O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	113.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati

Sotib olish

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………….2-5
I – BOB. O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosatining asosiy tamoyillari
hamda uning jahon xamjamiyatiga qo‘shilishi.
1.1 O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosatining asosiy tamoyillari….6-16
1.2 Mustaqil O‘zbekistoning BMTga qabul qilinishi va jahon hamjamiyatidagi
o‘ziga xos o‘rni……………………………………………………………...17-23
II – BOB. O‘zbekiston respublikasi tashqi siyosatida Markaziy Osiyo hamda
MDH davlatlari.
2.1 O‘zbekiston tashqi siyosatida Markaziy Osiyo respublikalari…………..24-34
2.2 O‘zbekiston va Rossiya munosabatlari taraqqiyotining yangi bosqichi…35-42
III. Xulosa …………………………………………………………………...43-45
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………..46-47
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida xalqimizning o‘z o‘tmishiga
qiziqishi kuchaydi. O‘zligimizni anglash, tariximizni o‘rganish davlat siyosati
darajasiga ko‘tarildi. Chunki, xalqimizning madaniy-ma'rifiy an'analari va
merosini o‘rganishda, milliy g‘oyaning shakllanishida tarix fanining ahamiyati
beqiyosdir. Prezident belgilab bergan muhim vazifalar va tarixchi olimlar oldiga
qo‘yilgan masalalar shundan iboratki, asl manbalarga tayangan holda Vatanimiz
tarixiga yangicha yondoshib, qadimgi davrdan to bizning zamonimizgacha bo‘lgan
tarixiy jarayonlarni va voqealarni o‘rganishimiz zarur. Ayniqsa mustaqillik yillari
tariximizning eng shonli davridir.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlaganlaridek “Mustaqillik yillari
o‘z o‘tmishimizni, o‘z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon
hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir” 1
. Tariximizning ana
shu o‘tgan davrini aniqrog‘i chorak asrlik mustaqil taraqqiyotimiz sarhisob qilinar
ekan, tashqi siyosat va diplomatik xizmatni shakllantirish borasida amalga
oshirilgan keng ko‘lamli ishlarni ham alohida qayd qilish lozim. Ta'kidlash joizki,
mustaqillik davrigacha respublika Tashqi ishlar vazirligi apparatida bor yo‘g‘i 10
—15 nafar xodim bo‘lib, ular nomigagina vazifasi hisoblangan ishlar, ya'ni
protokol majburiyatlari va turli tadbirlar, asosan chet ellik mehmonlarni qabul
qilish bilan shug‘ullanardi, xolos. O‘sha davrda tashqi ishlar vaziri lavozimida
ishlagan bir amaldor ayni paytda kommunal sohasini ham boshqarganining o‘ziyoq
bu masalaga qanday yuzaki qaralganini ko‘rsatib turibdi.
Istiqlolning birinchi kunlaridan boshlab o‘ta muhim tashqi siyosiy
masalani hal qilishga, davlatlararo siyosiy va iqtisodiy munosabatlar sohasida eng
maqbul yo‘llarni topishga to‘g‘ri keldi. G‘oyat qisqa fursatda bu sohada Tashqi
ishlar vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar qo‘mitasi, keyinchalik esa, Tashqi
iqtisodiy aloqalar vazirligi va boshqa qator davlat boshqaruv organlari tuzildi,
diplomatik kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi yaratildi.
1
Каримов И.А. Ҳозирги босқичда демократик ислоҳатларни мувофиқлаштиришнинг муҳим вазифалари. –
Т.: Ўзбекистон, 1996. – B. 3.
2

Mamlakatimizning qulay geosiyosiy o‘rni, uning birinchi navbatda o‘z milliy
manfaatlarini inobatga olgan holda olib borayotgan, har tomonlama chuqur
o‘ylangan, mustaqil va izchil tashqi siyosati davlatimizning jahon hamjamiyati
tomonidan e'tirof etilishi, xalqaro maydonda obro‘-e'tiborining ortib borishini
ta'minladi. “Mustaqillik va suverenitet jahon hamjamiyatiga kirib borishimizga,
barcha davlatlar bilan teng huquqli va o‘zaro manfaatli munosabatlar
o‘rnatishimizga imkoniyat yaratdi”. “O‘zbekiston Respublikasining davlat
mustaqilligi asoslari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 13-
moddasida e'tirof etilishicha, “O‘zbekiston Respublikasi chet davlatlar bilan
diplomatik, konsullik, savdo aloqalari va boshqa aloqalarni o‘rnatadi, ular bilan
muxtor vakillarni ayirboshlaydi, xalqaro shartnomalar tuzadi, xalqaro
tashkilotlarning a'zosi bo‘lishi mumkin”. Mazkur me'yor O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida ham yanada rivojlantirilib, Konstitutsiyaning 17-moddasi 2-
qismida respublika davlatning, xalqning oliy manfaatlari, faravonligi va
xavfsizligini ta'minlash maqsadida ittifoqlar tuzish, hamdo‘stliklarga va boshqa
davlatlararo tuzilmalarga kirish va ulardan ajralib chiqish mumkinligi nazarda
tutiladi. Mustaqillikka qadar yurtimizda birorta ham xorijiy
davlat elchixonasi yo‘q edi. Hozirgi vaqtda chet ellarda mamlakatimizning 48 ta
diplomatik vakolatxonasi bor. O‘zbekistonda esa 86 ta elchixona va savdo
vakolatxonasi akkreditatsiya qilingan. Hozirgi kunda O‘zbekiston Birlashgan
Millatlar Tashkiloti, Islom Konferensiyasi tashkiloti, yevropada xavfsizlik va
hamkorlik tashkiloti, yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati, Shanxay hamkorlik
tashkiloti, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va
qator ixtisoslashgan xalqaro tuzilmalar ishida faol ishtirok etib, mintaqaviy
xavfsizlikni ta'minlash, Markaziy Osiyoda yadro qurolidan holi hudud barpo etish,
narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi bilan bog‘liq, shuningdek, xalqaro
hamjamiyat oldida turgan boshqa dolzarb muammolarni hal etish ishiga salmoqli
hissa qo‘shmoqda. Mavzuning o’rganilganlik darajasi
O‘zbekiston Respublikasining jahon davlatlari va xalqaro tashkilotlar bilan siyosiy,
iqtisodiy va madaniy aloqalari va bu hamkorlik istiqbollari, shu bilan birgalikda
3

O‘zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo davlatlari bilan ilmiytexnikaviy va
boshqa sohalardagi hamkorligi xususidagi mavzular A.Qosimov, I.Vaskin,
R.Farmonov, K.Jo‘raev, A.Mo‘minov, X.G‘ulomov, A.Xolliev, Y.G‘afforov,
A.Tatiboev, A.Qirg‘izboev, S.Safoev, Ch.Ko‘charov, E.Nuriddinov, A.Saidov,
Q.Usmonov, M.Lafasov, M.Raximov kabi olimlarning asarlarida yoritib berilgan 2
.
Biroq ushbu tadqiqotlarda k о ‘proq Respublikamiz xukumatining xorij davlatlari
bilan olib borayotgan о ‘zaro xamkorlik aloqalari umumiy xolda yoritib о ‘tilgani
bois Markazi Osiyo davlatlari bilan olib borilgan aloqalar tarixi keng atroflicha
yoritilmaydi. Mavzuning maqsad va vazifasi
O‘zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar, xalqaro va regional tashkilotlar
jumladan Markaziy Osiyo davlatlari bilan mintaqada barqarorlikni ta'minlash
hamda barqaror rivojlanish masalalarida olib borayotgan о ‘zaro hamkorlikni tadqiq
etish. Vazifalari - O‘zbekiston Respublikasining
jahon xamjamiyatiga qo‘shilishi jarayonlarini tarixiy nuqtai nazardan o‘rganish va
tahlil qilish; - Mustaqil O‘zbekistoning
BMTga qabul qilinishi va jahon hamjamiyatidagi o‘ziga xos o‘rnini o‘rganish;
- O‘zbekistonning
Markaziy Osiyo davlatlari,MDX davlatlari bilan bugunda olib borayotgan
xamkorlik munosabatlari taraqqiyotining yangi bosqichini qiyosiy tahlil qilish;
-
O‘zbekiston Respublikasining Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan aloqalari va
tutgan o‘rni o‘rganishdir.
2
Касымов А ., Васкын И . Основные направления внешней политики Республики Узбекистан .- Т .:
Ўзбекистон , 1994.-112 с .; Р . Фармонов . Ўзбекистон Республикаси сиёсий тизимининг шаклланиши ва Ғарб
тажрибаси .- Т .: ТДПУ , 2004. – 292 б .; Р . Фармонов , К . Жўраев . Халқаро муносабатлар тарихи . – Т .: ЖИДУ ,
2011. – 200 б .; Мўминов А . Ўзбекистон ва ЮНЕСКОнинг халқаро - ҳуқуқий муносабатлари . – Т ., 2003.- 210
б .; Гуломов Х ., Холлиев А . Международные связи Республики Узбекистан с Великобританией и США .- Т .,
2002.-118 с .; Гуломов Х ., Татибоев А . Центральная Азия и мировая история .- Т ., 2004- 22 с .; Ғаффоров Я .,
Холлиев А . Ўзбекистон ва жаҳон ҳмжамияти .- Т .: 2003.-156 б .; Қирғизбоев А . Ўзбекистон Республикасининг
Осиё мамлакатлари билан халқаро ҳамкорлиги .- Т .: Фан , 2004.-280 б .; Сафоев С . Марказий Осиё
геополитикаси .- Т .: 2005; Кўчаров Ч . Ш . Марказий Осиёнинг минтақавий интеграцион жараёни муаммолари .-
Т.: Фан, 2005.- 153 с.; Нуриддинов Э.З. Международное сотрудничество Республики Узбекистан со
странами Европы.-Т.: Чулпон, 2002.-216 с.; Саидов А.Х. Межпарламентские организации мира.-М.:
Международные отношения, 2004.-351 с.; Усмонов Қ. Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига
интеграциялашуви.-Т.: Молия. 2003.; Лафасов М. Ўзбекистон Республикасининг халқаро алоқалари.-Т,.
1995; Рахимов М.А. Международное сотрудничество Узбекистана в контексте обспечения стабильности и
устойчивого развития в Центральной Азии.-Т., 2011.-234 с.
4

Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

I – BOB. O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosatining asosiy tamoyillari
hamda uning jahon xamjamiyatiga qo‘shilishi.
1.1 O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosatining asosiy tamoyillari
Xalqimiz mustaqillik deb atalmish ezgu va muqaddas orzuning ruyobga
chiqishi uchun asrlar mobaynida intilib, kurashib keldi. 1991 yil 31 avgustdan
boshlab xalqimiz taqdirida keskin burilish yasagan, butunlay yangi taraqqiyot
davrini boshlab bergan istiqlol davri tarixi boshlandi. 130 yillik Rossiya
mustamlakasiga mahkum etilgan davrning ilgarigi zamonlardan farqi shuki, shu
vaqtda ayniqsa, sho`rolar hukmronligi yillarida xalqimiz tashqi dunyodan butunlay
uzib qoyildi. Garchi katta mamlakatning asosiy qonuni hisoblangan «SSSR
Konstitusiyasi» da O`zbekiston boshqa o`n to`rtta «qardosh va jondosh» milliy
respublikalar singari «teng huquqli», «mustaqil», «suveren» davlat sifatida ta`rifu-
tavsif etilsa-da, amalda ko`zga ko`rinmas, ming va million xil ustalik bilan
«to`qilgan», to`rlar bilan qo`l-oyog`i bandi etilib qoyilgan edi 3
. Mustabid sovet
tuzumi davrida O`zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalarni asosan sosialistik
mamlakatlar bilan, sobiq markazning yo`l-yo`riqlari bilan amalga oshirar,
respublikaning o`zi tashqi bozorga mustaqil ravishda chiqish huquqiga ega emas
edi. Respublikaga olib kelinadigan mahsulotlar, respublikadan chiqariladigan
mahsulot hajmiga nisbatan ancha ortiq edi. 1990 yil respublikaga 14661,8 mln.
so`mlik mahsulot olib kelingan bo`lsa, chetga chiqarilgan mahsulot hajmi 9351,5
mln. so`mga teng bo`lgan. XXI asr bo`sag`asida O`zbekiston davlat mustaqilligini
qo`lga kiritib jahon hamjamiyatga kirish, integrasiyalashish tomon uz tutdi. Jahon
amaliyotidan ma`lumki, har bir mustaqil davlat, ayniqsa mustaqil taraqqiyot
yo`liga kirgan mamlakatlar, hech qachon o`z qobig`iga o`ralib rivojlanmagan.
Aksincha, mustaqil rivojlanish yo`lini tanlashi bilanoq jahon hamjamiyatga
qo`shilish orqali o`z taqdirini belgilagan 4
. O`zbekistonning jahon hamjamiyatga
qo`shilish davri g`oyat bir murakkab va qaltis davrga to`g`ri keldi. Sobiq ittifoq
tarqalib ketgach dunyo asosan ikki qutbli (SSSR va AQSh) bo`lgan bo`lsa, endi
3
Farmonov R. O‘zbekiston Respublikasi siyosiy tizimining shakllanishi va G‘arb tajribasi.-T.: TDPU, 2004. -B.14.
4
Usmonov Q. va boshqalar. O`zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida.-Toshkent: O`qituvchi, 1996.-B.92.
6

ko`p qutbli bo`lib qolgan edi. XX asr o`z g`avg`olari, to`palonlarini, qirg`inlarini
biz yashayotgan XXI asrga meros qilib qoldirib xayr ma`zur qilayotgan bir davrga
to`g`ri keldi. O`zbekiston geosiyosiy jihatdan qulaylik tug`diruvchi imkoniyatlar
bilan birga, bu borada kiyinchiliklar tug`diruvchi bir qancha omillar ham mavjud
edi. Garchi, tashqi siyosat sohasidagi an`analarimizning ildizlari uzoq moziyga
borib taqalsada, mustamlaka davridagi yo`qotishlar natijasida, dastlabki paytlarda
respublikamiz tashqi siyosat uritish tajribasiga ham, jahon diplomatiyasini
biladigan kadrlarga ham ega emas edi.
Tashqi siyosiy diplomatik, iqtisodiy va madaniy
aloqalarni o`zi mustaqil boshlashga to`g`ri kelsada, respublika rahbariyati bu
boradagi muammolarni echishga dadil kirishdi, uqorida ta`kidlab o`tilgan
kiyinchiliklarni engib o`tib, qisqa davr mobaynida o`z o`rni va mavqeiga ega
bo`ldi. Prezident I.Karimov o`zining «O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot
yo`li» va boshqa asarlarida mustaqil tashqi siyosat uritish qoidalarini nazariy va
amaliy jihatdan asoslab berdi. 1991 yil 31 avgustda Oliy Kengash VI sessiyasida
qabul qilingan «Mustaqillik haqidagi Bayonot»da O`zbekistonning tashqi
siyosatdagi yo`li aniq qilib belgilangan edi. Jumladan, unda: «Xalqaro
hamjamiyatning to`la huquqli a`zosi bo`lgan O`zbekiston Respublikasi Xalqaro
munosabatlarda mustaqil davlat, xalqaro huquq sub`ekti sifatida qatnashadi, uning
maqsadlari mustahkam tinchlik, qurolsizlanish, o`z hududini qurol-yarog`lardan
xoli qilish, yadroviy qurolni va boshqa ommaviy qirg`in qurollarini yo`qotish,
suveren davlatlar o`rtasidagi nizo va ziddiyatlarni hal etishda kuch ishlatish va
tazyiqqa yo`l qo`ymaslikdan iborat». Tashqi aloqalarni
ta`minlaydigan vazirliklar va muassasalar tashkil etildi: Tashqi ishlar vazirligi,
Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi, Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki. 1992
yilda Toshkentda «Jahon iqtisodi va diplomatiya universiteti» ochildi. I.Karimov
o`zining asarlari, ma`ruza va nutqlarida mamlakatimiz tashqi siyosiy va tashqi
iqtisodiy aloqalarining asosiy tamoyillarini nazariy amaliy jihatdan puxta asoslab
berdi. Tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy yo`lni belgilashda jahon tajribasidan
foydalanildi, mamlakatimiz, xalqimiz xususiyatlari va manfaatlari hisobga olindi.
7

Tashqi siyosatga tinchlik, barqarorlik, hamkorlik yo`li asos qilib olindi.
O`zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy qoidalari quyidagilardan
iborat:
 Mafkuraviy qarashlardan qat`iy nazar hamkorlik uchun ochiqlik,
umuminsoniy qadriyatlarga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik;
 Davlatlarning suveren tengligi va chegaralar dahlsizligini hurmat qilish;
 boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik;
 Nizolarni tinch yo`l bilan hal etish;
 Kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik;
 Inson huquqlari va erkinliklarini hurmatlash;
 Ichki milliy qonunlar va huquqiy normalardan xalqaro huquqning umum
e`tirof etilgan qoidalari va normalarining ustivorligi;
 Davlatning, xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini
ta`minlash maqsadida ittifoqlar tuzish, hamdo`stliklarga kirish va ulardan ajralib
chiqish;
 Tajavuzkor harbiy bloklar va uushmalarga kirmaslik;
 Davlatlararo aloqalarda teng huquqlilik va o`zaro manfaatdorlik, davlat
milliy manfaatlarining ustunligi;
 Tashqi aloqalarni ham ikki tomonlama, ham ko`p tomonlama kelishuvlar
asosida rivojlantirish, bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan
uzoqlashmaslik. Mamlakatimizning jahon xalqlari tinchligi va xavfsizligiga mos
bo`lib to`tgan tinchliksevar tashqi siyosati, uni jahonda mustaqil davlat sifatida
tezda tan olinishini ta`minladi. O`zbekistonni dunyodagi 180 dan ortiq barcha
nufuzli davlatlar tan oldi, ularning 120 tasi bilan diplomatik siyosiy, iqtisodiy,
ilmiy- texnikaviy va madaniy aloqalar o`rnatildi. Toshkentda 40 ga yaqin
mamlakatning elchixonasi ochildi. O`zbekistonda 88 ta xorijiy vakolatxona, 24 ta
hukumatlararo va 13 ta hukumatga qarashli bo`lmagan tashkilotlar faoliyat
ko`rsatmoqda 5
. Jahonning 20 dan ortiq mamlakatida O`zbekistonning
elchixonalari, 9 ta mamlakatda konsulxonalari faoliyat ko`rsatmoqda. Mustaqil
5
Bekmurodov A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson. – T.: G‘afur G‘ulom, 2010. -B.21.
8

davlat xalqaro tashkilotlarda qanchalik keng qatnashsa, u xalqaro hamjamiyatga
shu darajada keng kirib boradi, jahonda tinchlik, osoyishtalik, o`zaro hamkorlik
uchun kurashda tegishli darajada faol qatnasha oladi, imkoniyat taraqqiyotiga
qo`shayotgan o`z ulushini yanada oshirib boradi, jahonning ilg`or davlatlari bilan
tobora yaqinlashdi, ularning fan-texnika va texnologiya sohasidagi yangiliklarini
saraliroq qabul kilib oladi. Shu nuqtai-nazardan mustaqil O`zbekistonning xalqaro
tashkilotlar bilan aloqalarini yil sayin kengaytirishi juda katta ahamiyatga egadir.
Xalqaro tashkilotlarda faol qatnashish -mustaqil O`zbekistonni jahon miqyosida
tanitishning, uning xalqaro mavqeining oshirishning muhim va samarali yo`lidir.
Hozirgi kunda jahonda 350 dan ortiq hukumatlararo tashkilotlar mavjud.
O`zbekiston, o`z mustaqilligini e`lon qilgandan so`ng, 50 dan ortiq
jahonning eng nufuzli tashkilotlariga a`zo bo`ldi. Bu - BMT, UNESKO, Ovrupada
Xavfsizlik va Hamkorlik tashkiloti, Xalqaro valuta jamg`armasi, Xalqaro moliya
korporasiyasi, Xalqaro mehnat tashkiloti, jahon sog`liqni saqlash tashkiloti va
boshqa xalqaromintaqaviy tashkilotlar hamda assotsasiyalardir. 1992 yil 29
yanvarda BMT xavfsizlik kengashi o`zining 737 -qarorini ovozga qo`ymasdan
qabul qildi va Bosh Assambleyaga O`zbekiston Respublikasini BMT ga qabul
qilishni tavsiya etdi. 1992 yil 2 martda BMT Bosh Assambleyasining 46-
sessiyasida O`zbekiston ovozga quyilmasdan, yakdillik bilan ma`qullash asosida
BMT ga qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasi o`z tarixida birinchi bor Xalqaro
Ùamjamiyatning teng huquqli sub`ekti sifatida BMT a`zoligiga qabul qilindi. Bu
tarixiy voqea O`zbekistonning mustaqil davlat sifatida xalqaro hamjamiyatdan
munosib o`rin olishda katta ahamiyatga ega bo`ldi.
Mamalakatimiz birinchi Prezidenti I.Karimovning BMT Bosh
Assambleyasining 1993 yilda bo`lgan 48-sessiyasida ishtirok etishi va unda qilgan
ma`ruzasi O`zbekistonni jahonga ko`hna va navqiron davlat sifatida tanitdi.
O`zbekiston BMT minbaridan Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni
mustahkamlash, qo`shni Afg`onistonda birodarkushlik urushini to`xtatish,
Markaziy Osiyoni yadro qurolidan ozod zonaga aylantirish, narkobiznesga qarshi
kurashda barcha davlatlar xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish, Markaziy Osiyoda
9

