O'zbekiston Respublikasi toʻlov balansi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	69.9KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	25 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Asadbek Mamarizayev

Ro'yxatga olish sanasi 09 Aprel 2024

135 Sotish

O'zbekiston Respublikasi toʻlov balansi

Sotib olish

Oʻ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
«IQTISODIYOT»
kafedrasi
«Makroiqtisodiyot» fanidan
KURS ISHI
Mavzu: O'zbekiston Respublikasi to lov balansi
ʻ
Bajardi:
Talabasi: ___________________________________
Tekshirdi: __________________________________
Reytingbali _________________________________
Andijon – 2024

Mavzu: O'zbekiston Respublikasi to lov balansiʻ
Kirish
Asosiy qism
1. To’lov balansi tushunchasi va uning tuzilishi.
2. To’lov balansi va uni rivojlantirish .
3. To`lov balansini makroiktisodiy tartibga solish vositalari va usullari
4. O’zbekistonda to’lov balansini shakllantirishning asosiy tamoyillari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Hukumatning samarali ichki makroiqtisodiy va
tarkibiy siyosatini amalga oshirishi, avvalo, to'lov balansi va hisob-kitoblar holatini
belgilaydi.
So‘nggi paytlarda respublikamizda to‘lov balansi va mamlakatimizning
xalqaro investitsion pozitsiya bo‘yicha hisobotlar xalqaro standart talablari asosida
tayyorlanib, nashr qilib borilmoqda. To‘lov balansi mamlakatning tashqi iqtisodiy
aloqalari va jahon xo‘jaligiga integratsiyalashuvi darajasini aks ettiradi. Ayni
paytda, to‘lov balansi har bir mamlakat uchun individual xususiyatlarga ega
bo‘ladi va bu holat o‘sha mamlakat iqtisodiy siyosati, iqtisodiy rivojlanishi va
iqtisodiy xavfsizligi, resurs ta’minoti kabilar bilan izohlanadi. Shuningdek, to‘lov
balansiga xalqaro muhit va shart-sharoitlar sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Kurs ishining ob’ekti: To‘lov balansi davlatning tartibga solish ob’ekti
hisoblanganligi bois, bu borada qator nazariy yondashuvlar shakllangan. To‘lov
balansi nazariyalarining asosiy maqsadi xalqaro hisob-kitoblarni tartibga solish
usullarini ishlab chiqish hisoblanadi.
2020 yil davomida O‘zbekiston Respublikasi to‘lov balansi
ko‘rsatkichlarining shakllanishiga dunyoda koronakrizis boshlanishi bilan bog‘liq
ichki hamda tashqi bozor holatidagi o‘zgarishlar, tashqi savdo aylanmasining
pasayishi, global biznes faoliyatining sekinlashishi va moliyaviy xatarlarning
ortishi kabi omillar o‘z ta’sirini o‘tkazdi.
2020 yil davomida O‘zbekistonga pul o‘tkazmalarining sof jo‘natuvchi
mamlakatlarida joriy qilingan karantin chora-tadbirlari mahalliy xarakter kasb
etganligi hamda xalqaro qatnovlar cheklanishi oqibatida transchegaraviy pul
o‘tkazmalarining norasmiy sektordan rasmiy sektorga o‘tishi natijasida
rezidentlarga o‘tkazmalar 2019 yilning mos davri darajasida saqlanib qoldi.
Bundan tashqari, oltin narxining jahon bozoridagi ijobiy dinamikasi eksport hajmi
qisqarishini qisman qoplash imkoniyatini yaratdi.
Yuqorida ta’kidlangan omillar ta’sirida joriy operatsiyalar hisobi 3,1 mlrd.
dollar (2019 yilda 3,4 mlrd. dollar) hajmidagi defitsit bilan shakllandi.

Shuningdek, savdo balansi (tovarlar va xizmatlar) va birlamchi daromadlarning
manfiy saldosi (8,2 mlrd. dollar) ikkilamchi daromadlarning ijobiy saldosi (5,1
mlrd. dollar) hisobiga qisman qoplandi.
Moliyaviy hisobning manfiy saldosi 4 mlrd. dollarni tashkil etib, bu
ko‘rsatkich rezidentlarning moliyaviy majburiyatlari ortishi (11,0 mlrd. dollar)
hamda ular tomonidan aktivlarning qabul qilinishi (7,0 mlrd. dollar) oqibatida hosil
bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasining kreditlar va qarzlar ko‘rinishidagi sof tashqi
qarzi 20 foizga oshib, 2019 yilga nisbatan 7,1 mlrd. dollarga ko‘paydi hamda 2021
yilning 1 yanvar holatiga 30,0 mlrd. dollarni tashkil etdi. Bunda, qarzlarning jalb
qilinishi asosan davlat va bank sektorlari hissasiga to‘g‘ri keladi.
Bundan tashqari, davlat va bank sektorlari tomonidan 1,4 mlrd. dollarga teng
portfel investitsiyalar xalqaro bozorlarida baholangan qarz instrumentlarini
(yevrobondlarni) joylashtirish orqali jalb qilindi.
O‘zbekiston Respublikasiga chet eldan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar
hajmi 1,7 mlrd. dollarni tashkil qildi (2,3 mlrd. dollar 2019 yilda). Shu bilan birga,
sof investitsiyalar (mahsulot taqsimotiga oid bitimlar bo‘yicha operatsiyalar
bundan mustasno) – 1,8 mlrd. dollarni, bosh ofisdan jalb qilingan qarz
instrumentlari – 153,2 mln. dollarni, mahsulot taqsimotiga oid kelishuvlar asosida
ishlayotgan korxonalarining investitsiyalari pasayishi – 276,1 mln. dollarni tashkil
qildi.
Koronovirus pandemiyasining davom etayotgani sababli iqtisodiy noaniqlik
chet eldan investitsiyalarni jalb qilish sur’atlariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Chet el valyutasidagi zaxira aktivlari bilan bog‘liq bo‘lgan valyuta aktivlari
bo‘yicha opersiyalar xajmi 1,7 mldr. dollarga yetdi. Xalkaro bozorlarda oltinning
narxi o‘sganligi sababli (25.1%, 1511,5 dan 1891,1 doll/tr.uns.gacha),
O‘zbekistonning oltin zaxirasi ko‘payib, 2021 yil 1 yanvar holatiga 34,9 mlrd.
dollariga yetdi.
Asosiy savdo hamkor mamlakatlarining valyutalariga nisbatan so‘mning ikki
tomonlama real ayirboshlash kursi indeksining bazis davrga nisbatan tushishi

O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan tovarlar narxlarini asosiy hamkor mamlakatlarda
ishlab chiqarilgan tovarlarga nisbatan arzonlashtirib, eksportni qo‘llab quvvatlash
darajasida bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasining sof xalqaro investitsion pozitsiyasi 2020
yilning oxirida 20,4 mlrd. dollarni tashkil etdi. Xalqaro investitsion pozitsiyasining
iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha tahlili shuni ko‘rsatdiki, yil yakunlari bo‘yicha
davlat boshqaruvi sektori hamda boshqa sektorlar “sof kreditor” pozitsiyasini
saqlab qolgan bo‘lsa, bank sektori “sof qarzdor” pozitsiyasini egallab turibdi.
O‘zbekiston Respublikasi tashqi qarzining umumiy hajmi 2021 yil 1 yanvar
holatiga 33,8 mlrd. dollarni tashkil qilib, shulardan 21,3 mlrd. dollari davlat tashqi
qarzi hamda 12,5 mlrd. dollari davlat tomonidan kafolatlanmagan tashqi qarz
hisoblanadi.
To lov balansiʻ — bir mamlakatdan boshqa mamlakatlarga to lovlar ʻ
ko rinishidagi pul mablag lari harakatini aks ettiradigan jadval, ro yxat. To lov
ʻ ʻ ʻ ʻ
balansi muayyan muddat davomida mamlakat chet ellarga to lagan va xuddi shu
ʻ
davr mobaynida mamlakatga chet eldan tushgan to lovlar summalari nisbatini
ʻ
tavsiflaydi. To lov turkumiga tashki qarz, uning foizi, chetdan olingan (import)
ʻ
tovarlar va xizmatlar haqi, xorij investitsiyalari, xorijda diplomatik ishlarni,
iqtisodiy aloqalarni yuritish xarajatlari, fuqarolar va qo shma korxonalarning chet
ʻ
elga pul o tkazmalari va boshqa kiradi.
ʻ
Chetdan keladigan tushumlar boshqa davlatlar qaytargan qarzlar, ularning
foizi, xorijdagi korxonalar va tashkilotlardan o tkazilgan foyda, eksport qilingan
ʻ
tovarlar va xizmatlar haqi, boshqa yurtlik fuqarolar, korxonalar, tashkilotlar,
shuningdek, xalqaro yoki mintaqaviy tashkilotlar o tkazgan puldan iborat bo ladi.
ʻ ʻ
Chetga berilgan to lovlarga nisbatan chetdan kelgan to lovlar ko p bo lsa To lov
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
balansi faol hisoblanadi (To lov balansi saldosi ijobiy).
ʻ
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi hozirgi moliyaviy va iqtisodiy ahvol haqida quyidagi fikrlarni
bildirdi, “Xalqaro valyuta jamg‘armasi va xalqaro reyting agentliklari tahlillariga
ko‘ra, bu yilgi sinovlarga qaramasdan, O‘zbekiston dunyoning sanoqli davlatlari

qatorida ijobiy o‘sish sur’atlarini saqlab qoldi.
Yevropa Ittifoqi tuzilmalari bilan yaqin hamkorlikda mamlakatimizga
kengaytirilgan savdo preferentsiyalari - “GSP ” tizimini tatbiq etish bo‘yicha,
muhim qadamlar tashlandi. Ushbu tizim kelgusida respublikamizda ishlab
chiqariladigan 6 mingdan ziyod turdagi mahsulotlarni Yevropa bozoriga boj
to‘lamasdan olib kirish imkonini beradi. Bu, o‘z navbatida, birgina to‘qimachilik
mahsulotlarining yillik eksportini 300 million dollarga oshirish uchun sharoit
yaratadi.
Joriy yilda mamlakatimizning xalqaro moliya bozorlariga chiqish
imkoniyatlari yanada yaxshilandi, ilk bor milliy valyutada 2 trillion so‘mlik davlat
yevroobligatsiyalari past foizlarda joylashtirildi”.
Bunday hodda mamlakatga valyuta ko proq oqib keladi, uning valyuta fondiʻ
o sadi, aks hodda To lov balansi passiv bo lib, valyuta chiqib ketadi va valyuta
ʻ ʻ ʻ
fondi qisqaradi (To lov balansi saldosi salbiy) To lov balansining muhim qismini
ʻ ʻ
tovarlar va xizmatlar eksport va importi — savdo balansi tashkil etadi
To'lov balansi - bu mamlakatdan mamlakatga to'lovlar ko'rinishidagi
mablag'lar oqimini aks ettiruvchi jadval. Ayni paytda, bu amalda tashqi iqtisodiy
sohadagi mamlakat faoliyatining barcha spektrini qamrab oladigan yagona yagona
hujjatdir.
To'lov balansi mamlakatning jahon savdo-sotiqida, xalqaro iqtisodiy
aloqalarda ishtirok etish darajasini taxmin qilish va to'lov qobiliyatini o'rnatishga
imkon beradigan muhim ko'rsatkich va vositadir. Shu bilan birga, davlatning tashqi
savdo, xalqaro investitsiyalar va valyuta-kredit sohasidagi iqtisodiy faoliyati
natijalarini aks ettirgan holda, ushbu hujjat mamlakatning jahon iqtisodiyotiga
qo'shilishi yo'lida mamlakat oldida turgan muammolar ko'lami va mohiyati
to'g'risida eng to'liq tasavvurni beradi. Bu tanlangan mavzuning dolzarbligini
tushuntiradi.
Kurs ishining vazifasi: O’zbekistоn Respublikasi iqtisоdiyotini
liberallashtirish va mоdernizatsiya qilish jarayonlari va mamlakatimizni Evrо
Оsiyo iqtisоdiy hamkоrlik tashkilоtiga a`zо bo’lishi hamda Umumjahоn savdо

