Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 643.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo munosabatlari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ KURS ISHI UCHUN TAQRIZ Fakultet: Tadbirkorlik va boshqaruv Kafedra: Raqamli iqtisodiyot 1 Fan: Global iqtisodiy rivojlanish Guruh: 8I-S-20 Talabaning familiyasi va ismi-sharifi: Abduvohidov Abror Kurs ishi mavzusi: O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo munosabatlari Kurs ishining tarkibi: kirish, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxatidan iborat Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro’yxati: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Jadval va grafik matriallarning miqdori (muhim chizmalarning ko‘rsatkichi) __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining ijobiy tomonlari:_________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining kamchilliklari:___________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishiga qo‘yilgan baho: ___________________________________________ Kurs ishi rahbari ismi va familyasi______________________________________ Kurs ishi taqrizchisi ismi va familyasi: ___________________________________ O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo munosabatlari 2 MUNDARIJA : KIRISH……………………………………………………………………… 4 I BOB . TASHQI SAVDO SIYOSATINING MOHIYATI VA VOSITALARI 1.1-§. Importga ta’riflar. Importga ta’riflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari ……………………………………………………………………… 6 1.2-§. Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash ... 10 1.3-§. O‘zbekiston Respublikasining bojxona shakllari, bojxona hamda soliq organlarining eksport import jarayoniga tasiri ………………………………………………………………………. 12 II BOB O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHQI SAVDO SIYOSATI 2. 1 -§. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosi tahlili ……………………….. 18 2.2-§. Tashqi savdoni rivojlantirish bo ‘ yicha rivojlangan mamlakatlar tajribas i……………………………………………………………………….. 25 XULOSA VA TAKLIFLAR………………………………………………..... 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………... 39 INTERNET SAYTLARI……………………………………………………... 30 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: O‘zbekiston iqtisodiyotining jahon xo‘ja ligi tizimiga integratsiyalashuvi sharoitida tashqi iqtisodiy aloqalar ko‘lami va sifat ini muttasil oshirib borish, jahon bozorida raqobatdosh, eksportga yo‘naltirilgan iqt isodiyotni shakllantirish, va tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat tomonidan qo‘llab qu vvatlash tizimini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Tashqi savdoni, xu susan eksport hajmining o‘sib borishimamlakatimizda iqtisodiy o‘sishni ta'minlas h, valyuta zahiralarini ko‘paytirish, milliy valyutaning barqarorligini ta'minlash, xorijdan zamonaviy texnika va texnologiyalarni sotib olish uchun moliyaviy-iqti sodiy asos yaratadi. Shu sababli ham respublikamizda tashqi savdoni rivojlantiris h masalasiga alohida e'tibor berib kelinmoqda. Natijada mamlakatimizning tashqi savdosi, xususan eksporti hajmi muttasil oshib bormoqda. Erishilgan yutuqlarga q aramasdan tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali mamlakat eksport sa lohiyatini yuksaltirish, tashqi savdoning sifati va samaradorligini yanada oshirish iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyatini ta'minlovchi omillardandir. Ayniqsa jahon bozorida raqobat kuchayayotgan sharoitida, tashqi savdoda yuzaga kelgan muamm olar eksport hajmini ko‘paytirish, import hajmini maqbullashtirish borasida qo‘shi mcha chora tadbirlar ko‘rishni talab etadi. “Birinchi navbatda, jahon bozorida teng raqobatlasha oladigan va keyingi bosqichda iqtisodiy o‘sishning, iqtisodiyotni yana da modernizasiya va diversifikatsiya qilishning lokomotiviga aylanishi mumkin bo ‘lgan tarmoq va korxonalarni jadal rivojlantirish hamda aniq yo‘naltirilgan holda q o‘llab- quvvatlashni ta'minlash zarur” . Tashqi iqtisodiy faoliyat hamda tashqi savd o siyosati samarasini oshirish mamlakatimiz oldida turgan, hal qilinishi lozim bo‘l gan eng ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. 4 Kurs ishining maqsadi va vazifalari: O`zbekiston tashqi savdosini rivojlani sh tendensiyasini hamda tashqi savdo siyosatini yo'nalishlarini o'rganib chiqqan ho lda, mamlakat tashqi savdo aloqalarining hozirgi holatini tahlil qilib o'rganib chiqis h va samarali tashqi savdo siyosati bo'yicha tafsiya va xulosalar berish. Kurs ishining vazifalari sifatida quyidagilar belgilab olindi: 1. Birinchi navbatda tashqi savdo tushunchasiga ta’rif berish va uning mohiyatini ochib berish; 2. O‘zbekistonning mustaqillik yillarida tashqi savdo siyosatida olib borgan islohlarini o‘rganish; 3. O‘zbekiston Respublikasining so’nggi yillardagi tashqi savdosining holati va uning o‘sish sur’atlarini tahlil qilish; 4. O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatidagi muammo va kamchiliklarni o’rganish va tashqi savdo siyosatini takomillashtirish va rivojlantirish yo’llari haqida ma’lumot berish; Kurs ishi obyekti va predmeti: O’zbekiston va xorij mamlakatlar bilan tash qi iqtisodiy faoliyati, kurs ishining predmeti esa, O’zbekiston va xorij mamlakatlar i savdo iqtisodiy faoliyatining tahlili va yo’nalishlari. Kurs ishining manbalari: O’zbekistonning dunyo malakatlari bilan yo’lga q o’ygan tashqi iqtisodiy faoliyati bo’yicha chop etilgan ilmiy-uslubiy adabiyotlar, R espublikamiz qonunlari va nashr etilgan ilmiy maqolalarga tayanildi. Shu mavzuda keying yillarda ilmiy tahliliy tadqiqotlar, internet ma’lumotlari, statistika ma’lum otlari o’rganildi va mavjud ma’lumotlarga tayanilgan holda tahliliy natijalar ishlab chiqildi. Kurs ishining manbalari: kurs ishi bir qator xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar hamda mutaxassislarning jaxon xo’jaligi, xalqaro iqtisodiyotga bag‘ishlangan asarlari va ilmiy ishlari , davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari, so‘nggi yillarda nashr etilgan kitoblar dan foydalanildi. Kurs ishining tarkibi: Kurs ishining tarkibi kirish, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati hamda internet saytlaridan iborat. 