O’zbekiston Respublikasi davlat budjet xarajatlari tahlili - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	395.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

27 Sotish

O’zbekiston Respublikasi davlat budjet xarajatlari tahlili

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT BUDJET XARAJATLARI
TAHLILI
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………2
I BOB O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT BUDJETI VA UNING
AHAMIYATI. DAVLAT BUDJETI XARAJATLARINING UMUMIY
KO‘RINISHI.
1.1 Byudjet xarajatlarining mohiyati, zaruriyati va ula r ni moliyalashtirish
usullari ……………………………………………………………………………...4
1.2 Davlat budjeti xarajatlari ning yo’nalishlari va ular miqdorining tahlili………
19
II BOB DAVLAT BUDJETI XARAJATLARINING TARKIBI
2.1 O’zbekistonda Davlat budjeti xarajatlarini tahlil qilishning moliyaviy
ko‘rsatkichlari..........................................................................................................25
2.2 Davlat budjeti xarajatlarini samarali ijrosini ta’minlash mexanizmlarini
takomillashtirish
yo’llari..........................................................................................33
XULOSA VA
TAKLIFLAR ...................................................................................35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.........................................37

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : Mamlakatimizda barcha sohadagi islohotlar
qatori iqtisodiy islohotlar ham bugungi kunga kelib keng ko’lamda o’z samarasini
ko’rsatayotganiga barchamiz guvoh bo’lmoqdamiz. Misol tariqasida aytish
mumkinki, bugungi kunda davlat moliyasi, jumladan davlat byudjeti va byudjetdan
tashqari maqsadli jamg’armalar ochiqligi hamda shaffofliginini ta’minlash, xalq
byudjetini shakllantirish borasida qator amaliy ishlar amalga oshirildi.
Davlat byudjeti ga mamlakatimizni iqtisodiy rivojlantirish, uzoq muddatli
strategik maqsadlarni amalga oshirishda O’zbekistonning jahon bozoridagi
raqobatdoshligini oshirish va mavqeini mustahkamlashga yo’naltirilgan tarkibiy
o’zgarishlar, zamonaviy yuksak texnologiyalarga asoslangan eksportbop
mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan, ishlab chiqarishlarni jadal
rivojlantirishning asosiy moliyaviy manbalardan biri sifatida alohida e’tibor
qaratilmoqda.
Ushbu yo’nalishdagi islohotlarni davom ettirilgan holda, istiqbolda davlat
byudjetini o’rta muddatli muddatga rejalashtirish, byudjetdan mablag’larni
ajratishda natijaga e’tibor qaratish, 2017-2021 yillarga mo’ljallangan Harakatlar
strategiyasida mahalliy byudjetlar daromadlar qismini mustahkamlash, davlat
byudjeti xarajatlarining ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda turli
darajadagi byudjetlar mutanosibligini ta’minlash kabi vazifalar nazarda tutilgan.
Madomiki, respublikamizda davlat bosh islohatchiligi hamda aholini kuchli
ijtimoiy himoyalash eng asosiy vazifalardan deb belgilangan ekan, o’z navbatida
iqtisodiyotni boshqarishning ta’sirchan dastagi hisoblangan davlat byudjeti
mablag’lari doimo aniq bir maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Bunda, albatta,
byudjet-soliq siyosatni ishlab chiqish va to’g’ri yuritish, byudjet mablag’laridan
samarali va oqilona foydalanish talab etiladi. Chunki, byudjet ko’zda
tutilgantadbirlar va dasturlarni aniq va o’z vaqtida moliyalashtirilishi ayni paytda
davlat dasturlarining ham pirovard natijada to’liq bajarilishini ta’minlaydi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
“ Shu bilan birga, hududiy boshqaruv organlarining byudjet mablag’larini
2

shakllantirish, qo’shimcha zaxiralarni yaratish bo’yicha soliq, moliya va
iqtisodiyot sohalari organlarining mas’uliyatini oshirish yuzasidan qaror qabul
qilindi. Biz mamlakatimiz byudjet tizimini qayta ko’rib chiqishimiz, byudjet
daromadlari va xarajatlari xalqimiz uchun ochiq va oshkora bo’lishini
ta’minlashimiz zarur .
Kurs ishining maqsadi : Shuni alohida ta’kidlash lozimki, davlat byudjetini
takomillashtirish sohasida olib borilayotgan islohotlarning markaziy bo’g’inida
davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish va xarajatlaridan yanada samarali
foydalanish, iqtisodiyotda soliq yukini maqbullashtirish va soliqlarning hududlar
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi tutgan o’rnini oshirish, byudjet mablag’laridan
oqilona foydalanish masalalari turadi.
Kurs ishining vazifasi : Hozirgi vaqtga kelib respublikamizda bir qadar
samarali byudjet tizimi shakllantirilgan bo’lsada, bu borada ayrim muammolar
ham mavjudki, bu holat byudje tizimini tashkil etish va boshqarishni
takomillashtirishni taqozo etmoqda.
Kurs ishining obyekti : Byudjet daromadlarini samarali shakllantirish,
byudjetdan xarajatlarni amalga oshirishda byudjet mablag’laridan samarali va
oqilona foydalanish muammosi hamisha dolzarb masala bo’lib kelgan va hozirgi
sharoitda ham dolzarbligicha qolmoqda.
Kurs ishining predmeti : Bu esa mazkur sohada ilmiy tadqiqotlar olib
borishning naqadar muhimligini yanada aniqroq ko’rsatib beradi. Shuning uchun
ham biz mazkur magistrlik dissertatsiyasida ushbu masalani tadqiq etishni o’z
oldimizga maqsad qilib qo’ydik.
Kurs ish kirish, 2 ta bob, 4-ta paragrif xulosa va takliflar, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI DAVLAT BUDJETI VA
UNING AHAMIYATI. DAVLAT BUDJETI XARAJATLARINING
UMUMIY KO‘RINISHI.
1.1 Byudjet xarajatlarining mohiyati, zaruriyati va ula r ni
moliyalashtirish usullari
Davlat budjeti — davlat pul mablag’larining (shu jumladan davlat maqsadli
jamg’armalari mablag’larining) markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda
daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili
mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va
miqdori nazarda tutiladi.
Davlat budjeti davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u
davlat moliyasining bosh bo g ini hisoblanadi. Davlat budjeti tarkiban umumdavlatʻ ʻ
(yoki markaziy) byudjet (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va xarajatlar
yig indisi) va mahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — o lka, viloyat,
ʻ ʻ
tuman va h.k. doirasidagi pul daromadlari va harajatlari)ga bo linadi. Ikki turdagi
ʻ
byudjetlar nisbati mamlakatning ichki sharoitiga bog liq bo ladi. Davlat jamiyatga
ʻ ʻ
ijtimoiy xizmatlar (milliy xavfsizlikni ta minlash, jamoat tartibini saqlash, atrof-
ʼ
muhitni himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga bepul ijtimoiy
xizmatlar ko rsatish va b.) ko rsatadi va bularning barchasi xarajat talab qiladi.
ʻ ʻ
Byudjet daromadlari soliqlar, soliqdan tashqari yig imlar, davlat zayomlaridan
ʻ
tushgan pul, davlat mulkini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablag lardan
ʻ
shakllanadi. Byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori
mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet
daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bog liq. Byudjet
ʻ
xarajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, ya ni kamomadi
ʼ
yuzaga keladi. Kamomad miqdori mamlakat yalpi milliy mahsulotning 3—3,5%
ga teng bo lishi me yoriy hisoblanadi. Byudjet kamomadining g oyat oshib ketishi
ʻ ʼ ʻ
va uni daromad bilan ta minlash mumkin bo lmaganda byudjet xarajatlari
ʼ ʻ
qisqartiriladi. Markaziy, mahalliy davlat budjetlari va davlat budjetdan tashqari
4

fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar,
zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar)
yig indisi davlatning yig’ma byudjetini tashkil etadi. Davlat budjet, odatda, joriyʻ
yilda kelgusi yil uchun tuziladi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim
yilga tuzilishi ham mumkin. Davlat budjetini hukumat tuzadi va yuqori qonun
chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi.
Budjet xarajatlari – davlat va mahalliy hokimiyat vazifa va faoliyatini
moliyaviy ta’minlashga yo’naltiriladigan pul mablag’laridir. Iqtisodiy mazmuniga
ko’ra davlat budjeti xarajatlari – davlatning markazlashgan pul fondini taqsimlash
va ishlatish bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlardir. 1
Davlat budjetining xarajat qismi quyidagilardan iborat:
- ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari;
- nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash xarajatlari;
- iqtisodiyot xarajatlari;
- markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari;
- davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini, adliya va prokuratura
organlarini saqlab turish xarajatlari;
- sudlarni saqlab turish xarajatlari;
- fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari;
- boshqa xarajatlar.
Davlat budjetining 2020-yil birinchi chorakdagi xarajatlari 27,661 trillion
so’mni yoki jami yillik tasdiqlangan xarajatlarning 21,1 foizini tashkil etdi.
Shundan, respublika budjeti xarajatlari 18,153 trillion so’mni tashkil etgan bo’lsa,
mahalliy budjetlar orqali 9,508 trillion so’mlik xarajatlar moliyalashtirilgan.
2019 – yilda “2020 yilda davlat byudjeti xarajatlari asosan ijtimoiy sohaga
yo’naltirilishi” rejalashtirilgan edi.
Hisobot davrida ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun davlat
budjetidan 15,550 trillion so’m yoki umumiy xarajatlarning 56,6 foizi miqdorida
1
Malikov T.S., Haydarov N.X. Davlat budjeti.- Toshkent: "IQTISOD- MOLIYA", 2019y.
5

mablag’ sarflandi. Ijtimoiy xarajatlarning o’tgan yilning mos davriga nisbatan
o’sishi 18,5 foizni tashkil etdi.
Ijtimoiy xarajatlarning asosiy qismini tashkil etgan ta’lim tizimi
muassasalarini saqlash va ularni rivojlantirish xarajatlariga davlat budjetidan 7,961
trillion so’m mablag’ ajratildi. Shundan maktabgacha ta’lim muassasalarini saqlash
xarajatlari uchun 1,426 trillion so’m (o’tgan yilning mos davriga nisbatan 450,5
milliard so’m yoki qariyb 1,5 baravarga ko’p), jumladan, oziq-ovqat sotib olish
xarajatlariga 162,6 milliard so’m (o’tgan yilning shu davriga nisbatan 53,6 milliard
so’mga yoki 1,5 baravarga ko’p) mablag’lar ajratilgan.
Xususan, nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalariga amalga oshirgan
xarajatlarini qisman qoplash uchun 134,5 milliard so’mlik subsidiyalar (2019-yil
birinchi choragida 6,9 milliard so’m) ajratilgan.
Ilm-fanni rivojlantirishga hisobot davrida 150,0 milliard so’m yoki ijtimoiy
sohaga ajratilgan mablag’larning 1 foizi miqdorida mablag’ ajratildi (2019-yil
birinchi choragida — 0,3 foiz).
Byudjetga quyidagi moliyaviy funktsiyalar mos keladi:
Tarqatish- davlat va hududiy hokimiyat va boshqaruv darajasidagi
markazlashtirilgan jamg’armalar fondini shakllantirish va undan foydalanish orqali
namoyon bo’ladi;
Boshqaruv- tarqatuvchi bilan bir vaqtda harakat qiladi va imkoniyat va
majburiyatni nazarda tutadi davlat nazorati byudjet mablag’lari tushganligi uchun;
Normativ- davlat mamlakat iqtisodiy hayotini tartibga soladi, byudjet
mablag’larini zarur maqsadlarga yo’naltiradi.
Byudjet qurilmasi tashkilotni boshqaradigan tamoyillardir va byudjet tizimi
mamlakatlar, uning alohida bo’g’inlari o’rtasidagi munosabatlar, byudjetlarning
tarkibi va tuzilishi, byudjet mablag’larining shakllanishi va ishlatilishi va
boshqalar.
Byudjet tuzilishi byudjet tizimi tamoyillarida o’zining to’liq ifodasini topadi.
San’atga ko’ra. Rossiya Federatsiyasining Byudjet kodeksining 25 -moddasi,
Rossiya Federatsiyasining byudjet tizimi quyidagi printsiplarga asoslanadi:
6