tashkilоtlari bilan оlib bоrayotgan alоqalari bevоsita amalga оshirilayotgan pul-
kredit siyosatiga bоg’liq. CHunki pul-kredit tizimi mamlakat iqtisоdiyotini
mablag’ bilan ta`minlоvchi va iqtisоdiy islоhоtlarning samarasini belgilоvchi
infratuzilma bo’lib hisоblanadi.
Pul – bu umumiy ekvivalent sifatida qo’llaniladigan universal tоvarning
alоhida turi bo’lib, bоshqa barcha tоvarlarning qiymati u оrqali ifоdalanadi. Pul
ayirbоshlash, to’lоv, qiymatni o’lchash, bоylikni to’plash vоsitasi funktsiyalarini
bajaradigan nоyob tоvardir. Hоzirgi iqtisоdiyotda pul muоmalasi amalda
tоvarlarning hamma turlari muоmalasining o’zgarmas sharti hisоblanadi.
Pul tufayli tоvarlarni qiyoslash, ayirbоshlashda zarur bo’ladigan qiymatning
yagоna mezоniga ega bo’lish mumkin.
Ko’p asrlar davоmida, deyarli XIX asrning bоshiga qadar ko’pchilik
mamlakatlarning pul tizimlarida bir хildagi maqоmga ega bo’lgan оltin va kumush
tangalar parallel ravishda amal qilib kelgan. Bunda оltin bilan kumush o’rtasidagi
narхga оid o’zarо nisbat rasman belgilanmagan, balki bоzоr meхanizmlari bilan
belgilangan. Ayrim mamlakatlarda esa to’laqоnli оltin va kumush tangalarning
amal qilishi оltin bilan kumush o’rtasidagi davlat tоmоnidan belgilangan narхga
оid o’zgarо nisbatga ko’ra yuritilgan.
Pullarning bu funktsiyasi kapitalistik хo’jalikda kredit munоsabatlarining
rivоjlanishi tufayli vujudga keldi. Pullar tоvarlarning kreditga sоtilishida to’lоv
vоsitasi sifatida fоydalaniladi, buning zarurligi tоvarlarni ishlab chiqarish va
sоtishning shart-sharоitlari bir хilda emasligi, ularni ishlab chiqarish va muоmalasi
muddatining turli хilligi, ishlab chiqarishning mavsumiy tusdaligi, shuningdek,
ishchilar va хizmatchilarga ish haqining to’lanishida fоydalaniladi.
To’lоv aylanishida elektrоn pullarning jоriy qilinishi to’lоvlarning
tezlashishi, muоmala хarajatlarining kamayishi va kоrхоnalar rentabelligining
оshishiga yordam beradi. Bunday tizim AQShda 70-yillardan bоshlab to’lоv
munоsabatlari meхanizmiga ayniqsa tez sur`atlar bilan jоriy qilindi.
Avtоmatlashtirilgan hisоb-kitоb palatalari, avtоmatlashtirilgan kassir tizimi va
хarid qilish punktida o’rnatilgan terminallar tizimi ularning asоsiy elementlari

hisоblanadi.
Elektrоn pullar negizida kredit kartоchkalari paydо bo’ldi. Ular to’lоvlarning
naqd pullar bilan bajarilishini qisqartirishga yordam berib, naqd pullar va
cheklarning o’rnini bоsadigan hisоb-kitоblar vоsitasi bo’lib хizmat qiladi. Kredit
kartоchkalarining ahamiyati shundaki, ulardan fоydalanish naqd pullar
ishlatiladigan sоhani tоraytiradi, tоvarlar va хizmatlarni sоtishda va iqtisоdiyotdagi
tanazzul hоlatlarini bartaraf etishda kuchli stimul bo’lib hisоblanadi.
Pullarning to’plash va jamg’arish vоsitasi sifatidagi funktsiyasi. Pullar ularning
egasiga har qanday tоvarni оlish huquqini ta`minlash bilan ijtimоiy bоylikning
umumiy timsоli hisоblanadi.
Pullar jamg’arma vоsitasi funktsiyasini bajaradi, shuning uchun ular buni
eng qulay shaklda jamg’arishga imkоn beradi. Pullar eng likvidli, ya`ni sarflash
uchun eng оsоn tоvar bo’lganligi sababli ular bоylikni saqlashning eng qulay
shakli hisоblanadi. Bunda shuni qayd qilamizki, inflyatsiya sharоitida bunday
afzallik muayyan tarzda yo’qоladi va pullarni qadrsizlanishini hisоbga оlish
zarurati vujudga keladi. Pullarga egalik qilish, ularni saqlash, qimmatli qоg’оzlarni
(aktsiyalar, оbligatsiyalar va shu kabilarni) saqlashdagi kabi miqdоrda pul
darоmadini оlib kelmaydi. Birоq pullar shunday afzallikka egaki, ular kоrхоna
tоmоnidan yoki uy хo’jaligida har qanday mоliyaviy majburiyatni qоndirish uchun
hech qanday to’siqsiz ishlatilishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: balanslarning mohiyati va
kontseptsiyasini ochib berish, to'lov va hisob-kitob balanslarini tayyorlash bo'yicha
to'liq tahlil qilishdir.
Ushbu maqsadga erishishda quyidagi vazifalarni hal qilish kerak:
* To'lov balansi va hisob-kitobining mohiyati va qiymatini aniqlash.
* To'lov va hisob-kitob balanslarini tuzish metodikasini, uning tuzilishini ochib
berish va tushunish
* O’zbekiston va xorijiy davlatlarning to'lov balansini tuzish muammolarini
tahlil qilish.
* Balanslar o'rtasidagi farqlarni aniqlash. Hozirgi O’zbekiston iqtisodiyoti

uchun to'lov balansining davlat tomonidan o'rganish va tartibga solish ob'ekti
sifatida ahamiyati ayniqsa yuqori. Shunday qilib, balansni, uning asosiy
daromadlari va xarajatlari moddalarini optimallashtirish bo'yicha zarur choralar
milliy iqtisodiy rivojlanishni sezilarli darajada rag'batlantirishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.

Asosiy qism
1. To’lov balansi tushunchasi va uning tuzilishi
To`lov balansi — ma`lum davr mobaynida mamlakat rezidentlari va tashki
dunyo o`rtasida bo`ladigan bitimlar statistik kayd kilingan xujjatdir.
U mamlakatning iktisodiy alokalarini anik-lo`nda ifodalab pul-kredit, valyuta,
byudjet-solik, xalkaro savdo siyosatining xamda davlat karzini boshkarish
yo`nalishlarini tanlash uchun indikator vazifasini bajaradi.
Mamlakatning ma`lum vaktdagi barcha xalkaro iktisodiy faoliyati, shu
jumladan, tashki savdo, kapital va ishchi kuchi migratsiyasi xam to`lov balansida
o`z aksini topadi. Xar kanday tashki iktisodiy bitim valyuta ayirboshlash va
valyuta operatsiyalari orkali amalga oshiriladi.
Demak, mamlakatning jaxon bozoridagi faoliyati natijalari pirovardida
xorijiy valyuta tushumlari va xarajatlarida ifodalanadi. SHuning uchun xam to`lov
balansini bir tomondan, chetdan keladigan barcha tushumlar, ikkinchi tomondan
esa, chetga chikariladigan barcha to`lovlar ko`rsatilgan xujjatdir deb karash
mumkin. Tushum fakat eksport yordamida ta`minlanishi mumkin. Aksincha,
xorijiy tovarlarni va xizmatlarni sotib olish (import) uchun to`lovlar va xorijiy
valyuta xarajatlari bilan boglik bo`ladi. Bunda tovar deganda ayirboshlanadigan
xar kanday narsa tushuniladi, ya`ni, u moddiy ne`mat, xizmat, ishchi kuchi, kapital
va valyuta bo`lishi mumkin.
Kapital xarakati va moliya balansi koldigi joriy operatsiyalar balansi
xolatining oynadagi aksi xisoblanadi, chunki real resurslar okimini ko`rsatadi.
SHuningdek joriy operatsiyalar balansi xolati kisman «Sof xatolar va chetda
koldirishlar» moddasiga to`gri keladi.
To`lov balansida barcha iktisodiy bitimlar ikkita katta guruxga bo`linadi: joriy
operatsiyalar va kapital xarakati bilan boglik operatsiyalar (10-jadval). SHunga
ko`ra to`lov balansi struktarasi xam ikki kismdan iborat:
1. Joriy operatsiyalar xisobi;
2. Kapital xarakati xisobi.

1-jadval
Mamlakat to`lov balansining taxminiy ko`rinishi (raqamlar shartli)
Moddalar nomi Kredit (+) yoki
eksportdan
tushumlar Debet (-) yoki
import uchun
xarajatlar Sof kredit
yoki sof
debit
Joriy operitsiyalar xisobi
Tovarlar +185 -260 -75
Tashki savdo balansining koldigi -75
Xizmatlar +85 -97 -12
Investitsiyalardan daromadlar
(foizlar va divedentlar) +28 -20 +8
Transfert kurinishidagi pul
o`tkazmalari +10 -18 -8
Joriy operatsiyalar buyicha
balansning koldigi -87
Kapital xarakatning xisobi
Investitsiyalar va boshka o`rta va
uzok muddatli kapital +150 -87 +63
Kapital xarakati balansining koldigi +63
Joriy operatsiyalar va kapital
xarakati buyicha balansning koldigi -24
Rasmiy zaxiralar (oltin, XFVdagi
zaxiralar) +24 +24
Joriy operatsiyalar xisobida maxsulotlar va xizmatlar eksporti «plyus»,
import esa «minus» ishoralari bilan belgilanadi. YA`ni, joriy operatsiyalar xisobida

ichki maxsulotlar eksporti kredit, aksincha mamlakatga maxsulotlar olib kelish -
import esa debet sifatida ko`rsatiladi. CHunki, maxsulotlar eksporti xorijiy valyuta
ishlab topib, mamlakat valyuta zaxirasini boyitsa, import esa mamlakatdan valyuta
chikib ketishiga olib keladi. Bu esa o`z navbatida mamlakat valyuta zaxirasini
kamaytiradi.
Joriy operatsiyalar xisobi balansi. Joriy operatsiyalarning asosiy moddasi
tovarlar eksporti va importi xisoblanadi, ularning farki tashki savdo balansining
koldigi deb yuritiladi. Misolimizda bu balans salbiydir, ya`ni, mamlakat tovarlarni
chetga olib chikishdan ko`ra ko`prok olib keladi.
Joriy operatsiyalarning keyingi moddasi – bu, xizmatlar (transport, sugurta,
sayyoxlik xizmatlari va boshkalar) eksporti va importidir. Misolimizda tovarlar
bilan bo`lgan operatsiyalardagi kabi xizmatlar bilan bo`lgan operatsiyalarda xam
mamlakat xorijiy xizmatlarni ko`prok oladi ya`ni, masalan, mamlakatda
yashovchilar xorijga chetdan mamlakatga keladigan sayyoxlarga nisbatan ko`prok
boradilar, shuningdek, mamlakatdagi tadbirkorlarga xorijiy transport va sugurta
xizmatlarini ko`rsatish xajmi xorijiy tadbirkorlarga mamlakatda trasport va sugurta
kompaniyalari ko`rsatadigan xizmatlar xajmiga karaganda yukorirok va x.k.
Bu operatsiyalar bo`yicha xam balans salbiy koldikka ega .
Investitsiyalardan daromadlar, foizlar va dividendlar bo`yicha to`lovlarni o`z
ichiga oladi. Agar xorijga ko`yilgan milliy kapital uchun chet to`lovlari bo`yicha
tushumlar mamlakat iktisodiyotiga jalb etilgan xorijiy kapital uchun to`lanadigan
to`lovlar mikdoridan ko`p bo`lsa, unda sof daromad musbat bo`ladi.
Transfert ko`rinishida pul o`tkazishlar shu mamlakatlarning xorijda
yashayotgan fukarolariga to`lanidagan nafakalarni, muxojirlarning xorijdagi o`z
karindoshlariga pul o`tkazmalari, turli ko`rinishdagi xukumat yordamlarini o`z
ichiga oladi. Jadvaldan ko`rinib turibdiki, xorijga jo`natilayotgan pul o`tkazishlar
mikdori olinayotganiga nisbatan yukori, ya`ni, operatsiyalar mamlakatdagi xorijiy
valyuta zaxiralarini kamaytiradi.
Joriy xisoblar bo`yicha barcha operatsiyalar yigindisi joriy operatsiyalar
balansini tashkil etadi. Bizning misolda u salbiy (-87). Bu esa mamlakatda import