5 I BOB . TASHQI SAVDO SIYOSATINING MOHIYATI VA VOSITALARI 1.1-§. Importga ta’riflar. Importga ta’riflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari Tashqi savdo - bu xalqaro chegaralar yoki hududlar orqali kapital, tovar va xizmatlarni almashtirishdir.Ko'pgina mamlakatlarda bu yalpi ichki mahsulotning (YaIM) muhim ulushini tashkil etadi. Sanoatlashtirish, rivojlangan transport, globallashuv , transmilliy korporatsiyalar va autsorsing xalqaro savdo tizimiga katta ta'sir ko'rsatmoqda.Xalqaro savdoning ko'payishi globallashuvning davom etishi uchun juda muhimdir. Xalqaro savdo jahon qudrati hisoblangan har qanday xalq uchun asosiy iqtisodiy daromad manbai hisoblanadi. Xalqaro savdo-sotiqsiz mamlakatlar o'z chegaralarida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar bilan cheklanib qoladilar.Tashqi savdo - bu milliy chegaralar orqali tovar almashinuvi. Professor JL Xanson shunday dedi: "Tegishli mamlakatlar o'rtasida turli xil ixtisoslashgan tovar va xizmatlar almashinuvi tashqi savdo deb nomlanadi".Tashqi savdo, asosan, ichki savdo-sotiqdan farq qilmaydi, chunki savdo-sotiq bilan shug'ullanuvchi tomonlarning motivatsiyasi va xulq-atvori, savdo-sotiq chegaradan o'tib ketishiga qarab tubdan o'zgarmaydi. Asosiy farq shundaki, xalqaro savdo odatda ichki savdoga qaraganda ancha qimmatga tushadi. Buning sababi shundaki, chegara odatda tariflar, chegara kechikishi sababli vaqt xarajatlari va til, huquqiy tizim yoki boshqa madaniyat kabi mamlakat farqlari bilan bog'liq xarajatlar kabi qo'shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi .Tashqi savdo - bu faqat import va eksport bilan bog'liq. Xalqlar o'rtasidagi har qanday tashqi savdoning asosini ma'lum bir mamlakat chegaralaridan tashqarida joylashgan boshqa joyda sotiladigan mahsulotlar va xizmatlar tashkil etadi. Ba'zi davlatlar ma'lum mahsulotlarni iqtisodiy jihatdan arzon narxlarda ishlab chiqarishga usta.Ehtimol, ular zarur xom ashyoni tashkil etadigan ishchi kuchi yoki 6 mo'l-ko'l tabiiy resurslarga ega. Qanday sabab bo'lishidan qat'i nazar, ba'zi davlatlarning boshqa xalqlar xohlagan narsani ishlab chiqarish qobiliyati tashqi savdoni samarali qiladi.Tashqi yoki xalqaro savdoni bir nechta savdo turlari haqida gapirish mumkin bo'lgan savdo turiga qarab ko'rib chiqish mumkin. Umuman aytganda, bu o'zlarining kelib chiqish mamlakatlaridan boshqa mamlakatga mo'ljallangan tovar va xizmatlar savdosi . Tashqi savdo, shuningdek, chet el qimmatli qog'ozlariga sarmoya kiritishi mumkin, ammo bu atamaning kamroq qo'llanilishi. Tashqi savdo - bu faqat import va eksport bilan bog'liq. Xalqlar o'rtasidagi har qanday savdo-sotiqning asosini ma'lum bir mamlakat chegaralaridan tashqarida boshqa joyga olib boriladigan mahsulot va xizmatlar tashkil etadi. Ba'zi davlatlar ma'lum mahsulotlarni iqtisodiy jihatdan arzon narxlarda ishlab chiqarishga usta. Ehtimol, ular zarur xom ashyoni tashkil etadigan ishchi kuchi yoki mo'l-ko'l tabiiy resurslarga ega. Qanday sabab bo'lishidan qat'i nazar, ba'zi davlatlarning boshqa davlatlar xohlagan narsani ishlab chiqarish qobiliyati xalqaro savdo-sotiqni samarali qiladi. Ba'zi hollarda tashqi savdo sharoitida ishlab chiqarilgan mahsulotlar dunyo bo'ylab ishlab chiqarilgan boshqa mahsulotlarga juda o'xshash, hech bo'lmaganda ularning xom shaklida. Shu sababli, tovar deb nomlanuvchi ushbu mahsulotlar ko'pincha bitta ommaviy bozorda to'planadi va sotiladi. Bunga savdo tovarlari deyiladi. Ko'pincha tashqi savdoda sotiladigan eng keng tarqalgan tovarlar neft va g'alla hisoblanadi. Import va eksport bilan bog'liq qator masalalar mavjud bo'lib, ular tashqi savdoni amalga oshirishda e'tiborga olinishi kerak. Masalan, ayrim mamlakatlarda himoya qilishni istashi mumkin bo'lgan sanoat sohalari mavjud. Mahalliy mahsulotlarni sotish imkoniyati uchun ushbu tarmoqlar xorijiy kompaniyalar bilan raqobatlashishi mumkin. Ichki savdoni himoya qilish uchun mamlakatlar ayrim xorijiy tovarlarga soliq bo'lgan ta’riflarni o'rnatishi mumkin . Bu daromad olishning bir usuli bo'lsa-da, uning haqiqiy qiymati ushbu mahalliy kompaniyalarga yordam berishda. 7 Masalan, Qo'shma Shtatlarda etanolni mahalliy ishlab chiqarishni rag'batlantirish uchun Braziliya etanoliga ta’rif joriy qilingan. Bu Qo'shma Shtatlardagi etanol bozorini himoya qiladi, aks holda Braziliya etanoliga narxiga qarab raqobatlasha olmaydi. Braziliyada etanol shakardan tayyorlanadi, bu gektar maydonda etanol galonini Qo'shma Shtatlarda etanol uchun ishlatiladigan asosiy hosil bo'lgan makkajo'xori bilan solishtirganda ancha ko'p. Tashqi savdoda tariflardan tashqari valyuta masalalari yana bir omil hisoblanadi. Chet elda mahsulot sotadigan ba'zi kompaniyalar maoshni ma'lum bir valyuta turida to'lashni afzal ko'rishadi, masalan, AQSh dollari yoki evro. Bu savdo-sotiq bilan shug'ullanadigan mamlakat valyutaning tez devalvatsiyasini boshdan kechirgan taqdirda kompaniyani himoya qiladi. Ko'pgina tashqi savdo shartnomalari har doim nisbatan barqaror valyutani o'z ichiga oladi. Tashqi savdo siyosati eksport va import hajmi hamda tarkibiga ta'sir ko'rsatish orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, iqtisodiy o'sishga erishish, to'lov balansini yaxshilash hamda valyuta kursini tartibga solish maqsadlarini ko'zda tutadi.Mamlakatlar erkin yoki cheklovchi (proteksionistik) tashqi savdo siyosatini olib borishi mumkin. Ko'pgina mutaxassis-iqtisodchilar marnlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush darajasini yaxshilash uchun erkin savdo siyosatini qo'llash iqtisodiy resurslardan samaraliroq foydalanísh imkonini beradi deb hisoblaydilar. Biroq erkin savdo jahon íqtisodiyotí nuqtayi nazaridan foydali bo'lishi mumkin bo'lsada, ammo alohída olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtayi nazaridan erkin saydo hamma vaqt harn foydali bo'lavermaydi. Tashqi savdo siyosati mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan olib boradigan savdo munosabatlarini muvofiqlashtirishga qaratilgan choratadbirlar majmuasi bo'lib, milliy iqtisodiyot ehtiyojlari uchun zarur bo'lgan mahsulotlami oqilona import siyosati hisobiga to'ldirish hamda milliy iqtisodiyotda ortiqcha bo'lgan mahsulotlarni eksport qilish hisobiga mamlakatning jahon bozoridagi o'rnini mustahkamlash vazifasini hal etadi.Ushbu siyosatni yuritish orqali tashqi savdo hajmlari soliqlar, subsidiyalar, import yoki ekspoftni to'g'ridan-to'g'ri cheklashlar 8 kabi vositalar yordamida tartibga solinadi. Tartibga solish vositalari bevosita va bilvosita xarakterga ega bo'lishi mumkin. Tashqi savdo siyosati eksport va import hajmi hamda tarkibiga ta'sir ko'rsatish orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, iqtisodiy o'sishga erishish, to'lov balansini yaxshilash hamda valyuta kursini tartibga solish maqsadlarini ko'zda tutadi.Mamlakatlar erkin yoki cheklovchi (proteksionistik) tashqi savdo siyosatini olib borishi mumkin. Ko'pgina mutaxassis-iqtisodchilar marnlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush darajasini yaxshilash uchun erkin savdo siyosatini qo'llash iqtisodiy resurslardan samaraliroq foydalanísh imkonini beradi deb hisoblaydilar. Biroq erkin savdo jahon íqtisodiyotí nuqtayi nazaridan foydali bo'lishi mumkin bo'lsada, ammo alohída olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtayi nazaridan erkin saydo hamma vaqt harn foydali bo'lavermaydi. Tashqi savdoni cheklash bilan bog'liq bolgan proteksionistik siyosat borasida olib borĺladigan har qanday chora-tadbirlar qisqa muddatli samara berad. Uznq muddatli davrda esa, faqatgina erkin savdo siyosati iqtísodiy resurslarni samara joylashíirish imkonini beradi. Tashqi savdo siyosati chora-tadbirlarining ayrimlari davlat g'aznasini to'ldirishga yo'naltirilgan bo'lsa, ba'zilari import va eksportni