Birlik printsipi- huquqiy asosning birligi pul tizimi, byudjet hujjatlari
shakllari, tamoyillari byudjet jarayoni, yagona tartib barcha darajadagi
byudjetlarning xarajatlarini moliyalashtirish, buxgalteriya hisobi;
Daromad va xarajatlarni farqlash printsipi- Rossiya Federatsiyasining
byudjet tizimi darajalari o’rtasida tegishli daromad turlarini va xarajatlarni amalga
oshirish vakolatlarini birlashtirishni anglatadi;
Byudjet mustaqilligi printsipi: a) barcha darajadagi o’z daromad
manbalarining mavjudligi; mustaqil; b) byudjet xarajatlarini mustaqil taqsimlash;
v) byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarini aniqlash; d) har bir darajadagi
byudjet jarayonini amalga oshirish va boshqalar.
Daromad va xarajatlarni aks ettirishning to’liqligi printsipi- barcha
daromadlar va xarajatlar barcha darajadagi byudjetlarda to’liq aks ettirilishi kerak;
Balanslangan byudjet printsipi- ko’zda tutilgan byudjet xarajatlari miqdori
byudjet daromadlari hajmiga mos kelishi kerak, ya’ni kamomad minimal bo’lishi
kerak;
Byudjet mablag’laridan foydalanishda samaradorlik va tejamkorlik printsipi
- byudjetlarning bajarilishi eng kam mablag ‘sarflangan holda belgilangan
natijalarga erishish va eng yaxshi natijaga erishish zarurligidan kelib chiqishi
kerak;
Xarajatlarni qoplashning umumiy printsipi- barcha byudjet xarajatlari
daromad va tushumlar hisobidan qoplanishi kerak;
Oshkoralik printsipi- matbuotda majburiy nashr etish, ommaviy axborot
vositalarida ma’lumotlarning to’liqligi, hammaga ochiq bo’lishi, federal byudjetda
tasdiqlangan maxfiy maqolalar bundan mustasno;
Byudjet ishonchliligi printsipi- hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini
prognoz qilish ko’rsatkichlarining ishonchliligi va daromad va xarajatlar hisob-
kitoblarining haqiqati;
Maqsad va nishonga olish tamoyili- byudjet mablag’lari aynan oluvchiga
ajratiladi. Maqsad va yo’nalishlarning buzilishi Rossiya Federatsiyasi byudjet
qonunchiligining buzilishi hisoblanadi.
7

2022-yil 10-iyun kuni Toshkent moliya instituti, Ural Davlat iqtisodiyot
universiteti (Rossiya), Polosk davlat universiteti (Belorussiya), Bayneri
universitetlari (Malayziya) bilan hamkorlikda “Globallashuv sharoitida bank va
moliya tizimi barqarorligini ta minlash masalalari” mavzusida xalqaro ilmiy-ʼ
amaliy konferensiya o tkazildi.
ʻ
Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotida ro y berayotgan globallashuv
ʻ
jarayonlari bank va moliya tizimi barqarorligiga ijobiy ta sir ko rsatish bilan bir
ʼ ʻ
qatorda, o zida turli xil risk, xavf-xatarlar, xalqaro moliya bozorlarining
ʻ
nobarqarorligi, mamlakatlar valyuta zahiralari va valyuta operatsiyalari
diversifikatsiya darajasining pastligi hamda banklar xizmatlari ommabopligini
oshirishni namoyon qilmoqda.
Mazkur sharoitda mamlakatimizda bank va moliya tizimi barqarorligini
ta minlash yo lida milliy manfaatlarimizga to liq mos keladigan alohida
ʼ ʻ ʻ
yondashuvlarni joriy qilish, bank sektorini transformatsiya qilish va unda davlat
ulushini kamaytirish, bank tizimiga xorijiy kapitalni jalb qilish hamda banklar
tomonidan xizmatlar ko rsatishda zamonaviy usullarni joriy qilish muhim
ʻ
ahamiyat kasb etadi.
Xalqaro konferensiyada O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil
ʻ
12-maydagi “2020-2025-yillarga mo ljallangan O zbekiston Respublikasining
ʻ ʻ
bank tizimini isloh qilish strategiyasi to g risida”gi PF-5992-sonli Farmonida
ʻ ʻ
belgilangan vazifalardan kelib chiqib, bank tizimida mavjud muammolar va
qiyinchiliklar hamda ularni bartaraf etish yo llari ilmiy va amaliy jihatdan
ʻ
atroflicha muhokama qilindi.
Konferensiyaning yo nalishlari quyidagilardan iborat bo lib, ularda:
ʻ ʻ
• iqtisodiyotni globallashuv sharoitida xalqaro va mahalliy banklarda
vujudga kelayotgan risklarni ko p qirraligi va ularni bartaraf etishda alohida
ʻ
yondoshuvlarni joriy qilish;
• xalqaro kapital bozoridan kapitalni jalb qilish uchun bank tizimi va
moliya bozorining moliyaviy barqarorligi va shaffofligini ta minlash;
ʼ
• xorijiy va mahalliy moliya bozorlarida raqobat sharoitida risklarni
8

boshqarish;
• bank sektorini transformatsiya qilish va davlat ulushini kamaytirish
bo yicha dolzarb masalalar;ʻ
• mamlakat bank tizimida korporativ boshqaruv standartlari, axborot
texnologiyalari mahsulotlari, aktivlar va passivlarni boshqarish, mijozlar bilan
aloqa qilishda zamonaviy usullarni amaliyotga joriy qilish;
• milliy iqtisodiyotni dollarlashuv darajasini va banklar riskli aktivlari
tarkibida uni qisqartirish yo llari;
ʻ
• banklar va moliyaviy bozorlarda xizmatlarning ommabopligi va aholining
moliyaviy savodxonligini oshirish kabi masalalar atroflicha muhokama qilindi.
Konferensiyada moliya va bank sohasidagi mutaxassislar, Markaziy bank,
vazirlik va idoralar, xorijiy mehmonlar, mahalliy olimlar, professor-o qituvchilar,
ʻ
tadqiqotchilar va yosh olimlar ishtirok etdilar.
Konferensiya natijalari bo yicha globallashuv sharoitida bank va moliya
ʻ
tizimi barqarorligini ta minlash yuzasidan ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar
ʼ
ishlab chiqildi.
Joriy yilda mamlakatimizda elektron pul va hamyonlar joriy etiladi. Ushbu
pullar Markaziy va tijorat banklari tomonidan emissiya (muomalaga kiritiladi)
qilinadi, deb xabar bermoqda “Dunyo” АА muxbiri. 2
Bu haqda O zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan
ʼ
“O zbekiston Respublikasida to lov tizimlari va banklarda АKT infratuzilmasini
ʼ ʼ
rivojlantirish masalalari” mavzusida tashkil etilgan matbuot anjumani chog ida
ʼ
aytib o tildi.
ʼ
Tadbir O zbekiston Respublikasi Prezidenti Аdministratsiyasi huzuridagi
ʼ
Аxborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligida bo lib o tdi.
ʼ ʼ
Ushbu pullarni muomalaga kiritishda Elektron pullar tizimi operatorlari
tomonidan xizmatlar taqdim etiladi. Bunda mijozlarning bankda alohida hisob
raqam ochishlariga o rin qolmaydi va odatiy tizimga nisbatan 10 baravar tez
ʼ
ishlaydi. Mazkur amaliyot 2019 yilda qabul qilingan “To lovlar va to lov tizimlari
ʼ ʼ
2
Malikov T.S., Haydarov N.X. Davlat budjeti.- Toshkent: "IQTISOD-MOLIYA", 20 1 7y. - 84 bet
9

to g risida”gi O zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinadi.ʼ ʼ ʼ
Shuningdek, Markaziy bank To lov tizimlari departamenti boshlig i
ʼ ʼ
Ulug bek Mahmudovning qayd etishicha, mamlakatimizda aholiga bank xizmatlari
ʼ
ko rsatish tizimini takomillashtirish maqsadida joriy yilning iyunь oyidan boshlab
ʼ
mijozlarni masofadan turib identifikatsiya qilish tizimi joriy etiladi.
“Bugungi tartib bo yicha har bir mijoz hisob raqam ochish uchun bir bor
ʼ
bo lsa-da, bankka shaxsan borishi talab etiladi. Yangi tizim esa mijozlar vaqtini
ʼ
tejaydi. Ya ni internet tarmog idan foydalangan holda, banklarga bormasdan turib
ʼ ʼ
hisob raqam ochish mumkin bo ladi”, dedi Ulug bek Mahmudov.
ʼ ʼ
Ushbu tizim mijozlar xavfsizligini ta minlash maqsadida Ichki ishlar
ʼ
vazirligi, Davlat personallashtirish markazi va Loyiha boshqaruvi milliy agentligi
bilan hamkorlikda amalga oshiriladi.
Аnjumanda, shuningdek, bugungi kunda masofadan turib bank xizmatlari
ko rsatish ko rsatkichlari haqida ham ma lumot berildi.
ʼ ʼ ʼ
Ta kidlanganidek, hozirgi kunda yurtimizda tijorat banklari tomonidan
ʼ
ishlab chiqilgan mobil ilovalar yordamida masofadan turib xizmatlar
ko rsatilmoqda. Tahlillarga ko ra, yurtimizda 10 millionga yaqin jismoniy va 600
ʼ ʼ
mingdan ziyod yuridik shaxs bankdagi mablag larini masofadan turib boshqarish
ʼ
xizmatidan foydalangan holda idora qilmoqda.
Mamlakatimizda mavjud 30 ta tijorat banki tomonidan sohaga axborot
texnologiyalarini joriy etish ishlari olib borilmoqda. Biroq shu kunga qadar ushbu
tizim xavfsizligi xalqaro tekshiruvdan o tkazilmagan. Shu bois Markaziy bank
ʼ
tomonidan tijorat banklarining axborot texnologiyalarini xavfsizlik nuqtai
nazaridan xalqaro auditdan o tkazish talabi qo yilgan.
ʼ ʼ
“Bu shu yilning mart-aprel oylarida “Katta to rtlik” oilasiga kiruvchi xalqaro
ʼ
audit kompaniyalari tomonidan, tijorat banklarining o z tanloviga binoan amalga
ʼ
oshiriladi”, dedi Markaziy bankning Аxborot texnologiyalari departamenti
boshlig i Dilshod Ikromov.
ʼ
Matbuot anjumanida, shuningdek, mamlakatimizda bank xizmatlari
ko rsatishning huquqiy asoslarini takomillashtirish borasida amalga oshirilgan
ʼ
10