operatsiyalari natijasida xorijiy valyutaga bo`lgan talab uning eksport
operatsiyalari ta`minlaydigan taklifdan ortik bo`lishini anglatadi. Boshkacha
aytganda, ushbu xolda mamlakat to`lov balansi joriy operatsiyalar bo`yicha
kamomadga ega.
Makroiktisodiy modellarda joriy operatsiyalar balansi koldigi kuyidagicha
beriladi:
X – M = Xn = Y-(S+I+G);
bu erda: X - eksport; M - import; Xn - sof eksport;
S + I + G; YAIMning bir kismi (absorbtsiya)
Joriy operatsiyalar balansida kamomad bo`lgan sharoitda, mamlakatning
eksportdan olgan daromadlari importga kilgan xarajatlaridan kam bo`ladi va uni
tashkaridan karz olish xisobiga yoki mavjud aktivlarning bir kismini xorijiy
investorlarga sotish orkali koplashi mumkin. Bu operatsiyalar sof xorijiy
aktivlarning kamayishiga olib keladi.
Sof xorijiy aktivlar (NFA) – bu, milliy rezidentlar tomonidan egallab
turilgan xorij aktivlari va xorijliklar egalik kilgan mamlakat aktivlari o`rtasidagi
farkni bildiradi.
Joriy operatsiyalar balansida takchillik bo`lmagan sharoitda esa mamlakat
xorijiy valyutalarni sarf kilishga nisbatan ko`prok olib keladi.
Misolimizga aksincha mamlakat joriy operatsiyalar bo`yicha balansi ijobiy
koldikka ega bo`ladi. Bunda mamlakatda chet elda ko`chmas mulkni sotib olish
yoki boshka mamlakatlarga karzga berishga yo`naltirilishi mumkin bo`lgan
ortikcha xorijiy valyuta yuzaga keladi.
Kapital xarakati xisobi balansi. Investitsiyalash va kreditlash bilan boglik
operatsiyalar to`lov balansining keyingi bo`limida, ya`ni, kapitallar xarakati
xisobida aks ettiriladi.
Mamlakatda ma`lum bir vaktda moddiy va moliyaviy aktivlarini sotib olish
va sotish bilan boglik operatsiyalariga kapital xarakati xisobi deyiladi.
Kapital xarakati xisobi balansida korxonalar, er, uy-joylar, kimmatbaxo kogozlar,
aktsiyalar, xazina majburiyatlari va boshka aktivlarni olish-sotish bilan boglik

kapitallar okimi aks ettiriladi. Bu aktivlar sotilsa yoki eksport kilinsa, xorijiy
valyuta mamlakatga kiritiladi, ya`ni valyuta tushumi ko`payadi (+150). Birok
kapitalni olib kelish bilan bir vaktda uni olib chikish bilan boglik operatsiyalar xam
amalga oshiriladi.
Bunda mamlakatning tadbirkorlari xorijdan aktsiyalar sotib oladi,
xorijliklarga kreditlar beradi va shu asosda ular xorijiy valyuta zaxiralarini
sarflaydi. Bu operatsiyalar debet ko`rinishida aks ettiriladi. Kapital xarakati
balansining koldigi – bu, uni olib kelish va olib chikish o`rtasidagi farkdir.
Xorijga aktivlarni sotish valyuta zaxirasini ko`paytirsa, sotib olish esa uni
kamaytiradi. SHuning uchun kapital xarakati balansi barcha operatsiyalardan
keladigan sof valyuta tushumlarini ko`rsatadi. Kapital xarakati xisobining ijobiy
koldigi mamlakatda kapital ko`payishini bildirsa, uning salbiy koldigi mamlakatda
kapital kamayishini bildiradi.
Avval aytib o`tilganidek, joriy operatsiyalar bo`yicha balans va kapital
xarakati balansi o`zaro chambarchas boglik. Bizning misolda birinchisining
takchilligi katta kismi kapitalning sof okib kelishi xisobiga moliyalashtiriladi va
aksincha, agar to`lov balansi joriy operatsiyalar bo`yicha musbat koldikka ega
bo`lsa, kapital xarakati xisobi balans bo`yicha manfiy koldikka yo`l ko`yilgan
bo`ladi.
SHunday kilib, balansning bu ikki bo`limi bir-biri bilan tenglashib boradi.
To`lov balansi koldigi= Joriy operatsiyalar + Kapital xarakati balansi
Davlatlar rasmiy zaxiralar va karzlar xisobiga koplash kobiliyatiga ega bo`lmagan
to`lov balansining katta davriy takchilligi bo`lgan xollarda o`z valyutalari
devalvatsiyasini amalga oshirishlari mumkin. Bu importning fizik xajmi
ko`payishiga va okibatda mamlakatda xorijiy valyuta tushumining o`sishi xamda
to`lov balansi kamomadi tugatiladi.
To`lov balansi taxlili. To`lov balansini tuzish tamoyillariga ko`ra u doismo
baoanslashgan bo`ladi. Manfiy yoki musbat koldik tushunchasi fakatgina to`lov
balansining aloxida kismlariga ta`lukli. SHu bilan birga to`lov balansi koldigining
milliy iktisodiyotga ta`siri amaliyotda bir xil tavsiflanmaydi. Iktisodiy siyosat

maksadlaridant kelib chikib to`lov balansining musbat koldigi xam, manfiy koldigi
xam ijobiy yoki salbiy deb baxolanishi mumkin.
To`lov balansi xolatiga baxo berishda savdo balansi koldigi, joriy
operatsiyalar balansi koldigi, kapital xarakati va moliya balansi koldigi xamda
rasmiy xisob kitoblar balansi koldigi aloxida taxlil etiladi.
Savdo balansi koldigi o`zgarishiga baxo berishda bu o`zgarishlar kaysi
omillar ta`sirida ro`y berganligi e`tiborga olinadi. Masalan, manfiy koldik
eksportning kiskarishi xisobiga ro`y bergan bo`lsa, bu xolat milliy iktisodiyotning
rakobatbardoshliligi pasayganligidan dalolat berishi va negativ xodisa deb karalishi
mumkin.
Lekin bu xolat mamlakatga to`gridan-to`gri investitsiyalar okimi ko`payishi
xisobiga importning o`sishi natijasida ro`y bergan bo`lsa miliy iktisodiyotning
zaiflashidan dalolat deb karalmaydi.
Joriy operatsiyalar xisobi balansi, odatda, to`lov balansining ma`lumot
beruvchi koldigi deb karaladi. CHunki bu koldi bilan birga ichki iktisodiy siyosatni
cheklovchi tashki iktisodiy omil xisoblanishi bilan birga mamlakatning
moliyalashtirishga extiyojini belgilaydi.
Joriy operatsiyalar xisobi balansining musbat koldigi mamlakat boshka
davlatlarga nisbatan netto kreditor ekanligidan dalolat beradi, va aksincha manfiy
koldigi ( ya`ni joriy operatsiyalar xisobi balansining takchilligi) mamlakat tovarlar
va xizmatlarning netto-importi uchun to`lovlarni amalga oshirishga va transfert
to`lovlarini moliyalashtirishga majbur bo`lgan sof karzdorga aylanganligini
anglatadi. Amalda joriy to`lov balansining musbat koldigiga ega mamlakat milliy
jamgarmalarning bir kismini kapitalni ichki jamgarishga yo`naltirish o`rniga
mamlakat tashkarisiga investitsiyalaydi.

2.To’lov balansi va uni rivojlantirish.
Xalqaro savdoning asosini tashqi savdo bitimi tashkil etadi. Agar har xil
bitimlarda turli mamlakatlar vakillari ishtirok etsa (sotuvchi va xaridorning bir
mamlakat hududida ro'yxatdan o'tmagan firmalari), unda bunday bitim tashqi
savdo deb ataladi. Bu operatsiyalar: eksport va reeksport, import va reimport, tovar
ayirboshlash va kompensatsiya, komissiya va konsignatsiya, bir martalik va uzoq
muddatli va boshqalar. Tashqi savdo operatsiyalarining umumiy xususiyati
shundaki, ularning barchasi xorijiy kontragent bilan tuziladi. Har qanday tashqi
savdo operatsiyalari uchun aynan shu xususiyat talab etiladi 10
.
Binobarin, tashqi savdo bitimlari - bu tashqi savdo sohasida chet el kontragentlari
bilan huquqiy munosabatlarni o'rnatish, o'zgartirish yoki tugatishga qaratilgan
bo'lib, ularning mazmuni sifatida tovarlarni (xizmatlarni) eksport qilish yoki olib
kirish yoki shu bilan bog'liq boshqa operatsiyalarni amalga oshirish (to'lov,
transport, sug'urta va boshqalar). va boshqalar.). Ushbu harakatlar tashqi savdo
operatsiyalarining o'zaro bog'liq zanjirini ifodalaydi, ularning har biri ma'lum
davomiylik va murakkablikka ega.
Bunday operatsiyalar milliy iqtisodiyotga ta'sir qiladi. Bu mamlakatning
to'lov balansida aks etadi.
Mamlakatning to'lov balansi - bu ma'lum bir vaqt ichida ushbu mamlakat va
boshqa dunyo rezidentlari o'rtasida amalga oshirilgan barcha iqtisodiy
operatsiyalarning muntazam ro'yxatga olinishi 11
.
Ха lq а r о to’l о vl а r v а lyut а l а r o’z а r о а lm а shuvi h а md а t а shqi s а vd о ishtir о kchil а ri
t о m о nid а n bir-birig а kreditl а r t а qdim etish j а r а yonl а ri bil а n ch а mb а rch а s
b о g’l а nib ket а di. Ха lq а r о v а lyut а - kredit v а his о b-kit о b о per а tsiyal а rining o’z а r о
b о g’liqligi ushbud а o’z if о d а sini t о p а di.
S о til а yotg а n t о v а rning turig а (m а s а l а n, m а shin а l а r v а jih о zl а r) h а md а
s о tuvchil а r b о z о rid а r а q о b а tning kuch а yishi v а yangi m а hsul о t iste`m о l
b о z о rl а rini keng а ytirish m а qs а did а ul а rning kreditd а n f о yd а l а nishg а q а r а tilg а n
intilishl а rig а q а r а b t а shqi s а vd о о per а tsiyal а ri bo’yich а his о bkit о bl а r tij о r а t
kreditid а n f о yd а l а ng а n h о ld а а m а lg а о shiril а di.

Tij о r а t krediti t о v а r s о tuvchisi t о m о nid а n s о tib о luvchig а bir nech а о yd а n
5-8 yilg а ch а , а l о hid а h о l а tl а rd а es а bund а n h а m k а tt а mudd а tl а rg а t а qdim etil а di.
T а shqi s а vd о о per а tsiyal а rid а imp о rtyor tij о r а t krediti ev а zig а uni so’ndirishg а
q а r а tilg а n, о ddiy veksel sh а klid а gi q а rz m а jburiyatini yozib ber а di yoki eksp о rtyor
t о m о nid а n berilg а n o’tk а zil а dig а n veksell а r-tr а tt а l а rd а to’l о vni а m а lg а о shirishg а
yozm а t а rzd а gi r о zilik ( а ktsept) ber а di.
T о v а r qiym а tining m а `lum bir qismig а tij о r а t hujj а tl а ri t а qdim etilg а nid а n
so’ng, q о lg а n qismig а es а sh а rtn о m а d а belgil а ng а n d а vrd а n so’ng h а q to’l а ng а nd а
tij о r а t krediti sh а klid а gi t о v а rl а r uchun his о b-kit о bl а r n а qdli to’l о vl а r bil а n
birg а likd а а m а lg а о shirilishi mumkin. T а shqi s а vd о sh а rtn о m а i ijr о sining m а `lum
bir b о sqichid а sh а rtn о m а d а gi t а r а fl а r, tij о r а t kreditid а n t а shq а ri, bir-birl а rini
m а jbur а n kreditl а shl а ri mumkin. M а s а l а n, bo’n а k sh а klid а gi to’l о vl а rd а imp о rtyor
eksp о rtyorni, о chiq his о bv а r а q bo’yich а his о b-kit о bl а rd а es а s о tuvchi s о tib
о luvchini kreditl а ydi.
His о b-kit о bl а r sh а rtl а rining muq о bil sh а kli n а qdli to’l о vning о psi о nli
kreditidir. А g а rd а imp о rtyor s о tib о ling а n t о v а r uchun to’l о vni kechiktirish
huquqid а n f о yd а l а ns а , und а u n а qdli to’l о vd а t а qdim etil а dig а n disk о nt
(skidk а )d а n m а hrum bo’l а di. His о b-kit о bl а r ха lq а r о mu о m а l а d а ishl а til а dig а n
turli х il to’l о v v о sit а l а ri, ya`ni veksell а r, to’l о v t о pshiriqn о m а l а ri, b а nk
o’tk а zm а l а ri (p о cht а v а telegr а f), chekl а r, pl а stik k а rt о chk а l а ri yord а mid а а m а lg а
о shiril а di.
Хо rijiy instrumentl а r (F о reignitems, ingl.) - b о shq а m а ml а k а td а dep о nentg а
о ling а n h а md а ushbu m а ml а k а td а to’l а nishi l о zim bo’lg а n chekl а r, veksell а r
( о ddiy v а o’tk а zil а dig а n) v а mu о m а l а ning b о shq а kredit v о sit а l а ri. Sh а rtn о m а
to’l о v sh а rtl а rining eng mur а kk а b qismi bo’lib his о b-kit о b turini t а nl а sh h а md а
ushbu his о b-kit о bl а rni а m а lg а о shirish ikir-chikirl а rini sh а kll а ntirib iz о hl а sh
his о bl а n а di.
K о ntr а gentl а rning bir-birig а q а r а m а -q а rshi bo’lg а n m а nf аа tl а rini ха lq а r о
iqtis о diy mun о s а b а tl а rd а o’z а r о b о g’l а sh v а ul а rning to’l о v mun о s а b а tl а rini
t а shkil etish his о b-kit о bl а rning turli sh а kll а rid а n f о yd а l а nish о rq а li а m а lg а