cheklashga, yoki ularni rag'batlantirishga yo'naltirilgan. Amaliyotda tashqi savdoni tartibga solishning tarif va notarif usullaridan foydalaniladi.Tarif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, notarif usullariga eksportyorlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish, kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi.Bojxona bojlari import va eksport bojlariga ajratiladi.Import bojlari davlat g'aznasini to'ldirish maqsadida va ichki bozorlarga tushadigan chet el mahsulotlari oqimini tartibga solish uchun belgilanadi. Import bojlari eng kam va eng ko'p miqdordagi import bojlariga bo'linadi. Eng kam miqdordagi import bojlari qulay savdo sharoitlarni yaratib berishni ko'zda tutuvchi savdo shartnomalari va bitimlari bo'lgan mamlakatlar mahsulotlariga nisbatan o'rnatiladi. Eng ko'p miqdordagi import bojlari esa qulay savdo sharoitlarni yaratib berish bo'yicha shartnoma va bitimlar tuzilmagan mamlakatlar mahsulotlariga nisbatan 9 o'rnatiladi.Eksport bojlari mamlakat ichida talab ko'p bo'lgan mahsulotlar taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi.Litsenziyalash tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma'lum tartibi hisoblanadi va bunday ruxsat berish huquqini qaysi davlat tashkilotlariga berish amalga oshiriladigan operatsiyalarning mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyatiga bog'liqdir.Kvotalash mahsulotlar, xizmatlar bo'yicha ma'lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini belgilashdir. 1.2- § . Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash Ko’pchilik hollarda eksportni davlat tomonidan rag’batlantirish tadbiri sifatida ko’pgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari qo’llaniladi. Bunda tajriba - konstruktorlik ishlari va eksportga mo’ljallangan ishlab chiqarishni bevosita moliyalashtirish yoki bu maqsadlarga davlat byudjetidan imtiyozli kreditlar berish ko’zda tutiladi. Eksport subsidiyalari turli shakllarda qo’llaniladi. Bularga: - eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar berish; - reklama xarajatlarini davlat hisobidan qoplash, bozor konyukturasi haqida tekin axborot yetkazib berish; - firmalarga ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushiga muvofiq soliq imtiyozlarini berish; - bevosita subsidiyalash kiradi. Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chiqaruvchilarining tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutuqni yo’qqa chiqarishi mumkin. Oqibatda eksportyor davlat byudjeti yo’qotishga uchraydi, importyor davlat byudjeti esa qo’shimcha daromad ko’radi. Bu tadbir dempingga qarshi kurash ko’rinishlaridan biridir.Dempinga qarshi qaratilgan bojlar jahon amaliyotida keng qo’llanilib, o’zida qo’shimcha import bojlarini aks ettiradi. Ular odatda, jahon narxlaridan yoki import qilayotgan mamlakat ichki narxlaridan past narxlar 10 bo’yicha, eksport qilinayotgan mahsulotlarga o’rnatiladi.Bu bojlarni belgilash haqidagi qarorni xalqaro sud mahalliy ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar murojaatidan so’ng chiqaradi hamda uning miqdorini va to’lash tartibini belgilaydi. Masalan, dempingga qarshi bojlar o’z valyuta resurslarini to’ldirish maqsadida jahon bozoriga xom ashyo resurslarini eksport qilishni ko’paytirgan sobiq ittifoqdosh respublikalarga nisbatan faol qo’llanilmoqda. Eksportga tariflar yoki eksport bojlari kiritilishining oqibati import bojlari kiritilishi oqibatining aynan aksidir. Eksport bojlari kiritishishi sharoitida mahsulotlar ichki bahosi ularning tashqi bahosidan pasayadi. Bunday vaziyatlarda ichki iste’mol o’sadi, ishlab chiqarish va eksport kamayadi. Eksportga bojlarni joriy qilish natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarda yo’qotishga duch bo’ladilar. Tanqi bozordagi baholarga nisbatan ichki bahoning kamayishidan iste’molchilar yutuqqa erishsa, davlat esa daromadga ega bo’ladi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash eksport kvotalarining bir turi bo’lib, xorij mamlakatlarining ayrim mamlakatlarga “ixtiyoriy” eksport miqdorlarini cheklashdan iborat.Bu yerda «ixtiyoriy so’zi» shartli xarakterga ega. Chunki, eksport qilayotgan mamlakat savdo siyosatida o’z hamkorlari tomonidan birorta noxushlikka duch kelmasligi uchun eksport miqdorini cheklaydi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash ikki xil xususiyatga ega: 1. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash milliy iste’molchilar uchun tarif va kvotalarni belgilashga nisbatan ancha sezilarsiz. Shuning uchun iste’molchilar ularni e’tiborsiz qabul qiladilar va hukumatga norozilik bildirmaydilar. 2. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida xorij iste’molchilari ular sotib olayotgan eksport mahsulotiga yuqoriroq narx belgilashlari mumkin. Shunday qilib, xorijliklar ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida eksportyor ko’rgan yo’qotishlarni narxlarni oshirish hisobiga qoplashadi. Savdo siyosatini amalga oshirishning ko’rib o’tilgan usullarining har biri ijobiy jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarga ham ega. Mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashqi savdo liberallashtirib boriladi. Mamlakatning xalqaro savdo tashkilotlariga a’zo bo’lishi bu jarayonining 11 qonuniy natijalaridan biridir. Tashqi savdoni erkinlashtirilishi iqtisodiyotda bozor munosabatlarini yanada rivojlantirishga olib keladi. Ko`pchilik xollarda eksportni davlat tomonidan ragbatlantirish tadbiri sifatida ko`pgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari ko`llaniladi. Bunda tajriba - konstruktorlik ishlari va eksportga mo`ljallangan ishlab chikarishni bevosita moliyalashtirish yoki bu maksadlarga davlat byudjetidan imtiyozli kreditlar berish ko`zda tutiladi.Eksport subsidiyalari turli shakllarda ko`llaniladi. Bularga: - eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar berish; - reklama xarajatlarini davlat xisobidan koplash, bozor kon’yukturasi xakida tekin axborot etkazib berish; - firmalarga ishlab chikarish xajmidagi eksport ulushiga muvofik solik imtiyozlarini berish; - bevosita subsidiyalash kiradi. Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chikaruvchilarining tashki bozorda rakobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutukni yo`kka chikarishi mumkin. Okibatda eksportyor davlat byudjeti yo`kotishga uchraydi, importyor davlat byudjeti esa ko`shimcha daromad ko`radi. Bu tadbir dempingga karshi kurash ko`rinishlaridan biridir. 1.3- §. O'zbekiston Respublikasinng bojxona shakllari va uning shakllanish omillari Zamonaviy jaxon xujaligi intensiv integratsion jarayonlarni kamrab olgan yagona jaxon bozorini vujudga keltirishga karatilgan, tovarlar va xizmatlar, moliya soxasida erkinlikni vujudga keltirishga yunaltirilganligi bilan ajralib turadi. Bu an’ana tashki iktisodiy alokalarda tovar moddiy boyliklarini moliyaviy vositalarni erkin aylanishini talab kiladi. Xalkaro mexnat taksimoti, jaxon bozoridagi rakobat mamlakatlrning ichki bozorlarini tashki iktisodiy faoliyat bilan shugullanishiga sharoit va imkoniyatlar yaratmokda. 