ekologik vaziyatni sog`lomlashtirish maqsadlarida, ya`ni umummanfaat yo`lida
foydalanmoqda. 1993 yil fevralida Toshkentda BMT ning vakolatxonasi ta`sis
etildi va u ish boshladi. O`zbekiston Respublikasi va BMT rahbarlarining sa`yi-
harakatlari natijasida respublikamizdagi BMT vakolatxonasi BMT ning Taraqqiyot
dasturi, Qochoqlar ishi bo`yicha olib qo`mita komissari, Jahon sog`liqni saqlash
tashkiloti, Aholi joylashish jamg`armasi, narkotik moddalarni nazorat qilish
dasturi, Sanoat taraqqiyoti dasturi, «Bolalar jamg`armasi» singari ixtisoslashgan
muassasalarni o`z tarkibiga birlashtirishga muvofiq bo`ldi. Xususan, uning
boshlig`i (sobiq) Xolid Malikning faol ishtirokida O`zbekistonda ko`plab xalqaro
tadbirlar o`tkazildi. O`zbekistonning jahon hamjamiyat bilan
integrallashuvida BMT doirasidagi ixtisoslashgan tashkilotlar bilan hamkorlik
muhim ahamiyatga ega. 1993 yil 29 oktabrda BMT ta`lim, fan va madaniyat
bo`yicha qo`mitasi (UNESKO) ning Parijdagi qarorgohida O`zbekiston UNESKO
a`zoligiga qabul qilindi. O`zbekiston BMT doirasidagi ixtisoslashgan muassasalar
-jahon sog`liqni saqlash tashkiloti, xalqaro mehnat tashkiloti, jahon intelektual
mulk tashkiloti, BMT ning bolalar fondi, xalqaro pochta ittifoqi, Xalqaro
Olimpiada qo`mitasi va ko`plab boshqa tashkilotlarning a`zosi bo`ldi. O`zbekiston
BMT ning 50 yilligiga bag`ishlangan tantanalarda faol qatnashdi. Mamlakatimiz
birinchi Prezidenti I.A.Karimov BMT Bosh Assambleyasining 1995 yil sentabr-
noyabr oylarida bo`lib o`tgan 50-yubiley sessiyasida qatnashib bu nufuzli tashkilot
faoliyatini yaxshilashga doir o`z takliflarini bayon qildi.
Birinchi Prezident I.Karimov bu ulkan minbardan
turib, davlat arboblari va siyosatdonlar diqqatini quyidagi masalalarga qaratdi :
Birinchidan-milliy xavfsizlik masalasini hozirgi zamon talab va ehtiyojlari
nazaridan qaytadan ko`rib chiqish: Ikkinchi masala BMT Bosh kotibi vakolatlarini
kengaytirish, uning jahon mamlakatlari taraqqiyotiga qo`shadigan hissasidan kelib
chiqib, o`z maqomini kuchaytirish masalasidir: Uchinchi masala qator
mamlakatlararo va mintaqalararo faoliyat ko`rsatayotgan xalqaro tashkilotlar
maqomini bir oz o`zgartirib, uni BMT doirasiga kiritish zarur. Prezident I.Karimov
xalqaro tashkilotlar yagona tizimini vujudga keltirish XXI asr taqdirini
10

belgilaydigan muhim omil ekanligini ko`rsatib berdi. O`zbekiston 1992 yil fevral
oyida dunyoda tinchlikni mustahkamlash, inson huquqlarini himoya qilish
bo`yicha katta tadbirlar amalga oshirayotgan nufuzli xalqaro tashkilot -Evropada
xavfsizlik va hamkorlik tashkilotiga a`zo bo`lib kirdi. I.Karimovning
1992 yil 9-10 iulda bo`lgan Evropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining
majlisida ishtirok etib, unda nutq so`zlashi va Kengashning 10 iulda bo`lgan
majlisiga raislik qilishi O`zbekistonning jahon hamjamiyatda munosib o`rin
egallayotganligining dalilidir 6
. 1995 yil iulda Toshkentda E.X.H.Tning aloqalar
bo`yicha mintaqaviy burosi ochildi va faoliyat ko`rsatmoqda. YEXHTning 1996
yil dekabrda Lissabonda bo`lgan samitida I.Karimov mojarolar uz bergan
hududlarga yashirincha qurol-yarog` etkazib berishni to`xtatish, 1999 yil 12-12
noyabr kunlari Stambulda bo`lgan sammitida terrorizmga qarshi kurash xalqaro
markazini tashkil etish to`g`risida muhim takliflarni ilgari surdi va ular sammit
ishtirokchilari tomonidan ma`qullandi. O`zbekiston ko`pgina mintaqaviy
tashkilotlar, chunonchi Evropa ittifoqi, NATO, EKO, Islom konferensiyasi
tashkiloti, qo`shilmaslik harakati va boshqalar bilan samarali hamkorlik qilmoqda.
1996 iul oyida Florensiya shahrida Evropa ittifoqi bilan O`zbekiston o`rtasida
sherikchilik va hamkorlik to`g`risida Bitim imzolandi. Bu hujjat O`zbekiston,
Evropa ittifoqi va unga a`zo bo`lgan mamlakatlar o`rtasidagi o`zaro
munosabatlarning huquqiy negizi bo`lib, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy,
madaniy aloqalar uchun keng imkoniyatlar ochdi 7
.
O`zbekiston bilan Shimoliy Atlantika
shartnomasi tashkilotlari -NATO o`rtasida o`zaro tushunish va hamkorlik mavjud.
1995 yil iul oyida O`zbekiston NATO ning «Tinchlik yo`lida hamkorlik» dasturi
tomonidan 1995 yilda AQShda, 1997 yilda Qozog`iston va O`zbekistonda
o`tkazilgan harbiy mashqlarida O`zbekiston harbiy qismilarining ishtiroki zobit va
askarlarning harbiy texnik tayyorgarligini yanada ko`tarishga xizmat qildi.
6
Jo‘raev T. Milliy davlatchilik: xavfsizlik va barqarorlik. - T: 2001. -B.26.
7
O‘zbekiston jamiyatni demokratlashtirish va yangilash mamlakatni modernizatsiya va isloh qilish yo‘lida.- T.:
Akademiya, 2005. -B.41.
11

O`zbekiston tarixan qisqa bir davrda xalqaro va mintaqaviy muammolarni hal
qilishda, umumiy va mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlashda faol
qatnashayotgan nufuzli davlat darajasiga ko`tarildi. Mustaqil davlatlar hamdo`stligi
(MDH) - bir butun davlat, federasiya yoki mamlakat emas, harbiy blok ham emas,
davlatlar hamdo`stligining yangicha shakli. Unga kiruvchi har bir davlat xalqaro
huquqning mustaqil va teng huquqli sub`ektidir.
MDH 1991 yil 8 dekabrda Minsk
shahrida, SSSR ning barham topishi munosabati bilan shakllandi. O`sha kuni
Belovejskoe - Pushcheda Rossiya, Ukraina, Belorussiya rahbarlari -B.Elsin, L.
Kravchuk S. Shushkevichlar MDH ni tuzish to`g`risida shartnoma imzoladilar.
1991 yil 13 dekabrda Ashgabadda O`zbekiston, Qozog`iston, Qirg`iziston,
Tojikiston va Turkmaniston Prezidentlari uchrashib MDHga, uni ta`sis etuvchilar
maqomida kirishga tayyor ekanliklarini bildirib, Bayonot e`lon qildilar. 1991 yil 21
dekabrda Almatida 11 davlat-Rossiya, Ukraina, Belorus, Qozog`iston,
O`zbekiston, Qirg`iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Armaniston,
Moldaviya boshliqlarining kengashi bo`ldi. O`sha kuni ular Belovejskoe-Pushche
shartnomasi uzasidan protokol imzolab, «Teng huquqli va ahdlashayotgan oliy
tomonlar» maqomida MDH muassisi bo`ldilar. MDH ning tashkil topishi XX
asrning muhim voqealaridan biri sifatida tarixga kirdi. 1991-2000 yillarda MDH
davlatlari boshliqlarining 30ga yaqin kengashlari bo`lib o`tdi. Ularda umumiy
manfaatlarga doir 1400 ga yaqin shartnoma, bitim va boshqa hujjatlar imzolandi.
Ularning barchasi uzoq yillar bir davlat bo`lib kelgan mamlakatlararo iqtisodiy,
madaniy, harbiy va boshqa aloqalarni yangi sharoitlardamustaqil davlatlaro
munosabatlar tarzida davom ettirishga qaratildi. Istiqlol
yillarida O`zbekiston o`zining qat`iy mustaqil taraqqiyot yo`lidan borish, puxta
ishlab chiqilgan tashqi siyosat tamoyillariga to`liq amal qilish bilan MDH da
o`zining munosib va qat`iy nuqtai nazariga ega bo`ldi. Buni quyidagilarda ko`rish
mumkin:
1. O`zbekiston avval boshdan MDH tarafdori bo`lib chiqdi. Chunki, sobiq
Ittifoq davridagi respublikalararo an`anaviy munosabatlar yangi vaziyatga mos
12