о shiril а di.
Sh а kll а ng а n а m а liyotg а muv о fiq z а m о n а viy sh а r о itd а ха lq а r о his о b-
kit о bl а rning quyid а gi sh а kll а ri qo’ll а nil а di: hujj а tli (d о kument а r) а kkreditiv,
ink а ss о , b а nk pul o’tk а zm а si, о chiq his о bv а r а q, bo’n а k. Bund а n t а shq а ri veksell а r
v а chekl а rd а n f о yd а l а nilg а n h о ld а his о b-kit о bl а r а m а lg а о shiril а di. his о b-
kit о bl а rning а l о hid а turl а ri bo’yich а b а nkl а rning k а f о l а t berish bil а n b о g’liq
о per а tsiyal а ri ха lq а r о his о b-kit о bl а r bil а n b о g’liqdir (m а s а l а n, ink а ss о , bo’n а k,
о chiq his о bv а r а q).
Ushbu k а f о l а tl а r t а shqi s а vd о ishtir о kchil а ri t о m о nid а n sh а rtn о m а bo’yich а
o’z zimm а sig а о lg а n m а jburiyatl а r b а j а rilishining qo’shimch а t а `min о ti bo’lib
his о bl а n а di. Ха lq а r о his о b-kit о bl а rning t а ri ха n quyid а gi х ususiyatl а ri sh а kll а ng а n:
1. Imp о rtyor v а eksp о rtyorl а r h а md а ul а rning b а nkl а ri t а shqi s а vd о sh а rtn о m а i
sh а rtl а rid а n t а shq а rid а bo’lg а n r а smiyl а shtirish, jo’n а tish, t о v а rd а n f о yd а l а nish
huquqini beruvchi hujj а tl а r v а to’l о v hujj а tl а rini q а yt а ishl а sh, to’l о vl а rni а m а lg а
о shirish bil а n b о g’liq m а `lum bir mun о s а b а tl а rg а kir а dil а r. Ul а rning o’rt а sid а gi
m а jburiyatl а r h а jmi v а j а v о bg а rlik t а qsim о ti his о b-kit о bning а niq bir sh а klig а
b о g’liqdir.
2. Ха lq а r о his о b-kit о bl а r me`j о riy milliy huquqiy d а l о l а tn о m а l а r h а md а Ха lq а r о
b а nk q о id а l а ri v а uduml а ri bil а n muv о fiql а shtiril а di. А QShd а gi bir х ill а shtirilg а n
s а vd о K о deksi his о b-kit о bl а rg а , shu juml а d а n ха lq а r о his о b-kit о bl а rg а а l о q а d о r
me`yorl а rni o’z ichig а о lg а n.
3. Ха lq а r о his о b-kit о bl а r s о dd а l а shtirish о b`ktidir, bu х o’j а lik а l о q а l а rining
b а yn а lmil а ll а shuvi h а md а b а nk о per а tsiyal а rining univers а ll а shuvi bil а n
а s о sl а ng а ndir. 1930 v а 1931 yill а rd а Jenev а d а bo’lib o’tg а n k о nferensiyal а rd а
veksel v а chek mu о m а l а l а ri b о r а sid а gi q о nunchilikni s о dd а l а shtirishg а h а md а
ul а rd а n ха lq а r о his о b-kit о bl а rd а f о yd а l а nish mur а kk а blikl а rini b а rt а r а f etishg а
q а r а tilg а n Ха lq а r о "Veksel" v а "CHek" k о nventsiyal а ri q а bul qiling а n.
Veksel bo’yich а bir х ill а shtirilg а n q о nun ko’pchilik m а ml а k а tl а rd а ushbu b о r а d а gi
milliy q о nunchilikning z а mini bo’lib х izm а t qil а di. Ха lq а r о s а vd о huquqi bo’yich а

BMTning K о missiyasi veksel q о nunchiligining yan а d а s о dd а l а shtirilishini а m а lg а
о shir а di. ХХ а srning b о shid а P а rijd а t а shkil etilg а n Ха lq а r о s а vd о p а l а t а si
d о kument а r а kkreditivl а r v а ink а ss о uchun S о dd а l а shtirilg а n q о id а l а r h а md а
uduml а rni ishl а b chiq а di v а ch о p et а di.
M а s а l а n, ink а ss о bo’yich а d а stl а bki q о id а l а r 1936 yild а ishl а b chiqilg а n
h а md а 1967, 1978, 1995 yill а rd а q а yt а ishl а ng а n edi (1996 yilning yanv а r о yid а n
b о shl а b kuchg а kirg а n). Dunyo b а nkl а rining ko’pchiligi а kkreditiv v а ink а ss о
bo’yich а m а zkur S о dd а l а shtirilg а n q о id а l а rg а qo’shilishi to’g’risid а e`l о n qildil а r.
Ха lq а r о s а vd о p а l а t а si sh а rtn о m а k а f о l а tl а ri bo’yich а q о id а l а rini ishl а b chiqdi
h а md а to’l о v k а f о l а tl а ri yuz а sid а n q о id а l а rni t а yyorl а sh yuz а sid а n ish о lib
b о rm о qd а .
4. Ха lq а r о his о b-kit о bl а r о d а td а d о kument а r ха r а kterg а eg а , ya`ni m о liyaviy v а
tij о r а t hujj а tl а ri m а vjud bo’lg а nd а gin а ijr о etil а di.
M о liyaviy hujj а tl а rg а о ddiy v а o’tk а zil а dig а n veksell а r, chekl а r, to’l о v
tilh а tl а ri kir а di.
Tij о r а t hujj а tl а ri t а rkibig а es а :
а )schyot-f а ktur а l а r;
b)m а hsul о t jo’n а tilg а nligi yoki uni yukl а shg а q а bul qiling а nligini t а sdiql о vchi
hujj а tl а r (k о n о s а mentl а r, temir yo’l, а vt о m о bil` v а а vi а tsiya yuk h а tl а ri, p о cht а
kvit а ntsiyal а ri, а r а l а sh yuk t а shishl а rg а bo’lg а n k о mbin а tsiyal а shg а n tr а nsp о rt
hujj а tl а ri);
v)dengiz (d а ryo, о ke а n) о rq а li yuk t а shishl а rni sug’urt а l о vchi sug’urt а
k о mp а niyal а ri yoki ul а r а gentl а rining sug’urt а hujj а tl а ri, chunki eksp о rtg а
mo’lj а ll а ng а n yukl а r о d а td а sug’urt а qilin а di;
g)b о shq а hujj а tl а r - t о v а rl а r kelib chiqishi, о g’irligi, sif а ti yoki t о v а rl а r
tekshirilg а nligi h а md а ul а r cheg а r а ni b о sib o’tg а nligi to’g’risid а guv о hlik
beruvchi sertifik а tl а r, firibg а rlik v а b о shq а shu k а bi q о nunbuz а rlikl а rni о ldini
о lish m а qs а did а imp о rtyor m а ml а k а t b о j хо n а х izm а tl а rini yukning m а qs а di
h а qid а h а b а rd о r etish uchun b о j хо n а h а md а k о nsullik schyot-f а ktur а l а ri kir а di.
B а nk yuq о rid а zikr etilg а n hujj а tl а rning m а zmuni v а t ах l а mining butligini

tekshir а di. Shu bil а n birg а likd а bir q а t о r t а shkil о tl а r ( Ха lq а r о s а vd о p а l а t а si, P а rij,
SVIFT v а b о shq а l а r) t о m о nid а n elektr о n sh а rtn о m а l а ri, elektr о n m о liyaviy
instrumentl а r v а his о b-kit о bl а r (shu juml а d а n а kkreditivl а r), elektr о n tr а nsp о rt
hujj а tl а ri tushunch а l а rini o’z ichig а о lg а n elektr о n "q о g’ о zsiz" s а vd о
te х n о l о giyasi k о nsepsiyasi ishl а b chiqilm о qd а .
5. Ха lq а r о to’l о vl а r turli v а lyut а l а rd а а m а lg а о shiril а di.
Shu s а b а bli ul а r v а lyut а о per а tsiyal а ri, v а lyut а l а r о ldi-s о tdisi bil а n yaqind а n
b о g’liqdir. Ul а rni а m а lg а о shirilish s а m а r а d о rligig а v а lyut а kursl а rining
din а mik а si t а `sir et а di.
6. Ха lq а r о s а vd о p а l а t а si t о m о nid а n ch о p etilg а n k а f о l а tl а r - (dem а nd
gu а r а ntees)ning S о dd а l а shtirilg а n q о id а l а ri qo’ll а nil а di. M а zkur hujj а tning m а tni
tuzil а yotg а n k а f о l а t m а tnig а kiritilishi z а rur bo’lg а n а s о siy q о id а l а rni o’z ichig а
о lg а n, ul а r quyid а gil а r:
1) а g а rd а k а f о l а t beruvchig а muk о f о t to’l а nm а g а n bo’ls а k а f о l а tni t а l а b
qilib о lib bo’lm а ydi; 2) bitim to’g’risid а b а t а fsil m а `lum о t;
3) e`tir о zni t а qdim etish uchun z а rur bo’lg а n hujj а tl а r ( о d а td а benefitsi а r
b а nki t о m о nid а n tekshiril а di);
4) k а f о l а t mudd а ti tug а shini ko’rs а tuvchi s а n а v а
benefitsi а r t о m о nid а n hujj а tl а rni k а f о l а t beruvchi b а nkk а t а qdim etish
s а n а sini q а yd etilishi;
5) h а r а k а t mudd а ti tug а g а nid а n so’ng k а f о l а t q а yt а rilg а n bo’lishi l о zim,
chunki endi u hech q а nd а y kuchg а eg а em а s. Ха lq а r о his о b-kit о bl а r turining
t а nl о vig а quyid а gi о mill а r t а `sir et а di:
а )t а shqi s а vd о bitimining о b`kti bo’lmish t о v а rning turi (his о b-kit о b turl а ri
m а shin а v а jih о zl а r yoki о ziq- о vq а t m а hsul о tl а ri etk а zib berilishid а bir-birid а n
f а rql а n а di). А yrim t о v а rl а rni – yog’ о ch, h а ll а etk а zib berilishid а а m а liyot
t о m о nid а n yar а tilg а n а n` а n а viy sh а kll а r qo’ll а nil а di;
b) kredit bitimining m а vjudligi;
v) k о ntr а gentl а rning o’z а r о kelish а о lish ха r а kterini belgil о vchi t а shqi
iqtis о diy bitiml а r bo’yich а to’l о v l а yoq а tliligi v а nufuzi;