ishlar, “Click” va “Humo” to lov tizimlari haqida ma lumot berildi.ʼ ʼ
Elеktron tijorat tushunchasi. Elеktron tijorat faoliyati O’zbеkiston
Rеspublikasining “Elеktron tijorat to’g’risida”gi 2004 yil 29 aprеldagi 613-II son
Qonuni bilan bеlgilanadi va amalga oshiriladi.
Elеktron tijorat Intеrnеt tarmog’idagi tijorat sohasiga oid faollikni, unda
oldi-sotdini amalga oshirilishini ifodalash uchun qo’llaniladi. U kompyutеr
tarmog’idan foydalangan holda xarid qilish, sotish, sеrvis xizmatini ko’rsatishni
amalga oshirish, markеting tadbirlarini o’tkazish imkoniyatini ta’minlaydi.
Elеktron tijoratning an’anaviy savdo turlaridan farqi. Elеktron tijoratning
an’anaviy savdo turidan quyidagi xaraktеrli xususiyatlari bilan farqlanadi:
xaridor o’ziga qulay vaqt, joy va tеzlikda mahsulotni tanlash va sotib olish
imkoniyatiga ega; savdo-sotiq faoliyatini ish faoliyati bilan birga parallеl ravishda,
ya’ni ishlab chiqarishdan ajralmagan holda olib borish imkoniyati mavjud; ko’p
sonli xaridorlarning bir vaqtning o’zida bir nеchta firmalarga murojaat qila olishi.
Bu ko’p sonli xaridorlarning aloqa vositalari yordamida sotuvchilar bilan
muloqotda bo’lish imkoniyati; kеrakli mahsulotlarni tеzlikda izlab topish va shu
mahsulotlari bor firmalarga murojaat qilishda tеxnika va transport vositalaridan
samarali foydalanish, mahsulotlarni bir joyga yig’ish va ularni sotib olishda aniq
manzillarga murojaat qilish. Ortiqcha vaqt va xarajatlarni kamaytiradi; xaridorning
yashash joyi, sog’lig’i va moddiy ta’minlanish darajasidan qat’iy nazar hamma
qatori tеng huquqli mahsulot sotib olish imkoniyati; hozirgi kunda chiqqan jahon
standartlariga javob bеradigan mahsulotlarni tanlash va sotish imkoniyati; elеktron
tijorat sotuvchining mahsulotlarini (ish, xizmatlarini) sotish jarayonidagi
imkoniyatini yanada kеngaytiradi va yangilaydi. Endi sotuvchi mahsulotlarini
sotish jarayonini tеzlashtirishi, yangi va sifatli mahsulotlarni muntazam
almashtirishi, mahsulotlarning aylanma xarakatini tеzlashtirishi kеrak
bo’ladi.Elеktron tijoratda savdoni tashkil qilish firmalarning raqobatini
kuchaytiradi, monopoliyadan chiqaradi va mahsulotlarning sifatini oshirish
imkoniyatini bеradi. Xaridorlar kundalik xayotida kеrakli mahsulotlar ichida
sifatlilarini tanlashi mumkin. Chеt el firmalariga murojaat qiladi. Elеktron pullar
11

tushunchasi. Elеktron pul – bu pul birligiga tеnglashtirilgan bеlgilar hamda
kupyura va tanga rolini bajaruvchi juda katta son yoki fayllardir. Bunday tizimning
faoliyat ko’rsatish harajatlari boshqalaridan ancha kam. Bundan tashqari, elеktron
pullar to’liq anonimlikni ta’minlashi mumkin, chunki uni ishlatgan mijoz haqida
hеch qanday ma’lumot bеrilmaydi.
Kompaniya axborot texnologiyalarini samarali qo’llash orqali
iste’molchibilan ochiq munosabat o’rnatish, mahsulot va xizmatlar to’g’risida
hamkor va mijozlarni tezkor axborot bilan ta’minlash, sotuvning alternativ
yo’llarini, misol uchun tijorat saytlarida elektron do’konlar ochish va yaratish
imkoni beradi.
Davlatning o’z funksiyalari va vazifalarini bajarishi bilan bog’liq ravishda
vujudga kelgan chiqimlar - byudjet xarajatlari davlatning markazlashtirilgan pul
fondlari mablag’larini turli yo’nalishlar bo’yicha foydalanish jarayonida vujudga
keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi.
Jamiyatning iqtisodiy hayotida byudjet xarajatlarining roli va ahamiyatini
aniqlash uchun ularni ma’lum belgilarga ko’ra turkumlashtirish maqsadga
muvofiq. Nazariya va amaliyotda byudjet xarajatlarini klassifikatsiya qilishning bir
necha belgilari mavjud. Ular o’zlarining iqtisodiy mazmuni, funktsionalligi,
ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli, ishlab chiqarish tarmoqlari va faoliyat
turlari yoki idoraviy bo’linishi, ijtimoiy mo’ljallanganligi bo’yicha, hududiy
turkumlanishi, ma’lum maqsadlari va yuridik nuqtai-nazardan yoki davlat
boshqaruvi darajasiga ko’ra alohida guruhlarga ajratilishi mumkin. Eng avvalo,
o’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra byudjet xarajatlari kapital va joriy xarajatlarga
bo’linadi. Bu xarajatlar kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoniga ularning
qanday ta’sir ko’rsatishi mumkinligini ifoda etadi.Byudjetning kapital xarajatlari
innovatsion va investitsion faoliyatga yo’naltirilgan xarajatlardir. Bu xarajatlarning
tarkibiga:
a) tasdiqlangan investitsion dasturga muvofiq harakatdagi yoki yangidan
tashkil etilayotgan yuridik shaxslarga investitsiyalar uchun mo’ljallangan
xarajatlar; s) yuridik shaxslarga investitsion maqsadlar uchun byudjet kreditlari
12

sifatida beriladigan mablag’lar; d) kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan
bog’liq bo’lgan kapital ta’mirlashni amalga oshirish xarajatlari va shu bilan
bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar; e) amalga oshirilishi davlat mulkiga tegishli
bo’lgan mulkni oshirish yoki uni yangidan yaratishga olib keladigan xarajatlar; f)
byudjet xarajatlarining iqtisodiy turkumlanishiga muvofiq byudjetning kapital
xarajatlari tarkibiga kiritiladigan boshqa xarajatlar kiradi.
1.rasm. Byudjet xarajatlarining funktsional nuqtai-nazardan
klassifikasiyalanishi 3
Amaliyotda byudjetdan moliyalashtirish, yuridik nuqtai-nazardan, quyidagi
ikki ko’rinishda amalga oshiriladi:
1) Xarajatlarni respublika byudjetidan moliyalashtirish;
3
Malikov T., Haydarov N. Byudjet daromadlari va xarajatlari. –T.: “Iqtisod-moliya”, 20 1 7 y., 185-bet
13Byudjet xarajatlari ning funksional nuqtai-nazardan klassifika t siya si
davlat boshqaruvi va mahalliy o’z-o’zini boshqarish;
sud hokimiyati;
xalqaro faoliyat;
milliy mudofaa;
huquqni muhofaza qilish va davlat xavfsizligini ta’minlash;
fundamental tadqiqotlar va ilmiy-texnika taraqqiyotini ta’minlash;
sanoat, energetika va qurilish;
qishloq xo’jaligi va baliqchilik;
atrof-muhitni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish, gidrometeorologiya,
xaritashunoslik va geodeziya;
transport, yo’l xo’jaligi, aloqa va informatika;
uy-joy-kommunal xo’jaligi;
maorif;
sog’liqni saqlash va jismoniy tarbiya;
madaniyat, san’at va kinematografiya;
ommaviy axborot vositalari;
davlat qarziga xizmat qilish;
boshqa darajadagi byudjetlarga moliyaviy yordam;
maqsadli byudjet fondlari;
davlat zahiralari va rezervlarini to’ldirish;
ijtimoiy siyosat;
boshqa xarajatlar
Byudjet xarajatlarining yuqoridagi tartibda klassifikatsiya qilinishi ijtimoiy
hayotning turli jabhalarida davlatning rolini ko’rsatadi

2) Xarajatlarni Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan va mahalliy
byudjetlardan moliyalashtirish.
Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari,
byudjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yo’naltirilgan byudjet
xarajatlari, boshqa byudjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya,
subsidiya va subventsiya shaklida ko’rsatiladigan davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar va byudjet xarajatlarining
turkumlanishiga muvofiq kapital xarajatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa
xarajatlar byudjetning joriy xarajatlari deyiladi.
Aniqroq ravishda byudjetning joriy xarajatlari tarkibi quyidagilardan iborat
bo’lishi mumkin:
- davlat iste’moli xarajatlari;
- hokimiyatning quyi organlari, davlat korxonalari va xususiy korxonalarga
joriy subsidiyalar;
- transfert to’lovlari;
- davlat qarzlari bo’yicha foizlarni to’lash;
- boshqa xarajatlar.
Funksional nuqtai-nazardan byudjet xarajatlarining klassifikatsiya qilinishi
ijtimoiy faoliyat sohalariga pul mablag’larining yo’naltirilganligini aks ettiradi.
Bunda byudjet xarajatlari quyidagi yirik guruhlarga bo’linishi mumkin:
Byudjetdan mablag’larni taqdim etishning metodlari byudjetdan
moliyalashtirishning muhim elementi bo’lib hisoblanadi. Ularning yordamida
moliya organlari byudjetda ko’zda tutilgan tadbirlarni pul mablag’lari bilan
ta’minlaydi, pul mablag’laridan foydalanishda yuqoriroq natijalarga erishish uchun
mablag’larni qayta o’zgartirib taqdim etishni amalga oshiradi, moliyaviy
resurslarni taqsimlashda tarkib topayotgan proportsiyalarni tartibga soladi.
Byudjet mablag’larini sarf qilishning asosiy tamoyili ularning
mo’ljallanganligi va vaqt bo’yicha qattiq reglamentatsiya qilinganligidir (tartibga
solinganligidir).
Xarajatlarini moliyalashtirish (to’lash) byudjet ijrosi jarayonida xaajatlar
14