ravishda davom ettirilishi kerak edi.
2. Bunday do`stlik mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarni yanada
mustahkamlab, bu davlatlarning siyosiy mustaqilligiga dahl qilmasligi lozim.
O`tish davri qiyinchiliklarini MDH davlatlarining barchasi o`z boshidan kechirdi.
Bu esa iqtisodiy bo`hronlarni bartaraf etish, bozor munosabatlarini shakllantirish
jarayonida yillar mobaynida bir-biriga o`zaro chambarchas bog`liq ishlab chiqarish
va xo`jalik munosabatlarini yanada yaxshilash zarur edi. Bu kabi masalalarni hal
etishga xizmat qiluvchi ko`plab me`yoriy hujjatlarni ishlab chiqish va joriy etishda
O`zbekiston alohida o`ringa ega bo`ldi. O`zbekiston MDH ga a`zo davlatlar bilan
o`zaro ikki taraf uchun ham foydali hamkorlik qilishga hamisha tayyor va o`z
tashqi siyosatida shunga intilib kelayapti. MDH ga a`zo ko`p mamlakatlar bilan
ana shunday hamkorlikda ish olib borilmoqda. 1991-2001 yillarda Rossiya,
Ukraina, Belorus, Moldava, Gruziya, Ozarbayjon, Litva, Latviya va Markaziy
Osiyo respublikalari bilan diplomatik, iqtisodiy, madaniy, ilmiy-texnikaviy
aloqalar o`rnatildi va u rivojlanib bormoqda.
Xususan, O`zbekiston va Rossiya o`rtasida o`zaro manfaatli
hamkorlik aloqalari rivojlanib bormoqda. Rossiya Federasiyasi Prezidenti
V.V.Putinning 2000 yil 18-19 may kunlari O`zbekiston Respublikasiga davlat
tashrifi, savdo iqtisodiy va harbiy hamkorlik qilish to`g`risida imzolangan bitimlar
ikki davlat o`rtasidagi aloqalarning yangi bosqichga ko`tarilishiga xizmat
qilmoqda. 2000 yil 20 iun kuni Moskvada bo`lib o`tgan MDH mamlakatlari davlat
rahbarlari Kengashi samarali bo`ldi. Sammitda 2000 yilgacha bo`lgan muddatda
do`stlikni rivojlantirish borasidagi ishlar dasturi muhokama qilindi 8
. Qabul
qilingan mazkur hujjat MDH doirasida erkin savdo zonasi barpo etish borasidagi
to`lovlar va soliqlar tartibini muvofiqlashtirishga kelishib olindi. Sammitda MDH
ning terrorchilikka qarshi kurash markazini tashkil etish, shuningdek MDH
davlatlarining 2003 yilgacha xalqaro terrorchilik va ekstremizmga qarshi kurash
borasidagi dasturi to`g`risidagi masalalar muhokama qilindi va tegishli qarorlar
qabul qilindi. O`zbekiston birinchi Prezidenti I.Karimovning
8
Usmonov Q. va boshqalar. O`zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida.-Toshkent: O`qituvchi, 1996. -B.104.
13

Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining 1999 yil noyabrdagi Istambul
sammitida ilgari surgan terrorchilikka qarshi davlatlararo miqyosdagi kurashni
muvofiqlashtiruvchi markaz tuzish g`oyasi amalga oshdi. Moskva sammiti MDH
mamlakatlari o`rtasidagi ma`lum darajada yakdillik paydo bo`lganligidan guvohlik
beradi. Ma`lumki, dekabr oyida MDH tashkil topganiga 10 yil to`ldi. Shu
munosabat bilan 2001 yil 30 noyabr yakuniy ubiley sammiti bo`lib o`tdi.
Prezidentlar o`tgan davr mobaynida qilingan ishlarni sarhisob qildilar. MDH ning
bugungi ahvoli va kelajagi xususida fikr almashdilar. Mamlakatimiz rahbari
I.Karimov hamdo`stlik faoliyatida birgalikda o`zaro foydali hamkorlikni
rivojlantirish, iqtisodiy integrasiya masalalariga e`tiborni yanada kuchaytirmoq
kerakligini har xil harbiy -siyosiy mavzularga chalg`imay, o`zaro manfaatli
munosabatlarni ravnaq toptirishga intilishi maqsadga muvofiqligini ta`kidladi.
Zotan, MDH ni tuzishdan maqsad ham mavjud iqtisodiy rishtalarni saqlab kolish
va rivojlantirishdan iborat edi. MDH
xususidagi qisqacha fikrlarga yakun yasab shuni aytish mumkinki, u o`zining qisqa
bosib o`tgan faoliyat yo`lida, zolvorli qadamlar tashlayotganligini hamda iqtisodiy
integrasiya va mintaqaviy mojarolarni echishga qodir tuzilma ekanligini ko`rsatdi.
Shak-shubhasiz o`tgan yillardagi MDH faoliyatida O`zbekiston o`z o`rni va
alohida mavqega ega ekanligini isbot etdi. 4. Har
bir davlatning obro`si va qudrati uning qancha va qaysi davlatlar bilan olib
borayotgan tashqi aloqalariga ham bevosita bog`liqdir. O`zbekiston bugungi kunda
dunyoning barcha mintaqalarida ishonchli hamkor sifatida o`z mavqeini to`la
nomoyon eta oldi. O`zbekiston vaMarkaziy Osiyo davlatlari: O`zbekiston tashqi
siyosatining asosiy yunalishlaridan biri Markaziy Osiyodagi mustaqil davlatlar -
Qozog`iston, Qirg`iziston, Tojikiston va Turkmaniston bilan hamkorlik, do`stlik
rishtalarini mustahkamlashga qaratilgan. Markaziy Osiyodagi bu beshta davlatning
qadimiy tarixi, madaniyati, tili va dilining birligi, tomirlarining tutashib ketganligi
shuni taqozo etadi.
O`zbekiston rahbariyati bu hududdagi davlatlar, xalqlar manfaatlariga mos
tushadigan teng huquqli hamkorlik ko`lamini tobora kengaytirib, mustahkamlab
14

bormoqda. Tojikiston fojeasini bartaraf etishda O`zbekistonning siyosiy va
iqtisodiy ko`magi, qardosh besh mamlakatning O`rta er dengizi, Hind okeani,
Tinch okeani bilan bog`lovchi temir yo`llar qurilishida hamda orolni qutqarish
harakatida O`zbekistonning faol ishtiroki buning yorqin misolidir. Markaziy Osiyo
davlatlarining 1990 yil iundagi Almata uchrashuvida o`zaro do`stlik va
hamkorlikning muhimligi ko`rsatildi. Bu uchrashuv, iqtisodiy inqirozdan chiqish
uchun besh davlat o`z iqtisodiy resurslarini birlashtirishi zaruriyatini ko`rsatdi. Bu
davlat rahbarlari har yili uchrashish to`g`risida kelishib oldilar. Bu an`ana davom
etib, har yili 2-3 marotaba Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari kengashlari bo`lib
o`tmoqda. 1994 yil 30 aprelda Qirg`izistonning Cho`lponota shahrida O`zbekiston,
Qozog`iston va Qirg`iziston o`rtasida tovarlar, xizmatlar, sarmoyalar va ishchi
kuchlarining erkin o`tib turishini nazarda tutuvchi hamda o`zaro kelishilgan kredit
hisob-kitob, budjet, soliq, narx, boj va valuta siyosatini ta`minlovchi yagona
iqtisodiy makonni tashkil etish to`g`risidagi shartnomaning imzolanishi bu
mamlakatlar o`rtasidagi hamkorlikni yangi pog`onaga ko`tardi.
1994 yil iul oyi boshida Qozog`iston, O`zbekiston va Qirg`iziston
Prezidentlarining uchrashuvida o`zaro integrasiyani kuchaytirish bo`yicha bitimlar
imzolandi. Tomonlar Davlataro Kengash hamda uning doimiy ijroiya organini,
shuningdek, Bosh vazirlar Kengashi, Tashqi Ishlar vazirligi, Mudofaa vazirligining
Kegashini ta`sis etdilar. Ayniqsa, 1996 yil 12 yanvarda Ko`kchatovda, 1997 yil 9-
10 yanvarda Bishkekda, 1997 yil 12 yanvarda Oqmoloda bo`lib o`tgan
O`zbekiston, Qirg`iziston Prezidentlarining, 1998 yil Ashgabodda Turkmaniston,
O`zbekiston, Qirg`iziston va Qozog`iston Prezidentlarining nihoyat, 1998 yil 26
martda Toshkentda O`zbekiston, Qozog`iston, Qirg`iziston, Tojikiston
Prezidentlarining o`zaro uchrashuvlari hamda 2000 yil 14 iun kuni Dushanbeda
Markaziy iqtisodiy hamjamiyat davlatlararo kengashining navbatdagi majlisi va
boshqalar Markaziy Osiyo respublikalari hayotida katta ahamiyatga ega bo`ldi.
Yaqin Sharq va O`rta Sharq mamlakatlari bilan aloqalar:
1991-1999 yillar davomida O`zbekiston Prezidenti I.Karimov boshliq davlat
delegasiyasining Turkiya, Eron, Pokiston, Hindistonga va mazkur davlatlarning
15

davlat va hukumat boshliqlarining O`zbekistonga rasmiy safari paytida imzolagan
hujjatlari davlatlaro munosabatlarni yanada rivojlantirishga xizmat qilmoqda. 1992
yil 6 fevralda O`zbekiston, Pokiston, Eron va Turkiya tomonidan tuzilgan iqtisodiy
hamkorlik tashkilotiga (EKO) a`zo bo`lib kirdi. 1992 yil 10 mayda Ashgabadda
O`zbekiston, Qozog`iston, Turkmaniston, Eron, Turkiya, Pokiston davlat va
hukumat rahbarlari Trans - Osiyo temir yo`lini vujudga keltirish maqsadida Tajan-
Saraxs-Mashhad temir yo`lini qurish haqida bitimni, bojxona xizmatini tashkil
etish haqidagi hujjatlarni imzoladilar. Uzunligi 295 km bo`lgan mazkur temir yo`l
1996 yil tugallandi va ishga tushirildi. Bu yo`l orqali O`zbekiston Fors
ko`rfazigacha, undan so`ng dunyoning istalgan burchagiga chiqishi mumkin.
O`zbekistonning Sharq va Tinch okean havzasi mamlakatlari
bilan munosabatlari. Prezidentimizning 1992 yildagi rasmiy safari natijasida -
Xitoy, Janubiy Koreya, Yaponiya, Malayziya, Indoneziya bilan diplomatik,
iqtisodiy va madaniy aloqalar yo`lga quyildi. Ana shu aloqalar chog`ida Xitoy
tomoni bilan 20 dan ortiq shartnomalar imzolandi. Bugungi kunda O`zbekistonda
80 ga yaqin O`zbekiston -Xitoy qo`shma korxonalari faoliyat ko`rsatmoqda. 1992 -
1996 yillar davomida «UZDEU avto» O`zbekiston -Janubiy Koreya qo`shma
korxonasi ishga tushirildi. 1998 yilda 54 400 ta «Damas», «Tiko», «Neksiya»
rusumli avtomobillari ishlab chiqarildi. O`zbekiston -Yaponiya hamkorligida,
Yaponiyaning dunyoga mashhur «Misui» va KO LTD «Misubisi Korporeyshen»,
«Sumitoto korporeyshn», «Tomen kor korporeyshn», «Chori» kompaniyalarining
o`rni salmoqlidir. Bunday aloqalar Malayziya, Indoneyziya, Ve`tnam, Tayland,
Avstraliya va boshqa mamlakatlar bilan olib borilayotgan aloqalarda ham ijobiy
natijalar bermoqda. AQSh va Evropa mamlakatlari bilan hamkorlik. Bundan
qariyib 2,5 ming yil muqaddam Iskandar Zulqarnaynning bosqinchilik urishlaridan
boshlab biz Ovrupo sivilizasiyasi bilan o`zaro ta`sirda bo`lib kelmoqdamiz.
16