g) j а h о n b о z о rl а rid а ushbu t о v а r turig а bo’lg а n t а l а b v а t а klifning d а r а j а si.
Ха lq а r о his о b-kit о bl а rning sh а rtl а ri v а sh а kll а ri sh а rtn о m а d а o’z а r о kelishil а di.
His о b-kit о bl а rning а kkreditiv sh а kli.
D о kument а r а kkreditivl а r uchun mo’lj а ll а ng а n S о dd а l а shtirilg а n q о id а l а r v а
uduml а rg а muv о fiq а kkreditiv bu kelishuvdir h а md а ushbu kelishuvg а muv о fiq
b а nk mij о zning iltim о sig а ko’r а hujj а tl а rg а muv о fiq uchinchi sh ах s (f о yd а sig а
а kkreditiv о chilg а n benefitsi а rg а ) f о yd а sig а to’l о vni а m а lg а о shirish yoki to’l о vni,
benefitsi а r t о m о nid а n qo’yilg а n tr а tt а а ktseptini, yoki hujj а tl а r neg о si а tsiyasini
(s о tib о linishini) а m а lg а о shirish m а jburiyatini o’z zimm а sig а о l а di. А kkreditiv
bo’yich а b а nkning m а jburiyati must а qil his о bl а nib, t о m о nl а rning tij о r а t
sh а rtn о m а i bo’yich а huquqiy mun о s а b а tl а rig а b о g’liq em а s.
Ushbu q о id а b а nkl а r v а ul а rning mij о zl а ri m а nf аа tl а rini him о yal а shg а
q а r а tilg а ndir: eksp о rtyorg а hujj а tl а r r а smiyl а shtirilishid а gi t а l а bl а r chekl о vini v а
to’l о vni f а q а t а kkreditiv sh а rtl а ri а s о sid а о linishini; imp о rtyorg а es а eksp о rtyor
t о m о nid а n а kkreditivning b а rch а sh а rtl а rini а niq b а j а rilishini t а `minl а ydi.
D о kument а r а kkreditivl а r bo’yich а his о b-kit о bl а rd а quyid а gi t а r а fl а r ishtir о k
et а di:
-imp о rtyor (buyruq beruvchi), u а kkreditiv о chish to’g’risid а b а nkk а mur о j аа t
et а di;
- а kkreditivni о chuvchi emitent-b а nk;- а viz о qiluvchi b а nk, ushbu b а nkk а
eksp о rtyorg а uning f о yd а sig а а kkreditiv о chilg а nligi to’g’risid а h а b а r
berish v а а kkreditiv m а tnini, uning h а qq о niyligini t а sdiql а g а n h о ld а t о pshirish
t о pshiriqi beril а di;
-f о yd а sig а а kkreditiv о chilg а n benefitsi а r-eksp о rtyor.
His о b-kit о bl а rning ink а ss о sh а kli. Ink а ss о bu, mij о zning t о pshirig`ig а
а s о s а n b а nk t о m о nid а n imp о rtyord а n ung а jo’n а tilg а n t о v а rl а r v а ko’rs а tilg а n
х izm а tl а r uchun to’l о vning о linishi h а md а ushbu m а bl а g’l а rni eksp о rtyorning
b а nkd а gi his о bv а r а g`ig а о lg а n h о ld а gi b а nk о per а tsiyasidir.
Ink а ss о о per а tsiyal а ri ink а ss о bo’yich а S о dd а l а shtirilg а n q о id а l а rg а muv о fiq
r а vishd а eksp о rtyord а n о ling а n yo’riqn о m а l а rg а а s о s а n b а nkl а r t о m о nid а n а m а lg а

о shiril а di.
Ink а ss о his о b-kit о b sh а klid а quyid а gi t а r а fl а r ishtir о k et а di:
1) ish о nib t о pshir а yotg а n sh ах s - mij о z, o’z b а nkig а ink а ss о о per а tsiyasini а m а lg а
о shirishg а t о pshiriq beruvchi sh ах s;
2) ink а ss о qilish bo’yich а о per а tsiya o’tk а zishni ish о nib remitent-b а nkk а
t о pshiriq beruvi sh ах s;
3) v а lyut а m а bl а g’l а rini о luvchi h а md а ink а ss о qilish bo’yich а о per а tsiyani
а m а lg а о shiruvchi b а nk;
4) to’l о vchi bo’lmish imp о rtyorg а hujj а tl а rni t а qdim etib, eksp о rtyor
n о mid а n chiquvchi b а nk;
5) to’l о vni to’l о vchi.
B а nkning pul o’tk а zm а si. U pul o’tk а zm а sini о luvchi sh ах sg а m а `lum bir
summ а ni to’l а shd а n ib о r а t bo’lg а n bir b а nkning b о shq а bir b а nkk а t о pshiriqid а n
ib о r а tdir. B а nkl а r ха lq а r о his о b-kit о bl а rning ko’pgin а h о l а tl а rid а o’z
mij о zl а rining t о pshiriql а ri а s о sid а pul o’tk а zm а l а rini а m а lg а о shir а dil а r.
Ushbu о per а tsiyal а rd а quyid а gil а r ishtir о k et а di: pul o’tk а zm а sini o’tk а zuvchi
q а rzd о r-sh ах s; o’tk а zm а to’g’risid а gi t о pshiriqni q а bul qilg а n o’tk а zuvchi
sh ах sning b а nki;
o’tk а zm а о luvchining his о b r а q а mig а o’tk а zm а summ а sini о luvchi b а nk;
o’tk а zm а ni о luvchi sh ах s.
B а nk o’tk а zm а si sh а kli а s о sid а ink а ss о g а h а q to’l а sh, yakuniy his о b-
kit о bl а r bo’yich а to’l о vl а r h а md а bo’n а k to’l о vl а ri а m а lg а о shiril а di. Bund а n
t а shq а ri o’tk а zm а v о sit а chiligid а q а yt а his о bl а shl а r v а b о shq а о per а tsiyal а r
b а j а ril а di.
B а nk o’tk а zm а si p о cht а yoki telegr а f о rq а li, tegishli p о cht а yoki telegr а f
to’l о v t о pshiriqn о m а l а ri bil а n z а m о n а viy sh а r о itd а es а SVIFT tizimi о rq а li а m а lg а
о shiril а di.
B а nk o’tk а zm а l а ri b о shq а to’l о v sh а kll а ri bil а n bir q а t о rd а ishl а tilishi mumkin

(m а s а l а n, ink а ss о h а md а k а f о l а tl а r bil а n). eksp о rtyor o’tk а zm а l а rni b а nk k а f о l а ti
bil а n bir q а t о rd а ishl а tishni а fz а l ko’r а di.
CHunki imp о rtyor t о m о nid а n t о v а rl а r uchun h а q to’l а nm а g а n t а qdird а
m а zkur b а nk o’zining k а f о l а ti ev а zig а eksp о rtyorg а h а q to’l а b ber а di. S о tib
о ling а n t о v а rl а rg а pul o’tk а zm а sini а m а lg а о shirishd а imp о rtyor ko’p h о l а tl а rd а
b а nk kreditid а n f о yd а l а n а di.
M а zkur kreditning mudd а ti а kkreditiv h о l а tid а gi kredit mudd а tid а n
qisq а r о qdir.
B а nk pul o’tk а zm а sining iqtis о diy m а zmuni t о v а r yoki х izm а tl а rg а ul а r
etk а zib berilm а sd а n turib (bo’n а k to’l о vl а ri) yoki ul а rni imp о rtyor t о m о nid а n
о ling а nid а n so’ng ( о chiq his о bv а r а q sh а klid а gi his о b-kit о bl а r) pul
to’l а n а yotg а nligig а b о g’liq bo’l а di.
Bo’n а k sh а klid а gi his о b-kit о bl а r. M а zkur his о b-kit о bl а r eksp о rtyor uchun
nih о yatd а s а m а r а lidir, chunki t о v а rl а r etk а zib berilgung а q а d а r imp о rtyor
t о m о nid а n ul а rg а h а q to’l а n а di (b а `zid а t о vrl а r ishl а b chiq а rilgung а q а d а r).
А g а rd а imp о rtyor t о v а rl а rg а bo’n а k sh а klid а h а q to’l а s а , und а u eksp о rtyorni
kreditl а g а n bo’l а di. M а s а l а n, sh а rtn о m а qiym а tining bir qismig а bo’lg а n bo’n а k
to’l о vl а ri хо rijd а о b`ktl а r qurilishi bil а n b о g’liq sh а rtn о m а l а r sh а rtl а rig а kiritil а di.
Qiym а ti yuq о ri bo’lg а n h а md а а l о hid а buyurtm а а s о sid а ishl а b chiq а rilg а n jih о z,
suv kem а l а ri, h а v о kem а l а rining imp о rti sh а r о itid а h а m qism а n а m а lg а
о shiril а dig а n bo’n а k to’l о vl а ri qo’ll а nil а di.
Ха lq а r о а m а liyot t а l а bl а rig а muv о fiq bo’n а k sh а klid а gi to’l о vl а r sh а rtn о m а
summ а sining 10 f о izid а n 33 f о izig а ch а sini t а shkil et а di. Sh а rtn о m а sh а rtl а rining
b а j а rilm а sligi v а t о v а rl а r etk а zilm а sligi h о l а tid а eksp о rtyor b а nki о ling а n
bo’n а kni eksp о rtyorning t о pshiriqig а а s о s а n bo’n а k to’l о vi summ а si h а jmid а ,
imp о rtyor f о yd а sig а q а yt а rish to’g’risid а k а f о l а t ber а di. Bund а n t а shq а ri bir q а t о r
t о v а rl а rg а bo’n а k bil а n h а q to’l а sh t а rtibi q а bul qiling а n.
Ushbu t о v а rl а rg а qimm а tb а h о met а ll а r, yadr о yoqilg’isi, qur о l- а sl а h а v а b о shq а
shu k а bil а r kir а di. Zikr etilg а n his о b-kit о b sh а rtl а rig а imp о rtyorning r о ziligi uning

m а zkur t о v а rl а r etk а zib berilishi yoki m а nf аа tl а ri k а f о l а tl а rd а m а vjud bo’lg а n
eksp о rtyor t а zyiqig а b о g’liqdir.
О chiq his о bv а r а q bo’yich а his о b-kit о bl а r. Ul а rning m о hiyati t о v а rl а r
о ling а nid а n so’ng imp о rtyorning eksp о rtyorg а bo’lg а n munt а z а m to’l о vl а rid а dir.
J о riy q а rzd о rlik summ а sining his о bi s а vd о bo’yich а h а mk о rl а rning kit о bl а rid а
yuritil а di. Ха lq а r о his о b-kit о bl а rning ushbu sh а kli о chiq his о bv а r а q bo’yich а
kredit bil а n b о g’liqdir.
О chiq his о bv а r а q bo’yich а q а rzd о rlikni so’ndirish bil а n b о g’liq his о b-
kit о bl а r t а rtibi k о ntr а gentl а r o’rt а sid а tuzilg а n kelishuv sh а rtl а ri bil а n belgil а n а di.
О d а td а belgil а ng а n mudd а tl а rd а gi munt а z а m to’l о vl а r ko’zd а tutil а di (t о v а r
etk а zib berilg а nid а n so’ng yoki о yning b о shid а yoki ох irid а imp о rtyor t о m о nid а n
t о v а rl а r q а yt а s о tib bo’ling а nid а n so’ng).
His о b-kit о bl а rning s о lishtirm а tekshiruvi а m а lg а о shirilg а nid а n so’ng о chiq
his о bv а r а q bo’yich а q а rzd о rlikning yakuniy so’ndirilishi b а nkl а r о rq а li, о d а td а
b а nk o’tk а zm а si yoki chekid а n f о yd а l а ng а n h о ld а а m а lg а о shiril а di. Shu s а b а bli
b а nk st а tistik а si о chiq his о bv а r а q bo’yich а his о b-kit о bl а rni ko’p h о l а tl а rd а b а nk
o’tk а zm а l а ri sif а tid а his о bg а о l а di. Veksell а r v а chekl а rd а n f о yd а l а ng а n h о ld а
his о b-kit о bl а rni а m а lg а о shirish.
Ха lq а r о his о bkit о bl а rd а eksp о rtyor t о m о nid а n imp о rtyorg а q а r а t а
chiq а rilg а n o’tk а zil а dig а n veksell а r ishl а til а di. Tr а tt а - bu, q о nun bil а n belgil а ng а n
sh а kld а tuzilg а n h а md а o’zid а kredit о r (tr а ss а nt)ning q а rz о luvchi (tr а ss а t)g а
belgil а ng а n mudd а td а m а `lum bir summ а ni vekseld а q а yd etilg а n sh ах s
(remitent)g а yoki t а qdim etuvchig а to’l а sh to’g’risid а gi sh а rtsiz buyrug`ini
muj а ss а m etg а n hujj а tdir. Veksel bo’yich а to’l о v j а v о bg а rligi imp о rtyor yoki b а nk
sif а tid а gi а ktsept а nt zimm а sid а dir.
B а nkl а r t о m о nid а n а ktseptl а ng а n tr а tt а l а rni "his о bg а о lish" о per а tsiyasi
о rq а li n а qd pulg а о s о n а yl а ntirish mumkin. Tr а tt а l а r chiq а rilishi v а ul а rg а h а q
to’l а nishining sh а kll а ri, rekvizitl а ri h а md а sh а rtl а ri 1930 yild а Jenev а veksel
k о nventsiyasi t о m о nid а n q а bul qiling а n "Bir х ill а shtirilg а n veksel q о nuni"g а
а s о sl а ng а n veksel q о nunchiligi bil а n muv о fiql а shtiril а di.

