O’zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini boshqarish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	176.7KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

21 Sotish

O’zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini boshqarish

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA VALYUTA MUNOSABATLARINIʻ
BOSHQARISH
MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………………….2
I BOB XALQARO VALYUTA MUNOSABATLARINING AHAMIYATI
1.1. Mamlakat valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari…………………………...4
1.2 O zbekistonda valyuta munosabatlarini boshqarish tizimi……………………15
ʻ
II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING VALYUTA SIYOSATI VA UNI
TAKOMILLASHTIRISH
2.1. Valyuta munosabatlarini boshqarishning davlat va iqtisodiyot uchun roli…...19
2.2 O’zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini boshqarish va uni
tartibga solish……………………………………………………………………...26
XULOSA…………………………………………………………………………….35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………………...37
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi : Valyuta munosabatlarining paydo bo‘lishi,
o‘zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari xalqaro kelishuvlar hamda
davlatning ichki qonun va qoidalari hisoblanadi.
Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo‘lgani holda to‘lov
balansi, valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali Jahon iqtisodiyotiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Valyuta munosabatlarining holati quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi: milliy va
jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi; siyosiy ahvol; jahon bozorida
davlatlararo munosabatlar borasidagi mu-ammolar va ularning rivojlanish
tendensiyalari.
Valyuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy
tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga
chiqadi.
Rezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat
ko‘rsatayotgan hamda shu davlatning fuqarosi bo‘lgan yuridik va jismoniy
shaxslardir.
Norezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat
ko‘rsatayotgan, lekin shu davlatning fuqarosi bo‘lmagan yuridik va jismoniy
shaxslardir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va
kompaniyalarining filiallari va shu kabilar.
Shu bilan birga, bu yerda shuni ta’kidlab o‘tmoq lozimki, valyuta
munosabatlarining faol ishtirokchilaridan biri bu – tijorat banklaridir.
Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valyuta bozorlarida nafaqat o‘z
manfaatlari, balki o‘z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir. Jahonning yirik
tijorat banklari o‘z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish, ularning moliyaviy
manfaatlarini himoya qilish va o‘z tijorat maqsadlari uchun jahon moliya
bozorining yirik markazlarida o‘z filiallarini ochgan. Tijorat banklarida va
mijozlarida turli sabablarga ko‘ra hamda turli maqsadlarda xorijiy valyutaga
ehtiyoj paydo bo‘ladi. Masalan, agar tijorat bankining mijozi eksportyor bo‘lsa, u
2

xorijiy valyutada tushum oladi va valyuta kursining tebranishi oqibatidagi risklarni
hisobga olgan holda, unda shu xorijiy valyutada olingan tushumni himoyalash
zaruriyati tug‘iladi. Shu sababli, u mazkur eksport tushumini sug‘urtalash
maqsadida o‘z bankiga murojaat etadi. Yoki bank mijozi importyor bo‘lsa,
kontragenti bilan tuzgan o‘zaro shartnoma shartlariga muvofiq, belgilangan
muddatda eksportyor bilan hisob-kitob qilish uchun unga muayyan miqdorda
xorijiy valyuta zarur bo‘ladi. Shunga muvofiq, mijoz o‘z bankiga xorijiy valyuta
sotib olish maqsadida murojaat qiladi.
Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valyutaga bo‘lgan o‘z
zaruriy ehtiyojlari mavjud. Bularga masalan, jahon valyuta bozorida oldi-sotdi
baholarining farqi sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valyutalarni sotib olish va
sotish, valyuta kursining tebranishi oqibatida vujudga keladigan valyuta
risklarining oldini olish maqsadida xejerlash bilan bog‘liq turli valyuta
Kurs ishining maqsadi : Valyuta siyosati valyuta kurslarini tartibga solish,
milliy valyutaning konvertatsiyasini boshqarish va davlatning oltin-valyuta
zaxiralarini nazorat qilish siyosati kabi muhim tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi.
Kurs ishining vazifasi
- Mamlakat valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari;
- Mamlakat v alyuta siyosatining asosiy usullari;
- Valyutani tartibga solishning xorij tajribasi;
- O’zbekiston Respublikasida valyuta kursini tartibga solish;
Kurs ishining obyekti : Valyuta kurslarini tartibga solishning ikkita qarama-
qarshi qutbli tizimi yordamida davlat pul-kredit siyosatining u yoki bu shaklini
belgilaydi.
Kurs ishining predmeti : Xalqaro valyuta munosabatlari - valyutalarning
jahon xo jaligidagi xarakati natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqgisodiyʼ
munosabatlar majmuasi.
Kurs ishini hajmi: Kirish Ikki bob, To’rtta paragrif, Xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I BOB XALQARO VALYUTA MUNOSABATLARINING
AHAMIYATI
1.1. Mamlakat valyuta siyosatining mohiyati va xususiyatlari
Xal q aro valyuta munosabatlari - valyutalarning jahon xo jaligidagi xarakatiʼ
natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqgisodiy munosabatlar majmuasi.
Xalqaro valyuta munosabatlari takror ishlab chiqarishga nisbatan ikkilamchi
xisoblanadi, chunki ishlab chiqarilgan tovarlarni eksport-import qilish natijasida
xalqaro valyuta munosabatlari yuzaga keladi. Tarixan, xalkaro savdoning yuzaga
kelishi xalkaro valyuta munosabatlarini yuzaga keltirgan birlamchi omil bo ldi.
ʼ
Аmmo xalkaro valyuta munosabatlari takror ishlab chiqarish jarayonining har bir
bosqichiga - ishlab chikdrish. T aqsimlash, ayirboshlash va iste molga bevosita faol
ʼ
ta sir ko rsatadi.
ʼ ʼ
Valyuta munosabatlari va takror ishlab chikdrish o rtasida bevosita
ʼ
(to gridan-to gri xamda teskari) alokalar mavjud. Ularning ob ektiv asosi bo lib
ʼ ʼ ʼ ʼ
tovarlar, kapitallar, xizmatlar bilan xalqaro almashuvni vujudga keltiruvchi
ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni xisoblanadi. Valyuta munosabatlarining
shakllanishi, o zgartirilishi yoki tugatilishining xukuqiy asoslari bo lib xalqaro
ʼ ʼ
kelishuvlar va ichki davlat qonun-qovdalari xisoblanadi. 1
Valyuta siyosati — davlatning mamlakat ichida va undan tashqarida
valyutaga, valyuta kursita, valyuta operatsiyalariga ta sir ko rsatish chora-
ʼ ʻ
tadbirlari; davlat iqtisodiy siyosatining va tashqi iqtisodiy faoliyatiningtarkibiy
qismi. V.s.ning asosiy dastaklari — valyuta intervensiyasi, valyuta cheklashlari,
valyuta subsidiyasi, valyuta pariteti, valyuta rezervlari, devalvatsiya, revalvatsiya
va b.dan tashkil topadi. Mamlakatda V.s.ni hukumat, markaziy bank, markaziy
moliya muassasalari amalga oshiradi.
Jahon miqyosida V.s.ni xalqaro valyuta — moliya tashkilotlari (Xalqaro
valyuta fondi, xalqaro banklar) olib boradi. Uni amalga oshirish davriga ko ra,
ʻ
joriy V.s. va uzoq muddatli V.s. kabi kurinishlari bor. Joriy V.s.da valyuta bozori
holati o zgarishlari (kon yukturasi), deviz va diskont siyosati, valyuta zaxiralari
ʻ ʼ
1
Moliya: Darslik. T.S. Malikov, O.O. Olimjonov; / – T.: “Iqtisod-Moliya” 2019. – 800 b.
4

yordamida tartibga solinadi va bu siyosat to lov balansi tengligini ta minlashgaʻ ʼ
xizmat qiladi. Uzoq muddatli V.s. valyuta mexanizmi, valyutalar kursi va pariteti,
xalqaro hisob-kitoblar tartibini o zgartirish maqsadlarini ko zlaydi.
ʻ ʻ
Jahon valyuta tizimining samarali hamda barqaror faoliyat ko’rsatishi uning
jahon xo’jaligi tuzilmasi va holatiga muvofiqlik darajasiga bevosita bog’liq
bo’ladi. Xalqaro moliyaviy muhitda yuzaga kelgan bir qator o’zgarishlar hamda
mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining ta’siri natijasida
jahon valyuta tizimining amal qilish tamoyillari ham o’zgardi.
Jahon valyuta tizimi rivojlanish jarayonida quyidagi bosqichlarini bosib
o’tdi:
– Parij valyuta tizimi (1867-1914 y.y.);
– Genuya valyuta tizimi (1922-1929 y.y);
– Bretton-vuds valyuta tizimi (1945-1976 y.y.);
– Yamayka valyuta tizimi (1976 yildan hozirgi davrgacha).
Birinchi jahon urushidan keyin mamlakatlar o’rtasidagi tashqi iqtisodiy
aloqalarning qayta tiklanishi natijasida jahon valyuta tizimining yangi tamoyillarini
ishlab chiqishga zarurat tug’ildi. Ushbu davrdan jahon valyuta tizimi
rivojlanishining yangi bosqichi amal qila boshladi. Mazkur bosqich oltin quyilma
andozasi yoki Genuya valyuta tizimi sifatida nom oldi. 2
1922 yilda Genuyada o’tkazilgan moliyaviy va iqtisodiy masalalar bo’yicha
xalqaro konferentsiyada rivojlangan mamlakatlardagi oltin zahiralari tashqi savdo
va boshqa operatsiyalar bo’yicha xisob-kitoblarni tartibga solish uchun etarli emas
deb ta’kidlandi. Xalqaro aylanmada oltin va funt sterling dan tashqari AQSh
dollari dan h am keng foydalanish tavsiya etildi. Xalqaro to’lov vositasi rolini
bajarishga yo’naltirilgan ikkala valyuta ham deviz nomini oldi. Germaniya,
Avstraliya, Daniya, Norvegiya kabi ko’pgina mamlakatlar oltin deviz standartiga
qo’shilishdi. Genuya valyuta tizimining asosiy tamoyillari ham oldingi Parij
valyuta tizimi tamoyillariga o’xshish edi. Mazkur tizimda ham oltin oxirgi jahon
2
Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2018-y. -711 b.
5