1.2 Mustaqil O‘zbekistoning BMTga qabul qilinishi va jahon
hamjamiyatidagi o‘ziga xos o‘rni
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi yutuqlardan muhimi uning
jahon hamjamiyatidan munosib o‘rin olganidir. 1991-yil 31-avgustda Oliy
Kengash VI sessiyasida qabul qilingan «Mustaqillik haqidagi Qonun»da
O‘zbekistonning tashqi siyosatdagi yo‘li aniq qilib belgilangan edi. Jumladan
unda: «Xalqaro hamjamiyatning to‘la huquqli a'zosi bo‘lgan O‘zbekiston
Respublikasi xalqaro munosabatlarda mustaqil davlat, xalqaro huquq sub'ekti
sifatida qatnashadi, uning maqsadlari mustahkam tinchlik, qurolsizlanish, o‘z
hududini qurol-yaroqlardan xoli qilish, yadroviy qurolni va boshqa ommaviy
qirg‘in qurollarini yo‘qotish, suveren davlatlar o‘rtasidagi nizo va ziddiyatlarni hal
etishda kuch ishlatish va tazyiqqa yo‘l qo‘ymaslikdan iborat» 9
, - deb qayd qilindi.
Oradan ma'lum muddat o‘tgandan so‘ng 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bu yo‘l yana bir bor ta'kidlanib
davlatimiz tashqi siyosatining asosiy qoidalari qonun bilan mustahkamlab qo‘yildi.
«O‘zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to‘la huquqli sub'ektidir.
Uning tashqi siyosati davlatlarning suveren tinchligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch
bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo‘l bilan hal
etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro
huquqning umume'tirof etilgan boshqa qoidalari va me'yorlariga asoslanadi.
Respublika davlatning,
xalqning oliy manfaatlari, farovonligi va xavfsizligini ta'minlash maqsadida
ittifoqlar tuzishi, hamdo‘stliklarga va boshqa davlatlararo tuzilmalarga kirishi va
ulardan ajralib chiqishi mumkin” 10
, deyiladi O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 17-moddasida. Mamlakat tashqi siyosatiga doir bunday
qoidalar Prezident I.A.Karimovning nutq, maqola va risolalarida yanada
9
Qirg‘izboev A. O‘zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi.-T.:Fan, 2004. -B.17.
10
Levitin L. O‘zbekiston tarixiy burilish pallasida. - Toshkent: O‘zbekiston, 2001. -B.22.
17

oydinlashtirildi. U o‘zining «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li»
nomli asarida: «O‘zbekistonning milliy manfaatlariga mos keladigan, ko‘p
tomonlama faol tashqi siyosatni amalga oshirish - davlatimizning mustaqilligini
mustahkamlash, iqtisodiy qiyinchiliklarni bartaraf etish va xalq turmushini
yaxshilashning zarur sharti va g‘oyat muhim vositasidir», deb ta'kidlab o‘tilgan.
Hukumatimiz o‘zining tashqi siyosatida mana shu ko‘rsatmalarga amal qilib keldi.
O‘zbekistonning tashqi siyosat borasida tutgan yo‘li davlatimiz
biron bir buyuk davlat ta'sir doirasiga tushib qolmasligi, xalqaro maydonda tinchlik
va xavfsizlikni ta'minlash, mojarolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa
mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, mafkuraviy qarashlardan qat'i nazar
tashqi siyosatda ochiq-oydinlik tamoyilini ro‘yobga chiqarish, xalqaro tashkilotlar
doirasida hamkorlikni chuqurlashtirish hamda xalqaro huquqning umume'tirof
etilgan qoidalari va mezonlariga asoslanadi. 1992 yil 2-martda O‘zbekiston
Respublikasi o‘z tarixida birinchi bor jahon hamjamiyatining teng huquqli sub'ekti
sifatida Birlashgan Millatlar Tashkiloti a'zoligiga qabul qilindi. Bu tarixiy voqea
O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida xalqaro hamjamiyatdan munosib o‘rin
olishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Markaziy Osiyoda xavfsizlik, barqarorlik va
hamkorlik masalalari bo‘yicha BMTning Toshkentda doimiy ishlovchi seminarini
chaqirish, Tojikiston va Afg‘oniston mojarolari, narkobiznesga qarshi kurashni
kuchaytirish, Orol muammosini hal etish va boshqa masalalar bo‘yicha bir qator
takliflarni o‘rtaga qo‘ydi.
O‘zbekiston Prezidentining asosli mulohazalari bu nufuzli tashkilot
tomonidan inobatga olinib, 1993 yil fevral oyida Toshkentda BMT vakolatxonasi
ta'sis etilib, ish boshladi. Xolid Malik BMTning O‘zbekiston dagi vakili qilib
yuborildi. Bugungi kunda Birlashgan Millatlar Tashkilotining O‘zbekistondagi
vakolatxonasi respublikada BMTning Taraqqiyot Dasturi, Sanoat taraqqiyoti
Dasturi, qochoqlar ishi bo‘yicha vakillari Oliy Komissari, Jahon sog‘liqni saqlash
tashkiloti, Aholi joylashish jamg‘armasi, Narkotiklarni nazorat qilish bo‘yicha
Dastur, Bolalar jamg‘armasi singari ixtisoslashgan muassasalarni o‘z tarkibiga
birlashtirishga muvaffaq bo‘ldi.
18

O‘zbekiston 1992 yil fevral oyida dunyoda tinchlikni mustahkamlash, inson
huquqlarini himoya qilish bo‘yicha katta tadbirlarni amalga oshirayotgan nufuzli
xalqaro tashkilot yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotiga (YXHT) a'zo
bo‘lib kirdi. I.A.Karimovning 1992-yil 9-10-iyulda bo‘lib o‘tgan yevropada
Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining majlisida ishtirok etishi, nutq so‘zlashi va
uning 10-iyulda bo‘lgan majlisiga raislik qilishi O‘zbekistonning jahon
hamjamiyatiga muvaffaqiyatli kirib borayotganligini ko‘rsatadi.
O‘zbekistonning xalqaro miqyosda tinchliksevar siyosat o‘tkazishi uchun
keng imkoniyatlar vujudga keldi. 1993-yil sentabrda bo‘lib o‘tgan Birlashgan
Millatlar Tashkilotining 48-sessiyasida O‘zbekiston Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning ishtiroki va unda qilgan ma'ruzasi O‘zbekistonni jahonga ko‘hna
va navqiron davlat sifatida tanitdi. O‘zbekiston jahondagi 105 mamlakatni
birlashtiruvchi qo‘shilmaslik harakatiga qabul qilindi. Bo‘lg‘usi jahon
Parlamentining timsoli bo‘lmish Parlamentlararo Ittifoqqa kirdi. Mamlakatimiz
Parlamentlararo Ittifoqning 93 va 94-konferensiyalarida hamda YXHT Parlament
Assambleyasining har yili o‘tkaziladigan sessiyasida muntazam qatnashmoqda.
Oliy Majlis Raisi YXHT Parlament Assambleyasining Vitseprezidenti etib
saylandi. Ana shu va boshqa xalqaro anjumanlarda O‘zbekiston vakillari ma'ruza
va axborotlar bilan chiqdilar, qator takliflarni o‘rtaga tashladilar. Shu tariqa
respublika Parlamenti a'zolarining ovozi xalqaro maydonda baralla yangramoqda.
Davlatimizning obro‘-e'tibori mustahkamlanib, xalqaro
miqyosda tobora ko‘proq e'tirof etilmoqda. Mustaqillikning ilk damlaridayoq Oliy
Majlis Raisi E.X. Xalilovning Avstriya, Germaniya, Ispaniya, Shveytsariya,
Belgiya, Bolgariya, Pokiston, Turkiya, Janubiy Koreya va boshqa bir qancha
mamlakatlarning davlat boshliqlari, parlament va vakolatxonalar boshliqlari bilan
uchrashuvlari bo‘lib o‘tdi. Oliy Majlisda o‘n uchta parlament delegatsiyasi, shu
jumladan GFR, Yaponiya, Quvayt, Litva, Latviya, Pokiston, Bolgariya va Turkiya
mamlakatlarining parlament delegatsiyalari, Shveytsariya, Xitoy, GFR va
Litvaning rasmiy hukumat delegatsiyalari, turli xalqaro tashkilotlarning o‘n uch
nafar vakili, xorijiy davlatlarning O‘zbekiston dagi elchilari va elchixonalari
19

