanuvchilariga pul ko’chirish va boshqa ko’plab imkoniyatlar.
39

XULOSA
O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy tizimi uchun naqd pulsiz to‘lov
tizimlarini rivojlantirish dolzarb va muhim masala hisoblanadi. Ushbu tizimlarning
rivojlanishi nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshiradi, balki ijtimoiy barqarorlikni
ham ta'minlashga yordam beradi.
O‘zbekistonning raqamli iqtisodiyotga o‘tishi, globallashuv va texnologik
yangiliklarni inobatga olgan holda, naqd pulsiz to‘lov tizimlarining rivojlanishi
zarur. Bu tizimlar iqtisodiyotning samarali ishlashini ta'minlash, bank xizmatlarini
kengaytirish, shuningdek, xalqaro iqtisodiy integratsiya va savdo imkoniyatlarini
yaratadi.
Naqd pulsiz to‘lovlar, xavfsizlik va shaffoflikni ta'minlab, iqtisodiy va
moliyaviy operatsiyalarni samarali boshqarish imkoniyatini beradi. Naqd pulsiz
to‘lov tizimlarini rivojlantirishda muammolar, asosan, infratuzilmaning yetarli
emasligi, foydalanuvchilarni o‘qitish va ma'lumot berish, xavfsizlik muammolari
va qonunchilikni modernizatsiya qilishda namoyon bo‘lmoqda.
Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun davlat tomonidan infratuzilmani
kuchaytirish, o‘quv dasturlari va targ‘ibot ishlarini amalga oshirish, xavfsizlikni
ta'minlash uchun ilg‘or texnologiyalarni joriy etish, hamda xalqaro moliyaviy va
texnologik standartlarga mos qonunchilikni yaratish zarur.
Naqd pulsiz to‘lov tizimlari iqtisodiy barqarorlikni ta'minlab, milliy
iqtisodiyotning samaradorligini oshiradi. Bu tizimlar, shuningdek, shaffoflikni
ta'minlab, korrupsiya va noqonuniy faoliyatning oldini olishda muhim rol
o‘ynaydi.
Ijtimoiy jihatdan, naqd pulsiz to‘lov tizimlari aholi uchun qulaylik yaratadi,
qishloq joylaridagi aholiga ham keng imkoniyatlar taqdim etadi. Bu esa jamiyatda
iqtisodiy va ijtimoiy tenglikni ta'minlaydi. Shuning uchun, davlat va xususiy sektor
birgalikda infratuzilmani kuchaytirish, huquqiy bazani takomillashtirish va raqamli
40

iqtisodiyotni rivojlantirishga oid chora-tadbirlarni amalga oshirishi zarur. Bu
orqali, O‘zbekiston iqtisodiyotining samaradorligini oshirish, investitsiyalarni jalb
qilish va barqaror ijtimoiy rivojlanishga erishish mumkin bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi.
2 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 11.09.2023 yildagi PF-158-
son
3.O‘zbekiston Respublikasining” Markaziy bank to‘g‘risida”gi qonuni.
4.O‘zbekiston Respublikasining “ Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni.
5 . O‘zbekiston Respublikasining “ To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida ”gi
qonuni
5 .” O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi nizomi.
6.Tashmuxamedova D.A. G‘aznachilik asoslari. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Iqtisod-
Moliya” 2018
7.Omonov A.A. Qoraliyev T.M. Banklarda buxgalteriya hisobi.T.:MOLIYA –
IQTISOD 2018 y.
8.Navruzova K.N., Karimov N.G‘.Ortiqov U.D. Banklarda buxgalteriya hisobi VIP
POLIGRAF.T., 2019 y.
9.Navruzova K.N.,Ortikov O.A. Naqd pulsiz hisob-kitoblar va to‘lov tizimi.
T.:CHo‘lpon. 2019 y.
10.Navruzova K.N. Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika
T.:MOLIYA – IQTISOD 2018 y.
11.Temirov A.A. Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika T.:TDIU
2018
Foydalanilgan saytlar .
www.gov.uz (O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali)
www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi)
www.stat.uz
41

www.cbu.uz
www.tfi.uz
www.minfin.uz
42

Tayyor kurs ishi

Sotib olish