puli sifatidagi rolini saqlab qoldi, shu bilan birgalikda oltin paritetlari ham
qoldirildi.
Genuya valyuta tizimi quyidagi tamoyillarga asoslanib faoliyat ko’rsatgan:
1. Tizim asosini oltin va deviz valyut alar tashkil etdi. Ushbu davrda 30 ta
mamlakatning pul tizimi oltin-deviz standartiga asoslandi. Biroq, zahira valyuta
mavqei rasmiy jihatdan hech bir valyutaga berilmadi , funt sterling va AQSh dollari
ushbu sohada etakchilik uchun raqobatlashdi .
2. Oltin paritetlari saqlab qolindi. Valyutalarning oltinga almashinuvi
nafaqat bevosita yo’l bilan (AQSh, Frantsiya, B.Britaniya) balki bilvosita, xorijiy
valyutalar orqali ham amalga oshirildi.
3. Erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi qayta tiklandi.
4. Valyutani tartibga solish faol valyut a siyosati shaklida xalqaro
konferentsiyalarda amalga oshirildi.
Oltin deviz andozasi oltin andozasining muayyan shaklini ifodalab, bunda
alohida milliy banknotalar oltinga emas balki boshqa mamlakatlarning
valyutalariga (oltin quyilmalarga almashinuvchi devizlarga) almashtirilar edi.
Mazkur sharoitda, milliy valyutalarni oltinga almashtirishning ikkita asosiy
usuli shakllandi:
1. bevosita – deviz rolini bajaruvchi (funt sterling, AQSh dollari) valyutalar
uchun ;
2. bilvosita – mazkur tizimning qolgan barcha valyut alari uchun.
Ushbu jahon valyuta tizimida erkin suzuvchi valyuta kurslari tamoyili
qo’llanilgan. Genuya tizimining tamoyillariga muvofiq a’zo mamlakatlarning
markaziy banklari milliy pul birliklari valyuta kurslarining mumkin bo’lgan
tebranishlarini valyutani tartibga solish usullarini (asosan valyuta interventsiyasi)
qo’llagan holda ushlab turishlari lozim edi.
barqarorlashtirish fondlari xizmat qildi, mazkur fondlardan eksportni
rag’batlantirish maqsadlarida milliy valyuta kursini pasaytirishda foydalanilgan.
Bunday fondlar Buyuk Britaniyada 1932 yilda, AQShda 1934 yilda, Belgiyada
1935 yilda, Kanadada 1935 yilda, Gollandiyada 1936 yilda tashkil etilgan.
6

Ikkinchi jahon urushi xalqaro valyuta va iqtisodiy munosabatlarning to’liq
izdan chiqishiga sabab bo’ldi. Xalqaro savdo va xalqaro moliya munosabatlarining
asosi butkul o’zgarib ketdi. Mazkur o’zgarishlar natijasida mamlakatlar tomonidan
yangi jahon valyuta tizimini tashkil etishga tashabbus qilindi.
Bretton-Vuds valyuta tizimi ( Bretton Woods system) – ikkinchi jahon
urushidan keyin shakllangan va milliy valyuta tizimlarini etakchi mamlakatlar
valyuta tizimiga moslashtirishga asoslangan jahon valyuta tizimidir. Mazkur jahon
valyuta tizimi 1944 yil 22 iyulda Bretton-Vudsdagi ( Nyu-Xempshir shtati) xalqaro
konferentsiyada qabul qilindi. Shuningdek, ushbu tizim doirasida Xalqaro valyuta
fondi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki kabi tashkilotlarni tashkil etish
qarori qabul qilindi.
Bretton-Vuds tizimi – savdo xisob-kitoblari va pul munosabatlarini tashkil
etishning xalqaro tizimidir. Bu oltin deviz andozasidan erkin savdo orqali
valyutalarning talab va taklifi muvozanatini o’rnatuvchi Yamayka tizimiga o’tish
bosqichi bo’ldi. Bretton-Vuds tizimida oltin bilan bir qatorda AQSh dollariga
jahon puli funktsiyasi berildi.
Bretton-Vuds tizimini tashkil etishdan maqsad:
– xalqaro savdo hajmini qayta tiklash va oshirish;
– tashqi savdo balansidagi vaqtinchalik qiyinchiliklarga barham berish
uchun davlatlarga moliyaviy resurslar ajratish;
– barqaror almashuv kurslariga ega bo’lgan, xalqaro valyuta tizimini
tashkil etish;
– qattiq valyuta nazorati bekor qilinishi va barcha valyutalarning
konvertirlanishiga erishish.
Bretton-Vuds tizimining oqibati: mamlakatlar iqtisodiyotining dollarlashuvi,
ushbu holat pul massasini milliy nazorat ostidan chiqib ketishiga olib keldi.
Bretton-Vuds tizimi quyidagi asosiy tamoyillarga ko’ra amal qildi:
– xalqaro xisob-kitoblarda oltin o’zining oxirgi pul funktsiyasini saqlab
qoldi;
– dollar yoki oltindagi qa’tiy belgilangan valyuta paritetlari o’rnatildi;
7

– asosiy valyutaning kursi (AQSh dollari) oltinga nisbatan qa’tiy
belgilandi;
– asosiy valyutaga nisbatan ishtirokchi mamlakatlar valyutalari uchun
qa’tiy belgilangan almashinuv kurslari o’rnatildi;
– markaziy banklar milliy valyutalarning asosiy valyutaga nisbatan
barqaror kursini (±1%) valyuta interventsiyalari yordamida saqlab turishdi ;
– valyuta kurslarini revalvatsiya yoki devalvatsiya orqali o’zgartirish
mumkin edi;
– tizimning tashkiliy bo’g’inlari sifatida Xalqaro valyuta fondi va Xalqaro
tiklanish va taraqqiyot banki tashkil etildi.
AQSh dollari uchun 1 troya untsiya 35 dollar nisbatda oltin standarti
o’rnatildi. Natijada AQSh zaiflashgan raqobatchisi Buyuk Britaniyani ortda
qoldirgan holda valyuta ustunligini oldi. Amalda xalqaro valyuta tizimi ning dollar
ustunligiga asoslangan dollar standarti yuzaga keldi.
XX asrning o’rtalarida jami dunyo oltin zahirasining 70% AQShga tegishli
bo’ldi. Dollar – oltinga almashinuvchi valyuta zahira aktivlari, valyuta
interventsiyalari va xalqaro xisob-kitoblarda ustunlik qiladigan vosita hamda
valyuta paritetlarida asos bo’ldi. Bir vaqtning o’zida AQShning milliy valyutasi
jahon puli sifatida faoliyat ko’rsatdi.
Xalqaro valyuta fondiga a’zo mamlakatlar o’zlarining valyuta kurslarini
dollarga yoki oltinga nisbatan belgiladilar, o’z navbatida dollar oltinga bog’langan
edi. Shuning uchun oltinning dollardagi bahosi barcha narx xisob-kitoblari uchun
asos bo’ldi. Barcha jahon narxlari dollarda belgilana boshladi. Xalqaro to’lov
vositalari asosiy zahira valyutasi sifatida AQSh dollari va oltindan tashkil topgan
bo’lishi kerak edi. Markaziy banklar o’zlaridagi dollarni AQSh g’aznachiligidan
qa’tiy belgilangan kurs bo’yicha oltinga almashtirishlari mumkin edi.
Odatda, Bretton-Vuds tizimi 1944 yildan 1971 yilgacha davr mobaynida
mavjud bo’lgan bo’lsa ham, haqiqatda mazkur tizim 1959 va 1968 yillar
o’rtasidagina muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatgan xolos. 1946 yildan 1959 yil
yanvargacha valyuta kurslari barqarorlashtirish kreditlari hisobiga ushlab turilgan.
8

1959 yildagina G’arbiy Evropa mamlakatlarining valyutalari erkin
konvertatsiyalanishi bilan Bretton-Vuds tizimi to’liq miqyosda faoliyatini
boshlagan.
Bretton-Vuds valyuta tizimining inqiroz ga uchrash sabablari:
– AQSh iqtisodiyotining berqarorligi va u bilan bog’liq ziddiyatlarning
rivojlanishi. 1967 yilda iqtisodiy o’sishning pasayishi bilan sodir bo’lgan valyuta
inqirozining boshlanishi.
– Inflyatsiyaning kuchayishi jahon narxlari va kompaniyalarning
raqobatbardoshligiga salbiy ta’siri ko’rsatdi hamda “issiq” pullarning spekulyativ
ko’chishini rag’batlantirdi. Turli mamlakatlarda inflyatsiyaning turli sur’atlari
valyuta kurslari dinamikasiga ta’sir ko’rsatdi, pullarning xarid qobiliyatini
pasayishi esa kurslarning keskin o’zgarishiga sharoit yaratdi.
– 1970 yillarda spekulyativ operatsiyalar mamlakatlar o’rtasidagi “issiq”
pullar harakatini tezlashtirgan holda valyuta inqirozini yanada kuchayishiga sabab
bo’ldi. “Issiq” pullarning shiddatli oqimi ko’rinishidagi dollar ortiqchaligi bir
mamlakatdan boshqasiga kirib kelishi valyuta bozorlarida keskin o’zgarishlarni
keltirib chiqardi. 3
Bretton-Vuds tizimi tamoyillarining jahon maydonida kuchlar
nisbati o’zgarishiga nomuvofiqligi. Milliy valyutalarni qo’llashga asoslangan
valyuta tizimi jahon xo’jaligi baynalmillashuvi bilan qarama-qarshilikka keldi.
Ushbu qarama-qarshilik AQSh va Buyuk Britaniya iqtisodiy holatining
zaiflashishiga muvofiq kuchayib bordi. Chunki ular zahira valyutasi mavqeidan
foydalangan holda to’lov balanslarining taqchilligini milliy valyuta emissiyasi
evaziga pasaytirishdi. Bu holat, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarning
manfaatlariga zid bo’ldi.
– TMKlarning valyuta sohasidagi roli: TMK turli valyutalardagi yirik
miqdordagi qisqa muddatli aktivlarga ega bo’ladi, mazkur aktivlar ular faoliyat
ko’rsatayotgan mamlakatlar markaziy bankining valyuta zahiralaridan ham ortiq
bo’lishi mumkin. Ushbu mablag’lar milliy nazoratdan chiqishi va oqibatda foyda
ko’rish maqsadida valyutaviy spekulyatsiyalarda ishtirok etishi mumkin.
3
Moliya: O‘quv qo‘llanma / T.S.Malikov; O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018.
– 268 b.
9