ro’yxati va smetasiga kiritiladigan o’zgartirishlarni hisobga olgan holda
tasdiqlangan byudjet parametrlariga hamda byudjet tashkilotlarining xarajatlar
smetalariga muvofiq tuzilgan byudjet xarajatlarining yillik ro’yxatiga binoan
amalga oshiriladi.
Byudjet tashkilotlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
tasdiqlangan byudjetdan mablag’ bilan ta’minlash normativlari asosida smeta va
shtatlar jadvalini mustaqil ravishda ishlab chiqadilar va tasdiqlaydilar.
Smeta - notijorat faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotning maqsadga
yo’naltirilganligi nuqtai nazaridan pul mablag’larining tashkil topishi va sarflanishi
to’g’risidagi axborotni o’zida mujassamlashtiruvchi moliyaviy rejasidir.
Ish haqini to’lashga va joriy faoliyatga xarajatlar byudjetdan ajratilganligini,
shuningdek mablag’larning maqsadliligi va choraklar bo’yicha taqsimoti hajmini
belgilovchi hujjatdir. Xarajatlar smetasi mohiyatini quyidagi rasm ma’lumotlaridan
ham kengroq tushunish mumkin.
2- rasm . Xarajatlar smetasi ning mohiyati 4
Shtatlar jadvali esa doimiy ishchilarning lavozimlari nomlarining ro’yxati
bo’lib, unda bir nomdagi lavozimlar va lavozim bo’yicha maoshlarning hajmi qayd
etiladi, u mulk egasi, rahbar yoki yuqori organ tomonidan tasdiqlanadi. Shtat
jadvali korxona, tashkilot va muassasalarning tarkibiy bo’linmalari shtatlarini
4
Malikov T. va Haydarov N.larning “Byudjet daromadlari va xarajatlari” (T.: “Iqtisod-moliya”, 2007 y.)
o’quv qo’lanmasi asosida mustaqil tayyorlandi. Xarajatlar smetasi
byudjet dan mablag’ oluvchi
tashkilotning moliyaviy rejasi
hisoblanadi daromadlar qismiga ega emas
Smeta asosida moliya organlari sosial ehtiyojlar uchun xarajatlarning
hajmini aniqlaydi va u narsa joriy yilning byudjeti tarkibiga kiritiladi
15

tegishli toifadagi ishchilar bilan to’ldirib olish huquqini beradi.
Byudjet tashkilotlari tasdiqlangan smeta va shtatlar jadvalini ro’yxatdan
o’tkazish uchun O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yoki hududiy moliya
organlariga taqdim etadilar.
Tasdiqlangan smeta va shtatlar jadvalini ro’yxatdan o’tkazish, ilovalarni
kelishish taqdim etilgan hujjatlarning tasdiqlangan byudjet xarajatlari limitlariga va
normativlariga hamda byudjet parametrlariga muvofiqligi tahlili asosida tegishli
moliya organlarida amalga oshiriladi. Ro’yxatdan o’tkazish mazkur byudjet
tashkiloti xarajatlarini moliyalashtirish (to’lash), byudjet parametrlari tasdiqlangan
paytdan boshlab 40 kundan kechiktirmay moliya organlari tomonidan amalga
oshiriladi.
Smetalar O’zbekiston respublikasi davlat byudjeti daromadlari va
xarajatlarining amaldagi tasnifnomasiga muvofiq xarajatlarning to’liq yoyilmasi
ilova qilingan holda xarajatlarning to’rt guruhi bo’yicha tuziladi va hisobot berish
maqsadida foydalaniladi.
3- rasm . Byudjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlar smetalaridagi
xarajatlarning tarkibi 5
Byudjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlarining tasdiqlangan xarajatlar smetasi
va shtatlar jadvalini, shuningdek amaldagi smeta va shtatlar jadvaliga kiritiladigan
moliya organlarida ro’yxatdan o’tkazilgandan so’ng amalga kiritiladi.
Byudjet tashkilotlarining tasdiqlangan xarajatlar smetasi va shtatlar
5
Malikov T., Haydarov N. Byudjet daromadlari va xarajatlari. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2007 y., 192-bet
16Budjetdan mablag’ oluvchilarni xarajatlar guruhlari
bo’yicha davlat budjetidan moliyalashtirish
I. Ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar (bolali
oilalarga nafaqalar va kam ta’minlangan oilalarga moddiy
yordam, stipendiyalar va boshqalar)
III. Kapital qo’yilmalar (Davlat investitsiya dasturida
nazarda tutilgan aniq ro’yxatlarga muvofiq) II. Ish haqiga qo’shimchalar
IV. Boshqa xarajatlar

jadvalini, shuningdek amaldagi smeta va shtatlar jadvaliga kiritiladigan
o’zgartirishlar albatta Moliya vazirligining G’aznachiligi va uning hududiy
bo’linmalari bilan kelishiladi.
Xarajatlarning I va II guruhlariga kiritilgan byudjet tashkilotlari xarajatlari
birinchi navbatda moliyalashtiriladi (to’lanadi). Bunda II xarajatlarning guruhiga
tegishli mablag’ o’tkazmasdan I guruh xarajatlarini amalga oshirish taqiqlanadi.
Yagona g’azna hisob raqamida, shuningdek hududiy g’aznachilik hisob
raqamida birinchi va ikkinchi guruhlar bo’yicha to’lanmagan xarajatlar
summasidan ortiq mablag’lar mavjud bo’lganda ortiqcha summa miqdorida
uchinchi va to’rtinchi guruhlar bo’yicha xarajat qilishga ruxsat etiladi.
Kapital qo’yilmalarga ajratmalar (III guruh xarajatlari) joriy byudjet yili
uchun tasdiqlangan Respublika investitsiya dasturiga muvofiq qurilishlarning aniq
ro’yxatlariga muvofiq ajratiladi.
G’aznachilik tomonidan xizmat ko’rsatiladigan buyurtmachilar ob’ektlari
qurilishiga davlat byudjetida nazarda tutilgan xarajatlar G’aznachilik va uning
hududiy bo’linmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasining joriy yilga
tasdiqlangan Investitsiya dasturiga hamda qurilishlarning aniq ro’yxatiga muvofiq,
buyurtmachilarning Moliya vazirligining G’aznachiligida va uning hududiy
bo’linmalarida ro’yxatdan o’tkazilgan shartnomalarga asosan to’lanadi.
Xarajatlarning I va II guruhlarini respublika va mahalliy byudjetlardan
xarajatlarini moliyalashtirish (to’lash) smetalarga va byudjet xarajatlari
ro’yxatlariga, ularga kiritilgan o’zgartirishlarni hisobga olgan holda, shuningdek
oldingi hisobot davri uchun belgilangan baholash ko’rsatkichlarining bajarilishiga
muvofiq har oyda amalga oshiriladi.
Kapital qo’yilmalarni va boshqa xarajatlarni moliyalashtirish (to’lash)
byudjetga mablag’lar tushishiga qarab har oyda amalga oshiriladi.
G’azna ijrosiga o’tmagan byudjet tashkilotlari xarajatlarini:
- respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlash (to’lash) - O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligida belgilangan shakldagi maqsadli sertifikat (unda
byudjet tasnifnomasi paragraflari va xarajatlar guruhlarini ko’rsatgan holda)
17

va xarajatlarning har bir guruhi bo’yicha bir satrda mablag’ o’tkazish uchun to’lov
qog’ozi bilan rasmiylashtiriladi;
- mahalliy byudjetlardan mablag’ bilan ta’minlash (to’lash) - tegishli moliya
organlarida belgilangan shakldagi tayinlash sertifikati va xarajatlarning har bir
guruhi bo’yicha bir satrda mablag’ o’tkazish uchun to’lov qog’ozi bilan
rasmiylashtiriladi.
Byudjet mablag’lari byudjet tashkilotlari tomonidan mustaqil ravishda,
byudjet ijrosi jarayonida belgilangan tartibda ularga kiritilgan o’zgartirishlarni
hisobga olgan holda tasdiqlangan xarajatlar smetasi doirasida sarflanadi. Bunda
xarajatlarning I va II guruhlarini moliyalashtirish (to’lash) birinchi navbatda
amalga oshiriladi.
Xarajatlarning III guruhi byudjet tashkilotlari tomonidan Respublika
investitsiya dasturida joriy moliya yili uchun belgilangan limitlar doirasida
moliyalashtiriladi (to’lanadi).
“Boshqa xarajatlar” IV guruhi bo’yicha mablag’lar belgilangan limitlar
doirasida quyidagi navbatga rioya qilgan holda sarflanadi:
• ovqatlantirish;
• dori-darmonlar;
• kommunal xizmatlar;
• boshqa xarajatlar.
Xarajatlarning u yoki bu guruhida paydo bo’lgan kreditorlik qarzlar joriy
moliya yiliga belgilangan limitlar doirasida ularning paydo bo’lishi navbatiga
ko’ra har qaysi guruh bo’yicha to’lanadi.
1.2 Davlat budjeti xarajatlari ning yo’nalishlari va ular miqdorining
tahlili
Davlat budjeti xarajatlaridan oqilona foydalanish yo’llarini belgilashda
18

ularning tarkibiy tuzilishi va asosiy yo’nalishlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Budjet xarajatlarining tarkibiy tuzilishi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
hayotining turli sohasidagi o’rnini aniq ko’rsatib beradi. Shu bilan birga, budjet
xarajatlarining tarkibiy tuzilishi ustuvor ahamiyatga ega davlat dasturlari uchun
mo’ljallangan mablag’larni ham o’zida aks ettiradi.
Davlat budjetidan xarajatlarni moliyalashtirish budjet ko’rsatkichlari
doirasida yirik ijtimoiy tadbirlarni, ustuvor iqtisodiyot tarmoqlari rivojlanishini
hamda davlat va milliy dasturlarni moliyalashtirishni hisobga olgan hodisa amalga
oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasida boshqa sohalarda o’tkazilgan iqtisodiy
islohotlar qatori davlat moliyasi sohasida ham, xususan, davlat budjeti xarajatlari
tarkibida ham o’ziga xos o’zgarishlar amalga oshirildi va buning natijasida ko’plab
yutuqlarga erishildi.
Davlat budjetining xarajat qismi tarkibida O’zbekiston Respublkasi Vazirlar
Mahkamasining, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar
viloyat budjetlarining va Toshkent shahar budjetining zaxira jamg’armalari
hisobga olinadi 6
.
Takror ishlab chiqarishdagi roliga qarab budjet xarajatlari milliy
iqtisodiyotga (xo’jalikka) qilinadigan xarajatlar va ijtimoiy soha hamda aholini
ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlariga bo’linadi. Bu xarajatlarga, eng avvalo,
davlat korxonalari va davlat ulushi bor bo’lgan korxonalarning ustav kapitalini
shakllantirish, ularni yanada kengaytirish va rivojlantirish, davlat moddiy
zaxiralarini yaratish xarajatlari kiradi. Budjetning ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy
qo’lab-quvvatlash xarajatlari ham ijtimoiy jihatdan zarur bo’lgan xarajatlardir. Bu
xarajatlar iste’mol fondlarini shakllantirish bilan bog’liq. Ularning bir qismi
jamiyat a’zolarining individual ehtiyojlarini, boshqa bir qismi esa butun
jamiyatning ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan. Bu yerda budjet xarajatlari
ijtimoiy is’te’mol fondlarini (mamlakatning mudofaa fondi, ilmiy tadqiqotlar fondi
6
“O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi”, O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami,
2013-yil, 52-I-son, 69-modda
19