12 UzR Makroiktisodiyot va statistika vazirligining belgilashiga kura, eksport kilinadigan xizmatlarga xorijiy yuridik va jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomalarga muvofik belgilangan tartibda Respublikaning xujalik yurituvchi sub’ektlari tomonidan kursatiladigan xizmatlar kiradi. Tashki savdoda xizmatlar savdosi katta urin tutadi. Xizmatlar xam tovardir, birok kupincha ashyolashtirilgan shaklga ega emas va tovarlardan bir kator mezonlari bilan fark kiladi. Xizmatlar - boshka shaxslar extiyojlarini kondirishga yunaltirilgan tadbirkorlik faoliyati bulib, mexnat xukukiga oid munosabatlar asosida amalga oshiriladigan faoliyat bilan mustasno. Xizmatlar oldi-sotdisi buyicha asosiy tashki savdo bitimlariga transport xizmatlari, injiniring, ijara munosabatlari, turistik xizmatlari eksport - importiga doir operatsiyalar, informatika va boshkarishni takomillashtirish soxasidagi konsultatsiya xizmatlari, sugurtalash va bir kator boshka xizmatlar kiradi. Xizmatlarning tashki savdosi «kuzga kurinmaydigan eksport» deb xam ataladi. Eksport - import operatsiyalari bevosita yoki bilvosita bulishi, ya’ni tovar soxiblari yoki vositachilar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Vositachilar sifatida brokerlar, dilerlar, komissionerlar, konsignatorlar, ulgurji xaridorlar, sanoat agentlari, faoliyat kursatishi mumkin. Eksport-import operatsiyalaridan tashkari tashki iktisodiy faoliyat amaliyotida tovarlarni sotish uchun tashki savdoning savdo, auksion va birja singari maxsus shakllaridan xam foydalaniladi. Xar biri eksport yoki import uchun pul summasini olish yoki tulash bilan yakunlanadigan tovarlarni sotishga doir odatdagi eksport-import bitimlari bilan bir katorda tashki iktisodiy faoliyatda tovar ayirboshlash operatsiyalari yoki mukobil kompensatsion savdo xam keng kullaniladi. Mukobil savdo tovarlarni sotishga doir operatsiyalarni uz ichiga olib, bunda eksportchilarning import kiluvchilar maxsulot bir kismini yoki eksport kilinayotgan tovarlar bir kismini xarid kilishga mukobil majburiyatlari kuzda tutiladi. Xilma-xil bulgan mukobil bitimlarni tashkiliy - xukukiy asos yoki kompensatsiya koidasiga boglik xolda uch guruxga ajratish mumkin: valyutasiz asosda tovar ayirboshlash bitimlari (barter), pul asosida savdo kompensatsiya bitimlari va sanoat kompensatsiya bitimlari. Xalkaro kreditlash, 13 xalkaro sugurtalash, xalkaro bank xizmatini kursatish moliyaviy tashki iktisodiy alokalar shakllari xisoblanadi. Ishlab chikaruvchi kuchlarning rivojlanishi va jaxon iktisodiyotida fan-texnika tarakkiyoti ishla chikarishga oid va investitsion tashki iktisodiy alokalarning paydo bulishi va chukurlashishiga olib keldi. Tashki savdo alokalari moliyaviy alokalar bilan boglanadi, zero moliya savdo paydo bulishi bilan va savdo xosilasi sifatida paydo buladi. Moliya - pul okimida, pullarning uzluksiz boradigan oborotida yuzaga keladigan munosabatlar tizimidir. Boshkacha kilib aytganda, moliya-pul fondlari shakllanishi va ulardan foydalanishda xamda pul mablaglari oboroti paytida yuzaga keladigan pul munosabatlari tizimidir. Moliya uchta funksiyani bajaradi: -fondlarni shakllantirish va nakd pul mablaglarini olish; -pul fondlari va nakd pul mablaglaridan foydalanish; -pul fondlari va nakd pul mablaglarini shakllantirish va ulardan foydalanish ustidan nazorat kilish. Tashki iktisodiy alokalarda ilmiy, texnik, iktisodiy xamkorlik, ilmiy, madaniy ayirboshlash va sport tadbirlari borgan sari keng tarkalmokda. Eksportga maxsulot ishlab chikaradigan va sotadigan, shuningdek, import tovarlarini xarid kiladigan va kayta ishlaydigan xamda tashki iktisodiy alokalarning boshka shakllarini amalga oshiradigan tarmoklar, birlashmalar, korxonalar, firmalarning jamuljami mamlakatning tashki iktisodiy majmuasini tashkil etadi. Tashki iqtisodiy majmua uchta asosiy kismdan tashkil topadi: -tovarlarni xorijdagi iste’molchilarga etkazib berish, shuningdek xorijda ishlab chikarilgan maxsulotning kelib tushishi bilan band bulgan xujalik yurituvchi sub’ektlar; -ishlab chikarish faoliyati eksportga maxsulot va xizmatlarni ishlab chikarishga yunaltirilgan xujalik yurituvchisub’ektlar, shuningdek import tovarlari va xizmatlarining iste’molchilari xisoblangan korxonalar; 14 -boshkaruv karorlarini kabul kilish, kadrlarni tayyorlash, ilmiy tadkikotlar, axborot bilan ta’minlash va xokazolar vositasida tashki iktisodiy alokalarni ruyobga chikarishni ta’minlaydigan tashkilot va muassasalar. Tashki iktisodiy majmuani rivojlantirishning xozirgi boskichi faoliyatning ishlab chikarish va savdo turlarini bevosita, barkaror va uzok muddatga birlashtirish xamda majmuani dinamik va muvozanatlashtirilgan ilmiy ishlab chikarish tijorat tizimigaaylantirishni nazarda tutadi. Eksport saloxiyatini oshirish, kushma tadbirkorlikning turli shakllariga kiritish, rakobat kiluvchi ishlab chikarishlarning mavjudligi, tashki iktisodiy faoliyatni amalga oshirishda mintakalar, korxonalar, barcha xujalik yurituvchi sub’ektlarning mustakilligini oshirish Uzbekiston tashki iktisodiy majmuasini muvaffakiyatli rivojlantirish shartlari xisoblanadi. Xar kanday davlatning tashki iktisodiy faoliyati jaxon xujaligining faoliyat kursatishi bilan boglangan va mukarrar ravishda nafakat milliy xukukiy me’yorlar, balki xalkaro xukuk standartlari bilan xam tartibga solinadi. Tabiiyki, milliy xukuk reglamentatsiyalari bilan xalkaro iktisodiy xukuk urtasida muayyan ziddiyatlar mavjud. Tashki iqtisodiy alokalar nafakat tovarlar, xizmatlarni ayirboshlash, balki kushma tadbirkorlikni tashkil etish uchun sarmoyalarni olib chikish va olib kirish, ishchi kuchini olib utish yuli bilan xam ruyobga chikariladi. Sarmoyani olib chikish - muntazam ravishda daromad olish yoki boshka iktisodiy va siyosiy foydalarga erishish maksadida pul yoki tovar shaklidagi kiymatni xorijga olib utishdir. Sarmoyani olib chikishning moxiyati moliyaviy yoki moddiy resurslar bir kismini bir mamlakatdagi milliy iktisodiy oborot jarayonidan olish va uni boshka mamlakatlardagi ishlab chikarish jarayoniga kiritishdan iborat. Sarmoyani bir mamlakatdan boshka mamlakatga olib utish avvalo olib chikayotgan mamlakat ichki iktisodiy rivojlanishining uning tashki savdosi usishi bilan takkoslaganda ildam borishi bilan boglangan. Lekin shu bilan birga tashki iktisodiy faoliyat shakli sifatida sarmoyani olib kirish va olib chikish uzaro boglangan va kuyidagi xolatlar tufayli bir-birini shartlaydi: sarmoyani tovar shaklida olib chikish mashinalar, uskunalar, ishlab chikarish uchun butlovchi 15 buyumlarni etkazib berishnianglatadi; sarmoyani olib chiqish- asosan kreditor mamlakatda tovar xaridi uchun takdim etiladigan kreditlardir. Agar tashki savdo xajmlari kupaysa, demak, sarmoyani olib utish usgan, ya’ni sarmoya eksporti tovarlarni xorijga olib chikishni ragbatlantirish vositasiga aylangan. Milliy xukuk xujjatlarni davlatlararo shartnomalarga muvofik tarzda muayyan darajada birxillashtirish xozirgi boskichda ushbu muammoning eng makbul echimi xisoblanadi. YA’ni xalkaro xukukning koida va me’yorlari amaliyotda milliy konun xujjatlari orkali ruyobga chikariladi. Uzgartirish jarayonlarining keskinligi Uzbekiston milliy konun xujjatlarini xalkaro standartlarga keltirish jarayonida muayyan murakkabliklarni yuzaga keltirdi. Ushbu vazifa izchillik bilan, bir necha boskichlarda xal etib borildi. Tashki iktisodiy faoliyat soxasiga taalukli konun xujjatlari va me’yoriy xujjatlarning kupligini e’tiborga olib, Uzbekistonning jaxon iktisodiy tizimiga kirishi xususiyatlarini kurib chikamiz. Mamlakatimizda iktisodiy isloxotlarni erkinlashtirish va chukurlashtirish jarayoni tashki iktisodiy faoliyatni xukukiy boshkarish strategiyasining uziga xosliklarini xamda xam mintakaviy mikyosda, xam aloxida mamlakatlar darajasida savdo-iktisodiy xamkorligining tegishli ustuvorliklarini belgilab berdi. 