Yamayka valyuta tizimi – zamonaviy jahon valyuta tizimi bo’lib, alohida
mamlakatlarning valyuta tizimlariga emas, balki huquqiy mustahkamlangan
davlatlararo tamoyillarga asoslangandir. Yamayka valyuta tizimining o’ziga xos
xususiyati erkin suzib yuruvchi valyuta kurslarini joriy etilishi bo’ldi.
Bretton-vuds tizimining inqirozi valyuta islohotlarining ko’pgina
loyihalarini keltirib chiqardi: jumladan, jamoaviy zahira birliklarini tashkil etish,
tovar va oltin bilan ta’minlangan jahon valyutalarini chiqarish va oltin standartiga
qaytish loyihalari.
Monetarizm tarafdorlari davlat aralashuviga qarshi bozor tomonidan tartibga
solishni yoqlashdi, to’lov balansini avtomatik tarzda o’z-o’zidan tartibga solinish
g’oyasiga asoslangan holda suzuvchi valyuta kurslari rejimi joriy etishni taklif
qilishdi (M. Fridman, F. Maxlup va bosh. ). Neokeynsianchilar J.M.Keynsning
xalqaro valyuta tashkil etish to’g’risidagi oldingi g’oyasiga qaytishdi (R. Triffin,
U. Martin, A. Dey. F. Peru, J. Denize) . AQSh oltinni to’liq demonetizatsiya qilish
va dollarning mavqeini qo’llab-quvvatlash maqsadida xalqaro likvid vositani
tashkil etish yo’lini tutdi. G’arbiy Evropa, ayniqsa Frantsiya dollarning
etakchiligini cheklash va XVF kreditlarini kengaytirish sari harakat qildi.
Valyuta inqirozidan chiqishga bag’ishlab jahon miqyosida bir qator
konferentsiyalar o’tkazildi. 1972-1974 yilllarda XVF jahon valyuta tizimini isloh
qilish loyihasini tayyorladi.
Mazkur loyiha 1976 yilda XVFga a’zo mamlakatlarning kelishuviga ko’ra
Kingstonda o’tkazilgan konferentsiyada rasmiy jihatdan kuchga kirdi. Yamayka
valyuta tizimi asosiga oltin standartidan to’liq voz kechish tamoyili qo’yildi.
Mazkur tizimga muvofiq valyuta munosabatlari quyidagi tamoyillarga
asoslangan holda amalga oshirilishi lozim:
– oltin andozasi tizimi rasman bekor qilindi;
– oltin demonetizatsiyasi belgilandi, uning jahon puli funktsiyasi bekor
qilindi;
– valyutani oltinga bog’lovchi oltin paritetlari taqiqlandi;
10

– markaziy banklarga bozor bahosi bo’yicha oltinni oddiy tovar sifatida
sotish va sotib olishga ruxsat etildi;
– SDR (Special Drawing Rights ) standarti joriy etildi, undan jahon puli
sifatida, shuningdek, valyuta almashinuv kurslarini o’rnatish hamda rasmiy
aktivlarni baholashda foydalanish ko’zda tutildi. 4
– alohida markaziy banklarga ichki pul siyosatini mustaqil o’tkazish
imkoniyati kengaytirildi. Mamlakatlarning markaziy banklari valyutaning qa’tiy
belgilangan paritetini ushlab turish uchun valyuta bozorlari faoliyatiga aralashishga
majbur emaslar. Biroq, ular valyuta kurslarini barqarorlashtirish uchun valyuta
interventsiyalarini amalga oshiradilar.
– zahira valyutalari sifatida AQSh dollari, Germaniya markasi, funt
sterling, shveytsariya franki, yaponiya ienasi, frantsuz franki rasman tan olindi
(evro muomalaga kiritilishiga qadar);
– erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi o’rnatildi, shuningdek, ularni jahon
valyuta bozorida talab va taklif asosida shakllantirish belgilandi;
– davlatlarga valyuta kursi rejimini mustaqil belgilashga ruxsat etildi.
–
–
– 1-rasm.Valyuta kurslarining o’sish dinamikasi 5
4
http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Rasmiy sayti)
5
www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi rasmiy veb-sayti.
11

Yamayka bitimining barcha ishtirokchi mamlakatlari asosida valyutalarning
oltin tarkibi yotgan qa’tiy belgilangan valyuta kurslaridan valyuta bozorlaridagi
talab va taklif ta’sirida muayyan chegaralarda erkin o’zgaruvchan suzuvchi valyuta
kurslariga o’tishdi.
Evropa valyuta tizimi – bu mintaqaviy valyuta tizimi bo’lib, Evropa
iqtisodiy integratsiyasi doirasida milliy valyutalar harakati bilan bog’liq iqtisodiy
munosabatlar majmuasini o’zida ifodalaydi. Evropa valyuta tizimi zamonaviy
jahon valyuta tizimining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. U uchta asosiy
elementni o’z ichiga oladi:
– EKYu (European currency unit) standarti. EKYu – shartli jamoaviy
valyuta bo’lib, Evropa ittifoqiga kiruvchi, Evropaning etakchi mamlakatlarining 12
ta valyut asiga asoslanadi. Har bir valyutaning savatdagi og’irligi a’zo davlatning
Evropa ittifoqi YaMMda va ittifoq ichidagi eksportdagi ulushiga bog’liq holda
aniqlanadi.
– Birgalikda suzuvchi valyuta kursi, mazkur kursni ±2,25% chegarada
tebranishi belgilangan edi, 1993 yilda valyuta muammolarining kuchayishi bilan
bog’liq holda tebranish doirasi ±15%gacha kengaytirildi (“evropa valyuta iloni”).
1989 yilda J.Delor (Evropa ittifoqi komissiyasi raisi) tomonidan ishlab
chiqilgan iqtisodiy va valyuta ittifoqini barpo etish dasturi G’arbiy Evropa
integratsiyasi rivojidagi keskin burilish bosqichi bo’ldi.
“Delor rejasi” doirasida quyidagi maqsadlar ko’zda tutilgan edi:
– umumiy bozorni tashkil etish, bozor mexanizmini takomillashtirish
maqsadida raqobatni rag’batlantirish;
– qoloq hududlarni tarkibiy jihatdan birxillashtirish;
– inflyatsiyani jilovlash, narxlar darajasi va iqtisodiy o’sishni
barqarorlashtirish, davlat byudjeti kamomadini cheklash hamda ushbu kamomadni
qoplash usullarini takomillashtirish maqsadida byudjet-soliq siyosatlarini
muvofiqlashtirish;
– pul-kredit va valyuta siyosatlarini muvofiqlashtirish uchun muayyan
organni tashkil etish;
12

– yagona valyuta siyosati, qat’iy belgilangan valyuta kurslari va jamoaviy
valyuta - EKYuni joriy etish.
1991 yildan Evropa valyuta tizimida “Delor rejasi” asosida valyuta-iqtisodiy
ittifoqni bosqichma-bosqich shakllantirishni nazarda tutuvchi Maastrix
shartnomasi ishlab chiqildi va mazkur shartnoma doirasida 1999 yil 1 yanvardan
yagona evropa valyutasini joriy etishga mo’ljallangan islohotlar amalga oshirildi.
Evropa valyuta tizimiga kirish uchun dastlabki qadamlarni tashlashga
Germaniya, Frantsiya va Belgiya tayyor bo’lib ularning imkoniyatlari yuqori
baholandi. Birmuncha past salohiyat bilan Avstriya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya,
Finlandiya, Irlandiya o’rin egalladi, Shveytsariya va Daniya esa ularga ergashdi.
Valyuta ittifoqiga Buyuk Britaniyaning qo’shilishi dolzarb masala bo’ldi.
Valyuta ittifoqini shakllantirish va yagona valyutani joriy etish bo’yicha reja
ishlab chiqildi. Birinchi bos q ich 1998 yildan Markaziy bankni (Frankfurt-na-
Mayne) t ashkil etishdan boshlandi. Evropa Markaziy bankiga quyidagi
funktsiyalar biriktirildi:
– valyuta operatsiyalarini samarali tashkil etish;
– evrohududga a’zo bo’lgan davlatlarning maxsus almashinuv resurslarini
saqlash;
– to’lov hisob-kitob tizimi ustidan nazorat olib borish;
– evrohududda pul emissiyasini tashkil qilish.
Evrokengash “evro hudud”ga kiruvchi mamlakatlarni aniqladi. Tanlash
mezonlari sifatida quyidagilar o’rnatildi:
– Inflyatsiya sur’ati Evropa Ittifoqining uchta narxlar darajasi eng barqaror
mamlakatlarning o’rtacha inflyatsiya darajasidan 1,5 foiz punktiga oshmasligi
kerak.
– Davlat byudjeti taqchilligi YaIMning 3%dan oshmasligi kerak.
– Davlat qarzi YaIMning 60%dan oshmasligi lozim;
– Milliy valyutaning almashinuv kursi ikki yil mobaynida Evropa valyuta
tizimida amaldagi (±15%) tebranish chegarasidan chiqib ketmagan bo’lishi lozim.
13

Ikkinchi bosqich 1999 yil 1 yanvardan boshlandi. “Evro hudud”ga kirgan
mamlakatlar milliy valyutalarining almashinuv kurslari evroga nisbatan qa’tiy
belgilandi, evro naqdsiz shaklda EKYuni birga bir nisbatda almashtirish asosida
kiritildi.
Uchinchi bosqich 2002 yil 1 yanvardan boshlandi. Yagona namunada turli
nominatsiyalarda evro banknot va tangalarining muomalasi amalga oshirildi, ular
a’zo-mamlakatlarning milliy valyutalari bilan parallel muomalada bo’ldi hamda
asta-sekinlik bilan milliy pul birliklarini almashtirish sodir bo’ldi.
To’rtinchi bosqichda, 2002 yil 1 iyuldan. Ishtirokchi mamlakatlarning milliy
valyutalari butunlay o’zlarining pul funktsiyasini yo’qotdi.
Ikkinchi tomondan nisbatan barqaror moliya bozori tashkil etildi. Oldingi
holatga nisbatan evrohududda yagona valyutani kiritilishi likvidlikni oshiradi
hamda raqobatni kuchaytirib, tovarlarni Evropa Ittifoqi doirasida taqsimlanishi
engillashtirdi. Shuningdek, hududda moliyaviy operatsiyalar bilan bog’liq
xarajatlarni kamaytirdi.
Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo lgan holda tulovʼ
balansi, valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali jahon iktisodiyotiga
sezilarli ta sir ko rsatadi.
ʼ ʼ
Valyuta munosabatlarining asosiy iыggirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy
tashkilotlar, mamlakatlar, mamlakatlarning rezident va nerezident shaxslari
maydonga chikadi.
Rezident shaxs - muayyan davlagg hududida yashayotgan va shu davlat
fuqarosi bulgan xamda mazkur davlat hududida faoliyat kursatayotgan yuridik
yoki jismoniy shaxs.
Norezident shaxs — muayyan davlat xududida yashab faoliyat
kursatayotgan, birok shu davlat fuqarosi bo lmagan yuridik yoki jismoniy shaxe.
ʼ
Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va korxonalarning
bo linmalari shular jumlasidandir.
ʼ
14