Х VI- Х VII а srl а rd а p а yd о bo’lg а n v а t а qdim etuvchi ( о d а td а s а vd о g а r)g а
m а h а lliy v а lyut а d а m а `lum bir summ а to’l а sh to’g’risid а gi iltim о sni o’zid а
muj а ss а m etg а n yo’ll а nm а h а tl а r tr а tt а l а rning d а stl а bki sh а kll а ri edi. T о v а r-pul
mun о s а b а tl а rining t а r а qqiy etishi v а х o’j а lik а l о q а l а rining gl о b а ll а shuvi
mun о s а b а ti bil а n veksel univers а l kredit his о b-kit о b hujj а tig а а yl а ndi. Tr а tt а d а n
ink а ss о v а а kkreditivg а qo’shimch а r а vishd а f о yd а l а nish, kredit h а md а v а lyut а
tushumini о lish huquqini ber а di.
N о s а vd о t о if а d а gi ха lq а r о his о b-kit о bl а rd а to’l о v v о sit а si sif а tid а yo’l
chekl а ri v а Evr о chekl а r ishl а til а di. yo’l (s а yyohlik) cheki bu, und а ko’rs а tilg а n
v а lyut а summ а sini chekning eg а sig а to’l а sh (buyruq) to’g’risid а gi to’l о v
hujj а tidir. yo’l chekl а ri yirik b а nkl а r t о m о nid а n milliy v а хо rijiy v а lyut а l а rd а
yozib beril а di. CHek eg а sining imz о n а mun а si chek ustig а ung а chek s о til а yotg а n
p а ytd а qo’yil а di.
Evr о chek evr о v а lyut а d а gi chekdir. Ushbu chek, mij о zning о ldind а n а m а lg а
о shirilg а n n а qdli to’l о visiz v а nisb а t а n yirik summ а l а rd а , bir о yg а ch а mudd а tg а
bo’lg а n krediti his о big а b а nk t о m о nid а n yozib beril а di; "Evr о chek" (1968 yild а n
b о shl а b) kelishuvining ishtir о kchisi bo’lmish h а r q а nd а y d а vl а td а ung а h а q
to’l а n а di. Evr о chekl а rning yag о n а (bir х ild а gi) sh а kli, ul а rg а h а q to’l а sh eg а l а ri
t о m о nid а n k а f о l а t k а rt о chk а l а ri t а qdim etilg а nd а gin а а m а lg а о shishi,
evr о chekl а rni q а yt а ishl а sh ustid а n EHM yord а mid а n а z о r а t qilinishi ха lq а r о
turizm bo’yich а his о b-kit о bl а rning t а k о mill а shishig а ko’m а kl а sh а di.
ХХ а srning 60-yill а rid а n b о shl а b ха lq а r о his о b-kit о bl а rd а kredit k а rt о chk а l а rid а n
f ао l f о yd а l а nilm о qd а . Kredit k а rt о chk а si eg а sig а t о v а r v а х izm а tl а rni n а qdsiz
his о b-kit о bl а rd а n f о yd а l а ng а n h о ld а s о tib о lish huquqini beruvchi n о mli pul
hujj а tidir. Ха lq а r о his о b-kit о bl а rd а А merik а d а chiq а rilg а n (Viz а interneshnl,
M а sterk а rd, А meriken ekspress v а b о shq а l а r) kredit k а rt о chk а l а ri ko’p
t а rq а lg а ndir. Ushbu kredit k а rt о chk а l а rini q а yt а ishl а shd а k о mp`yuter, elektr о n v а
k о smik а l о q а v о sit а l а rid а n f о yd а l а nil а di.
B а nk v а do’k о nl а rning k о mp`yuterl а ri telef о n о rq а li ах b о r о tl а rni q а yt а
ishl о vchi tizimning m а rk а zl а shtirilg а n k о mp`yuterl а rig а ul а n а di.

1999 yild а n b о shl а b Evr о g а o’tilishi mun о s а b а ti bil а n M а estr о , Eur о c а rd-M а ster
C а rd (Evr о chekl а r, kredit k а rt о chk а l а ri) l о g о tipl а rig а eg а Eur о p а y Intern а ti о n а l
а ss о si а tsiyal а rining ko’p v а lyut а li instrumentl а rd а n f о yd а l а ng а n h о ld а gi his о b-
kit о bl а ri umum Evr о p а v а lyut а sig а o’tk а zildi.
Mij о z his о bv а r а g’ining q о ldiqi bo’yich а beril а dig а n m а `lum о tn о m а d а s о tib
о lishning Evr о d а gi summ а si h а md а b а nk his о bv а r а q v а lyut а sid а gi ekviv а lent
ko’rs а til а di. Ushbu h о l а t turli m а ml а k а tl а rd а gi t о v а r b а h о l а rini t а qq о sl а sh, b а nk
his о bv а r а ql а rini Evr о g а а yl а ntirish, Evr о p а v а lyut а sid а n f о yd а l а nish t а jrib а sig а
eg а bo’lish imk о nini ber а di. Internet tizimig а Evr о d а gi to’l о v m а hsull а ri v а
х izm а tl а r to’g’risid а gi m а `lum о t kiritilg а n.
Ха lq а r о his о b-kit о bl а r j а r а yonig а d а vl а tning а r а l а shuvi v а lyut а
kliringl а rid а n munt а z а m r а vishd а f о yd а l а nilishid а o’z if о d а sini t о pm о qd а . V а lyut а
kliringi ikki v а bund а n ziyod d а vl а tl а r hukum а tl а rining ха lq а r о t а l а b h а md а
m а jburiyatl а r bo’yich а o’z а r о m а jburiy his о b-kit о b (z а chyot) to’g’risid а gi
kelishuvidir. V а lyut а kliringi b а nkl а r а r о ichki kliringd а n f а rq qil а di.
Birinchid а n, b а nkl а r а r о ichki kliring bo’yich а z а chyotl а r i х tiyoriy а s о sd а , v а lyut а
kliringi bo’yich а es а m а jburiy t а rzd а а m а lg а о sh а di (m а ml а k а tl а r o’rt а sid а kliring
bo’yich а kelishuv m а vjud bo’ls а , imp о rtyor v а eksp о rtyorl а r kliring yuz а sid а n
his о b-kit о bl а rd а n bo’yin t о vl а shg а h а qi yo’q).
Ikkinchid а n, ichki kliring bo’yich а z а chyot q о ldiqi shu z а h о ti pulg а
а yl а ntiril а di, v а lyut а kliringid а es а s а l`d о ni so’ndirish bo’yich а mu а mm о p а yd о
bo’l а di.

3.To`lov balansini makroiktisodiy tartibga solish vositalari va usullari.
Xalqaro statistika shuni ko'rsatadiki, dunyo mamlakatlari to'lov balanslari
doimo nomutanosiblikda, ya'ni. joriy va yakuniy qoldiqlar odatda nolga teng emas
va shu sababli kapital oqimlari, hukumat balanslash operatsiyalari va to'lov
balansini balanslash uchun zaxiradagi o'zgarishlar bilan muvozanatlanadi.
To`lov balansi muvozanatini ta`minlash uchun joriy xisoblar va kapital
xarakati koldiklari bir-birini aynan koplashi zarur bo`ladi. Markaziy Bank valyuta
interventsiyasini amalga oshirish chorasini ko`rmasa, va rasmiy valyuta zaxiralari
mikdorini o`zgartirmasa to`lov balansi xisoblarini valyuta kursining erkin
tebranishi xisobiga o`zaro tartibga solish amalga oshiriladi.
Bunday sharoitda kapital okib kelishi sababli milliy valyutaning kimmatlashuvi,
kapital chikib ketishi sababli esa uning arzonlashuvi ro`y beradi. Valyuta kursining
erkin tebranishi to`lov balansining joriy va kapital xisoblarini avtomatik ravishda
mutanosiblashtirish mexanizmi xisoblanadi.
Erkin tebranuvchi valyuta kursi tarafdorlari ta`kidlashicha, to`lov balansining
ortikchaligi yoki takchilligi bunday vaziyatlarda tez orada barxam topadi. Valyuta
kurslarining erkin xarakati to`lov balansining ortikchaligi yoki kamomadini
yo`qotadi..
Erkin tebranuvchi valyuta kurslari to`lov balansini tenglashtirishda katta
imkoniyatlarga ega bo`lsada, kamchilikliklardan xoli emas. CHunonchi, bunday
valyuta birinchidan, savdoning noanikligi va kiskarishiga, ikkinchidan, savdo
sharoitining yomonlashishiga, uchinchidan, bekarorlikka va boshkalarga olib
keladi.
Agar Markaziy Bank rasmiy valyuta zaxiralari vositasida chet el valyutasini
sotib yoki sotib olib valyuta kursini erkin tebranishiga barxam bersa valyuta
kursining erkin tebranishi vositasida to`lov balansini tartibga solish zarurati
yo`koladi.
Bunda to`lov balansi takchilligi Markaziy Bank rasmiy zaxiralarini kiskartirish
xisobiga moliyalashtirilishi mumkin. Bunday vaziyatda ichki bozorda chet el
valyutasi taklifi oshadi. Qayd etilgan operatsiya eksportga xos bo`lib kreditda

plyus belgisi bilan (Markaziy Bankda xorijiy valyuta zaxirasi kamayishiga
karamasdan) xisobga olinadi. Ushbu tadbir natijasida ichki bozorda milliy valyuta
taklifi kamayadi, uning almashinuv kursi nisbatan ko`tariladi va bu investitsiyalar
xajmiga xamda iktisodiy o`sishga salbiy ta`sir ko`rsatadi.
To`lov balansining aktiv-(musbat) koldigi esa Markaziy bankning rasmiy
valyuta zaxiralari mikdorining ortishiga olib keladi. Bunda Markaziy bank valyuta
zaxiralarini to`ldirish uchun chet el valyutasini sotib olishi natijasida ichki bozorda
milliy valyuta taklifi nisbatan oshadi, uning almashinuv kursi kamayadi, bu xol esa
iktisodiyotga (investitsiyalar xajmi va iktisodiy o`sishga) ragbatlantiruvchi ta`sir
ko`rsatadi.
Markaziy bank tomonidan o`tkaziladigan bunday operatsiyalar rasmiy
rezervlar bilan bo`ladigan operatsiyalar deyiladi. Bu operatsiyalar natijasida to`lov
balansi koldigi nolga tenglashishi kerak.
To`lov balansining aktiv qoldig’i yoki takchilligi mamlakat iktisodiyoti
xususiyatlariga karab turlicha baxolanishi mumkin.
Joriy ijobiy operatsiyalar balansi milliy valyutaning mavqeini
mustahkamlaydi va shu bilan birga uning kuchli bo'lishiga imkon beradi moliyaviy
asos mamlakatdan kapital eksporti uchun, milliy valyutaning pozitsiyasini
zaiflashtiradigan va mamlakatni tobora ko'proq chet el kapitalini jalb qilishga
majbur qiladigan doimiy salbiy balansdan farqli o'laroq.
Agar bunday kapital oqimi uzoq muddatli tadbirkorlik investitsiyalari
(to'g'ridan-to'g'ri va portfel) orqali emas, balki uzoq muddatli davlat va xususiy
mablag'lar hisobidan amalga oshirilsa bank kreditlari va, ayniqsa, favqulodda
vaziyatlarda moliyalashtirish va tashqi majburiyatlarni oshirish orqali bu tez
o'sishga olib keladi tashqi qarz mamlakat va u bo'yicha to'lovlar. Mamlakat kredit
asosida yashashni boshlaydi.
Joriy balansdagi kuchli tebranishlar (u yoki bu tarzda) mamlakat uchun
salbiy oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, profitsitning keskin o'sishi pul
massasining tez o'sishiga zamin yaratadi va shu bilan inflyatsiyani rag'batlantiradi,
salbiy balansning keskin o'sishi esa valyuta kursining «ko'chkisi» pasayishiga olib