2000 yil boshida mamlakatimiz dunyoning 38 davlati bilan savdo-iktisodiy xamkorlik tugrisidagi kelishuvlarni, 35 davlat bilan esa sarmoya kiritishni Eksportning oshishi iqtisodiy o'sishga qanday ta'sir qiladi? Tadqiqot Izmir shartnomasi mamlakatlari doirasida amalga oshirildi. Jumladan, Eron, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Ozarbayjon, Pokiston, Tojikiston, Turkiya, Turkmaniston va O‘zbekiston birlamchi eksport tovarlarining (neft va tabiiy gazdan tashqari) bu davlatlar iqtisodiy o‘sishiga ta’siri tahlil qilindi. 16 Ma’lumot uchun: Izmir shartnomasi Iqtisodiy hamkorlik tashkilotiga a’zo mamlakatlar tomonidan, xalqlar o‘rtasidagi chuqur tarixiy va madaniy aloqalarni yanada yaxshilash, hayot darajasi va sifatini oshirish hamda mamlakatlararo savdo hajmini yanada kengaytirish maqsadida tuzilgan. ELG yondashuviga muvofiq, YaIMning real o‘sishi nafaqat mehnat va kapital miqdorining o‘sishiga, balki multiplikator effekti orqali eksportning o‘sishiga tayanadi. Eksportga yo‘naltirilgan siyosat tufayli eksportning o‘sishi resurslarni samarali taqsimlash, potensialdan unumli foydalanish orqali bilvosita iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi mumkin (Awokuse, 2003; Pillay, 2011). Natijalarga ko‘ra, eksport hajmi iqtisodiy o‘sishga sezilarli va ijobiy ta’sir qiluvchi omil ekanligi va eksport hajmining 1 foizga ortishi qo‘shimcha 0.4 foiz iqtisodiy o‘sishga olib kelishi aniqlandi. Bunday holat ichki investitsiyalar, iqtisodiy erkinlik, ishchi kuchi va tashqi qarz ko‘rsatkichlari ta’sirini olib tashlagan holda ham saqlanib qoldi. 17 Eksportni rag ‘ batlantirishning turli strategiyalari orqali tayyor mahsulot va xizmatlar eksportini kengaytirish iqtisodiy o ‘ sishga erishishning ajralmas qismi sifatida qaralishi lozim. Tadqiqotda Izmir shartnomasi mamlakatlarining 2002-2020 yillardagi panel ma’lumotlaridan foydalanildi va Prais-Winsten va Random effektlar regressiya metodlari qo‘llanildi II BOB O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHQI SAVDO SIYOSATI 2.1-§ O’zbekiston Respublikasi tashqi savdosi tahlili O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo siyosati iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlariga erishish, inflyatsiya sur’ati va ishsizlik darajasilarining me’yor darajasida bo’lishini ta’minlash, valyuta zahiralarini ko’paytirish, milliy valyuta almashinuv kursining mo’tadil devalvatsiyasi va to’lov balansining barqarorligini ta’minlash maqsadlariga qaratilgan. Tayyor raqobatbardosh mahsulotlar eksportini faol oshirish va bu mahsulotlar yetkazib beriladigan mamlakatlar geografiyasini yanada kengaytirish vazifasini amalga oshirish eksport hajmini barqaror o’stirish, tashqi bozordagi o’zgarishlar ta’sirida uning hajmi keskin kamayishi xavfini bartaraf etish imkonini beradi. O’tgan yillar mobaynida eksport qiluvchi korxonalarni qo’llab-quvvatlash borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotimizning eksport salohiyatini 18 yuksaltirish, tashqi savdo tarkibida ijobiy siljishlarga erishish, uning hajmini barqaror o’stirish imkonini bermoqda. Mustakillikka erishgandan sung Uzbekiston uz manfaatlaridan kelib chikkan xolda uzining tashki iktisodiy va jumladan, tashki savdo alokalarini belgilab beruvchi xukukiy bazani shakllantira boshlab, uni doimiy takomillashtirib bordi. Tashki savdoni tarif orkali tartibga solishga kilingan ilk axamiyatli kadam Uzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 1992 yilning 24 iyulida «Tashki iktisodiy faoliyatni ragbatlantirish, Uzbekiston Respublikasiga chet el investitsiyalarini jalb kilish va ularni ximoya etish tugrisida» gi Farmonining kabul kilinishi buldi. Ichki bozorni kundalik extiyoj mollari bilan tuldirish maksadida mazkur farmon bilan 1994 yilning 1 yanvarigacha olib kiritilayotgan xalk iste’mol mollari, ozik-ovkat, dori-darmon, tibbiy texnika va uskunalar, ularni ishlab chikarish uchun butlovchi kismlar va xom ashyo boj tulashdan ozod etilishi belgilandi. Farmon bilan Bojxona kumitasiga Moliya vazirligi bilan birga boj tariflarining differensiatsiyalangan yangi stavkalarini va ularni undirish tartibini ishlab chikish yuklatildi. Farmon bilan boj tulashdan ozod kilingan tovarlar ruyxati xam tasdiklandi. Mazkur Farmon yuzasidan Vazirlar Maxkamasi 1992 yilning 21 oktyabrida «Tashki iktisodiy faoliyatni ragbatlantirish, chet el investitsiyalarini jalb etish va ularni ximoya kilish chora-tadbirlari tugrisida» gi 485-sonli karorini kabul kildi. Mazkur karor bilan materiallar va xom-ashyoni eksport, import kilish vaktinchalik boj stavkalari tasdiklandi. Jumladan, eksport boji stavkalari jami bulib 70 tovar guruxiga nisbatan joriy etilib, ruyxatga kirmagan tovarlar uchun boj stavkasi 1%, eng past stavka meva-sabzavot, notukima matolar, zarduz matolar, keramika va chinni buyumlar xamda kiyim-kechakka nisbatan 2%, eng yukori stavka usimlik yogi uchun 30% va rangli metall bulaklari uchun 40%, tekstil tovarlarga nisbatan 3% va 5%, boshka tovarlarga 7%, 10%, 15%, 20% mikdorida belgilandi. Kupchilik tovar turlariga nisbatan belgilangan eksport boji stavkalari nisbatan past – 3-5% atrofida bulib urtacha stavka taxminan 5-10%ni tashkil etdi. 19 Import uchun boj stavkalarining aloxida minimal va maksimal kursatkichlari joriy eildi. Minimal stavkalar Uzbekiston savdo-iktisodiy alokalarda eng kup kulaylik berish tartibini kullayotgan mamlakatlarda ishlab chikarilgan tovarlar importiga nisbatan, maksimal stavkalar esa bunday tartibni kullamayotgan davlatlarda ishlab chikarilgan tovarlar importiga nisbatan kullanilishi belgilandi. Karorga kura, ruyxatga kiritilmagan tovar turlariga nisbatan import boji minimal stavkasining kursatkichi 1% maksimal stavkasining kursatkichi 3% mikdorida belgilandi. Import bojining eng past, minimal 2% va maksimal 5% stavkasi ovoz kuchaytirgichlar va magnitofonlarga nisbatan, eng yukori, minimal 25% va maksimal 35% va 40% stavkalari esa alkogolli ichimliklarga nisbatan belgilangan. Boj stavkalarining urtacha minimal va maksimal kursatkichlari 5% va 10% ni tashkil etdi. Minimal stavkalar kursatkichlari 2%, 3%, 5%, 10%, 15% va 25%, maksimal bojlar stavkasi esa 5%, 7%, 10%, 35% va 40% dan iborat buldi. 