1.2 O zbekistonda valyuta munosabatlarini boshqarish tizimiʻ
Valyuta munosabatlari - tashqi savdo, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik,
xorijga kredit hamda qarzlarni berish va olish, valyuta va valyuta aktivlarini sotib
olish bilan bog`liq bitimlarni amalga oshirishda ishtirok etadigan, valyuta bilan
bog`liq munosabatlardir. Valyuta munosabatining ayrim elementlari - antik davrda
- Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rimda - qarzga pul to`lashga berilgan tilxat va pul
almashtirish shaklida paydo bo`lgan. Keyingi bosqich bo`lib, Yapon, Antverpen va
G`arbiy Yevropani boshqa savdo markazlarida “veksel yarmarkalari” rivojlanishi
bilan yuzaga chiqqan. Bu davrda hisob-kitoblarni amalga oshirish, valyuta
yordamida amalga oshirilgan. Feodalizm davrida va kapitalistik ishlab chiqarish
rivojlanishida, xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimi banklar orqali
rivojlandi. O`tgan asrga kelib esa, xalqaro munosabatlar o`zining mutlaqo yangi
ko`rinishini boshdan kechirdi. Shunday qilib, xalqaro valyuta munosabatlari
rivojlanishi, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishi, jahon bozori tashkil etilishi,
xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashuvi, jahon xo`jaligining tarkibiy tuzilishi
hamda xo`jalik munosabatlari baynanmilallashuvining natijasidir. Valyuta
munosabatlari ishtirokchilariga quyidagilar kiradi: davlat (hukumat, Markaziy va
davlat banklari), xalqaro tashkilotlar, yuridik shaxslar (tijorat banklari, korxonalar:
import va eksport qiluvchilar, birjalar) va jismoniy shaxslar (brokerlar,
chayqovchilar va sayyohlar). Zamonaviy tashqi iqtisodiy aloqalarda, shu bilan
birga valyuta munosabatlarida siyosat va iqtisodiyot, diplomatiya va tijorat, sanoat
va savdo uyg`unlashib borayotganligini kuzatish mumkin. Xalqaro valyuta
munosabatlarining davlat tomonidan shakllantiriladigan huquqiy-tashkiliy shakli
valyuta tizimi deyiladi. Milliy, hududiy va jahon valyuta tizimlarini ajratib
ko`rsatish mumkin. Milliy valyuta tizimi deganda ma`lum davlatni, boshqa
davlatlar bilan pulli hisob-kitoblarini amalga oshirishda qo`llaydigan usullari,
instrumentlari va milliy organlarining umumiy yig`indisi tushuniladi. Milliy
valyuta tizimi nisbatan mustaqil va faoliyat doirasi milliy chegaralardan chiqsada,
u mamlakat pul-kredit tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. Milliy va jahon
valyutalar tizimlari aloqasi va rivojlanishi, ularning elementlarida namoyon bo`ladi
15

(1-jadval). Hududiy valyuta tizimi - milliy va jahon valyuta tizimlarining oraliq
elementi hisoblanib, u mamlakatlar hududiy guruhi integratsiyasiga xizmat qiladi.
Bunga misol qilib, Yevropa valyuta-iqtisodiy ittifoqini keltirish mumkin. Jahon
valyuta tizimi - bu, alohida olingan milliy iqtisodiyotni jahon xo`jaligi bilan
bog`lovchi mexanizmdir.
Milliy va jahon valyuta tizimining asosiy elementlari 6
Milliy valyuta tizimi Jahon valyuta tizimi
Milliy valyuta Milliy valyutani konvertirlanish shartlari
Milliy valyuta pariteti Milliy valyuta kursining tartibi
Valyutaviy chegaraning va nazoratning
bor yukligi Mamlakatning xalqaro valyuta
likvidligini tartibga solish
Xalqaro kredit ayriboshlash
vositalaridan foydalanishni tartibga
solish Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblarini
tartibga keltirish
Milliy valyuta bozori va oltin
bozorining tartibi Mamlakatni valyuta munosabatlarini
boshqaruvchi va tartibga soluvchi milliy
Xalqaro valyuta hisob-kitob birliklari
valyuta zahirasi Valyutalarni o`zaro konvertirlanish
shartlari
Valyuta paritetini birxillashtirish tartibi Valyuta kursining tarribining
reglamentatsiyasi
Valyutaviy chegaralarning davlatlararo
tartibga solish Xalqaro valyuta likvidligini davlatlararo
tartibga solish
Xalqaro kredit ayriboshlash
vositalaridan foydalanish qoidalarini
yaxlitlashtirish Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy
shakllarini yaxlitlashtirish
Jahon valyuta bozori va oltin bozorining
tartibi Davlatlararo valyutaviy tartibga solishni
amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar
Xalqaro kelishuvlar, ikkiyoqlama va ko`pyoqlama shartnoma va aktlar,
jahon valyuta tizimining huquqiy asosini tashkil etadi.
6
Moliya: Darslik. T.S. Malikov, O.O. Olimjonov; / – T.: “Iqtisod-Moliya” 2019. – 800 b.
16

Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadi - eksport va import uchun
to`lovlarni, tovar, kapital, xizmatlar va boshqa faoliyat turlarini amalga oshirishda
xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish orqali samarali vositachilik qilish,
shuningdek, xalqaro mehnat taqsimotini rivojlantirish uchun, mamlakatlar
o`rtasidagi munosabatlarda qulay muhitni yaratishdan iborat. Jahon valyuta tizimi
yordamida iqtisodiy resurslarning bir mamlakatdan boshqasiga ko`chishi yoki
aksincha, ushbu jarayon chegaralanishi, milliy iqtisodiyot mustaqilligi cheklanishi
yoki kengayishi, iqtisodiy muammolarni (masalan, ishsizlik, inflyatsiya) bir
mamlakatdan boshqasiga “ko`chib o`tishi” mumkin. Jahon valyuta tizimi faoliyat
yuritish va tartibga solishning alohida mexanizmlariga ega va jahon xo`jaligining
global maqsadlarini ko`zlasada, u milliy pul va hududiy valyuta tizimlari bilan
chambarchas bog`langan. Jahon valyuta tizimi xalqaro pul munosabatlari tashkil
topishining tarixiy shakli bo`lib, u davlatlararo shartnomalar orqali
mustahkamlangan. Jahon, hududiy va milliy valyuta tizimlari doirasida, quyidagi
moliyaviy operatsiyalar amalga oshiriladi: 1) Valyuta konvertirlanishi - milliy
valyutani xorijiy valyutaga almashtirish; 2) Tijorat banklari va birjalarda valyuta
oldi-sotdi operatsiyalari. Bu valyuta dilingi deyiladi. Hozirgi kunda,
operatsiyalarning asosiy qismi naqd pulsiz holda amalga oshiriladi. Bir bankdan
boshqasiga pul o`tkazish vakillik hisobvaraqlar orqali amalga oshiriladi.
Banklararo amaliyotda LORO (Siz bizda) va NOSTRO (biz Siznikida)
hisobvaraqlari mavjud. 3) Tijorat banklarining depozit-kredit deb nomlanuvchi,
valyuta mablag`larini jalb qilish va joylashtirish bilan bog`liq operatsiyalari. Bu
operatsiyalar - o`zaro kreditlash, o`z va jalb qilingan mablag`larni joylashtirish,
kreditlarni taqdim etish, rasmiylashtirish va monitoring bilan bog`liq banklararo
operatsiyalardir. 4) Tashqi savdo operatsiyalarida, xalqaro amaliyotda qabul
qilingan turli shakldagi hisob-kitoblarda bank xizmati ko`rsatish; 5) Oltin va fond
instrumentlari (mulkchilik titullari, obligatsiyalar, ikkilamchi moliyaviy
instrumentlar va h.k.) sotish yoki sotib olish maqsadida, moliya bozorida amalga
oshiriladigan operatsiyalar. Bu operatsiyalarning barchasi investitsiya
maqsadlarida, shuningdek, chayqovchilik yoki xejerlash (sug`urta) maqsadlarida
17

amalga oshiriladi. Banklar ushbu operatsiyalarni o`z nomidan yoki mijoz
topshirigiga ko`ra amalga oshiradilar; 6) Kredit (debit) kartochkalarining egalariga
xizmat ko`rsatish bilan bog`liq operatsiyalar; 7) Bank xalqaro transfertlari
(dividend, foiz, pensiya to`lovi, aliment, hadyalar, sayyohlarga xizmat ko`rsatish
va h.k.) amalga oshirish. Zamonaviy valyuta tizimi, uning ham hududiy (geografik
jihatdan), ham vaqt jihatdan (kechayu-kunduz ishlovchi valyuta bozori), ham
texnologik jihatdan (axborot texnologiyalari va tarmoqlarining yaxlitligi)
globallashganligi bilan tavsiflanadi. Zamonaviy valyuta tizimining
globallashuvining o`ziga xos jihatlari quyidagilardan iborat:
• valyuta kurslari va foiz stavkalarining kutilmaganda va keskin o`zgarishi
bilan tavsiflanadigan bozor mexanizmi;
• bir tomondan, oldindan kutilmagan voqealarga (neft falajlari yoki
Germaniyaning birlashuvi kabi) tezda moslashishga zarurat, boshqa tomondan,
mamlakatlar hukumatlarining inflyatsion siyosat yuritishi va davlat qarzdorligi
o`sishi siyosatidan kafolatlovchi ma`lum xalqaro tartibga solish instrumentlarini
yaratish. Jahon valyuta tizimining eng asosiy xususiyati shundaki, u har doim
o`zgarib, rivojlanib turadi. Bu o`zgarishlarning eng umumiy sabablari - jahon
xo`jaligini rivojlantirishdagi xalqaro hamkorlikning kuchayishi, tovar ishlab
chiqarish va bozorlarning baynalminallashuvidir. Bugungi kunda uni tartibga
solish mexanizmlarining doimiy o`zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi,
valyuta tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog’liq. Xalqaro
valyuta tizimlarining ma’lum shakllari, ishlab chiqarishning rivojlanishi, xalqaro
aloqalar, milliy pul tizimlari, jahon maydonidagi kuchlar nisbatiga, yetakchi
mamlakatlarning manfaatlariga qarab belgilanmoqda.
II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING VALYUTA SIYOSATI
VA UNI TAKOMILLASHTIRISH
18