hamda vakolatxonalari xodimlaridan 28 kishi, shu jumladan, Fransiya, GFR,
Janubiy Koreya, AQSH, Rossiya, Pokiston, Turkiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya,
Hindiston namoyandalari qabul qilindi. O‘z navbatida O‘zbekiston parlamenti
a'zolarining delegatsiyalari bir qancha davlatlarda, shu jumladan, AQSh, GFR,
Turkiya kabi mamlakatlarda bo‘lishdi.
O‘zbekiston Respublikasi bir qator
ixtisoslashgan nufuzli xalqaro iqtisodiy, ilmiy-texnika va madaniy tashkilotlar -
Jahon iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, Jahon Banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi,
yevropada tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro mehnat tashkiloti, Xalqaro pochta
ittifoqi, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti, Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi, Osiyo va
Tinch okean havzasi bo‘yicha iqtisodiy va ijtimoiy komissiya, Markaziy Osiyo
mamlakatlari iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, Bojxonalar hamkorligi Kengashi,
BMTning ta'lim, fan va madaniyat bo‘yicha Qo‘mitasi (YuneSKO) va boshqa
tashkilotlar a'zosidir. O‘zbekiston mustaqil davlat sifatida ko‘plab xalqaro
Konvensiyalarga va BMT, Y XHT, XMT kabilarning protokollariga qo‘shildi. Shu
yillar mobaynida O‘zbekiston o‘zining tashqi siyosatida, avvalo, jahonning
taraqqiy etgan mamlakatlar bilan o‘zaro munosabatlarini rivojlantirishga katta
ahamiyat berdi. AQSh, Germaniya, Fransiya, Italiya,
Buyuk Britaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Turkiya va boshqa ko‘plab
rivojlangan mamlakatlar bilan o‘rnatilgan aloqalar o‘z natijalarini bera boshladi.
Turkiya bilan abadiy do‘stlik shartnomasi O‘zbekiston tashqi siyosatidagi o‘ziga
xos yangilikdir 11
. 1995 yil 15-16-sentabrda Toshkentda Markaziy Osiyo Xavfsizlik
va Hamkorlik masalalariga bag‘ishlangan seminar Kengashi bo‘ldi. Bu Kengashda
ishtirok etish uchun 31 mamlakat, 6 Xalqaro Tashkilotlar vakillari qatnashdilar.
Mintaqa xavfsizligi va mojarolarning oldini olish masalalari ko‘rib chiqildi 12
. 1995
yil oktabrda nishonlangan Birlashgan Millatlar Tashkilotining 50 yilligi va uning
yubiley sessiyasi O‘zbekistonning xalqaro siyosat borasidagi yangidan yangi
11
O‘zbekiston jamiyatni demokratlashtirish va yangilash mamlakatni modernizatsiya va isloh qilish yo‘lida.- T.:
Akademiya, 2005. -B.67
12
Lafasov M. O‘zbekiston Respublikasining xalqaro aloqalari.-T,: 1995. -B.84.
20

imkoniyatlarini ko‘rsatishga sharoit yaratdi. Prezident I.A.Karimovning ana shu
mo‘tabar minbardan turib so‘zlagan nihoyatda qisqa va lo‘nda nutqi jahon
hamjamiyatining tamoyilga aylangan qarashlarini o‘zgartirishga, xalqaro
tashkilotlar faoliyatini yangicha shakl va mazmun bilan boyitishga o‘ziga xos ta'sir
ko‘rsatdi. Jumladan, u mamlakatlararo, mintaqalararo va qit'alararo munosabatlarni
chuqurlashtirish, har bir mintaqada vujudga kelayotgan ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarning borishidan oldindan ogoh bo‘lish, ularni o‘z vaqtida o‘rganish va
zarur xulosalarga kelish, shu asosda umumbashariy muammolarni
chigallashtirmasdan hal etish masalalarini ko‘tardi. I.A. Karimov asosli va
ahamiyati jihatidan dolzarb nutqi zamin va zamon taqdiriga, olam-u odamlar
tashvishiga daxldor bo‘lgan har bir siyosiy arbob, har bir davlat rahbari va ayniqsa,
xalqaro tashkilotlarning mas'uliyatini oshirish, ularni hushyorlikka chaqirish,
olamga sergakroq va ziyrakroq qarash zarurligiga diqqatni qaratadi.
Darhaqiqat, XX1 asr har bir
davlat rahbarining faqat o‘z mamlakati va xalqi doirasida o‘ylashi kabi hodisalarni
unchalik ham xush ko‘rmaydi. Yangi yuz yillik o‘z tabiati va ehtiyojiga ko‘ra endi
tor «mahalliy» doiralardan keng dunyoviy maydonga chiqishni, mamlakatning
kundalik tashvishlariga o‘ralashib qolmasdan, olam minbarlaridan turib dunyo
kengliklariga nazar tashlashni va shu asosda umumbashariy muammolar hamda
xalqaro masalalarni hal etishning umuminsoniy va yer kurrasining istiqboliga
daxldor bo‘lgan keng miqyosli fikrlash tarzini taqozo etadi. Bularning bari yangi
dunyoning va yangi yuz yillikning jahon siyosatiga olib kirayotgan g‘oyat
insonparvar, hayotiy va ezgulikka tayangan, dunyo siyosatining yangi madaniyat
darajasini belgilaydigan omillardir. O‘zbekiston rahbarining Birlashgan Millatlar
Tashkiloti Bosh Assambleyasining 50-sessiyasida ko‘targan dolzarb masalalari
butun jahon siyosatdonlari va ulkan davlat arboblarini jiddiyroq o‘ylashga,
masalalar mohiyatini ancha chuqurroq anglashga, yangi asr ostonasida turib, yuz
yilliklar ortini yorqinroq va ravshanroq ko‘rishga da'vat etayotgani bejiz emas.
Birinchi Prezident I.A.Karimov bu ulkan minbardan turib, birinchidan,
21

davlat arboblari va siyosatdonlar diqqatini milliy xavfsizlik masalasini hozirgi
zamon talab va ehtiyojlari nuqtai nazardan qaytadan ko‘rib chiqishga qaratdi.
Chunki hozirgacha Xavfsizlik Kengashiga doimiy a'zo bo‘lgan besh davlat
Birlashgan Millatlar Tashkiloti a'zoligiga kirgan 187 davlat tashvishlarini, ularning
muammolari va taqdirini hal etishga qodir emasligini, keng dunyoning bir-biriga
o‘xshamagan, bir-birini takrorlamaydigan va hatto bir-biriga zid muammolarining
barchasini qamrab olishga kuchi yetmasligini, bu keng miqyosli ishga qodir
emasligini ko‘rsatib berdi. Shuning uchun ham Xavfsizlik Kengashi doimiy
a'zolari doirasini, ularning faoliyat maydonini kengaytirish va mazmunini
chuqurlashtirish zarur ekanligiga hamjamiyat a'zolarining e'tiborini qaratmoqda.
Ana shu kengash a'zoligiga Germaniya va Yaponiya mamlakatlarini ham qo‘shish
zarurligini aytdi va ularning nomzodini ko‘rsatdi.
BMT Bosh Assambleyasining 2000-yil
sentabr oyida o‘tgan «Mingyillik sammiti»da davlatimiz rahbari xalqaro
terrorchilik va giyohvand moddalarning noqonuniy savdosiga qarshi kurashga,
mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlashga, BMT faoliyati va uning tarkibiy
tizimini isloh qilishga doir ko‘plab takliflarni bildirdi. Xalqaro jamoatchilik
e'tiborini yana bir bor Orol muammosiga qaratdi. Ta'kidlamoq joizki, Oroldagi
vaziyat nafaqat Markaziy Osiyo mintaqasi, balki butun dunyo mamlakatlarining
ekologik muammosidir 13
. Shundan kelib chiqqan holda, davlatimiz rahbari
«Mingyillik sammiti»da ekologik xavfsizlik sohasidagi xalqaro hamkorlikni
qo‘llab-quvvatlash, ushbu xayrli ishlarga xalqaro tashkilot va donor
mamlakatlardan moliyaviy vositalar jalb etish maqsadida BMTning Atrof-muhit
muhofazasi bo‘yicha xalqaro dasturi huzurida Orol va Orolbo‘yi muammolari
kengashini tuzishni taklif qildi. Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining
1999-yilgi Istanbul sammitida Birinchi Prezident Islom Karimov BMT huzurida
terrorchilikka qarshi kurash bo‘yicha xalqaro markaz tashkil etish g‘oyasini ilgari
surdi.
2001-yil 28-sentabrda BMT Xavfsizlik kengashi doirasida terrorchilikka
13
Usmonov Q. va boshqalar. O`zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida.-Toshkent: O`qituvchi, 1996. -B.128.
22

qarshi kurash qo‘mitasining tashkil etilishi bu g‘oyaning amaliy natijasi bo‘ldi.
O‘zbekiston ayni vaqtda BMTning mavjud 12 aksilterror konvensiyasiga hamda
narkotik moddalar savdosiga qarshi kurashga oid konvensiyalariga qo‘shilgan. Bu
yo‘nalishdagi hamkorlikning amaliy ifodasi sifatida 2000-yil 19-20-oktabr kunlari
Toshkentda BMT va VOSG bilan hamkorlikda «Markaziy Osiyoda xavfsizlik va
barqarorlikni mustahkamlash: giyohvand moddalar, uyushgan jinoyatchiilik va
terrorizmga qarshi kurashda umumiy yondashuv» mavzuida xalqaro konferensiya
o‘tkazildi. 2006 yilning sentabrida esa Markaziy Osiyo mamlakatlari vakillari
Qozog‘istonning Semipalatinsk shahrida «Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli
hudud barpo etish to‘g‘risida»gi shartnomani imzoladilar.
O‘zbekistonning birinchi rahbari Islom Karimov g‘oyasining amaliy natijasi
bo‘lgan bu shartnoma mintaqamizda tinchlikni mustahkamlash va ommaviy qirg‘in
qurollari tarqalishining oldini olishdagi, pirovardida dunyoda yalpi yadroviy
xavfsizlikni ta'minlash yo‘lidagi g‘oyat muhim qadam bo‘ldi. Mamlakatimiz BMT
va uning ixtisoslashgan tashkilotlari bilan turli yo‘nalishlarda samarali hamkorlik
qilib kelmoqda. Bunda davlatimiz rahbari Islom Karimovning xalqaro
integratsiyani kuchaytirish, barqarorlikni mustahkamlash va davlatlararo
hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan hamda tinchlikparvarlikka asoslangan izchil
siyosati muhim omil bo‘lmoqda. O‘zbekiston BMTning 15 ixtisoslashgan
tashkilotdan biri – YUNESKOga 1993 yilning 29 oktabrida a'zo bo‘ldi.
YUNESKO tarixida ilk bor Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun maxsus dastur
ham qabul qilindi. Bu dastur Markaziy Osiyo tadqiqotlarini o‘rganish, tiklash va
keng targ‘ib etishni ko‘zda tutadi.
23