1994 yilning 21 yanvarida Uzbekiston Respublikasi Prezidenti «Iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish, xususiy mulkni ximoya kilish va tadbirkorlikni kullab-kuvvatlash tugrisida» gi Farmonni kabul kilib, unda 1995 yilning 1 iyuligacha Uzbekiston Respublkasiga olib kiritilayotgan barcha turdagi tovarlar uchun import bojlari bekor kilindi.Farmon bilan tovarlarning eksportiga vaktinchalik boj stavkalari ruyxati tasdiklandi. Unga kura, eksport boji stavkasining eng baland 100% kursatkichi san’at asarlari, kolleksiya buyumlari va antikvariant uchun, 50% stavka kimmatbaxo metall va toshlar xamda ulardan yasalgan buyumlar, kogoz maxsulotlari, gugurt, duradgorlik buyumlari va boshka kupchilik tovarlar uchun belgilandi. Eng past 5% stavka esa paxta tolasi va uning chikindilari, ipak kurti, shoyi xom ashyosi va chikindilariga nisbatan belgilandi. Kolgan tovarlarga nisbatan boj stavkasining 10%, 15%, 20%, 30% va 40% kursatkichlari belgilanib, uning urtacha kursatkichi nisbatan yukori bulib, urta mikdorda 30% tashkil etdi. Tashki savdoni tariflar orkali boshkarishga utishdagi muxim boskich 1995 yilning 19 iyulida «Uzbekiston Respublikasida tashki iktisodiy faoliyatni yanada 20 erkinlashtirish tugrisida» gi Farmonning kabul kilinishi buldi. Tashki iktisodiy faoliyatni erkinlashtirish jarayonini jonlashtirish maksadida tashki iktisodiy alokalarni erkinlashtirishning bundan keyingi yunalishi tashki savdoni notarif usullar bilan boshkarishdan boskichma-boskich tarif usullari orkali boshkarishga utishdan iboratligi belgilandi. Farmon bilan Vazirlar Maxkamasiga tegishli muddat ichida tashki savdoni tarif va notarif usullar orkali boshkarish tartibini belgilovchi tegishli karor kabul kilib, unda kvotalashtirilgan va litsenziyalashtirilgan tovarlarning ruyxatini kiskartirishni kuzda tutish topshirildi. SHuningdek, tashki savdoni tariflar orkali boshkarish masalalarini tezkorlik bilan xal etish maksadida boj tariflari stavkalarini kurib chikadigan idoralararo komissiya tuzish belgilanib, unga zarurati tugilganda Vazirlar Maxkamasiga boj tarifi stavkalarini uzgartirish buyicha takliflar kiritish vazifasi yuklatildi. Farmon bilan shuningdek, 1994 yil 21 yanvar Farmoni bilan belgilangan tovarlar importining boj tulashdan ozod kilinganligini 1995 yilning 1 oktyabrigacha uzaytirildi. Mazkur Farmonning ijrosi yuzasidan 1995 yilning 25 iyulida Vazirlar Maxkamasi «Tashki iktisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish va takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida» 287-sonli karorni kabul kildi. Tashki savdoni notarif usullar bilan boshkarishdan tariflar orkali boshkarishga utish uchun shart-sharoitni ta’minlash maksadida karor bilan 1995 yilning 1 oktyabridan boshlab yangi import va eksport boji stavkalari joriy etilishi belgilandi. SHuningdek, mazkur karor bilan belgilangan import boji stavkalari, Uzbekisto savdo-iktisodiy faoliyatida eng kulaylik berish tartibini kullayotgan mamlakatlarda ishlab chikarilgan tovarlardan undirilishi, bunday tartibni kullamayotgan mamlakatlarda ishlab chikarilgan tovarlardan esa boj stavkalarini ikki marta kupaytirilgan mikdorda undirilishi belgilandi. Karorga kura, jami bulib 97 tovar guruxiga nisbatan eksport boji belgilanib, bojning eng past 5% stavkasi gullar, korakul terisi, kandilar, paxta tolasi va uning chikindilari, tabiiy gaz, neft moylari chikindilari va viskoza tolalariga nisbatan, eng 21 baland 100% stavkasi tabiiy asal, kartoshka, shisha idishlar, gugurt va san’at asarlariga nisbatan belgilandi. Kolgan tovarlarga nisbatan boj stavkasining 10%,15%, 20%,25%,30%, 40% va 50% kursatkichlari belgilanib, uning urtacha kursatkichi nisbatan yukori bulib, urta mikdorda 40-50%ni tashkil etdi. Import boji 50dan ortik tovar guruxiga nisbatan belgilanib, bojning eng past 5% stavkasi meva sharbatlari, kiyim-kechak, takinchoklar, telefon apparatlari va boshka tovarlarga nisbatan, eng baland 50% stavkasi tomat maxsulotlari va gilamlarga nisbatan, kolgan tovarlarga nisbatan 10%, 20% va 15% mikdorida belgilandi. Belgilangan import boji stavkalari kursatkichi nisbatan past bulib, urta mikdorda 15% ni tashkil etdi. Karor bilan boj tulashdan ozod etilgan yoki boj tulanmaydigan tovarlar turlari ruyxati belgilandi. 1995 yilning 7 oktyabrida Vazirlar Maxkamasining «Import bojlarini kullash tartibi tugrisida» 389 – sonli karorni kabul kildi.Unda import bojlarini kullanilishini Uzbekiston Respublikasining xalkaro shartnomalariga muvofik xolda tartibga solish maksadida Uzbekistonning bojxona xududiga Uzbekiston bilan erkin savdo tugrisida kelishuvlar tuzib, erkin savdo tartibini kullayotgan Belorus, Gruziya, Kozogiston, Kirgiziston, Turkmaniston, Rossiya, Moldova, va Ukraina davlatlaridan tovarlardan import boji undirilmasligi belgilandi. Ko‘rsatkichlar 2019 2020 2021 2022 mln.AQSH doll.: Tashqi savdo aylanmasi 41 751,0 36 256,1 42 170,5 50 061,5 eksport 17 458,7 15 102,3 16 662,8 19 293,7 import 24 292,3 21 153,8 25 507,7 30 767,8 savdo balansi saldosi -6 833,6 -6 051,5 -8 844,9 -11 474,0 shu jumladan: MDH davlatlari bilan 14 461,8 11 826,4 15 920,4 19 954,8 eksport 6 234,0 4 106,4 5 433,8 7 867,0 import 8 227,8 7 720,0 10 486,6 12 087,7 savdo balansi saldosi -1 993,8 -3 613,6 -5 052,8 -4 220,7 Boshqa davlatlar bilan 27 289,2 24 429,6 26 250,1 30 106,7 eksport 11 224,7 10 995,8 11 229,0 11 426,7 import 16 064,5 13 433,8 15 021,1 18 680,0 savdo balansi saldosi -4 839,9 -2 437,9 -3 792,1 -7 253,4 O‘tgan yilga nisbatan,% da: Tashqi savdo aylanmasi 124,9 86,8 116,3 118,7 eksport 124,8 86,5 110,3 115,8 import 125,0 87,1 120,6 120,6 22 shu jumladan: MDH davlatlari bilan 119,1 81,8 134,6 125,3 eksport 124,6 65,9 132,3 144,8 import 115,2 93,8 135,8 115,3 Boshqa davlatlar bilan 128,2 89,5 107,5 114,7 eksport 124,9 98,0 102,1 101,8 import 130,6 83,6 111,8 124,4 O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasi 40,1 mlrd dollarni tashkil etdi. Jumladan, eksport hajmi qariyb $15,5 mlrdga (+23,8%), import esa $24,6 mlrdga (+21,2% g a) yetdi. Hisobot davrida — $9,1 mlrd qiymatida passiv saldo qayd etildi. TSAda eksport hajmi qariyb 15,5 mlrd AQSh dollariga (23,8% ga ko‘paydi) va import hajmi 24,6 mlrd AQSh dollariga (21,2% ga ko‘paydi) yetdi. Hisobot davrida — 9,1 mlrd AQSh dollari qiymatida passiv tashqi savdo balansi qayd etildi. Eksport hajmining eng yuqori ko‘rsatkichlari Xitoy ($2,2 mlrd), Rossiya ($2,5 mlrd), Qozog‘iston ($1,1 mlrd), Turkiya ($1,3 mlrd) davlatlarida qayd etildi. Eng kam eksport hajmi esa Janubiy Koreya Respublikasi ($41,6 mln) va Hindiston ($29,3 mln) bilan amalga oshirilgan. Mahsulot ham xizmatlarning eng ko‘pi XXR ($5,2 mlrd), Rossiya Federatsiyasi ($4,9 mlrd), Qozog‘iston ($2,6 mlrd), Janubiy Koreya ($1,9 mlrd) dan olib kelingan. Eng kam import Afg‘oniston ($7,3 mln) bilan amalga oshirildi. 