va boshqalar) shakllantirishni to’liq, shaxsiy iste’mol fondlarini esa qisman
(nomarkazlashtirilgan moliyaviy resurslar bilan birgalikda) ta’minlaydi. Shu bilan
birgalikda, budjet mablag’larining katta qismi shaxsiy iste’mol fondlarining
ijtimoiy iste’mol fondlariga tegishli bo’lgan qismini shakllantirishda keng
foydalaniladi.
Umuman olganda, budjet xarajatlari maksadga muvofiq quyidagi guruhlarga
bulinadi(4-rasm):
4-rasm. Davlat budjeti xarajatlari yo’nalishlari 7
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini namoyon etuvchi asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkich bu Yalpi ichki mahsulotdir (YaIM). YaIM o’z tarkibiga
davlat budjetini ham oladi. YaIMni taqsimlovchi moliyaviy instrument bu davlat
budjetidir. YaIMni davlat budjeti vositasida taqsimlash umumdavlat pul fondlarini
shakllantirish, hududiy va ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan ko’p sonli budjet
fondlarini yaratish hamda budjet fondidan foydalanish kabi bosqichlardan
7
Sirojiddinova Z.X. O`zbekiston Respublikasi budjet tizimi.Darslik.T:-2010 y. 126-b.
20 O`zbekiston
Respublikasi
Davlat budjeti
xarajatlariIjtimoiy maqsadlarga xarajatlar
Davlat qarziga xizmat ko`rsatish
xarajatlariTashqi iqtisodiy faoliyatga xarajatlar Milliy xavsizlik va ichki huquq-
tartibotni saqlash xarajatlari Boshqaruvga xarajatlarMarkazlashgan investitsiyalarni
moliyalashtirish xarajatlari Iqtisodiyotga xarajatlar

iboratdir. Shu sababli mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida budjetxarajatlarining
o’rnini qay darajada ekanligini tahlil qilishda mazkur ko’rsatkichlarni o’zaro
qiyoslash maqsadga muvofiqdir.
Funksional nuqtai nazardan budjet xarajatlarining klassifikatsiya qilinishi
pul mablag’larini ijtimoiy faoliyat sohalariga yo’naltirilganligini aks ettiradi.
Budjet xarajatlarining yuqoridagi tartibda klassifikatsiya qilinishi davlatning
ijtimoiy hayotning turli jabhalardagi rolini ko’rsatadi.
Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibidagi ijtimoiy-madaniy tadbirlar
xarajatlari yil sayin oshib borgan. Keyingi 5 yil mobaynida jami byudjet
xarajatlarining tarkibida ijtimoiy sohaga qilinayotgan xarajatlar 58,9 foizgacha
o’sib borgan. Ushbu holat jahondagi barcha davlatlar orasida eng yuqori
ko’rsatkichni tashkil etadiki, o’z navbatida, respublikamizda izchil amalga
oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning uzoq, strategik ahamiyatga ega ekanligidir.
Shuningdek, ushbu xarajatlarning o’sib borishi bilan birga, ularning davlat byudjeti
xarajatlaridagi eng yuqori salmoqni tashkil etmoqda. Davlat byudjeti xarajatlarni
nafaqat, yurtdoshlarimizning turmush farovonligini oshirish bilan birga aholining
jon boshiga to’g’ri keladigan real daromadlarini oshirishini ta’minlash orqali
mamlakat milliy iqtisodiyotida yalpi iste’mol talabini rag’batlantirishda muhim
moliyaviy omil bo’lib hisoblanmoqda.
1 -jadval ma’lumotlarida O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti
xarajatlarining 2014 yildan 2018 yilgacha bo’lgan muddatda dinamikasi
keltirilgan. Jadval malumotlaridan ko’rinib turibdiki, davlat budjetining xarajatlari
jami 2014 yilda 31425,4 so’mni tashkil etib, unda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy
qo`llab-quvvalash xarajatlari 18493 ,7 mlrd. so’mni tashkil etgan .
NNT,NST va fuqarolik jamiyatlari institutlarini rivojlantirish uchun
mablag`lar va grantlar esa 8,2 mlrd. so’mni tashkil etgan, iqtisodiyot xarajatlari
3363,3 mlrd. so’mni tashkil etgan, markazlashtirilgan investitsiyalarni
moliyalashtirish xarajatlari 1616,5 mlrd. so’mni tashkil etgan, davlat
hokimyati,boshqaruv organlari,sud organlari va fuqarolarni o`z-o`zini boshqarish
organlarini saqlash xarajatlari 1414,2 mlrd. so’mni tashkil etgan, boshqa xarajatlar
6529,4 mlrd. so’mni tashkil etgan.
21

Davlat budjetining xarajat lari 2015 yilda 36257,3 so’mni tashkil etib, unda
ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo`llab-quvvalash xarajatlari 21316,9 mlrd.
so’mni tashkil etgan, NNT,NST va fuqarolik jamiyatlari institutlarini rivojlantirish
uchun mablag`lar va grantlar esa 10,0 mlrd. so’mni tashkil etgan, iqtisodiyot
xarajatlari 3821,3 mlrd. so’mni tashkil etgan, markazlashtirilgan investitsiyalarni
moliyalashtirish xarajatlari 1838,7 mlrd.so’mni tashkil etgan, davlat
hokimyati, boshqaruv organlari,sud organlari va fuqarolarni o`z-o`zini boshqarish
organlarini saqlash xarajatlari 1605,9 mlrd. so’mni tashkil etgan, boshqa xarajatlar
7664,5 mlrd. so’mni tashkil etgan.
Mos ravishda davlat budjetining xarajat lari 2017 yilda 49344,9 so’mni
tashkil etib, unda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo`llab-quvvalash xarajatlari
26922,7 mlrd. so’mni tashkil etgan, NNT,NST va fuqarolik jamiyatlari
institutlarini rivojlantirish uchun mablag`lar va grantlar esa 12,0 mlrd. so’mni
tashkil etgan, iqtisodiyot xarajatlari 5280,7 mlrd. so’mni tashkil etgan,
markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari 3234,8
mlrd.so’mni tashkil etgan, davlat hokimyati,boshqaruv organlari,sud organlari va
fuqarolarni o`z-o`zini boshqarish organlarini saqlash xarajatlari 2431,5 mlrd.
so’mni tashkil etgan, boshqa xarajatlar 11463,2 mlrd. so’mni tashkil etgan.
2018 yilda budjet xarajat lari 62170,0 mlrd. so’mni tashkil etishi
rejalashtirilgan bo’lib, uning tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo`llab-
quvvalash xarajatlari 35034,0 mlrd. so’mni, NNT,NST va fuqarolik jamiyatlari
institutlarini rivojlantirish uchun mablag`lar va grantlar esa 15,0 mlrd. so’mni,
iqtisodiyot xarajatlari 6957,8 mlrd. so’mni, markazlashtirilgan investitsiyalarni
moliyalashtirish xarajatlari 3047,6 mlrd.so’mni, davlat hokimyati,boshqaruv
organlari,sud organlari va fuqarolarni o`z-o`zini boshqarish organlarini saqlash
xarajatlari 3050,0 mlrd. so’mni, boshqa xarajatlar 14 065,6 mlrd. so’mni tashkil
etishi ko’zda tutilgan.
1-jadval ma’lumotlaridan ham kuzatishimiz mumkinki, O’zbekist on
Respublikasida budjet xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy
qo`llab-quvvalash katta salmoqqa ega.
22

H ozirgi sharoitda davlat byudjeti uchun nisbatan yuqori darajadagi
moliyaviy yuk bo’lib tushayotgan ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-
quvvatlash xarajatlari bir tomondan aholining kam ta’minlagan qatlamini
himoyalash moliyaviy asosini o’zida ifodalaydi. Ikkinchidan, aholining turmush
farovonligini oshirish, zamonaviy sog’liqni saqlash tizimini shakllantirishda davlat
byudjetining ahamiyati ortib borayotganligini ko’rsatib bermoqda.
Davlat byudjetining ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash
xarajatlari asosan ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, ilm-fan, ijtimoiy
ta’minot va ijtimoiy nafaqalar kabi xarajatlarni o’z ichiga oladi.
Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, davlat byudjeti xarajatlarni nafaqat,
yurtdoshlarimizning turmush farovonligini oshirish bilan birga aholining jon
boshiga to’g’ri keladigan real daromadlarini oshirishini ta’minlash orqali mamlakat
milliy iqtisodiyotida yalpi iste’mol talabini rag’batlantirishda muhim moliyaviy
omil bo’lib hisoblanmoqda.
Endi budjet xarajatlarining so’ngi yillardagi ulishini dinamikasi tahlil qilib
o’tamiz. Quyida keltirilayotgan davlat budjeti xarajatlarining jami xarajatlaridagi
ulishi ko’rsatilgan.
Rasm ma’lumotlaridan ko’rinib turiptiki, 2016 yilda davlat budjeti
xarajatlarining 58,9% ni ijtimoiy soha xarajatlari tashkil etgan bo`lsa, 2017 bu
ko`rsatkich 54,6% tashkil etgan, 2018 yilda bu ko`rsatkich 56,4% ni tashkil etishi
rejalashtirilgan.
Ijtimoiy soha xarajatlari tarkibida engkatta xarajat ta`lim xarajatlari bo’lib,
2016 yilda ta`lim xarajatlari 33,8% ni tashkil qilgan bo`lsa 2017 va 2018-yillarda
32.4 va 31.4 %ni tashkil etmoqda.
Davlat budjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha xarajatlaridan keyin 2-
o`rinda turadigan iqtisodiyot xarajatlaridir. 2016 yilda ushbu xarajatlar jami
xarajatlarning 10.6 %ni, 2017 yilda 10.7 % ni, 2018 yilda 11,2% ni tashkil qilgan.
23