2.1. Valyuta munosabatlarini boshqarishning davlat va iqtisodiyot
uchun roli
Valyuta cheklovlari valyuta siyosatining shakllaridan biri sifatida muntazam
ravishda ishlatiladi. Valyuta cheklovlari - bu, rezident va norezidentlarning valyuta
hamda boshqa valyuta qimmatliklari bilan operatsiyalarini qonunchilik yoki ma'muriy
jihatdan taqiqlash, limitlash va cheklashdir. Valyuta cheklovlari rezident va
norezidentlar valyuta operatsiyalarini tekshirish orqali valyuta qonunchiligiga rioya
etilishini ta'minlaydigan valyuta nazoratining tarkibiy qismidir. Valyuta cheklanishlari
mavjudligida valyuta nazorati jarayonida lisenziya va ruxsatnomalarning bor-yo’qligi,
rezidentlar tomonidan milliy valyuta bozorida xorijiy valyutalarning sotilishi bilan
bog’liq talablarning bajarilishi, xorijiy valyutadagi to’lovlarning asoslanganligi, valyuta
operatsiyalari bo’yicha hisobni yuritish hamda hisobotning sifati tekshiriladi. Valyuta
cheklovlari mavjudligida valyuta nazorati funksiyalari odatda Markaziy bankka
yuklatiladi, ayrim davlatlarda esa buning uchun maxsus organlar tashkil etiladi
(masalan, Fransiyada ikkinchi jahon urushidan so’ng).
Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning davlat shakli deyilishiga sabab
shuki, milliy valyuta tizimi har bir mamlakatda davlat tomonidan tashkil etiladi va
tartibga solinadi. Jaxon valyuta tizimi esa, davlatlararo kelishuvlarga asosan tashkil
topali. Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning huquqiy shakli deyilishining
boisi shundaki, valyuta tizimi bo yicha qabul qilingan qonunlar, xalkaro qoidalarʼ
va boshkd me yoriy hujjatlarning talablarini bajarish xalqaro munosabatlarning
ʼ
barcha sub ekxpari uchun majbzfiydir.
ʼ
Valyuta siyosatining turli-tumanligi sifatidagi valyuta cheklovlari
quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi: 1) to’lov balansini birxillashtirish; 2)valyuta
kursini qo’llab quvvatlash; 3)joriy strategik vazifalarni bajarish uchun valyuta
qimmatliklarining davlat qo’lida to’planuvi. Valyuta cheklanishlari o’zining
kamsitish xarakteri bilan ajralib turadi, chunki valyuta qimmatliklarini, mayda va
o’rta tadbirkorlar hisobiga, ularni xorijiy valyutalar olishi uchun qiyinchiliklar
tug’dirgan holda, davlat hamda yirik korxonalar foydasiga qayta taqsimlanishiga
ko’maklashadi. Shu sababli monopollashmagan sektor valyuta cheklanishlari
19

kiritilishiga odatda qarshi chiqadi. Valyuta cheklanishlari odatda hamkor
savdogarlarga nisbatan qo’llaniladigan tazyiq va kamsitish siyosatining tarkibiy
qismi bo’lib hisoblanadi. Ushbularni qo’llanilishida siyosiy sabablar katta rol
o’ynaydi.
2-jadval. Valyuta bitimlarining umumiy soni 7
Instrument
/ Bajarilish
muddati Barcha kontragentlar Dilerl
ar
Iyun
2019 Dek.
2019 Iyun
2020 Dek.
2020 Iyun
2022 Iyun
2022 Dek.
2022 Iyun
2022 Dek.
2022 Iyun
2022
Forvardla
r va
svoplar 4198
3 4770
4 5334
1 5331
7 55551 15397 17583 21007 23138 24273
Bir yil va
undan
kam
bo’lgan
bitimlar 2594
3 3161
9 3929
0 3808
9 39958 9868 11788 14557 15395 16184
1 va 5
yilgacha
bo’lgan
bitimlar 837
3 813
9 956
4 1053
2 10826 3509 3684 4291 5262 5512
5 yildan
ko’p
bo’lgan
bitimlar 766
6 794
7 448
7 469
6 4767 2020 2111 2159 2482 2578
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, bir yil va undan kam bo’lgan
muddatlarda tuzilgan forvard bitimlarining barcha tuzilgan bitimlardagi ulushi
yuqori ulushga ega. Ya’ni, 2022 yil iyun holatiga ko’ra bir yilgacha bo’lgan
bitimlarning ulushi barcha kontagentlar bo’yicha 72.0 % ni tashkil etgan holda
dilerlar bo’yicha esa 2022 yilning yakuniga ko’ra 66,7 % ni tashkil etmoqda.
Umuman olganda esa forvard bitimlarining o’sish sur’ati 2022 yil iyun holatiga
ko’ra barcha kontagentlar bo’yicha 2019 yilning shu davriga nisbatan 32,3 % ga
o’sganini kuzatish mumkin. Dilerlar bo’yicha esa 2022 yil iyunda 2019 yil shu
davriga nisbatan 57,6 % ga o’sganini kuzatish mumkin 6
.Jami derivativlar va
valyuta derivativlari orasida ham forvard bitimlari yuqori salmoqqa ega.
3 -jadval
7
www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi rasmiy veb-sayti.
20

Birjadan tashqari bozorda valyuta forvardining ulushi (mlrd.
AQSh dollari) 7
Risk kategoriya
/ instrument Amalga oshirilmagan
bitimlar qiymati Amalga oshirilgan bitimlar
Dek.
2020 Dek.
2021 Iyun
2022 Dek.
2020 Dek.
2021 Iyun
2022
Jami derivativ bitimlari 601046 647,77
7 638,92
8 21,296 27,27
8 25,39
2
Valyuta
ayirboshlash
bitimlari: 57,796 63,349 66,645 2,482 2,555 2,217
Forvard va foreks svopi 28,433 30,526 31,395 886 919 771
Forvard bitimlarining
valyuta bitimlariga
nisbatan ulushi, % 49,2 48.2 47,1 35,7 36,0 36.6
Forvard bitimlarining jami
derivativlarga
nisbatan ulushi, % 4,7 4.7 4.9 4.2 3,4 3,0
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, forvard va foreks svopda tuzilgan
bitimlar jami birjadan tashqari muddatli bitimlarning yarmini tashkil etmoqda.
Jami muddatli bitimlardagi ulushi esa 5 % ga yaqinni tashkil etmoqda. Jadval
ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, forvard bitimlari miqdor jihatdan o’sish
sur’atlariga ega bo’lsada, uning umumiy bitimlardagi ulushi yirik o’zgarishlarga
uchramagan, buning sababi albatta bozordagi boshqa instrumentlarning salmog’i
oshayotgani bilan izohlanadi.
Yetakchi mamlakatlar boshqa davlatlarga tazyiq o ’ tkazish maqsadida
valyuta blokadasidan foydalanadilar . Valyuta blokadasi - bu, boshqa davlatga
nisbatan bir yoki bir nechta mamlakatlarning bir tomonlama valyuta cheklovlari
shaklidagi iqtisodiy jazo choralaridir. Ushbu bir tomonlama cheklovlar
davlatning valyuta-iqtisodiy mavqeiga putur yetkazish va ma'lum bir talablarni
bajarishga majbur qilish maqsadida unga o’z valyuta qimmatliklaridan
foydalanishga to’sqinlik qiladi. Valyuta blokadasining mohiyati xorijiy
banklarda saqlanayotgan ushbu davlat valyuta qimmatliklarini muzlatib qo’yish va
kamsituvchi valyuta cheklovlari qo’llanilishidan iboratdir. Ikkinchi jahon
urushi davrida va urushdan so’ng Buyuk Britaniya sterling zonasi davlatlarining
xorijiy valyuta (asosan funt sterling) saqlanayotgan bank hisobvaraqlarini
muzlatgan. Ushbu hisob varaqlardagi mablag’lar faqat zikr etilgan valyuta
21

guruhi a'zosi bo’lmish davlatlar orasidagi hisob-kitoblarda ishlatilishi mumkin
edi. 1950-yillarning boshida Angliya-eron neft kompaniyasining
milliylashtirilishi munosabati bilan Angliya banki eron uchun funt sterlinglarni
AQSh dollarlariga almashtirilishini to’xtatdi va Italiya hamda Yaponiya
davlatlariga ushbu mamlakat bilan funt sterlinglarda hisob-kitoblarni olib
bormaslikka tavsiyalar berdi. 1956 yilda Sues kanalining milliylashtirilishiga
javoban Buyuk Britaniya, AQSh va Fransiya banklari Misrga qarshi, uning
valyuta hisobvaraqlarini muzlatgan holda, valyuta blokadasini tashkil qildilar.
Chilida 1971 yilda davlat boshiga Xalq birligi hukumatining kelishidan so’ng
amerika banklari xorijiy valyutadagi barcha Chili avuarlarini muzlatib
qo’ydilar va kredit blokadasini tashkil qildilar. 8
1979 yilning noyabridagi Amerika-eron mojarosi davrida amerikalik
garovga olingan shaxslarni bo’shatishni talab etgan holda, AQSh eron bank
avuarlarini (12 mlrd. dollar) muzlatib qo’ydi va ayrim zayomlarni bekor qildi.
1982 yildagi Folklend mojarosi davrida Buyuk Britaniya tomonidan Argentina
valyuta aktivlari muzlatilgan. Natijada Argentina ham Buyuk Britaniyadan ibrat
olgan holda o'xshash javob choralarini ko’rgan. 1986 yilning yanvarida AQSh
ma'muriyati Liviya jumhuriyatini amerika banklari va ularning filiallaridagi
valyuta aktivlarini muzlatgan holda uning valyuta blokadasi haqida e'lon qildi.
Maqsad Liviya jumhuriyatini o’tkazilayotgan mustaqil tashqi siyosatdan voz
kechtirish va Vashington diktatiga bo’ysundirishdir.
Valyuta cheklovlarining bekor qilinishi va valyutalarni ayirboshlanishini
kiritilishi. Milliy valyuta ayirboshlanishiga o’tishning jahon tajribasi ushbu
jarayonni muhim bo’g’inlarini ajratib ko’rsatish imkonini beradi, ya'ni ular:
-valyuta ayirboshlanishini kiritish payti va sur'atini tanlash;
-kim uchun - rezidentlar yoki norezidentlar uchun va qanday ketma-
ketlikda;
-qanday operatsiyalar bo’yicha - to’lov balansi joriy operatsiyalari yoki
moliyaviy operatsiyalar bo’yicha.
8
Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2018-y. -711 b.
22

Birinchi muammo. Valyuta munosabatlari tarixida ikki model ma'lum -
"shok" modeli va yetarli shart-sharoitlar yaratilishiga qarab valyuta
ayirboshlanishiga asta-sekin o’tish modeli. Birinchisi volyuntaristik (Turkiya,
Sharqiy Yevropa davlatlari, Rossiya) variant bo’lib, milliy valyuta kursining
pasayishi, rasmiy oltin-valyuta zahiralarining kamayishi bilan xususiyatlidir.
Chunki, xorijiy valyutaga bo’lgan talab oshib boradi. Bunday devalvatsiya
importni qimmatlashtiradi, bu esa o’z navbatida inflyatsiyani o’stiradi va tashqi
qarzni xorijiy valyutada to’lashda valyuta yo’qotishlarni kuchaytiradi.
Devalvatsiyani eksportga bo’lgan rag’batlantiruvchi omiliga kelsak, ushbu omil
agarda shunga loyiq eksport qilinuvchi raqobatbardosh tovarlar mavjud bo’lsa
albatta ishlaydi.
Ikkinchi variant, valyutaning erkin ayirboshlanishiga bosqichma-bosqich
o’tish (G’arbiy Yevropa davlatlari va Yaponiya tajribasi) "shok"li variantga
nisbatan birmuncha afzalliklarga ega. Chunki, u milliy va jahon bozorlari
faoliyatlarini o’zaro bir-biriga bog’lashga, xususan bahoning shakllanish
jarayoni hamda unga turtki omillarini tayyorlashga asoslangan. Valyuta
ayirboshlanishini kiritishning asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyotni
barqarorlashtirish, davlat byudjeti kamomadini qisqartirish, inflyatsiya sur'atini
pasaytirish, to’lov balansi kamomadini kamaytirish, mamlakat tashqi faoliyatini
muvofiqlashtirish, rasmiy oltin va valyuta zahiralarini to’plash, mamlakatda
siyosiy hamda ijtimoiy holatni barqarorlashtirish hisoblanadi.
Ikkinchi muammo, rezident va norezident shaxslar uchun valyuta
ayirboshlanishini kiritilishining ketma-ketligini aniqlashdir. Jahon tajribasiga
ko’ra, teng huquqli hamkorlikdan manfaatdor qilish maqsadida odatda birinchi
navbatda xorijlik hamkorlarga e'tibor qaratiladi.
Uchinchi muammo, valyuta ayirboshlanishi kiritilayotgan
operatsiyalarning tanlovi bilan bog’liq. 1958 yilning dekabrida, ob’yektiv
iqtisodiy shart-sharoitlar etilishi bilan, G’arbiy Yevropa mamlakatlari
norezidentlar uchun to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha valyuta
cheklovlarini bekor qilgan holda, o’z valyutalarining qisman ayirboshlanishini
23