keladi va bu mamlakat tashqi iqtisodiy operatsiyalarida tartibsizlikni keltirib
chiqaradi. Shuning uchun qachon u keladi to'lov balansi muvozanatiga e'tibor
birinchi navbatda joriy to'lov balansining defitsiti (agar mavjud bo'lsa) va uning
balansidagi kuchli tebranishlarga qaratiladi.
Davlat mamlakatning to'lov balansini tartibga soladi. Bu erda davlat
ta'sirining bir necha usullari mavjud:
1. To'g'ridan-to'g'ri nazorat, shu jumladan, importni tartibga solish (masalan,
miqdoriy cheklashlar orqali), shuningdek, bojxona va boshqa to'lovlari, chet el
investitsiyalari va jismoniy shaxslarning naqd pul o'tkazmalaridan olinadigan
daromadlarni chet elga o'tkazishni taqiqlash yoki cheklash, grantlarni keskin
qisqartirish, qisqa va uzoq muddatli kapitalni eksport qilish va Boshqalar.
Bunday to'g'ridan-to'g'ri nazorat choralari odatda mamlakatdagi ko'plab firmalar
uchun qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi va shunga muvofiq, ular dushman sifatida
qabul qilinadi. Qisqa muddatda to'g'ridan-to'g'ri nazorat qilish foydalidir. Uzoq
muddatli istiqbolda ushbu choralar samarasi qarama-qarshi, chunki u mahalliy
ishlab chiqaruvchilar uchun "issiqxona rejimi" ni yaratadi, ularning daromadlarini
o'tkazishni taqiqlash sababli chet ellik investorlarning mamlakatga bo'lgan
qiziqishini pasaytiradi, chet ellik mutaxassislarni jalb qilishda qiyinchiliklar paydo
bo'ladi va tovarlarni chet elda kengaytirish uchun to'siqlar yaratiladi. va mahalliy
eksportchilar uchun xizmatlarni etkazib berish tarmog'i.
2. Ichki iqtisodiy muammolarni hal qilishga qaratilgan deflyatsiya (ya'ni
inflyatsiyaga qarshi kurash), ammo yon ta'sir sifatida to'lov balansining holati ham
yaxshilanmoqda.
Deflyatsiya siyosatining an'anaviy oqibatlari - ishlab chiqarish,
investitsiyalar va daromadlarning pasayishi - importning pasayishiga va eksportni
ko'paytirish uchun zaxira hajmining oshishiga olib keladi, deb ishoniladi. Diskont
stavkasining odatdagi deflyatsion o'sishi mamlakatga qisqa muddatli kapital olib
keladi. Ammo deflyatsiyaning yana bir jihati bor: u eksportni kamaytiradi va
importni ko'paytiradi deflyatsiya milliy valyuta kursini oshiradi, bu esa
importchilar uchun imkoniyatlarni oshiradi. Eksport qiluvchilar uchun ularning

milliy valyutalarining yuqori kursi eksport tushumlarini almashtirishda ular
kamroq milliy valyutani olishini anglatadi va bu eksportni tashkil etishni umuman
rag'batlantirmaydi.
3. Davlatga to'lov balansini tartibga solishda yordam beradigan valyuta kursidagi
o'zgarishlar, ammo shuni yodda tutish kerakki, eksport va importning
egiluvchanligi, shuningdek tashqi savdo oqimlarining inertsiyasi tufayli qayta
baholas devalvatsiya ta'siri susayadi.
Shuning uchun valyuta kursi o'zgarishining to'lov balansiga qisqa, o'rta va
uzoq muddatli ta'sirlari o'rtasida farq ajratiladi. Shunday qilib, tashqi savdo
oqimlarining inertsiyasi ko'pincha milliy valyuta kursining kuchli pasayishidan
keyingi birinchi oylarda savdo balansi o'zgarmasligiga va hatto yomonlashishiga
olib keladi.
Importning elastikligi zamonaviy sharoitlar kamayishga intiladi, chunki
xalqaro mehnat taqsimotida mamlakatlarning ishtiroki tobora ortib borayotganligi
sababli, ushbu tovarlarning milliy importdagi ulushi doimiy ravishda oshib
bormoqda, ularning importi ob'ektiv ravishda zarurdir. Shu sababli, o'rta va uzoq
muddatli davrda devalvatsiya importni zaif darajada kamaytiradi, qayta baholash
esa uni sezilarli darajada oshiradi. Eksport odatda ko'proq elastik bo'ladi va
shuning uchun o'rta va uzoq muddatli istiqbolda milliy valyuta kursiga nisbatan
sezgirroq bo'ladi.
Valyuta kursidagi o'zgarishlarning kapital oqimiga ta'siri turlicha.
Mamlakatga uzoq muddatli kapitalni olib kirish uzoq muddatli maqsadlar bilan
belgilanadi va shu sababli u valyuta kursining o'zgarishi bilan yomon aks etadi.
Qisqa muddatli kapitalni erkin konvertatsiya qilinadigan valyutaga ega
mamlakatga olib kirish uchun, aksincha, bu katta ahamiyatga ega, chunki kurs
o'zgarishlarida o'ynash imkoniyati mavjud. Mumkin bo'lgan qayta baholashdan
oldin import ko'payadi va undan keyin kapital eksporti ko'payadi.
4. Markaziy bankning hisob-kitob stavkasining o'zgarishi, bir tomondan
kapitalning xalqaro harakatiga ta'sir qilish orqali valyuta kursi va to'lov balansini
tartibga solishga, boshqa tomondan ichki kreditlar dinamikasi, pul massasi,

narxlar, yalpi talab. Masalan, to'lov balansining passivi bilan, diskont stavkasining
oshishi ko'proq bo'lgan mamlakatlardan kapital oqimini rag'batlantirishi
mumkin past stavka% va milliy kapitalning chiqib ketishini cheklaydi, bu to'lov
balansining yaxshilanishiga va valyuta kursining o'sishiga yordam beradi.
5. Valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish - bu davlat, banklar, TMKlarning
xalqaro hisob-kitoblarni, valyuta aralashuvini va valyuta zararlaridan himoya
qilishni ta'minlash maqsadida turli xil valyutalarni tarkibiga kiritish orqali valyuta
zaxiralari tarkibini tartibga solishga qaratilgan siyosati. Ushbu siyosat odatda
o'zgaruvchan valyutalarni sotish va barqarorroq valyutalarni sotib olish orqali
amalga oshiriladi.
Shunday qilib, davlat to'lov balansining ayrim moddalariga va umuman
uning holatiga ta'sir ko'rsatishning turli usullarini ishlab chiqadi 12
.
To’lov balansi muvozanatini ta’minlash uchun joriy hisoblar va kapital harakati
qoldiqlari bir-birini aynan qoplashi zarur bo’ladi. Markaziy Bank valyuta
interventsiyasini amalga oshirish chorasini ko’rmasa, va rasmiy valyuta zahiralari
miqdorini o’zgartirmasa to’lov balansi hisoblarini valyuta kursining erkin
tebranishi hisobiga o’zaro tartibga solish amalga oshiriladi.
Bunday sharoitda kapital oqib kelishi sababli milliy valyutaning qimmatlashuvi,
kapital chiqib ketishi sababli esa uning arzonlashuvi ro’y beradi. Valyuta kursining
erkin tebranishi to’lov balansining joriy va kapital hisoblarini avtomatik ravishda
mutanosiblashtirish mexanizmi hisoblanadi.
Erkin tebranuvchi valyuta kursi tarafdorlari ta’kidlashicha, to’lov
balansining ortiqchaligi yoki taqchilligi bunday vaziyatlarda tez orada barham
topadi. Valyuta kurslarining erkin harakati to’lov balansining ortiqchaligi yoki
kamomadini yo’qotadi.
Erkin tebranuvchi valyuta kurslari to’lov balansini tenglashtirishda katta
imkoniyatlarga ega bo’lsada, kamchilikliklardan holi emas. Chunonchi, bunday
valyuta birinchidan, savdoning noaniqligi va qisqarishiga, ikkinchidan, savdo
sharoitining yomonlashishiga, uchinchidan, nobarqarorlikka va boshqalarga olib
keladi.

Agar Markaziy Bank rasmiy valyuta zahiralari vositasida chet el valyutasini
sotib yoki sotib olib valyuta kursini erkin tebranishiga barham bersa valyuta
kursining erkin tebranishi vositasida to’lov balansini tartibga solish zarurati
yo’qoladi.
Bunda to’lov balansi taqchilligi Markaziy Bank rasmiy zahiralarini qisqartirish
hisobiga moliyalashtirilishi mumkin. Bunday vaziyatda ichki bozorda chet el
valyutasi taklifi oshadi. Qayd etilgan operatsiya eksportga xos bo’lib kreditda
plyus belgisi bilan (Markaziy Bankda xorijiy valyuta zaxirasi kamayishiga
qaramasdan) hisobga olinadi. Ushbu tadbir natijasida ichki bozorda milliy valyuta
taklifi kamayadi, uning almashinuv kursi nisbatan ko’tariladi va bu investitsiyalar
hajmiga hamda iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
To’lov balansining aktiv-(musbat) qoldig’i esa Markaziy bankning rasmiy
valyuta zahiralari miqdorining ortishiga olib keladi. Bunda Markaziy bank valyuta
zaxiralarini to’ldirish uchun chet el valyutasini sotib olishi natijasida ichki bozorda
milliy valyuta taklifi nisbatan oshadi, uning almashinuv kursi kamayadi, bu hol esa
iqtisodiyotga (investitsiyalar hajmi va iqtisodiy o’sishga) rag’batlantiruvchi ta’sir
ko’rsatadi.
Markaziy bank tomonidan o’tkaziladigan bunday operatsiyalar rasmiy rezervlar
bilan bo’ladigan operatsiyalar deyiladi. Bu operatsiyalar natijasida to’lov balansi
qoldig’i nolga tenglashishi kerak.
To’lov balansining aktiv qoldig’i yoki taqchilligi mamlakat iqtisodiyoti
xususiyatlariga qarab turlicha narxlanishi mumkin. Valyutasi xalqaro hisob-
kitoblarda, hamda boshqa mamlakatlar zahira valyutasi sifatida foydalaniladigan
mamlakatlar uchun to’lov balansi taqchil bo’lishi tabiiy hol hisoblanadi. Bunday
mamlakatlar to’lov balansini uzoq muddat makroiqtisodiy tartibga solmasligi
mumkin.
Milliy valyutasi jahon iqtisodiyotida zaxira valyutasi hisoblanmaydigan
mamlakatlar Markaziy Banklaridan rasmiy valyuta zaxirasi cheklanganligi tufayli
to’lov balansining uzoq muddatli taqchilligi bu rezervlarning sarflab bo’linishiga
olib keladi. Bunday hollarda to’lov balansini makroiqtisodiy tartibga solinadi.

Mamlakat savdo siyosati va valyuta almashinuv kursini o’zgartirishi choralarini
qo’llab chet ellardagi o’z xarajatlarini kamaytiradi, yoki eksportdan o’z
daromadlarini oshiradi.
Bunday tartibga solish natijasida narxlar umumiy darajasining oshishi
oqibatida aholi turmush darajasining pasayishi, milliy valyutaning qadrsizlanishi,
iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida bandlilikning pasayishi ro’y berishi mumkin.
To’lov balansi inqirozini hal etishning yagona yo’li makroiqtisodiy tartibga
solish hisoblanadi.
O’tish davri iqtisodiyotida xorijiy valyutaga spekulyativ talab oshishi
Markaziy Bankni qiyin ahvolga solib qo’yadi. Chunki rasmiy valyuta zaxiralari bir
vaqtning o’zida ham to’lov balansi taqchilligini ham ichki spekulyativ talabni
qondirish uchun etarli bo’lmasligi mumkin.
Valyuta almashinuv kursini tartibga solish bu vaziyatdan chiqishning yagona
yo’lidir.
Qisqa istiqbolda to’lov balansi qoldig’i jamg’arish va investitsiyalar
hajmlarini belgilovchi omillar (masalan byudjet soliq siyosati, foiz stavkalari)
ta’sirida o’zgarishi mumkin. Agar mamlakatda rag’batlantiruvchi fiskal siyosat
yurgizilsa bu hol milliy jamg’armalarning pasayishiga olib keladi. Bu o’z
navbatida joriy operatsiyalar hisobi bo’yicha taqchillikka, kapital harakat hisobi
bo’yicha musbat qoldiqqa olib keladi.
Cheklovchi fiskal siyosat milliy jamg’armalar hajmlarini oshiradi, bu o’z
navbatida kapital harakati hisobi bo’yicha taqchillikka, joriy operatsiyalar hisobi
bo’yicha musbat qoldiqqa olib keladi.
Jahon foiz stavkalarining oshishi kapital harakati hisobi bo’yicha
taqchillikka, joriy operatsiyalar hisobi bo’yicha musbat qoldiqqa erishishga olib
keladi. Jahon foiz stavkalarining pasayishi esa aks natijalarga olib keladi.