5-rasm. O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti xarajatlari tarkibining
ulushi 8
, foizda
Xorijiy investitsiyalarning ortishi hisobiga markazlashtirilgan
investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari 2016 yilgi 5.1% dan 2018 yilda 11.2 %
ga oshgan.
Budjet xarajatlaridan samarali boshqarishda istiqbolda quyidagi ayrim
printsipial masalalarga e’tiborni qaratish lozimdir:
Birinchidan, byudjetni rejalashtirishnining amaldagi tizimi sharoitida, uzoq
va yaqin istiqbolga mo’ljallangan byudjet siyosati strategiyasini aniqlash
imkoniyatiga ega bo’linmaydi. Bu holat, uzoq va yaqin istiqbolga mo’ljallangan
iqtisodiy siyosatni amalga oshirishdagi davlat byudjetining rolini
mavhumlashtiradi. Shuning uchun byudjetni rejalashtirishda o’rta muddatli
rejalashtirish tizimini joriy etish maqsadga muvofiq.
II BOB DAVLAT BUDJETI XARAJATLARINING TARKIBI
2.1 O’zbekistonda Davlat budjeti xarajatlarini tahlil qilishning
8
1- jadval ma’lumotlari asosida magistr tomonidan tayyorlandi.
24

moliyaviy ko‘rsatkichlari
Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishda byudjet nazoratini
tashkil etish muhim o’rin tutadi. Byudjet nazoratini amalga oshirishdan maqsad
byudjet mablag larini hosil qilish va ishlatishda maqsadlilik, samaradorlik,ʻ
tartiblilik, qonuniylikning ta minlanishiga erishish zarurligidan iboratligiga
ʻ
e tiborni qaratsak, bunda byudjet intizomi va uning nazoratida quyidagi shizmada
ʻ
ko rsatilgan muhim ko rsatkishlar tizimidan foydalanish katta ahamiyatga ega
ʻ ʻ
hisoblanadi.
Byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yo llarini ijobiy hal qilishda
ʻ
byudjet xarajatlarining tarkibiy tuzilishi va ularning asosiy yo nalishlari muhim
ʻ
ahamiyatga egadir. Davlat byudjetidan xarajatlarni moliyalashtirish byudjet
ko rsatkishlari doirasida yirik ijtimoiy tadbirlarni va ustuvor iqtisodiyot tarmoqlari
ʻ
rivojlanishini hamda davlat va milliy dasturlarni moliyalashtirishni hisobga olgan
holda amalga oshiriladi.
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 24 oktyabrdagi
ʻ
870-son Qarori bilan tasdiqlangan “O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining
ʻ
Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi to g risida NIZOM”da
ʻ ʻ Davlat
moliyaviy nazorati bosh boshqarmasining hamda Qoraqalpog iston Respublikasi,
ʻ
viloyatlar va Toshkent shahridagi hududiy boshqarmalarining funksiyalari,
huquqlari va majburiyatlari aniq belgilab berilgan. Byudjet jarayonining barsha
bosqishlarida byudjet intizomiga rioya etilishini nazorat qilish Davlat moliyaviy
nazorati bosh boshqarmasining hamda Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar
ʻ
va Toshkent shahridagi nazorat-taftish boshqarmalarining asosiy vazifasi
hisoblanadi.
Fikrimizcha, byudjet tashkilotlari va muassasalarida byudjet intizomiga
rioya etishlik darajasiga baho berishda xato va kamchilikka yo l qo ygan byudjet
ʻ ʻ
tashkilotlari va muassasalarini hududlar kesimidagi tahlilini ham amalga oshirish
maqsadga muvofiq. Bu orqali hududlarda byudjet qonunchiligiga amal qilish
holatiga, ulardagi moliyaviy xato va kamchiliklar miqdoriga, shuningdek
hududlarda davlat mablag laridan noqonuniy xarajatlar, kamomadlar va
ʻ
o zlashtirishlar evaziga etkazilgan zararlarni undirish darajasiga baho berish
ʻ
25

mumkin.
2 -jadval
2018-2019 yillarda Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va
uning hududiy boshqarmalari tomonidan o’tkazilgan taftish va tekshirishlar
natijalari 9
№ Ko rsatkichlarʻ 2018 yil
201
9 y. 1-
chorak1-
yarim yillik 3
-chorak 4
-chorak
1
. O tkazilgan
ʻ jami taftish va
tekshirishlar soni 2 837 1
334 1
969 199
3
2
. Xato va kamchiliklar
aniqlangan tekshirishlar soni 2 334 1
111 1
717 645
3
. Aniqlangan moliyaviy xato va
kamchiliklar summasi, mlrd. s o
ʻ m 279,2 1
6,6 2
9,0 70,2
shundan
3
.1. Kamomad va o’zlashtirishlar
mlrd. s o
ʻ m 35,9 4
,5 6
,0 23,4
3
.2. Noqonuniy xarajatlar mlrd.
s o
ʻ m 122,6 1
2,1 2
3,0 46,8
4
. Tiklangan summalar miqdori
mlrd. s o
ʻ m 56,8 1
1,2 1
8,5 19 ,0
5
. H uquq tartibot organlariga
berilgan tekshirish materiallari so ni 1 547 7
10 8
71 92
Yuqorida keltirilgan 2-jadvalda Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi
va uning hududiy boshqarmalari tomonidan 2018-2019 yillarda o’tkazilgan taftish
va tekshirishlar natijasini tahlil qilamiz.
Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va uning hudugany
boshqarmalari tomonidan 2018 yilning 1-yarim yilida Hukumat va huquqni
muhofaza qiluvchi organlarning topshiriqlari asosida davlat moliyaviy nazorati
tadbirlari o’tkazilgan. O’tkazilgan jami 2 837 ta nazorat tadbirlaridan 2 334 tasida
moliyaviy intizomga rioya qilinmay sarflangan mablag’lar 279,2 mlrd. so’mni,
shundan kamomad va o’zlashtirishlar 35,9 mlrd. so’mni, noqonuniy xarajatlar
122,6 mlrd.so’mni va Moliya vazirligi huzuridagi jamg’armalar mablag’lari
hisobidan maqsadsiz ishlatilgan mablag’lar 120,7 mlrd. so’mni tashkil etgan.
Nazorat tadbirlarini o’tkazish jarayonida va uning natijalari yuzasidan
berilgan ko’rsatmalarga asosan aniqlangan 56,8 mlrd. so’m miqdoridagi noto’g’ri
sarflangan mablag’lar belgilangan tartibda tiklanishi ta’minlangan hamda 1 547 ta
9
https://www.mf.uz/uz/deyatelnost/finansovyj-kontrol sayti
26

nazorat tadbirlari hujjatlari huquqiy baho berish uchun huquqni muhofaza qilish
organlariga yuborilgan. Jumladan:
I. Byudjet va byudjet mablag’lari oluvchi tashkilotlar bo’yicha o’tkazilgan
2 275 ta nazorat tadbirlaridan 1 887 tasida 21,7 mlrd.so’m mablag’ noto’g’ri
sarflanganligi aniqlangan, shundan 1 126 ta sub’ekt bo’yicha (18,7 mlrd. so’m)
nazorat tadbiri materiallari huquqni muhofaza qilish organlariga topshirilgan.
Shuningdek, byudjet intizomini buzgan byudjet tashkilotlarining 62 nafar
rahbar va mansabdor shaxslari 34,1 mln.so’m miqdorida ma’muriy javobgarlikka
tortilgan.
II. Davlat maqsadli va moliya vazirligi huzuridagi jamg’armalar mablag’lari
hisobidan ajratilgan mablag’larning maqsadli sarflanishi yuzasidan 382 ta nazorat
tadbirlari o’tkazilib, ularning 329 tasida 127,3 mlrd.so’mlik noqonuniy xarajatlarga
yo’l qo’yilganligi aniqlangan.
Aniqlangan noo’rin va maqsadsiz xarajatlardan 27,9 mlrd. so’mi belgilangan
tartibda tiklangan, 96,8 mlrd. so’m miqdorida moliyaviy qonun buzilishlar
aniqlangan 276 ta tekshirish materiallari qonuniy chora ko’rish uchun huquqni
muhofaza qilish organlariga topshirilgan. 10
III. Hukumat va huquqni muhofaza qilish organlarining qaror va
farmoyishlariga asosan 95 ta xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda moliyaviy xo’jalik
faoliyati yuzasidan nazorat tadbiri o’tkazilib, shundan 85 tasida 103,6 mlrd. so’m
miqdorida noqonuniy xarajatlar aniqlangan hamda tekshirish materiallari qonuniy
chora ko’rish uchun huquqni muhofaza qilish organlariga topshirilgan.
Ushbu sub’ektlarda aniqlangan 11,5 mlrd. so’m miqdoridagi noqonuniy
xarajatlarni tiklanishi ta’minlangan.
IV. “O’zpaxtasanoat” AJ tizimidagi paxta tozalash korxonalarida 2017 yil
hosilidan tayyorlangan paxta xomashyosini qabul qilish, qayta ishlash, paxta
mahsulotlarini sotish va paxta etishtiruvchi xo’jaliklar bilan topshirilgan paxta
xomashyosi bo’yicha yakuniy hisob-kitoblarning haqqoniyligi yuzasidan
o’tkazilgan 31 ta nazorat tadbirlarining 21 tasida 25,2 mlrd. so’mlik noqonuniy
10
Malikov T.S., Haydarov N.X. Davlat budjeti.- Toshkent: "IQTISOD- MOLIYA", 2019y.
27

holatlar aniqlangan hamda tekshirish materiallari qonuniy chora ko’rish uchun
huquqni muhofaza qilish organlariga topshirilgan.
V. Boshqa yo’nalishlar (Hukumat tomonidan kafolatlangan kregant, Bolalar
sportini rivojlantirish jamg’armasi va boshqalar) bo’yicha 32 ta nazorat tadbirlari
o’tkazilib, ularning 28 tasida 1,3 mlrd. so’m miqdorida kamomad, o’zlashtirish va
noqonuniy xarajatlarga yo’l qo’yilganligi aniqlanib, shundan 0,7 mlrd. so’mi
belgilangan tartibda byudjetga tiklanishi ta’minlangan.
Shuningdek, moliyaviy qonun buzilishlar aniqlangan 1,3 mlrd. so’m
miqdoridagi 30 ta tekshirish materiallari huquqni muhofaza qilish organlariga
topshirilgan.
VI. Hisobot davrida Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va uning
hudugany boshqarmalariga jismoniy shaxslardan jami 406 ta murojaatlar kelib
tushgan, shundan 65 tasi tegishliligi bo’yicha boshqa idoralarga yuborilgan, 45 tasi
bir xil mavzudagi takroriy va 28 tasi dublikat murojaatlarni tashkil qilagan, 12 tasi
anonim deb topilgan.
Jismoniy shaxslarning 223 ta murojaatlari o’rganib chiqilgan, shundan
ularda qayd qilingan holatlar 30 tasida to’liq, 72 tasida qisman tasganqlangan va
121 tasida o’z isbotini topmagan, 23 ta murojaat o’rganish jarayonida.
Shuningdek, jismoniy shaxslarning murojaatlari bo’yicha 402 mln. so’m
miqdorida moliyaviy xatoliklar aniqlangan 31 ta o’rganish materiallari huquqni
muhofaza qilish organlariga topshirilgan.
Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va uning hudugany
boshqarmalari tomonidan 2018 yilning 3-choragida Hukumat va huquqni
muhofaza qiluvchi organlarning topshiriqlari hamda jismoniy shaxslarning
murojaatlari asosida byudjet tashkilotlarida jami 1 334 ta davlat moliyaviy nazorati
tadbirlari o’tkazilgan.
Byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yo llarini ijobiy hal qilishdaʻ
byudjet xarajatlarining tarkibiy tuzilishi va ularning asosiy yo nalishlari muhim
ʻ
ahamiyatga egadir. Davlat byudjetidan xarajatlarni moliyalashtirish byudjet
ko rsatkishlari doirasida yirik ijtimoiy tadbirlarni va ustuvor iqtisodiyot tarmoqlari
ʻ
28