kiritdilar. Texnik jihatdan ushbu tadbir o’tkaziladigan va erkin
ayirboshlanadigan hisobvaraqlarni bir turdagi toifaga, ya'ni "xorijliklarning
tashqi hisobvaraqlari"ga o’zaro birlashtirish orqali amalga oshirilgan edi. 1961
yilning fevralida ushbu mamlakatlar rezidentlar uchun ham valyuta
chekovlarini bekor qildilar.
Bretton-Vuds valyuta tizimi sharoitida, agarda mamlakat to’lov balansi
joriy operatsiyalari bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilgan va o’z
valyutasini boshqa davlatlar valyutalariga ayirboshlanishi hamda xalqaro hisob-
kitoblarda ishlatilishiga to’sqinlik qilmagan bo’lsa, valyuta erkin
ayirboshlanadigan deb hisoblanar edi. XVF Ustavining o’sha davrdagi talablari
moliyaviy operatsiyalarga (kapital harakati) aloqador emas edi. Shuning uchun
valyuta ayirboshlanishining yetakchi o’lchovi bo’lib, joriy operatsiyalar
bo’yicha valyuta cheklovlarining yo’qligi hisoblangan.
20 yil mobaynida asta-sekin, ma'lum bir intervallar bilan, faqat 1970
yillarning o’rtalaridan boshlab mamlakatlar o’z valyutalarining ayirboshlanishini
moliyaviy operatsiyalarga ham qo’llay boshladilar. Buning sababi kapitallarning
xalqaro migratsiyasi, to’g’ridan-to’g’ri va portfel investitsiyalari, qimmatli
qog’ozlar bilan shartnomalar, kredit operatsiyalarini o’z ichiga olgan holda,
tovarlar hamda xizmatlar oqimidan ancha ilgarilab ketganidadir. Bu esa o’z
navbatida to’lov balansi va valyuta kursiga ijobiy ta'sir etadi. Shu sababli
moliyaviy operatsiyalar bo’yicha valyuta cheklovlarini bekor qilinish jarayoni
asta-sekin va notekis boradi. Ushbu cheklovlar, milliy iqtisodiyotni himoyalash
maqsadida, davriy asosda tiklanib turiladi. Tuzilmaviy inqirozlarning o’zaro
chambarchas bog’lanib ketishi sharoitida 1960-yillarning ikkinchi yarmidan
boshlab va 1970-80 yillarda valyuta munosabatlarining erkinlashtirilishi tovarlar
hamda kapitallar harakati yo’lidagi to’siqlar shaklidagi valyuta proteksionizmi
bilan almashdi. Ushbu jarayon mamlakatlararo kelishmovchiliklarning
kuchayishiga olib keluvchi, o’zining notekisligi bilan ajralib turadi. 1971 - 1973
yillarda GFR, Fransiya, Shveysariya, Benilyuks, Ispaniya davlatlari o’z
hududlariga kapitallar oqib kelishini birmuncha sekinlashtirish maqsadida
24

valyuta cheklovlarini kiritdilar. 1972 yilning iyulida Buyuk Britaniya funt
sterling kursining erkin suzish rejimiga o’tish sharoitida sterling zonasi
mamlakatlari bilan aloqalarida kapitalni "chiqib ketish" maromini sekinlashtirish
maqsadida kapitallar harakati bo’yicha birinchi bor valyuta cheklovlarini kiritdi.
1973 yilning martidan valyuta kurslarining erkin suzish rejimiga ommaviy
o’tilishi valyuta cheklovlari va xalqaro moliyaviy operatsiyalar bo’yicha
nazoratning bo’shashganligini anglatdi.
2.2 O’zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini boshqarish va
uni tartibga solish
25

Valyuta tizimi deb, xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishning
davlat-huquqiy shakliga aytiladi. Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning davlat
shakli deyilishiga sabab shuki, milliy valyuta tizimi har bir mamlakatda davlat
tomonidan tashkil etiladi va tartibga solinadi. Jaxon valyuta tizimi esa, davlatlararo
kelishuvlarga asosan tashkil topali. Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning
huquqiy shakli deyilishining boisi shundaki, valyuta tizimi bo yicha qabul qilinganʼ
qonunlar, xalkaro qoidalar va boshkd me yoriy hujjatlarning talablarini bajarish
ʼ
xalqaro munosabatlarning barcha sub ekxpari uchun majbzfiydir. Masalan,
ʼ
Lmaykada qabul qilingan to rtinchi jahon valyuta tizimining talabiga asosan,
ʼ
oltindan davlatlar o rtasida to lov vositasi sifatida fovdalanish taqiqlandi.
ʼ ʼ
Valyuta tizimining uch asosiy turi mavjud:
1. Milliy valyuta tizimi.
2. Mintakaviy valyuta tizimi
3. Jaxon valyuta tizimi.
Milliy valyuta tizimi — bir mamlakat xududida xalkaro valyuta
munosabatlarini tashkil qilishning davlat-hukuqiy shakli. Milliy valyuta tizimi
mintakaviy va jahon valyuta tizimlarining yuzaga kelishi uchun asos vazifasini
o tavdi. Milliy valyuta tizimining rivojlanganligi mamlakatning tashqi iqtisodiy
ʼ
aloqalarining rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi. 9
Mintaqaviy valyuta tizimi ma lum bir mintakada joylashgan davlatlarning
ʼ
hukumatlari o rtasida tuzilgan shartnomaga asosan shakllanadi. Lekin shuni
ʼ
alohida ta kidlash joizki, mintaqaviy valyuta tizimi bilan jahon valyuta tizimi
ʼ
o rtasidagi chegarani aniqlash juda mushkul. Buning sababi shundaki, ayrim
ʼ
mintakaviy valyuta tizimlari allaqachon jahon valyuta tizimi talablari darajasida
faoliyat ko rsatmoqda.
ʼ Jaxon valyuta tizimi - bu davlatlar o rtasidagi xalqaro ʼ
valyuta munosabatlarini tashkil kdpishning davlat-huquqiy shakli bo lib,
ʼ
davlatlararo kelishuvlar asosida yuzaga keladi.
Milliy valyuta tizimi quyidagi elementlardan tashkil topadi:
- milliy valyuta;
9
http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Rasmiy sayti)
26

- milliy valyutaning almashinish sharti;
- milliy valyutaning parigeti;
- milliy valyuta kursining rejimi;
- mamlakatda. valyutaviy cheklashlarning mavjudligi yoki mavjud
emasligi:
- mamlakatning xalqaro valyutaviy likvidliligini milliy miqyosda
tartibga solish;
- xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanish tartibini
belgilash;
- mamlakatning xalkdro hisob-kigoblarini amalga oshirish tartibini
belgilash;
- milliy valyuta bozori va oltin bozorining rejimi.
Jahon valyuta tizimi, yuqorida ta’kidlab o tganimizdek, xalqaro valyutaʼ
munosabatlarini davlatlar o rtasida tashkil qilish shaklidir.
ʼ
Jahon valyuta tizimi o zining rivojlanishida to rt bosqichni bosib o tdi va ular
ʼ ʼ ʼ
quyidagi xalqaro valyuta tizimlarini o zida mujassamlashtiradi:
ʼ
1. Parij valyuta tizimi;
2. Genuez valyuta tizimi;
3. Bretgon-vuds valyuta tizimi;
4. Yamayka valyuta tizimi.
Birinchi jahon valyuta tizimi 1867 yilda Parij da bo lib o tgan davlatlararo kelishuv
ʼ ʼ
natijasida tashkil topdi. Ushbu tizimda olgan-monega standarti, ya ni davlatlar o rtasidagi
ʼ ʼ
aloqalarda to lov vositasi sifatida faqat oltindan fovdalanish joriy etildi. Birinchi jahon
ʼ
urushi davrida yuzaga kelgan iqgasodiy inqiroz natijasida birinchi jahon valyuta tizimi
barham toddi va uning o rniga ikkinchi jahon valyuta tizimi yuzaga keldi. Mazkur tizim
ʼ
1922-yilda Italiyaning Genuya shaxrida bo lib o ttan davlatlararo kelishuvning natijasi
ʼ ʼ
bo ldi. Uchinchi jahon valyuta tizimida oltin-deviz standart joriy qilindi. Buning ma nosi
ʼ ʼ
shuki, davlatlararo munosabatlarda oltin bilan birga 30 ta mamlakatning milliy valyutalari
xalqaro to lov vositasi sifatida e tirof etildi. Аmmo haqikdtda Аngliyaning funt sterlingi
ʼ ʼ
va oltin xalqaro to lov vosigasiga aylandi.
ʼ
27