O’zbekiston Respublikasi importining Tovar strukturasi mlrd. da 2-jadval
Yillar 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Import- umumiy 267 167 229 306 317 318 286
Jumladan:
Oziq-ovqat tovarlari va qishloq
xo’jaligi xom-ashyolari(tekstildan
tashqari) 35,2 30 36,4 42,5 40,7 43,1 39,7
Mineral mahsulotlar 8,3 4,1 5,2 9,9 7,5 6,9 7,2
Kimyo sanoato mahsulotlari,
kauchuk 35,2 27,9 37 46 48,6 50,1 46,4
Teri, jun va undan tayyorlangan
mahsulotlar 1 0,8 1,2 1,6 1,7 1,6 1,3
Yog’och va sellulloza-qog’oz
mahsulotlari 6,5 5,1 5,9 6,7 6,2 6,6 5,9
Tekstil, tekstil mahsulotlari va
oyoq kiyimlar 11,7 9,5 14,1 16,7 18 18,7 16,3
Metallar,qimmatbaho toshlar va
ulardan tayyorlangan mahsulotlar. 19,3 11,3 16,8 23 23,2 22,9 1,2
Mashina, uskuna va transport
vositalari 141 72,7 102, 148 158 154 136,2
Boshqalar 9,1 6 10,5 11,2 12,9 13,6 12,6

O’zbekiston Respublikasi eksportining Tovar strukturasi mlrd.so’mda
(Bojxona statistikasi) 3-jadval
2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
Eksport- umumiy 241 468 302 397 517 525 497
Jumladan:
Oziq-ovqat tovarlari va
qishloq xo’jaligi xom-
ashyolari(tekstildan tashqari) 9,3 10 8,8 13,3 16,8 16,2 18,9
Mineral mahsulotlar 326 203 272 368 374 377 350,1
Kimyo sanoato mahsulotlari,
kauchuk 30,2 18,7 24,5 32,6 32,1 30,7 29,1
Teri, jun va undan
tayyorlangan mahsulotlar 0,4 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,4
Yog’och va sellulloza-qog’oz
mahsulotlari 11,6 8,4 9,6 11,3 10,1 11 11,6
Tekstil, tekstil mahsulotlari va
oyoq kiyimlar 0,9 0,7 0,8 0,9 0,8 0,9 1,1
Metallar,qimmatbaho toshlar
va ulardan tayyorlangan
mahsulotlar. 61,8 38,5 50,3 58,7 58,3 55,2 40,6
Mashina, uskuna va transport
vositalari 22,8 17,9 21,3 26 26,5 28,3 26,3
Boshqalar 4,5 3,8 9,3 5,8 5,6 6,6 6,9

4. O’zbekistondato'lov balansini shakllantirishning asosiy tamoyillari
1. Ikkala yoqlama yozuv tizimi. To'lov balansi buxgalteriya hisobi asosida tuziladi
va har bir operatsiya bir schyotning kreditida va boshqasining debetida aks etadi.
Umumiy qoldiq nazariy jihatdan nolga teng bo'lishi kerak, bunga amalda hech
qachon erishib bo'lmaydi, chunki operatsiyalar to'g'risidagi ma'lumotlar turli
manbalardan olinadi, xayoliy operatsiyalar va hk. nomuvofiqlik sof xatolar va
kamchiliklar deb ataladi.
2. Iqtisodiy hudud. Har doim davlat hududiga to'g'ri kelmaydi va ushbu hukumat
yurisdiksiyasidagi barcha rezident va norezidentlarni qamrab oladi.
3. Rezidentlar va norezidentlar. Ular to'lov balansini tuzishda munosabatlar
sub'ekti sifatida harakat qilishadi. Ular xalqaro xususiy huquqda belgilangan
"turg'unlik" mezonlari asosida farqlanadi. O’zbekiston qonunchiligiga binoan
rezidentlarga jismoniy va yuridik shaxslar, O’zbekistonda joyi (yashash joyi)
bo'lgan korxonalar va tashkilotlar, chet eldagi diplomatik va boshqa rasmiy
vakolatxonalar, rezidentlarning xorijiy filiallari va vakolatxonalari kiradi.
Norezidentlar deganda chet el davlatlari qonunchiligiga muvofiq yaratilgan,
O’zbekistondan tashqarida joylashgan valyuta munosabatlarining barcha
sub'ektlari tushuniladi; chet elda doimiy (vaqtincha) yashash joyiga ega bo'lgan
shaxslar.
4. Bozor narxi. Tijorat operatsiyalarida (barter bundan mustasno) sotuvchidan
mahsulot yoki xizmat sotib olish uchun to'lanadigan pul miqdori bilan belgilanadi.
5. Ro'yxatdan o'tish vaqti. Debet va kreditdagi yozuvlar iqtisodiy qiymatlarni
yaratish, o'zgartirish, almashtirish, o'tkazish yoki tugatish paytida bir vaqtning
o'zida amalga oshirilishi kerak.
6. Hisob birligi. To'lov balansini tuzishda mamlakatda ichki hisob-kitoblarda va
buxgalteriya hisobida qabul qilingan hisob birligidan foydalaniladi.
To'lov balansini xorijiy valyutaga o'tkazishda valyuta bozorining kurslari
qo'llaniladi.
Debet va kredit uchun to'lov balansida operatsiyalarni qayd etish qoidalari

Ishlash Kredit, ortiqcha (+) Debet, minus (-)
A. Tovarlar va
xizmatlar Tovarlar eksporti va xizmatlar
eksporti (norezidentlarga
xizmatlar ko'rsatish) Tovarlar importi va
xizmatlarning importi
(norezidentlar tomonidan
xizmatlar ko'rsatilishi)
B.
Investitsiyalar
va ish haqidan
olinadigan
daromad Rezidentlar tomonidan
norezidentlardan olingan Rezidentlar tomonidan
norezidentlarga to'lanadi
B. O'tkazmalar
(joriy va
kapital) Pul mablag'larini olish Pul mablag'larini
o'tkazish
D. Moliyaviy
aktivlar yoki
majburiyatlar
bo'yicha
operatsiyalar Norezidentlar oldidagi
majburiyatlarning
ko'payishi (masalan,
norezidentlar tomonidan milliy
valyutada naqd pul sotib olish)
yoki uchun kamaytirilgan
talablar norezidentlar (masalan,
rezidentlarning norezident
banklardagi hisobvaraqlaridagi
qoldiqlarning kamayishi) Norezidentlarga
talablarning
oshishi(masalan,
norezidentlarga kredit
berish) yoki uchun
majburiyatlarning
pasayishi norezidentlar (
masalan, norezidentlar
tomonidan sotib olingan
qimmatli qog'ozlarni
rezidentlar tomonidan
sotib olish)

Ikki tomonlama tizim kredit va debet moddalari bo'yicha qoldiqlar summasi
o'rtasida rasmiy ravishda nomuvofiqlikni nazarda tutadi. Amalda bunday davlatga
erishib bo'lmaydi. Barcha operatsiyalarni to'liq qamrab olishning murakkabligi,
narxlarning bir xil emasligi, bitimlarni ro'yxatdan o'tkazishda vaqt farqlari va
boshqalar tufayli har xil buzilishlar muqarrar.

Xulosa
Jahon iqtisodiy aloqalari intensivligining oshishi bilan bog'liq holda,
mamlakatning iqtisodiy holati va uning keyingi rivojlanish istiqbollarini o'rganish
uchun tashqi iqtisodiy aloqalarni tahlil qilish zarur. Natijada, mamlakatning
iqtisodiy holatini ko'rsatadigan asosiy manbalar to'lov va hisob-kitob balanslari
ekanligi aniq.
1) Mamlakatlar o'rtasidagi ayirboshlash natijalarini tahlil qilib, o'zgaruvchan
valyuta kurslari tizimining barqarorligini baholash osonroq: to'lov balansi ularning
egalik qilishiga ko'proq qiziqqan va ushbu valyutalardan xalos bo'lishga moyil
bo'lgan iqtisodiy agentlar tomonidan chet el valyutalarining to'planish ko'lamini
aniqlashga yordam beradi.
2) Belgilangan valyuta kurslari sharoitida to'lov balansi mamlakatga valyuta
tushumining hajmini, milliy valyuta kursiga bosim darajasini aniqlashga yordam
beradi, shuningdek, agar inqiroz xavfi tug'ilsa, belgilangan valyuta kursini qo'llab-
quvvatlash maqsadga muvofiqligini hal qilishga imkon beradi.
3) To'lov balansining to'lov balansi qismidagi hisobvaraqlari tashqi qarzning
to'planishi, foizlar va qarzning asosiy miqdori bo'yicha to'lovlar to'lashi va
mamlakatning kelajakdagi to'lovlari uchun valyuta to'plash imkoniyatlari to'g'risida
ma'lumot beradi. Ushbu ma'lumotlar qarzdor mamlakat uchun xorijiy kreditorlar
oldidagi qarzlarni to'lash qanchalik arzonlashgani yoki qimmatroq bo'lganligini
baholash uchun zarurdir.
Shu bilan birga, muvozanat asosida davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari
holati to'g'risida to'g'ri xulosalar chiqarish uchun ba'zi iqtisodiy hodisalarning
balans hisobvaraqlariga ta'sir qilish mexanizmlarini tahlil qilish kerak, chunki ular
o'zlari bizga bularning ijobiy yoki salbiy baholarini bera olmaydilar yoki boshqa
hodisalar.
Tovarlar va xizmatlar eksporti va importi, bir mamlakatning xorijda
ishlovchi hamda o‘sha davlatda ishlovchi chet ellik ishchilarning daromadlari va
xarajatlari, bir mamlakatning tashqi aktivlari va majburiyatlari bo‘yicha qo‘lga
kiritgan yoki to‘lab berishi lozim bo‘lgan daromadlari, shuningdek, xalqaro pul

o‘tkazmalari, grantlar va insonparvarlik yordamlari va boshqa operatsiyalar to‘lov
balansining joriy operatsiyalar hisobida aks etadi.
Bundan tashqari, bir mamlakatdagi korxonaning boshqa bir mamlakat
korxonasiga katta miqdorda bag‘araz moliyaviy resurs taqdim etishi yoki ixtiyoriy
ravishda qarzidan voz kechishi kabi kapital transfertlari hamda yer, tabiiy resurslar,
shartnomalar, marketing ishlanmalari kabi ishlab chiqarilmagan nomoliyaviy
aktivlar savdolari to‘lov balansining kapital bilan bog‘liq operatsiyalar
hisobida jamlanadi.
Shuningdek, mamlakatlar o‘rtasidagi aktivlar va majburiyatlar bilan bog‘liq
operatsiyalar to‘lov balansining moliyaviy operatsiyalar hisobida yuritiladi.
Moliyaviy hisob to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar, portfel investitsiyalar, moliyaviy
derivativlar (svop, opsion va h.k.), boshqa investitsiyalar (valyuta va depozitlar,
savdo kreditlari hamda avanslari va boshqalar) va rezerv aktivlaridan iborat.
Nazariy jihatdan, joriy hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisoblari
saldosi yig‘indisi moliyaviy hisobning saldosiga teng bo‘lishi lozim. Ammo,
amaliyotda hisobot shakllanishida foydalaniladigan ma’lumotlar turli manbalardan
olinishi, aktiv va majburiyatlar qiymatining o‘zgarishi va boshqa o‘zgarishlar
to‘lov balansi qismlarining nomutanosibligiga olib keladi. Ushbu
nomutanosibliklar to‘lov balansida sof xatolar va yo‘qotishlar sifatida ko‘rsatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis
Senatining yigirmanchi yalpi majlisidagi nutqi // Xalq so‘zi gazetasi , 2 019 yil 21
iyun.
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil 29 dekabr .
3.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2018, 92 b.
4.Abdullayeva SH.B. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari. — T.: IQTISOD—
MOLIYA, 2018 y. 588 b.
5.Jumayev N, U. Burxonov. Moliyaning dolzarb muammolari. - T.: 2018. 384 b
6. Jumayev N.X. Monografiya “O’zbekistonda valyuta munosabatlarini tartibga
solish metodologiyalarini takomillashtirish” T:”fan va texnologiya” 2018 232 bet.
7. Vahobov A, U. Burxonov, N. Jumayev. Xalqaro moliya munosabatlari. — T.:
Sharq. 2018. 400 b.
8.XodjaevR., MaxmudovB., Xadjaev X., ErgashevE, EgamberdievR. Mikro va
makroiqtisodiyot.O’quvqo’llanma-T.:”ILMZIYO” 2019,324b.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.: «O’qituvchi»,2019

Internet saytlar va resusrlar
1. http://www.gov.uz
2. http://www.mfa.uz
3. http://www.worldbank.org
4. http://www.imf.org
5. http://www.adb.org
6. http://www.bis.org

Sotib olish