rivojlanishini hamda davlat va milliy dasturlarni moliyalashtirishni hisobga olgan
holda amalga oshiriladi.
O’tkazilgan nazorat tadbirlaridan 1 111 tasida moliyaviy intizomga rioya
qilinmay sarflangan mablag’lar 16,6 mlrd.so’mni, shundan kamomad va
o’zlashtirishlar 4,5 mlrd. so’mni, noqonuniy xarajatlar 12,1 mlrd. so’mni tashkil
etgan.
Nazorat tadbirlarini o’tkazish jarayonida va uning natijalari yuzasidan
berilgan ko’rsatmalarga asosan aniqlangan 11,2 mlrd. so’m miqdoridagi noto’g’ri
sarflangan mablag’lar belgilangan tartibda tiklanishi ta’minlangan hamda 710 ta
nazorat tadbirlari hujjatlari huquqiy baho berish uchun huquqni muhofaza qilish
organlariga yuborilgan.
Shuningdek, hisobot davrida byudjet intizomini buzgan byudjet
tashkilotlarining 20 nafar rahbar va mansabdor shaxslari 13,9 mln. so’m miqdorida
ma’muriy javobgarlikka tortilgan.
2019 yil 1 - choragida Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va uning
hudugany boshqarmalari tomonidan Ish rejasi, Hukumat va huquqni muhofaza
qiluvchi organlarning topshiriqlari asosida 1 993 ta nazorat tadbirlari o’tkazilgan.
O’tkazilgan nazorat tadbirlari natijasida jami 70,2 mlrd.so’m miqdorida
byudjet intizomini buzilish holatlari va boshqa noqonuniy xarajatlar aniqlangan.
Shuni ta’kidlash joizki, 2019 yilning 1-choragida nazorat tadbirlari samaradorligi
2018 yil mos davriga nisbatan samaradorlik 2 martaga ortgan (2018 yil 1-chorakda
30 mlrd.so’m bo’lgan).
Nazorat tadbirlarining asosiy qismi (68,1%) byudjet intizomiga rioya etilishi
va mablag’larning maqsadli foydalanishi yuzasidan o’tkazilgan bo’lib, nazorat
tadbirlarida aniqlangan 23,4 mlrd. so’m byudjet intizomini buzish, pul va tovar
modgany boyliklar kamomagan, maqsadsiz va asossiz xarajatlardan 19 mlrd.so’mi
(81,2%)ni (2018 yilda 67,4%ni tashkil etgan) byudjetga tiklanishi ta’minlangan.
Quyida keltirilayotagan 3-jadvalda Davlat moliyaviy nazorati bosh
boshqarmasi va uning hududiy boshqarmalari tomonidan 2020 yilning 1-choragida
eng ko’p miqdorda qonunbuzilish holatlari aniqlangan vazirlik va idoralar tarkibini
29

tahlil qilamiz.
2020 yilning 1-choragida eng ko’p miqdorda qonunbuzilish holatlari
aniqlangan vazirlik va idoralar to’g’risida ma’lumot 11
№ Vazirlik nomi Qonunbuzilish
holatlari
miqdori,
mlrd.so’m Byudjetga
tiklangan
miqdori,
mlrd.so’m Byudjetga
tiklanish
foizi
1. Oliy va o’rta maxsus ta’limi
vazirligi 6,2 4,9 78%
2. Xalq ta’limi vazirligi 3,7 3,0 80%
3. Sog’liqni saqlash vazirligi 1,5 1,4 89%
4. Maktabgacha ta’limi
vazirligi 1,5 1,2 83%
Yirik miqdorda moliyaviy xato va kamchiliklar Jizzax (5,3 mlrd.so’m),
Surxondaryo (2,5 mlrd. so’m), Farg’ona (2,1 mlrd. so’m), Samarqand (2,1
mlrd.so’m), Qashqadaryo (1,9 mlrd. so’m), Andijon (1,5 mlrd. so’m), Toshkent
(1,3 mlrd. so’m) viloyatlarida va Toshkent shahrida (2,6 mlrd. so’m) aniqlangan.
Byudjet intizomini buzilishiga yo’l qo’ygan byudjet tashkilotlarining 67 nafar
mansabdor va mas’ul shaxslariga qonunchilikda belgilangan tartibda 47,8 mln.
so’mlik ma’muriy jarimalar qo’llanilgan.
Oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi tizimida qonunbuzilish holatlari
miqdori 6,2 mlrd.so’mni tashkil etib, shundan 4,9 mlrd.so’mi (78%) byudjetga
tiklangan; Xalq ta’limi vazirligi tizimida qonunbuzilish holatlari miqdori 3,7
mlrd.so’mni tashkil etib, shundan 3 mlrd.so’mi (80%) byudjetga tiklangan;
Sog’liqni saqlash vazirligi tizimida qonunbuzilish holatlari miqdori 1,5
mlrd.so’mni tashkil etib, shundan 1,4 mlrd so’mi (89%) byudjetga tiklangan;
Maktabgacha ta’limi vazirligi tizimida qonunbuzilish holatlari 1,5 mlrd.so’mni
tashkil etib, shundan 1,2 mlrd.so’mi (83%) byudjetga tiklangan.
Bundan tashqari, 2019 yilning 1-choragida Toshkent viloyati mahalliy
byudjetining tuzilishi va ijrosi yuzasidan keng qamrovli nazorat tadbiri o’tkazilib,
unda xarajatlar smetalarida ortiqcha rejalashtirish, asossiz ish haqi to’lash,
11
https://www.mf.uz/uz/deyatelnost/finansovyj-kontrol sayti ma’lumotlari
30

bajarilmagan ishlar uchun to’lovlarni amalga oshirish, tovar-moddiy boyliklarni
hisobotga kirim qilmaslik hamda kamomad va o’zlashtirishlar kabi 6,6
mlrd.so’mlik moliyaviy xato-kamchiliklarga yo’l qo’yilganligi aniqlangan.
Nazorat tadbiri davrida ko’rilgan chora-tadbirlar va ko’rsatilgan amaliy
yordamlar natijasida asossiz sarflangan 4,5 mlrd. so’m mablag’larni byudjetga
tiklanishi ta’minlanib, 0,7 mlrd. so’mlik asossiz xarajatlarning oldi olindi.
Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va uning hududiy
boshqarmalari tomonidan byudjet mablag’larining maqsadli sarflanishi yuzasidan
nazorat tadbirlarida zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalari va
ma’lumotlar bazasi vositasida kameral nazoratdan keng foydalanilgan.
Hisobot davrida 1147 ta byudjet muassasalarining “Davlat moliyasini
boshqarish axborot dasturi” va “UzASBO” dasturidagi mavjud ma’lumotlaridan
foydalangan holda kameral nazorat tadbirlari o’tkazilgan.
Kameral nazorat o’tkazilgan muassasalardan 205 tasida me’yoriy hujjatlarga
amal qilmagan holda 8 mlrd. so’mlik xato va kamchiliklarga yo’l qo’yilganligi
aniqlanib, nazorat tadbiri davomida asossiz va noo’rin xarajatlardan 1,3 mlrd.
so’mini tiklanishi ta’minlandi va 2,7 mlrd. so’m mablag’larning asossiz
sarflanishini oldi olindi hamda nazorat tadbirlarida aniqlangan 5,6 mlrd. so’m
qonunbuzilish holatlari bo’yicha 92 ta nazorat tadbirlari hujjatlari huquqiy baho
berish uchun huquqni muhofaza qilish organlariga yuborilgan.
Bundan tashqari, Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi tomonidan
davlat maqsadli jamg’armalari va Moliya vazirligi huzuridagi jamg’armalar
mablag’larini maqsadli sarflanishi yuzasidan o’tkazilgan 405 ta nazorat
tadbirlarida 25,5 mlrd. so’mlik moliyaviy qonunbuzilish holatlari va asossiz
xarajatlar aniqlangan bo’lib, shundan 20 mlrd. so’mni tiklanishi ta’minlanan.
Hukumat va huquqni muhofaza qilish organlarining qarorlari va
topshiriqlariga asosan 164 ta xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda moliyaviy xo’jalik
faoliyati yuzasidan nazorat tadbiri o’tkazilgan bo’lib, aniqlangan 18,9 mlrd. so’m
miqdoridagi moliyaviy qonunbuzilish holatlari bo’yicha nazorat tadbirlari
31

hujjatlari qonuniy chora ko’rish uchun prokuratura organlariga yuborilgan.
Xulosa qilib aytganda, Moliya vazirligi tizimida byudjet muassasalari
faoliyatini nazorat qilish Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va uning
hududiy bo’limlari zimmasiga yuklatilgan bo’lib, ular tomonidan byudjet
intizomiga rioya etish, davlat byudjeti mablag’laridan oqilona foydalanish holati
nazorat qilinib, byudjet tashkilotlari hamda muassasalari va ularnnig aybdor
mansabdor shaxslariga qonunda ko’zlangan jazo choralari qo’llanilmoqda. Bu esa,
davlat byudjeti mablag’larini maqsadli ishlatilishini va byudjet mablag’laridan
samarali foydalanishni ta’minlashga xizmat qilmoqda.
2.2 Davlat budjeti xarajatlarini samarali ijrosini ta’minlash
mexanizmlarini takomillashtirish yo’llari.
O’zbekiston sharoitida davlat moliyasini boshqarish tizimidagi
32