23 Tashqi savdo aylanmasining eng katta hajmi 2021 yil fevral oyida qayd etilib, 5,2 mln AQSh dollarini tashkil etdi. 2021 yilning shu oyiga nisbatan 2,8 mln AQSh dollariga ko‘paydi. 2022 yil oktabr oyida tashqi savdo aylanmasi hajmi 4,1 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi va 2021 yilning shu davriga nisbatan 9,4 foizga kamaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan uchta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afg‘oniston, Qirg‘iz Respublikasi va Tojikiston shular jumlasidandir. Qolgan 17 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda, deyiladi qo‘mita sharhida. Yanvar- oktabr oylarida ijobiy saldo Afg‘oniston (572 mln dollar), Qirg‘iziston (555,7 mln dollar) va Tojikiston (271,4 mln dollar) davlatlari bilan kuzatildi. 195 ta mamlakat orasida tashqi savdo ayoanmasining nisbatan salmoqli hissasi XXRda (18,7%), Rossiya Federatsiyasida (18,6%), Qozog‘istonda (9,3%), Turkiyada (6,7%), Koreya Respublikasida (4,9%), Qirg‘iz Respublikasi (2,5%) va Germaniyada (2,2%) qayd etilgan. 2022 yilning yanvar-oktabr oylarida, O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasining uchdan bir qismi yoki 39,6 foizi MDH davlatlariga to‘g‘ri kelib, 24 tashqi savdo aylanmasidagi 2021 yilning mos davriga nisbatan ulushi 1,5% ga ko‘paygan. Respublika tashqi savdo aylanmasi tarkibida eng yuqori ulushni Toshkent shahri 39,1% ulush bilan 15,7 mlrd AQSh dollarini, eng quyi ulushni esa Surxondaryo viloyati 0,8% ulush bilan 319,7 mln dollarni tashkil etdi. Eksport Yanvar-oktabr oylarida mamlakatning eksportyorlari soni 6 586 tani tashkil etib, ular tomonidan 12,5 mlrd AQSh dollari (oltindan tashqari) qiymatidagi (2021 yilning mos davriga nisbatan 123,3% ga ko‘paydi) tovar va xizmatlar eksport qilinishi ta’minlandi. Eksport tarkibida tovarlar ulushi 78,8% н и tashkil etib, ular sanoat tovarlari (23,9%), oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar (8,2%) va kimyoviy vositalar va shunga o‘xshash mahsulotlar (7,1%) hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. O‘tgan 10 oy davomida xizmatlar sohasi, sanoat tovarlari va oltin eng ko‘p eksport qilingan. Eksportning eng katta hajmi 2022 yil fevral oyida qayd etilib, 2,7 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi. 2021 yilning shu oyiga nisbatan 1,9 mlrd AQSh dollariga ko‘paydi. 2022 yil oktabr oyida eksport hajmi 1,4 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi va 2021 yilning shu davriga nisbatan 33,4 foizga kamaydi. Respublika eksporti tarkibida eng yuqori ulushni Toshkent shahri 24,5% ulush bilan 3,8 mlrd AQSh dollarini, eng quyi ulushni esa Jizzax viloyati 1% ulush bilan 161,1 mln AQSh dollarini tashkil etdi. Import O‘tgan 10 oy davomida import hajmi 24,6 mlrd AQSh dollarini va 2021 yilning mos davriga nisbatan 121,2% ni tashkil etdi. Import tarkibida eng katta ulush, м ашиналар va transport asbob-uskunalari (31,6%), sanoat tovarlari (19,3%) hamda kimyoviy vositalar va shunga o‘xshash mahsulotlar (13,9%) hisobiga to‘g‘ri keldi. Importning eng katta hajmi 2022 yilning mart oyida qayd etilib, 2,7 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi. 2021 yilning shu oyiga nisbatan 8,6 mlrd AQSh 25 dollariga kamaydi. 2022 yil oktabr oyida import hajmi 2,6 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi va 2021 yilning shu davriga nisbatan 12,6 foizga ko‘paydi. Respublika importi tarkibida eng yuqori ulushni Toshkent shahri 48,4% ulush bilan 11,9 mlrd AQSh dollarini, eng quyi ulushni esa Surxondaryo viloyati 0,5% ulush bilan 130 mln AQSh dollarini tashkil etdi. 2. 2 -§. Jahon xo‘jaligini rivojlantirish bo ‘ yicha rivojlangan mamlakatlar tajribas i YAPONIYA Statistics Time xalqaro reyting kompaniyasi 2018 yil ikkinchi choragi hisobotiga ko‘ra Yaponiya nominal YaIM hajmi 5,167,051 trln. AQSh dollari, 2017 yil yakunlari bo‘yicha XVF ma‘lumotiga ko‘ra aholi jon boshiga tushadigan milliy daromad bo‘yicha esa 40,850 AQSh dollarini tashkil etib, hozirda dunyo iqtisodiyotining 3 orinida turadigan mamlakat. Ushbu reyting kompaniya tomonidan mamlakatning 2023 yilga borib YaIM hajmi 5,962 trln. AQSh dollari bashorat qilinmoqda. Yaponiya 1992 yil 26 yanvarda Butunjahon Savdo Tashkilotiga a’zo bo‘lgan. Yaponiya iqtisosdiyotining qudratining uning yapon millatidan tashkil topganligi bilan tavsiflanadi. Etnik tarkibi 99 foiz bo‘lgan bu millat dunya mamlakatlarining barchasini ortda qoldirdi, hatto Germaniyani ham. Yaponiyaning 5 ta orollardan tashkil topishi, ammo, huddudda hech qanday tabiiy resurslarning mavjud emas. Mamlakat tog'li hududi tufayli qishloq xo'jaligi ekin yerlari bilan ta‘minlash cheklangan. Yaponiyadagi samarasiz va yetishmaydigan yerlar chorvachilik va urug'lantirishni talab qiladi. Ammo, Yaponiyaning nisbatan yaxshi iqlimi mamlakatni chuchuk suv ta'minoti bilan ta'minlaydi. Yomg'irlar Yaponiyaning sug'orish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan keng daryo tarmog'i bilan birgalikda, keng miqdordagi nam guruchni yetishtirish imkonini beradi. 26 Yaponiya agrar sektori mamlakat YaIMning 1,4% ini tashkil etadi. Yaponiya yerlarning faqat 12 foizi dehqonchilik uchun mosdir. Bu esa, jahonning eng yuqori darajadagi hosildorlik darajasining birligiga, natijada 56000 km² dan kam (14 mln. Gektar) yerlarda taxminan 50% gacha qishloq xo'jaligi o'z-o'zini ta'minlash qobiliyatiga ega bo'ladi. Guruch Yaponiyaning deyarli barcha don mahsulotlarini o'z ichiga oladi. Yaponiyada qishloq xo'jaligidan Yalpi Ichki Mahsulot 2016 yilda 4272.10 milliard JPYga kamaydi. 2015 yilda esa, 4700.10 milliard JPYga oshdi. Yaponiyadagi qishloq xo'jaligi yalpi mahsuloti 1994 yildan 2016 yilgacha o'rtacha 6530.29 milliard JPYga yetdi va 2000 yilda 7549.80 milliard JPYdan yuqori bo'ldi. Eng past record daraja esa, 2016 yilda 4272.10 milliard JPYni tashkil etgan. Yaponiyada sanoat ishlab chiqarish 2018 yil fevral oyida o'tgan yilning ayni mavsumiga nisbatan 1,40 foizga oshdi. Yaponiyada sanoat ishlab chiqarish 1954 yildan 2018 yil vaqt oralig‘ida o'rtacha 5.11 foizni tashkil etgan bo‘lsa. 1960 yil fevral oyida esa 30 foizdan yuqori bo'ldi. 2009 yil fevral oyida bu ko‘rsatkich - 37,18 foizga tushib ketdi. Yaponiya "Forbes Global 2000" ning 251 kompaniyasi yoki 12,55 foizni tashkil qiladi. Yaponiya YaIM xizmatlaridan 2016 yilda 22,201,40 mlrd.JPY daromad ko‘rgan. 2018 yil boshida bu ko‘rsatkich 21,864,70 mlrd. JPYni qayd etdi. Yaponiyadagi xizmatlarning umumiy hajmi 1994 yildan 2016 yil vaqt oralig‘ida o'rtacha 80,534,22 mlrd. JPYni tashkil etgan bo‘lsa, 2008 yilda bu 27 ko‘rsatkich 96,295,10 mlrd. JPYni tashkil qildi. 2016 yilda past rekord daraja 21,864,70 mlrd. JPYni tashkil etgan. Yaponiyada ish bilan bandlik darajasi yanvar oyida 59,10 foizni tashkil qildi. 