Buning sababi shundaki, birinchidan, Birinchi jahon urushi oqibatida funt sterling
Yevropadagi boshka valyutalarga nisbatan oz mikdorda qadrsizlandi, ikkinchidan, XX
asrning 20-yillariga kelib jaxon savdosining 60 foizdan ortiq qismi Аngliya banklari
tomonidan funtsterlingda moliyalapggirilar edi, uchinchidan, Аngliya ochiq iqtsodiyotga
ega bo lib, shu sababli, Аngliya bilan savdo-sotiq qilish oson edi, o z navbatida,ʼ ʼ
Аngliyadan tovar sotib olish uchun boshqa davlatlarga funtsterling kerak edi, uni topitgt
uchun esa, Аngliyagatovar sotish zarur edi. 1944 yilning 22 iyunida АQShning Brepon-
Vuds shaxrida uchinchi jaxon valyuta tizimiga asos solindi. Mazkur tizimda erishilgan
muhim natijalar kuyidagilardan iborat:
- АQSh dollari va Аngliya funt sgerlingiga rasman jaxrnning zaxira valyutalari
degan maqom berildi;
- milliy valyuta kursining oltin paritetdan tebranish chegarasi manfiy 1% dan
musbat 1% gacha bo lgan oraliq sifatida belgilab qo yildi;
ʼ ʼ
- АKT II dollaridagi zaxiralarni oltinga almashtirish katьiy belgilangan bahoda
amalga oshirildi, ya ni 1 untsiya oltin 35 dollarga almashtiriladigan bo ldi;
ʼ ʼ
- XVF davlatlararo valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi organ sifatida tashkil
etildi.
Valyuta siyosati valyuta kurslarini tartibga solish, milliy valyutaning
konvertatsiyasini boshqarish va davlatning oltin-valyuta zaxiralarini nazorat qilish
siyosati kabi muhim tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi. Valyuta kurslarini tartibga
solishning ikkita qarama-qarshi qutbli tizimi yordamida davlat pul-kredit
siyosatining u yoki bu shaklini belgilaydi. Ruxsat etilgan va suzuvchi valyuta
kurslarini farqlang. Ushbu variantlar oralig'ida juda ko'p turli xil kombinatsiyalar
mumkin, bu pul-kredit siyosatiga alohida moslashuvchanlikni beradi.
Mamlakat hukumati tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosati rejimini
tanlash ichki va tashqi bozorda sotiladigan iste'mol tovarlari narxlari darajasiga eng
tubdan ta'sir qiladi. Pul-kredit siyosati nihoyatda dinamik tuzilma bo lib, uning
ʻ
shakli va elementlari jahon moliya xo jaligi evolyutsiyasidagi turli omillar,
ʻ
mamlakatning iqtisodiy ahvoli, sanoat ishlab chiqarish hajmi, jahon siyosiy
28

tizimidagi kuchlar muvozanati ta sirida o zgarishi mumkin. arena va boshqa bir xilʼ ʻ
darajada muhim shartlar.
XX asrning 70-yillarida АQSh dollari kursining keskin tebrana boshlaganligi
dollardan zaxira valyuta sifatida foydalanayotgan davlatlarning noroziligiga sabab bo ldi.
ʼ
Natijada, АKTs1 dollaridan kochish tendentsiyasi paydo bo ldi. Bundan tashqari,
ʼ
dollarning oltinga almashtirilishi natijasida АQSh oltsh zaxiralari miqtsorining keskin
kamayishi yuz berdi. Yuqorida qayd etilgan sabablar АQSh dollarining gegemonligiga
asoslangan uchinchi jahon valyuta tizimining yemirilishiga va to rtinchi jahon valyuta
ʼ
tizimining yuzaga kelishiga sabab bo ddi. Аyniqsa, АQShning Vьetnamda olib borgan
ʼ
uzoq yillik urushi natilsasida Davlat byudjegining defitsiti miqdori keskin o sdi. Bu esa,
ʼ
dollar kursining keskin xebranishi uchun jiddiy asos bo ldi. To rtinchi jahon valyuta tizimi
ʼ ʼ
Yamayka davlatining Kingston shahrida, 1976 yilning yanvarь oyida bo lib o tgan
ʼ ʼ
davlatlararo kelishuv natijasida yuzaga keldi va 1978 yilning aprelida ratifikatsiya qilindi.
To rtinchi jahon valyuta tizimnling muxim natijalari kuyida
ʼ gilardan iborat:
- oltinni demonetizatsiya qshgash rasman tugallandi;
- katiy belgilangan kurelar rejimi bekor qilindi;
- olgin-devie standarta SDR standarta bilan almashtirildi;
- XVFning valyuta munosabatlarini erkinlashtirishga ko‘maklashishini
kuchaytirish belgilandi.
Jahon valyuta tizimining elementlari:
- zaxira valyutalar, xalqaro hisob birliklari - zaxira valyutalar sifatida AQSh
dollari, yevro, Buyuk Britaniya funt sterlingi va Yaponiya ienasi tan olinadi. Xalkaro
hisob birligi sifatida SDRni ko rsatish mumkin. SDR valyuta savatida 2006-2010 yillarda
ʼ
АQSh dollarining ulushi 44,0% ni, yevroning ulushi 34,0% ni, funt sterlingiing ulushi
11,0% ni, ienaning ulushi esa 11,0% ni tashkil etgani xodda, ushbu tarkib 2019-2023
yillarda 41. ,9,37,4,11,3 va 9,4 nisabatda bo lishi kutilmovda;
ʼ
- valyutalarni uzaro konvertatsiyalash shartlari - faqat ichki konvertatsiya ga
ega bo lgan valyutalar, ichki va tashki konvertatsiyaga ega bulgan valyutalar;
ʼ
29

- valyuta paritetlarining umumlashtirilgan rejimlari - valyuta paritetlari milliy
valyutalarning xarid qobiliyatini yetakchi valyutalardan birining tulov qobiliyatiga
nisbatan hisoblash keng qo llanmokda;ʼ
- valyuta kursi rejimlarini tartibga solish - katьiy belgilangan kurelar rejimi
barham toddi va davlatlarga erkin suzish rejim idan foydalanish tavsiya etildi;
- valyutaviy cheklashlarni davlatlararo tartibga solish - XVF joriy
operatsiyalar buyicha valyutaviy cheklashlarini olib tashlashni talab qiladi;
- xalkaro valyutaviy likvidpikni davlatlararo tartibga solish — xalkaro
valyutaviy likvidligi past bo lgan davlatlarga XVF imtiyozli kreditlar bermadi va ularga
ʼ
texnik yordam ko rsatadi;
ʼ
- xalkaro kredit muomala vosigalarvdan foydalanishning umumlash tirilgan
tartibi - xalkaro kredit muomala vositalaridan foydalanishning umumlashtirilgan tartibi
xalkaro Jeneva konventsiyalari, akkreditiv va inkasso bo yicha umumlashtirilgan
ʼ
qovdalarda o z ifodasini topgan;
ʼ
- xalkaro hisob-kitob shakllarini umumlashtirish - xalkaro xisob-kitob
shakllari ikki yirik guruhga bo linadi: sof to lovlar va hujjatlashtirilgan to lovlar;
ʼ ʼ ʼ
- xalqaro valyuta va oltin bozorlarining rejimi - xalkaro valyuta va oltin
bozorlari valyutaviy cheklashlar mavjud bo lmagan davlatlarda joylashgan va ularda erkin
ʼ
savdo amalga oshiriladi;
- valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlar - XVF, Jahon
banki guruxi, Xalqaro xisob-kitoblar banki bu sohada nufuzli xalkaro tashkilotlar
xisoblanadi.
SDR valyuta savati tarkibida milliy valyutalar ulushi 10
Valyutalar 2019-2021 yy 2021-2023 yy
AQSH dollari 44 41.9
Yevro 34 37.4
Funt sterling 11 11.3
Yapon iyenasi 11 9.4
10
http://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy sayti)
30

Valyuta bozorlari - bu talab va taklif asosida turli xil valyutalar oldi-sotdi
qilinadigan rasmiy markazlardir. Ya'ni, valyuta bozori - bu chet el valyutasini
oldi-sotdisini va chet el valyutasidagi qimmatbaho qog’ozlarni, hamda
valyutaviy kapitalni investitsiya qilish munosabatlarini amalga oshiruvchi
iqtisodiy munosabatlarni namoyon qiluvchi markaz hisoblanadi.
Har qanday mamlakatning iqtisodiyotini rivojlangan moliya-kredit bozorisiz
tasavvur etish mumkin emas. Bu moliya bozorlarida sotuvchi va xaridorlar pul-
kredit mablag’larini va investitsion qimmatliklarni iqtisodiy munosabatlar orqali
ayirboshlash yuzaga kelishini, ya'ni ulaniing tannarxini va iste'mol qiymatini
namoyon qiladi.
Valyuta bozori moliya bozorining muhim va asosiy qismini tashkil qiladi.
Valyuta bozorlari - jahon xo’jaligining ajralmas bulagi bo’lib hisoblanadi.
Valyuta bozorlarida banklar va kompaniyalar valyuta operatsiyalarini, ya'ni
valyutalarning oldi- sotdisini amalga oshiradilar.
Valyuta bozorlaridagi operatsiyalarning asosi bo’lib, tashqi savdo bo’yicha
xalqaro hisob- kitoblar, xalqaro turizm, kapitallar va kreditlarning davlatlararo
harakati hamda chet el valyutasini oldi-sotdi qilish bilan bog’liq boshqa hisob-
kitob operatsiyalari hisoblanadi.
Hozirgi zamon valyuta bozorlari asosan 1944 yildan keyin, ya'ni Bretton-
Vuds valyuta tizimidan keyin yuzaga kelgan. Bu valyuta bozorlarining o’ziga
xos xususiyatlaridan biri shundaki, ular zamonaviy elektron aloqalar orqali bir-
biri bilan uzviy bog’langan. Turli mamlakatlarda joylashgan xalqaro valyuta
bozorlari valyutalarni oldi-sotdi qilish jarayonida bir-biriga nisbatan doimiy
ta'sirda bo’ladi. Jahon valyuta bozorlari asosan valyutaviy cheklashlar
bo’lmagan yoki zaif tarzda mavjud bo’lgan mamlakatlarda joylashgan.
Valyuta bozorlarining, asosan, 3 turini ko’rsatish mumkin:
1. Milliy valyuta bozori;
2. Hududiy valyuta bozori;
3. Jahon valyuta bozorlari.
31

Valyuta bozorida sotib oluvchi sifatida - talab va sotuvchi sifatida - taklif,
bir-biri bilan uchrashadi. Sotib oluvchi yoki sotuvchi sifatida qatnashayotgan har
qanday iqtisodiy sub'ekt, ya'ni davlat, xo’jalik sub'ekti yoki fukaro o’zining
moliyaviy kizikishlariga ega bo’ladi. Bu moliyaviy kizikishlar bir-biri bilan mos
kelishi ham, mos kelmasi ham mumkin. Manfaatlar bir- biri bilan mos kelgan
taqdirda, valyuta qimmatliklarini oldi-sotdisi haqida bitim tuziladi. Shuning
uchun, valyuta bozori valyuta qimmatliklarini sotuvchi va xaridorning
kizikishlarini namoyon qiluvchi o’ziga xos iqtisodiy instrument hisoblanadi.
Funktsional nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozorlari o’z vaqtida xalqaro
hisob-kitoblarni, valyuta risklarini sug’urtalashni, valyuta zahiralarini
diversifikatsiyalashni, valyuta interventsiyasini amalga oshiradigan va valyuta
bozorida qatnashuvchilarning kurslari o’rtasidagi farq natijasida keladigan
daromadni o’zida namoyon qiladi. Institutsional nuqtai nazardan qaraganda,
valyuta bozorlari vakolatli banklarning, investitsion kompaniyalarning, birjalar,
brokerlik idoralari, chet el banklari tomonidan amalga oshiriladigan valyuta
operatsiyalarini o’zida namoyon qiladi. Tashqiliy-texnik nuqtai nazardan
qaraganda, valyuta bozori jahonning turli mamlakatlari bilan xalqaro hisob-
kitoblar va boshqa valyuta operatsiyalarini bir-birini o’zaro bog’lovchi telegraf,
telefon, teleks, elektron aloqa vositalari va shu kabi kommunikatsiya tizimlari
yig’indisini o’zida namoyon qiladi.
Valyuta bozorida sotuvchi va xaridor o’rtasida chet el valyutasini oldi-sotdi
qilishda dallol bo’lib , faqatgina banklar qatnashadilar. Valyuta bulimining asosiy
vazifasi bo’lib, o’zining mijozlariga ma'lum bir valyutadagi aktiv va kapitallarini
boshqa bir xorijiy valyutaga konvertirlashni ta'minlash hisoblanadi. Bu jarayon
«naqd bitim», ya'ni spot operatsiyasi yoki «muddatli bitimlar», ya'ni ularning
keng tarqalgan shakli - forvard operatsiyalari shaklida bo’lishi mumkin.
Jahonning barcha moliya markazlarida ma'lum bir valyutaga narxlarning
o’rnat ilish diapozoni bir xil tartibda o’rnatilishi an'anaviy tus olganligi, banklar
faoliyatini bu sohaga birlashuvining o’rnatilishiga olib keladi. Ayni bir moliya
markazida ma'lum bir qisqa vaqt oralig’ida bozor stavkasi o’rtacha stavkadan
32