2.1 O‘zbekiston tashqi siyosatida Markaziy Osiyo respublikalari
1991 yil 31 avgust - O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining rasmiy e’lon
qilingan kun – davlatimizning xalqaro hamjamiyatga keng ko’lamli va dinamik
integrastiyasi boshlangan sana hisoblanadi. Bugungi kunda O’zbekiston dunyoning
130 dan ortiq mamlakati bilan diplomatik aloqalar o’rnatgan. Toshkentda 45 ta
xorijiy davlatning elchixonalari, 8 ta faxriy konsulxona, 11 ta xalqaro
tashkilotlarning vakolatxonalari, 5 ta xalqaro moliyaviy tashkilotlarning
vakolatxonalari, 3 ta diplomatik mavqega ega bo’lgan savdo vakolatxonalari
faoliyat olib bormoqda 14
.
Bugungi kunda xorijiy mamlakat va xalqaro tashkilotlarda
O’zbekiston Respublikasining 46 ta diplomatik va konsullik vakolatxonalari
faoliyat ko’rsatmoqda. O’zbekiston 100 dan ortiq xalqaro tashkilotlarga a’zo
bo’lib, turli xil ko’p tomonlama hamkorlik tuzilmalari bilan aloqalarni
rivojlantirmoqda. Mamlakat Tashqi siyosiy faoliyati kontseptsiyasiga muvofiq,
O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi Markaziy Osiyo
mintaqasi bo’lib, mamlakatning hayotiy muhim manfaatlari bu mintaqa bilan
chambarchas bog’liqdir. O’zbekistonning Markaziy Osiyoga oid siyosatining
asosiy yo’nalishlari - mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlashdan,
mintaqaviy xavfsizlikning eng muhim muammolarini hal etish, jumladan,
Afg’onistondagi vaziyatni izga tushirishga ko’maklashishdan, transchegaraviy suv
havzalari resurslaridan foydalanish masalalarini hal etishdan, chegaralarni
delimitatsiya va demarkatsiya qilish jarayonlarini yakunlashdan, ekologik
barqarorlikni ta’minlashdan, transchegaraviy tahdidlarga qarshi kurash borasida
samarali choratadbirlar ko’rishdan, barcha qo’shni mamlakatlar bilan o’zaro yaqin,
manfaatli va amaliy hamkorlikni yo’lga qoyishdan iboratdir 15
. O’zbekiston
o’zining yaqin qo’shnilari bilan munosabatlarda doimo ochiq, do’stona va
14
Rajapov A. O‘zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasi. - Toshkent: Fan, 1998. -B.55.
24

pragmatik siyosat yuritish tarafdori bo’lib qoladi, mintaqadagi barcha dolzarb
siyosiy, iqtisodiy va ekologik muammolarni Markaziy Osiyo mamlakatlari
tomonidan o’zaro manfaatlarni hisobga olgan holda, amaliy muloqot va xalqaro
huquq normalari asosida hal etilishini yoqlaydi. O’zbekiston Afg’onistonga
nisbatan an’anaviy tarzda yaxshi qo’shnichilik va do’stona siyosat yuritadi hamda
bu davlatning ichki ishlariga aralashmaslik, u bilan o’z munosabatlarini ikki
tomonlama asosda, afg’on xalqi tanlagan hukumatni qo’llab-quvvatlash siyosatini
o’ziga ma’qul topadi.
O’zbekistonning fikriga ko’ra, Afg’onistonda urushni to’xtatish va tinchlik
o’rnatishning yagona yo’li - siyosiy yo’l bo’lib, afg’on muammosini muzokaralar
yo’li bilan qarama-qarshi kuchlarni BMT rahbarligida muzokaralar orqali o’zaro
kelishuvga olib kelish va ushbu mamlakatning barcha siyosiy kuchlarini o’z ichiga
olgan vaqtinchalik hukumat tuzishdir. O’zbekiston tashqi siyosatining ustuvor
yo’nalishi MDHga a’zo mamlakatlardir. O’zbekistonni bu davlatlar bilan tarixan
shakllangan siyosiy, iqtisodiy, transport-kommunikatsion va boshqa aloqalar
bog’lab turadi. O’zbekiston MDHning barcha mamlakatlari bilan ikki tomonlama
hamkorlik munosabatlarini teng huquqli, o’zaro manfaatli, bir-birini hurmat qilish
asosida yo’lga qoyishni davom ettiradi 16
. O’zbekiston Respublikasi bilan Rossiya
Federatsiyasi o’rtasidagi Strategik sherikchilik to’g’risidagi shartnoma (2004 yil 16
iyun), Ittifoqchilik munosabatlari to’g’risidagi shartnoma (2005 yil 14 noyabr),
shuningdek Strategik sheriklikni chuqurlashtiish to’g’risidagi deklaratsiya (2012
yil 4 iyun) asosida Rossiya Federatsiyasi bilan do’stona aloqalarni izchil
rivojlantirish va har tomonlama mustahkamlash har ikkala mamlakat manfaatlariga
mos keladi hamda mintaqada barqarorlik va xavfsizlikning mustahkamlanishiga
xizmat qiladi. Savdo-iqtisodiy aloqalarni va investitsion hamkorlikni yanada
kuchaytirish hamda diversifikatsiya qilish, xavf-xatar va tahdidlarga qarshi
kurashish va mintaqada tinchlik va barqarorlikni saqlash va mustahkamlashdagi
15
Umarov B.Z., G‘aniev A.S. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati: xalqaro munosabatlar va tashqi aloqalarni tashkil
qilish. - T.: G‘afur G‘ulom. 2008. -B.249.
16
Jo‘raev T. Milliy davlatchilik: xavfsizlik va barqarorlik. - T: 2001. -B.197.
25

hamkorlik - O’zbekiston va Rossiya o’rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning
muhim jihatlaridir. O’zbekiston o’zining yaqin mintaqaviy qo’shnisi hamda global
muammolarni hal etishda muhim o’rin tutadigan davlat sifatida Xitoy Xalq
Respublikasi bilan strategik sheriklik munosabatlarini yanada mustahkamlashdan
manfaatdordir. Xitoy bilan ikki tomonlama munosabatlarni yanada rivojlantirish
2012 yil 6 iyunda imzolangan O’zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq
Respublikasi o’rtasidagi Strategik hamkorlik munosabatlarini o’rnatish
to’g’risidagi qo’shma deklaratsiyaga, hamda 2013 yil 9 sentabrda imzolangan
Do’stlik va hamkorlik to’g’risidagi shartnoma va Ikki tomonlama strategik
sherikchilik munosabatlarini yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish to’g’risidagi
qo’shma deklaratsiyaga asoslanadi.
Osiyo – Tinch okeani mintaqasidagi barcha etakchi
mamlakatlar bilan o’zaro manfaatli asosda savdo-iqtisodiy munosabatlarni
kengaytirish, O’zbekiston iqtisodining ustuvor sohalariga investitsiya va yangi
texnologiyalarni jalb etish, shuningdek fan, ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va
turizm sohalarida aloqalarni rivojlantirish hamkorlikning asosiy yo’nalishlari
hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Janubiy Osiyo mamlakatlari bilan har
tomonlama va o’zaro manfaatli munosabatlarni rivojlantirish tarafdoridir, jumladan
Hindiston va Pokiston bilan savdo-iqtisodiy va transport-kommunikatsiya
sohalarda hamkorlikni yanada rivojlantirishdan manfaatdor. Yaqin va O’rta Sharq
mamlakatlari bilan o’zaro manfaatli munosabatlar savdo-iqtisodiy, transport
kommunikatsiyalari, moliya va investitsiya sohalarida izchil rivojlanmoqda, shu
jumladan IHT va ITB doirasida. O’zbekistonning nufuzli xalqaro tashkilotlar
ishida, eng avvalo BMTni faoliyatida, faol ishtirok etib kelmoqda.
O’zbekiston BMTni dunyoda tinchlik
va xavfsizlikni saqlab turish, hozirgi shiddat bilan davom etayotgan globalizatsiya
jarayonida davlatlarning barqaror rivojlanishini ta’minlash borasidagi yagona
universal tashkilot deb biladi. Respublikamiz shuningdek mintaqaviy tashkilotlar
ishida faol ishtirok etmoqda. O’zbekiston Shanxay hamkorlik tashkilotini doirasida
mintaqaviy xavfsizlik tahdidlariga qarshi kurash, a’zo mamlakatlarning barqaror
26

ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlash, o’zaro infratuzilmaviy va investitsion
loyihalarni amalga oshirish borasidagi hamkorlikni kuchaytirish tarafdori.
O’zbekistonning Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi tashkiloti doirasidagi ko’p
tomonlama hamkorligining ustuvor yo’nalishlariga savdo-iqtisodiy hamkorlik
masalalari, transport kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish, transmilliy tahdid
va xavf-xatarlarga qarshi kurashish hisoblanadi. Markaziy Osiyo davlatlari
boshliqlarining birinchi uchrashuvi 1990-yil iyunda Almati shahrida bo'lib o'tdi.
Uchrashuv sobiq Ittifoq hali mavjudligi sharoitida, uning ahvoli tobora
yomonlashib borayotgan, xalq xo'jaligining barcha sohalarida tanglik kuchayib
borayotgan, pul qadrsizlanayotgan, narx-navo qimmatlashib borayotgan sharoitda
bo'lgan edi. Shuning uchun ham Markaziy Osiyodagi besh davlat iqtisodiy
tanglikdan chiqish uchun resurslarni birlashtirish zarur degan xulosaga keldilar.
Beshta respublika davlat boshliqlari -
I. Karimov, N. Nazarbayev, A. Masaliyev, Q. Mahkamov va S. Niyozovlar O'rta
Osiyo va Qozog'iston xalqlariga murojaatnoma hamda respublikalar rahbarlarining
Bayonoti nomli hujjatlarni imzoladilar. Almati uchrashuivida davlat boshliqlari har
yili uchrashuv o'tkazish to'g'risida ahdlashib oldilar. Markaziy Osiyo davlatlari
prezidentlarining navbatdagi uchrashuvi 1991-yil 13 - 15-avgust kunlari Toshkent
shahrida bo'ldi. Unda uchrashuv yakunlari xususida Axborot hamda
respublikalararo Maslahat kengashini tuzish to'g'risida bitim imzolandi. Maslahat
kengashining vazifasi beshta mamlakat o'rtasida iqtisodiy hamkorlik qilish uchun
shart-sharoit yaratishdan, bozor munosabatlariga o'tishda mintaqa manfaatlarini
himoya qiluvchi kelishilgan siyosat yuritishdan, iqtisodiyotning umumiy
muammolarini hal etishga yagona yondashuvlarni ishlab chiqishdan iborat deb
belgilandi. 1991-yil 13-dekabrda Ashgabatda o`rta Osiyo Respublikalari va
Qozog'iston davlat boshliqlarining uchrashuvi bo'lib, unda Tajan-Seraxs temir yo'l
qurilishi bo'yicha iqtisodiy hamkorlik qilish haqida bitim imzolandi. Uni
O`zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston, Turkmaniston prezidentlari - I. Karimov,
N. Nazarbayev, A. Akayev va S. Niyozovlar imzoladilar.
Temir yo'l qurilishi haqidagi bu bitim yagona
27