islohotlaming eng asosiysi g’aznachilik tizimini to’liq joriy qilishdir. Davlat
budjeti ijrosida foydalanilayotgan g’aznachilik tizimi davlat siyosatining ustuvor
yo’nalishlariga mos holda davlat xarajatlarini samarali boshqarishga yo’naltirilgan
chora-tadbirlar yig’indisidan iborat. Bu chora-tadbirlar Davlat budjetining
xarajatlari ijrosidagi davlat xaridlarini amalga oshirish mexanizmini hamda joriy
va dastlabki nazorat samaradorligi bo’yicha dolzarb masalalarni qamrab oladi.
Budjet mablag’laridan maqsadli foydalanish va xarajatlarini samarali ijrosini
ta’minlash ustidan nazoratni kuchaytirish uch bosqichli nazoratni to’liq joriy
qilishni taqozo etadi.
Ya’ni, budjet tashkiloti kontragentdan tovarlar sotib olish (ishlar bajarish,
xizmatlar ko’rsatish) to’g’risida ofertani (taklifni) qabul qilib olganidan so’ng,
shartnomani aktseptlaydi (imzolaydi) va g’aznachilik bo’limidan ro’yxatdan
o’tkazish uchun taqdim etadi.
Yuridik majburiyat vujudga kelishi uchun, shartnomaning
ro’yxatdano’tkazilishi talab qilinadi. G’aznachilikda yuridik majburiyat vujudga
kelishidan awal, dastlabki nazoratni amalga oshirish imkoniyati mavjud bo’lib, bu
narxlar monitoringi orqali ta’minlanadi, g’aznachilik bo’linmalari tomonidan
baholar monitoringini amalga oshirish tartibi, oziq-ovqat mahsulotlari sohasi
misolida ko’rib chiqiladi: 12
Budjetdan mablag’ oluvchilar tomonidan oziq-ovqat mahsulotlarini sotib
olish jarayonlarida, g’aznachilik bo’linmalari tomonidan baholar nazoratini tashkil
etish, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining tegishli buyruqlari asosida
amalga oshiriladi.
Mahsulotlar(xizmatlar, ishlarjni xarid etish bo’yicha shartnomalar tender
yoki konkurs (tanlov) savdolari orqali amalga oshiriladi va bundan ko’zlangan
asosiy maqsad optimal baholardan sifatli mahsulotlami xarid etishdan iboratdir.
Baholar optimalligi va budjet mablag’laridan maqsadli foydalanishni nazorat etish,
amalga oshiriladigan xaridning yuqori samarasini ta’minlovchi muhim omil
hisoblanadi. Baholar monitoringi tizimidagi mavjud muammolar sifatida
12
Malikov T.S., Haydarov N.X. Davlat budjeti.- Toshkent: "IQTISOD-MOLIYA", 20 1 7y. - 84 bet
33

quyidagilami ko’rsatish mumkin:
• tovarlar va xizmatlar bahosi to’g’risida tizimlashgan tarzda axborot
olishning etishmasligi (ayniqsa respublika hududlari bo’yicha);
• mavjud baholar monitoringi tovarlaming assortimenti (sifati, texnik va
boshqa muhim tavsiflari )ni hisobga olmaydi;
• baholar monitoringi amalga oshirishda transport xarajatlarini hisobga
olishni tartibga soluvchi mexanizm etishmaydi;
• ayrim oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha monopoliyaga qarshi
kurashish qo’mitasi tomonidan taqdim etilgan baholar, joylarda o’matiladigan
baholar bilan keskin farqlanadi.
Bugungi kunda O’zbekistonda budjet jarayonida o’rta muddatli rejalashtirish
mexanizmini joriy qilishga dastlabki urinishlar bo’layotganligini va budjet
xarajatlarining natijaviyligini ta’minlovchi nazorat qilish mexanizmining endigina
shakllanayotganligini e’tirof etish lozim.
Iqtisodiyotni markazdan turib boshqarish hukm surgan mamlakatlarda
boshqa qator g’arb davlatlari kabi, budjetni tayyorlashda «xarajatli budjet»
usulidan (zatratniy metod) foydalanib kelingan. «Xarajatlarga asoslangan budjetni
tuzish» usuli resurslarni rejalashtirish va taqsimlashning shunday bir usulidirki,
bunda resurslar va ularni sarflashdan erishiladigan natijaviylik juda kuchsiz bo’lib
hisoblanadi, chunki xarajatlar usulida asosiy e’tibor mavjud resurslarga qaratiladi.
O’z navbatida, “natijaga qaratilgan budjetlashtirish” strategik maqsad va
vazifalarni asosiy maqsad qilib o’z oldiga qo’yadi, davlat tashkilotlari faoliyatlari
natijasidan ijtimoiy-iqtisodiy natijalar kutadi. Bu esa barcha resurslarni ma’lum bir
dasturlar orqali sarflanishi orqali amalga oshiriladi.
X ulosa va takliflar
Kurs ishimizni tadqiq etish jarayonida biz quyidagi xulosalarga keldik:
Davlat o’z funksiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi uchun, shuningdek,
rivojlanishning har bir bosqichida dolzarb bo’lgan strategik maqsadlarni amalga
34

oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir qismini
o’z qo’lida to’plamog’i ob’ektiv zaruriyatdir. Aynan shu ob’ektiv zaruriyatning
mavjud bo’lishi davlat byudjetining mavjud bo’lishini va amal qilishini taqozo
etadi.
Davlat byudjeti moliya iqtisodiy kategoriyasining tarkibiy bo’linmasi hamda
byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblangani
uchun ularga pul shakli xosdir va ular taqsimlash (qayta taqsimlash) va nazorat
funksiyalarini bajaradi.
Byudjet daromadlari davlatning markazlashtirilgan moliyaviy resurslari bir
qismidan iborat bo’lib, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul
mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy
munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining
ixtiyoriga kelib tushadi. Davlat byudjetining mablag’lari(daromadlari) mamlakat
yalpi ichki mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining
elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq xarakterga ega.
Byudjet mablag’larini sarf qilishning asosiy tamoyili ularning
mo’ljallanganligi va vaqt bo’yicha qattiq reglamentatsiya qilinganligidir (tartibga
solinganligidir). Xarajatlarini moliyalashtirish (to’lash) byudjet ijrosi jarayonida
xaajatlar ro’yxati va smetasiga kiritiladigan o’zgartirishlarni hisobga olgan holda
tasdiqlangan byudjet parametrlariga hamda byudjet tashkilotlarining xarajatlar
smetalariga muvofiq tuzilgan byudjet xarajatlarining yillik ro’yxatiga binoan
amalga oshiriladi.
Ushbu xulosalarimizdan kelib chiqqan holda istiqbolda davlat budjeti
xarajatlari ijrosini samarali tashkil etish bo’yicha quyidagi tavsiyalarni berishni
lozim topdik:
Birinchidan, Budjet intizomini mustahkamlash maqsadida budjet
xarajatlaridan samarali va oqilona foydalanishning asosiy shartlaridan biri
tejamkorlik rejimidagi xarajatlami nazorat qilish normalariga qat’iy rioya qilishdir.
Buning uchun budjetdan ijtimoiy ijtimoiy- madaniy tadbirlami
moliyalashtiriladigan mablag’lardan tashqari boshqa xarajatlami bosqichma -
35

bosqich kamaytirish va me’yordan ortiqcha amalga oshirilgan xarajatlami budjet
hisobotlariga debitorlik va kreditorlik qarzlari sifatida qabul qilish amaliyotiga
chek qo’yish zarur.
Ikkinchidan, Budjetdan mablag’ oluvchi muassasalaming moddiy texnik
bazasini inobatga olgan holda, byujetdan mablag’ oluvchilaming shaxsiy
hisobvaraqlaridan amalga oshirilgan to’lovlar ko’chirmasini (vipiska) o’z
muddatlarida hisobotlarda aks ettirilishini ta’minlash maqsadida, ushbu hujjatlami
tegishli operatsiyalar amalga oshirilgandan so’ng g’aznachilikda to’g’ridan-to’g’ri
budjet muassasasiga elektron tarzda yuborish va shu asosda budjet muassasalari
tomonidan hisobotlami o’z vaqtida va sifatli tuzishga erishish maqsadga muvofiq
bo’lardi
Uchinchidan, davlat budjetini shakllantirish va uning mablag’laridan
foydalanish ustidan operativ nazoratni ta’minlash maqsadida o’z faoliyatlari bilan
bog’liq munosabatlar doirasida budjet tizimini boshqarish organlari doirasida
integrallashgan axborot tizimlarini yaratish lozim.
Uylaymizki, yuqorida keltirilgan xulosalarimiz istiqbolda davlat budjeti
xarajatlarini samarali ijro etishda o’z ijobiy natijalarini beradi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’ YXATI
1. O zbekistonʻ Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: «O zbekiston», ʻ
2. O zbekiston Respublikasining
ʻ Budjet kodeksi, 20 22 yil .
3. O zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Qonun hujjatlari to plami. 201
ʻ 9 yil
4. Malikov T.S., Haydarov N.X. Budjet daromadlari va xarajatlari. -
Tashkent: "IQTISOD-MOLIYA", 2017
5. Malikov T.S., Haydarov N.X. Davlat budjeti.- Toshkent: "IQTISOD-
MOLIYA", 2019y.
6. Nurmuxamedova B., Kabirova N. “Moliya”, O c
quv qoTlanma. T:,
Iqtisod-moliya, 2021 y.
7. “Budjeti tizimi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni. 14.12.2022
y.(o’zgartirish va qo’shimchalar bilan)
8. Azizova I.A. “Natijaga yo’naltirilgan budjetlashtirish” T.: 2021 y.
“infoCOM.UZ MChJ” nashriyoti 152 bet.
9. Burxonov U. Davlat xaridi. «infoCOM.UZ». Toshkent-20 19 y. 160
bet
10. Vaxabov A.V., Srojiddinova Z.X. Gosudarstvenniy budjet: Uchebnik. T.
"IQTISOD-MOLIYA", 20 1 7 y. 454 str.
11. Malikov T.S., Haydarov N.X. Budjet daromadlari va xarajatlari. -
Tashkent: "IQTISOD-MOLIYA", 2017 y. - 245 bet
12. Malikov T.S., Haydarov N.X. Davlat budjeti.- Toshkent:
"IQTISOD-MOLIYA", 20 1 7y. - 84 bet
13. Qosimova G.A. Mahalliy budjetlarni tuzish va ijrosini ta’minlash. O’quv
qo’llanma. T.: “Fan va texnologiya” 20 21 y. 275 bet.
14 “Davlat budjetining g’azna ijrosi to’g’risida”»gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni. 26.08.2018. (o’zgartirish va qo’shimchalar bilan)
15 www.arxiv.uz
16 www.ziyonet.uz
17 www.aim.uz
37

Internet saytlari:
http://www.gov.uz – (O’zbekiston Respublikasining hukumat portali).
http://www.press-service.uz – (O’zbekiston Respublikasi Prezidentining matbuot
xizmati).
http://www.stat.uz – (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy
veb sayti).
www.gov.uz-(0’zbekiston Respublikasi hukumati portali)
www.ziyonet.uz-(Axborot taTim tarmog’i)
www.lex.uz-(0’zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari milliy bazasi portali)
www.publicfinance.uz-(0’zbekiston Respublikasida budjet tizimini isloh qilish
loyihasi portali)
www.stat.uz- (O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi)
38

O’zbekiston Respublikasi davlat budjet xarajatlari tahlili

Sotib olish