2017 yil dekabrda bu raqam 58,90 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1980 yildan 2018 yilgacha bo'lgan davrda 59,72 foizni tashkil etdi. 1991 yil iyun oyida bu ko‘rastkich 63,50 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2012 yil yanvar oyida rekord darajada past bo'lgan 55,90 foizni tashkil etdi. 2018 yil yanvar oyida ish bilan band bo'lganlar soni 65,950 mln. kishini qayd etgan bo‘lsa, 2018 yil fevral oyida esa bu ko‘rsatkich 66,460 mln. kishiga yetdi. 1953 yildan 2018 yilgacha bo'lgan davrda Yaponiyada ish bilan band bo'lganlarning soni o‘rtacha 56,325.46 mln. kishini tashkil qilgan. Yaponiya San-Fransisko tinchlik shartnomasi imzolanganidan so'ng, Jahon Bankiga 1952 yil avgust oyida qo'shildi. 1953 yildan boshlab Yaponiyada elektr energiyasi ishlab chiqarish, sanoatning asosiy tarmoqlari, transport, suv va infratuzilmani rivojlantirish kabi iqtisodiy asosni rivojlantirish uchun Jahon Banki kreditlari bilan bir qator loyihalar amalga oshirildi. Yaponiyadagi turizm daromadlari dekabr oyida 20775000 JPY dan 2017 yilning noyabr oyida esa, 20575000 JPYni tashkil etdi. O‘tgan yil dekabr oyida 18713000 JPYga paaygan bolsa, 1985 yildan 2017 yilgacha o'rtacha 4693498,73 JPYga teng bo'lgan. 2017 yil aprelida 23192000 JPYdan yuqori va rekord past daraja 1987 yil yanvar oyidaqatd etilib, 821000 JPYni tashkil etdi. Yaponiyadagi sayyohlar kelishi 2018 yilning yanvarida 2501500 kishidan 2509300 kishigacha ko'tarildi. Yaponiyalik sayyohlar 1991 yildan 2018 yilgacha 681129,97 kishigacha ortib, 2017-yil iyulda 2681500 kishigacha va 1991 yil fevralida esa 225806 kishi bo‘lib, rekord ko'rsatkichga erishdi.Yaponiya 1992 yil 30 iyunda YuNESKOning Umumjahon merosi to'g'risidagi Konventsiyani qabul qildi. 2017 yil iyulidan boshlab Jahon madaniy merosi ro'yxatiga yigirma bitta mulk kiritilgan: 17 madaniy ob'ekt va to'rtta tabiiy hudud. O‘zbekiston Respublikasi bilan Yaponiya o‘rtasida diplomatik aloqalar 1992- yil 26 yanvar kuni o`rnatilgan118. Yaponiya O‘zbekiston mustaqilligini 1991 yil 28 28 dekabrda e'tirof etdi va 1992 yil 26 yanvardan boshlab mamlakatlarimiz o‘rtaisda diplomatik munosabatlar o‘rnatildi. Mustaqillik e'lon qilingandan so‘ng O‘zbekiston-Yaponiya munosabatlari sifat jihatdan yangi pog‘onaga ko‘tarildi. 1994 yilning may oyida O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Yaponiyaga uyushtirgan dastlabki rasmiy tashrifi o‘zaro ishonch va ikki mamlakat xalqlarining ma'naviy qadriyatlariga nisbatan hurmatga asoslangan do‘stona aloqalarni rivojlantirish uchun mustahkam poydevor yaratdi.Mamlakatimiz Prezidentining 2002 yil iyul oyida Yaponiyaga uyushtirgan ikkinchi tashrifi chog‘ida O‘zbekiston Respublikasi va Yaponiya o‘rtasida do‘stlik, Strategik sheriklik va hamkorlik to‘g‘risida qo‘shma bayonot imzolandi. Hujjatda tomonlarning do‘stona munosabatlar va strategik sheriklikni tenglik, o‘zaro hamjihatlik tamoyillariga muvofiq va xalqaro huquqning umume'tirof etilgan me'yorlari asosida rivojlantirishga tayyorligi o‘z ifodasini topgan. Savdo-sotiq, sarmoyalar, ta'lim va boshqa sohalardagi aloqalarni kengaytirish ustvor vazifa sifatida belgilagan. 29 XULOSA VA TAKLIFLAR Savdo siyosati – byudjet soliq siyosatining, tashqi savdo hajmlarini soliqlar, subsidiyalar, valyuta nazorati va import yoki eksportni to’g’ridan-to’g’ri cheklashlar orqali tartibga solishni o’z ichiga olgan, nisbatan mustaqil yo’nalishdir. Tashqi savdoni tartibga solishda eng ko’p qo’llaniladigan usul importga tarif belgilash bo’lib, buning natijasida ichki baholarning o’sishi kuzatiladi. Importga tariflarni joriy qilishdan iste’molchilar ko’rgan zarar ishlab chiqaruvchilar va davlat ko’rgan foydadan katta bo’ladi. Importga tariflarni joriy qilishdan ko’riladigan foyda va zararlar nisbati munozarali masaladir.Ammo import tariflari ichki ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish, to’lov balansini tartibga solish mahsadlarida keng qo’llaniladi.Ichki ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish maqsadida ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish usuli ham qo’llaniladi. Eksportga subsidiyalar valyuta tushumini ko’paytirish, ortiqcha mahsulotdan qutulish, tashqi bozorni egallash uchun qo’llaniladi. Eksport subsidiyalarini qo’llash dempingga olib kelmasligi kerak, chunki demping xalqaro savdo qoidalariga ko’ra ta’qiqlangan. Tashqi iqtisodiy faoliyatni litsenziyalash va kvotalar o’rnatish xalqaro savdoni tartibga solishning bevosita usullaridir. Xalqaro savdo siyosati vositalari va tadbirlari mamlakat iqtisodiyoti holatidan kelib chiqib echilayotgan vazifalarga muvofiq tanlanadi. Jahon banki ekspertlarining fikricha, iqtisodiy o‘sish 2021 yilda tiklanadi. Bunga jahon bozorida xom ashyo tovarlari narxlarining hamda global savdo-sotiq zanjirlarining bosqichma-bosqich tiklanishi, mamlakatlar iqtisodiyotida tovar va xizmatlarga bo‘lgan ichki talabning oshishi yordam beradi. Biroq bu prognozning amalga oshishida bir qator omillaring salbiy ta’siri yuqori darajada bo‘lib qolmoqda. Bular koronavirus infeksiyasining ikkinchi to‘lqini, moliyalashtirish va investitsiyalarda tushkunlik kayfiyatining kutilganidan ko‘ra uzoqroq davom etishi, 30 shuningdek, pul o‘tkazmalari hajmini keskin qisqarishi tufayli iqtisodiy retsessiyaning kutilmagan darajada kuchayishi kabi omillarni qamrab oladi. FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO‘YXАTI 1. Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik nashriyoti, 2020. 788 bet. 2. Glоbаl iqtisоdiy rivоjlаnish. O„quv qo„llanma. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2021. – 256 bet. 3. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi L.N.Xaliqova. Darslik. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2023. – 310 bet. 4. Iqtisodiyot nazariyasi. (Ko‘rgazma va tarqatma materiallar). –T.: “Fan va texnologiya”, 2015. – 396 bet. 5. “Iqtisodiyot nazariyasi” – O‘quv uslubiy majmua TerDU –2020 6. B.Yu. Xodiyev Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti. INTERNET SAYTLARI 1. www.siat.stat.uz 2. www.Stat.uz 3. www.soliq.uz 4. www.Lex.uz 5. www.cbu.uz 6. www.IMRS.uz 7. www.IMV.uz 8. www.bank.uz 31

O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo munosabatlari
 

MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………………4
I BOB. TASHQI SAVDO SIYOSATINING MOHIYATI VA VOSITALARI 
1.1-§. Importga ta’riflar. Importga ta’riflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari………………………………………………………………………6
1.2-§. Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash...10
1.3-§. O‘zbekiston Respublikasining bojxona shakllari, bojxona hamda soliq organlarining eksport import jarayoniga tasiri ……………………………………………………………………….12
II BOB O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHQI SAVDO SIYOSATI  
2.1-§. O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosi tahlili………………………..18
2.2-§. Tashqi savdoni rivojlantirish bo‘yicha rivojlangan mamlakatlar tajribasi………………………………………………………………………..25
XULOSA VA TAKLIFLAR……………………………………………….....39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………...39
INTERNET SAYTLARI……………………………………………………...30


 

 

Купить