sezilarli darajada farq kilsa, u holda turli narxlar natijasida foyda olish maqsadida
jarayonni amalga oshiruvchi valyuta arbitraji orqali tartibga solinadi. Shu orqali
valyuta biznesi pul tizimini muhim tartibga soluvchisi sifatida harakat qiladi.
Odatda, umummilliy ahamiyatga ega bo’lgan yirik banklar, shu jumladan, bir
qator mahalliy banklar mahalliy biznesga xalqaro hisob-kitoblar bo’yicha xizmat
ko’rsatuvchi malakali mutaxassislar bilan ta'minlangan valyuta bulimiga ega
bo’ladilar. O’z mijozining hisob-kitob bo’yicha topshiriq-larini bajaradigan va o’z
mablag’lari hisobiga katta operatsiyalami amalga oshirmaydigan kichik banklar
valyuta bo’yicha mutaxassisga ehtiyoj sezmaydi. Bunday holatda, bankka shu soha
bo’yicha umumiy bilimga ega bo’lgan mutaxassisning o’zi kifoya qiladi. Chunki,
bunda uning roli mijozning topshirigini bajarishi uchun boshqa bank bilan
hamkorlik qilish dagina namoyon bo’ladi. Jahon valyuta bozorida valyuta oldi-
sotdisi tunu-kun amalga oshiriladi. Bunga asosiy sabab, jahon hududiy valyuta
bozorlarining turli soat millarida joylashganligi bilan bog’liqdir.
Hozirgi vaqtda Osiyo - Tokio, Gonkong, Singapur, Melburndagi
markazlari bilan, Yevropa - London, Frankfurt-na Mayne, Tsyurix, Amerika -
Nyu-York, Chikago, Los- Andjeles valyuta bozorlari jahon valyuta bozorlarining
asosiy qismini egallagan. Jahonning hududiy valyuta bozorlarida odatda barcha
valyutalar katirovka qilinmaydi, balki faqatgina, ushbu bozorda
qatnashayotganlarga kerakli bo’lgan valyutalar, ya'ni mahalliy pul belgilari va bir
qator yetakchi erkin konvertirlanadigan valyutalar, birinchi navbatda, zahira
valyutalar (AQSH dollari, Yaponiya ienasi, evro, Shveytsariya franki va shu kabi
valyutalar)dan keng foydalaniladi. Bunda, tabiiy xolki, yetakchi, ya'ni zahira
valyutalar kursining o’zgarishi natijasida turli bozorlarda, yoki bitta bozorda
kotirovka qilinayotgan valyutalar, turli vaqtlarda bir xil narxni saqlasada, ularning
kursida biroz tebranishni kuzatish mumkin. Valyuta kurslarining bunday
tebranishlari valyuta bozorida valyuta operatsiyalarini amalga oshiruvchi
chayqovchilar daromadining manbasini tashkil qilishga xizmat qiladi.
Valyuta operatsiyalari vujudga kelishi uchun ob'ektiv asos bo’lib, tashqi
savdo, kapitallar va kreditlaming harakati xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti
33

yuzaga kelishi eksport-import operatsiyalarining yuzaga kelishiga asosiy sabab
bo’ladi.
Valyuta operatsiyalarining keng ko’lamda rivojlanishi tijorat banklariga
ushbu bozorda erkin harakat qilishga va ayni vaqtda ularni tartibga solishga
imkoniyat tugdiradi.
Shuni alohida ta'kidlab o’tish joizki, milliy iqtisodiyotni faqat shu
mamlakatda ishlab chiqar ilgan mahsulotlar bilan barcha ehtiyojlarni qondirib
bo’lmaydi. Demak, mamlakatlar o’rtasi da eksport-import operatsiyalari albatta
amalga oshishi yuz beradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, valyuta bozorlarining ahamiyati milliy
iqtisodiyotning jahon iqtisodiyoti bilan integratsiyalashuvida namoyon bo’ladi.
34

Xulosa
Xalqaro valyuta munosabatlari –bu, valyutaning jahon xơjaligida amal qilishi
borasida shakllanadigan va milliy xơjaliklar faoliyati natijalarining ơzaro
almashuviga xizmat kơrsatadigan ijtimoiy munosabatlar yiğindisidir.
YOkidavlatlar, jahon valyuta bozorining sub’ektlari, muayan davlatning resident
yoki norezident shaxslari orasida valyutalarni sotish, sotibolish, majburiyatlarni
bajarish va boshqa shu kabi jarayonlar davujudga keladigan munosabatlardir.
Valyuta munosabatlarining paydo bơlishi, ơzgartirilishi yoki tugatilishining
huquqiy asoslari bơlib, xalqaro kelishuvlar va davlatning ichki qonun va qoidalari
hisoblanadi.
Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bơlgani holda, tơlov
balansi, valyuta kursi , hisob-kitob operasilari orqali dunyo iqtisodiga sezilarli ta’sir
kơrsatadi.
Valyuta munosabatlarining holatiga quyidagilarga boğliq bơladi: -milliy va jahon
iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga; -siyosiyahvolga;
Valyuta siyosati – valyuta mablag lari muomalasini nazorat qilish vaʻ
ma lum valyuta cheklovlari, shuningdek
ʼ , valyuta kursi rejimi bo yicha ʻ
mamlakatning rasmiy pozitsiyasini belgilovchi valyutani tartibga solish va tashqi
iqtisodiy strategik rejalashtirish mexanizmi. Valyutaning asosiy vositalarisiyosat -
subsidiyalar, aralashuv va paritetlar. Huquqiy jihatdan, davlat siyosatining ushbu
turi butun mamlakat bo'ylab oltin va valyuta operatsiyalarini amalga oshirish
tartibini tartibga soluvchi valyuta qonunchiligi bilan belgilanadi.
Pul-kredit siyosati - bu bir nechta davlatlar, bank tuzilmalari va moliya
organlari o'rtasida pul munosabatlarini o'rnatish bo'yicha iqtisodiy, tashkiliy va
huquqiy chora-tadbirlar majmuidir. U davlat va xalqaro iqtisodiy siyosatning
asosiy segmentlaridan biri sifatida ishlaydi.
Tegishli siyosiy yo'nalish vositalari:
 valyuta aralashuvi;
 valyuta nazorati;
 valyuta zaxiralari;
35

 valyuta cheklovlari;
 valyuta kursi rejimi;
 valyuta subsidiyalari.
Pul-kredit siyosatining sub'ektlari xalqaro valyuta-moliya tashkilotlari,
hukumat, markaziy bank, shuningdek maxsus vakolatli organlar (valyuta kengashi
va boshqalar). Tegishli yo'nalishning siyosatdagi eng muhim roli - bu pul birligi
holatida qabul qilingan valyuta kursi barqarorligini saqlash, shuningdek tashqi
savdo iqtisodiy aloqalarini samarali ta'minlashdir. Iqtisodiy siyosatning asosiy
yo'nalishlaridan biri sifatida pul-kredit siyosati fiskal, tarkibiy investitsiyalar va pul
tizimlari kabi tarkibiy qismlar asosida shakllanadi.
Davlat siyosatining ushbu turi valyuta qonunchiligida mustahkamlangan
bo'lib, u davlat hududida oltin-valyuta operatsiyalarini amalga oshirish tartibini
tartibga soladi. Bundan kelib chiqadiki, pul-kredit siyosati nafaqat valyuta kurslari
va milliy valyutaning konvertatsiyasini tartibga solishga, balki hozirgi holatdagi
oltin-valyuta zaxiralarini nazorat qilishga ham qaratilgan.
Valyuta qonunchiligiga rioya qilish va valyuta operatsiyalarini qonuniy
amalga oshirish maqsadida davlat valyuta nazorati olib boradi. Bu Markaziy bank
va Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan amalga oshiriladigan maxsus
tadbirlar majmuasi. Ikkinchisi o'zgaruvchan va belgilangan valyuta kurslarini
belgilaydi, barcha moliyaviy hujjatlarni tekshiradi va qayd qiladi, valyuta
hisobvaraqlarini ochadi va yopadi va valyuta operatsiyalarini tuzish jarayonini
nazorat qiladi.
Pul-kredit siyosati - bu o'ta dinamik vosita, uning shakli va elementlari
mamlakat taraqqiyotining turli omillari, shu jumladan uning iqtisodiy holati, ishlab
chiqarish hajmlari, moliya iqtisodiyotining holati, jahon siyosiy maydoniga ta'siri
ta'sirida o'zgartirilishi mumkin, va boshqalar. Bunga muvofiq mamlakat hukumati
pul-kredit siyosatining ma'lum bir rejimini shakllantiradi, bu tashqi va ichki
bozorlarda sotiladigan mahsulotlar narxlari darajasiga tubdan ta'sir qiladi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1 .O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: “O’zbekiston”, 2023. 8 dekabr.
2 .O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi
PF-4947-sonli Farmoni
3. Mirziyoev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz”.- Toshkent: 2016.-56b.
4 .Mirziyoev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.- Toshkent:
“O’zbekiston”. 2017.-104b.
5 .Mirziyoev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. – Toshkent: “O’zbekiston”. 2017.
– 48b.
6. Moliya: Darslik. T.S. Malikov, O.O. Olimjonov; / – T.: “Iqtisod-Moliya” 2019.
– 800 b.
7. Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2018-y. -
711 b.
8. Moliya: O‘quv qo‘llanma / T.S.Malikov; O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2018. – 268 b.
Internet sayt:
1. http://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy
sayti)
2. http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Rasmiy sayti)
3. http://www.gov.uz -O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti
3. http://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi)
5 . http://www.press - service.uz O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot
markazi
37

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASIDA VALYUTA MUNOSABATLARINI BOSHQARISH

Sotib olish