Osiyotrans magistralini yaratishda muhim ahamiyatga egadir. Besh davlat
boshliqlari Chernobil halokati, Orol fojiasi oqibatlarini tugatish masalasida
birgalikda harakat qilish haqida qaror qabul qildilar. Halokat zonalari aholisiga
tezlikda gumanitar yordam jo'natishga ahdlashdilar. 1993-yil 4-yanvarda I.
Karimov tashabbusi bilan Toshkentda O'rta Osiyo Respublikalari va Qozog'iston
prezidentlarining yig'ilishi bo'lib o'tdi. Unda Markaziy Osiyo atamasi tilga olindi
va bundan keyin Markaziy Osiyo deganda o`rta Osiyo Respublikalari va
Qozog'iston tushuniladigan bo'ldi. Uchrashuv qatnashchilari mintaqa davlatlaridagi
siyosiy va iqtisodiy ahvolni muhokama qildilar. Mintaqa mamlakatlari o'rtasidagi
ikki tomonlama va ko'p tomonlama shartnomalar, savdo-iqtisodiy bitimlar qanday
bajarilayotganligi tahlil etildi. Tojikistonda 1992-yilda boshlangan birodarkushlik
urushi to'g'risida fikr almashindi va Tojikistonga ko'rsatilayotgan yordamni davom
ettirishga kelishildi. Mintaqa xavfsizligini va tinchlikni
mustahkamlash yuzasidan hamkorlik qilish masalalari xususida maslahatlashib
olindi. Bir-birlariga elchilar yuborishga qaror qilindi va uni 1993-yil 1-fevralgacha
belgilangan tartibda hal qilish tashqi ishlar vazirliklariga topshirildi 17
.
Hukumatlarga narx siyosati, energiya manbalari bilan ta'minlash, Orol va Kaspiy
dengizlari muammolarini tomonlar manfaatini ko'zlab ishlab chiqishni topshirdilar.
Toshkent uchrashuvida Orolni saqlab qolish xalqaro jamg'armasini tuzish
to'g'risida qaror qabul qilindi. Jamg'arma majlislarini Qizil o`rda, Nukus va
Tashovuzda o'tkazish zarur deb topildi. Bosh davlat boshliqlari hamkorlik haqidagi
bitimni imzoladilar. Orol muammolarini hal qilish tomon tutilgan yo'l 1993-yil
mart oyida Qizil O'rdada Markaziy Osiyo davlatlari boshliqlarining Rossiya davlat
delegatsiyasi ishtirokida anjuman bo'lib o'tdi. Anjumanda Orol dengizi va
Orolbo'yi muammolarini hal etish, Orol mintaqasi ekologiyasini sog'lomlashtirish
va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni ta'minlash sohasida birgalikda qilinadigan
harakatlar to'g'risida bitim imzolandi. Orol dengizi havzasi
muammolari bilan shug'ullanuvchi Davlatlararo kengash tuzildi. Orolni qutqarish
xalqaro jamg'armasi ta'sis etildi. Uchrashuv qatnashchilari Qozog'iston,
17
Rajapov A. O‘zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasi. - Toshkent: Fan, 1998. -B.79.
28

Qirg'iziston, O'zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston va Rossiya nomidan BMT
Bosh kotibi Butros G'oliyga maktub yo'llab, Orol bo'yidagi murakkab ahvol va ro'y
bergan muammolarni hal etish ucluin belgilangan chora-tadbirlar haqida,
shuningdek, Orol dengizi havzasi muammolarini hal qilishga xalqaro
hamjamiyatning diqqate'tiborini jalb qilish zarurligi to'g'risida uni xabardor etdilar.
1993-yil avgustda Nukusda Orol dengizi havzasi muammolari bilan
shug'ullanuvchi Davlatlararo kengash va Orolni qutqarish xalqaro jamg'armasining
qo'shma majlisi bo'ldi. 1994-yil 11- yanvarda Nukusda Markaziy Osiyo
mamlakatlari boshliqlarining Rossiya Federatsiyasi davlat delegatsiyasi (Yuriy
Yakovlev, RF Bosh vaziri o'rinbosari) ishtirokida konfrensiyasi bo'lib o'tdi.
Konferensiyada Orol dengizi havzasidagi ahvol bilan bog'liq ko'pgina masalalar,
Orolni qutqarish xalqaro jamg'armasi mablag'lari qanday to'planayotgani
muhokama qilindi, faoliyati ma'qullandi. Ekologik vaziyatni yaxshilash yuzasidan
yaqin 3 - 5 yil ichida bajarilishi lozim bo'lgan vazifalar belgilandi.
Orol dengizini qutqarish bo'yicha Davlatlararo kengash Nizomi
tasdiqlandi hamda uning ijroiya organining rahbari tayinlandi. Bu masalalar
bo'yicha qarorlar qabul qilindi. O`zbekiston rahbariyati mintaqadagi mamlakatlar
va xalqlar o'rtasida teng huquqli va o'zaro manfaatli hamkorlik o'rnatib, uni
mustahkamlash va rivojlantirish tadbirlarini qadam-baqadam amalga oshirib bordi.
Tojikiston xalqi boshiga musibat tushganda O'zbekistonning bergan siyosiy va
iqtisodiy madadi, Orolni qutqarish harakatida O`zbekistonning faol ishtiroki
fikrimizning dalilidir. Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyati (MOIH) 1994-yil 10-
yanvar kuni O`zbekiston Respublikasi bilan Qozog'iston Respublikasi o rtasida
tovarlar, xizmatlar, sarmoyalar va ishchi kuchlarning erkin o'tib turishini nazarda
tutuvchi hamda o'zaro kelishilgan kredit-hisob-kitob, budjet. soliq, narx, boj va
valuta siyosatini ta'minlovchi yagona iqtisodiy makonni tashkil etish to'g'risida
shartnoma imzolandi. 1994-yil l6-yanvar kuni O`zbekiston Respublikasi bilan
Qirg'ziston Respublikasi o'rtasida yagona iqtisodiy makon to'g'risida shartnoma
imzolandi. 1994- yil 30-aprelda Cho'lponota shahrida O'zbekiston,
Qozog'iston, Qirg'iziston o'rtasida yagona iqtisodiy makon tuzish to'g'risida uch
29

tomonlama shartnoma imzolandi. O`zbekiston, Qozog'iston va Qirg'iziston
prezidentlarining 1994-yil iyul oyi boshida Almati shahrida bo'lib o'tgan
uchrashuvi ham bu uch qardosh mamlakatlar xalqlar o'rtasidagi munosabatlarni
mustahkamlashda yana bir yangi qadam bo'ldi. Unda o'zaro integratsiyani
kuchaytirish bo'yicha, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot bankini tuzish
to'g'risida bitimlar imzolandi. Tomonlar dalvatlararo kengash hamda uning doimiy
ijroiya organini, shuningdek, Bosh vazirlar kengashi, Tashqi ishlar vazirlari
kengashi, Mudofaa vazirlari kengashini ta'sis etdilar. Bunday yagona
muvofiqlashtiruvchi boshqaruv organlarining paydo bo'lishi O`zbekiston,
Qozog'iston va Qirg'iziston o'rtasida integratsiya uchun huquqiy zaminni yanada
mustahkamladi. Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil etildi. Shu
tariqa Markaziy Osiyo Iqtisodiy hamjamiyati (MOIH) tashkil topdi. 1995-yil 14-
aprel kuni Chimkentda O`zbekiston, Qozogiston, Qirg'iziston prezidentlarining
uchrashuvi bo'ldi. Tojikiston va Afg'oniston chegarasidagi vaziyat haqida
maslahatlashib olindi. Qabul qilingan Bayonotda Tojikiston muxolifat kuchlari
tomonidan 1995-yil 7-aprelda qilingan, qon to'kishga olib kelgan hujum qoralandi.
Tojikiston rahbariyatiga tojiklararo muzokaralarni faollashtirish va mojaroni
bartaraf etish uchun barcha vositalardan foydalanish taklifi ilgari surildi. Uch
davlat boshlig'i Markaziy Osiyo davlatlari integratsiyasini jadallashtirish bo'yicha
hujjat (kommyunike) imzoladilar. Bu borada 2000-yilgacha dastur ma'qullandi.
Uchrasluivda davlatlararo kengash va Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot
banki ("Sentraz bank") ning axborotlari tinglandi. 1995-yil 15-dekabrda
Jambulda Qozog'iston, Qirg'iziston va O`zbekiston respublikalari davlatlararo
kengashining navbatdagi majlisi bo'ldi. Prezidentlar 2000-yilgacha bo'lgan
iqtisodiy integratsiya va, birinchi navbatda, sarmoya sarflanishi lozim bo'lgan
loyihalar dasturlarini hayotga joriy etish, kommunikatsiya tarmoqlarini
rivojlantirish masalalarini muhokama etdilar. Integratsiya dasturida 53 ta loyihalar
ishlab chiqildi. BMT rahnamoligida harakat qiladigan Qozog'iston, Qirg'iziston va
O'zbekiston Respublikalarining tinchlikni saqlash kollektiv batalyonini tashkil
qilish haqida qaror qabul qilindi. Uch davlalning tinchlikni saqlash kollektiv
30

batalyoni shakllantirildi. 1997-yil 9 - 10-yanvar kunlari Bishkekda O'zbekiston,
Qozog'iston, Qirg'iziston davlat boshliqlarining kengashi bo'lib, unda uch qardosh
davlatlar o'rtasida abadiy do'stlik haqida shartnoma imzolandi. Bu hujjatda o'zbek,
qozoq, qirg'iz xalqlarining orzu-niyatlari o'z ifodasini topdi. Mazkur
shartnoma uch qardosh davlat xalqlarining iqtisodiy, siyosiy, madaniy
ilmiytexnikaviy hamkorligini yangi asoslarda rivojlanlirishga yo'naltirdi. 1997-yil
12-dekabr kuni Qozog'iston Respublikasining yangi poytaxti - Astana shahrida
Qozog'iston, Qirg'izislon va O`zbekiston prezidentlarining kengashi bo'lib o'tdi.
Kengashda uch mamlakat o'rtasida energetika, suv zaxiralaridan oqilona
foydalanish, oziq-ovqat ta'minoti, kommunikatsiya hamda mineral xomashyo
zaxiralarini o'zlashtirish va qayta ishlash sohalari bo'yicha xalqaro konsorsiumlar
tuzish to'g'risida muzokara bo'ldi. Prezidentlar xalqaro konsorsiumlar tuzish
bo'yicha uch mamlakat hamkorligi tamoyillari konsepsiyasini maqulladilar. 1998-
yilda Tojikiston Respublikasi Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyatiga a'zo bo'lib
kirdi. 2000-yil 20 - 21-aprel kunlari Toshkentda O`zbekiston, Qozog'iston,
Qirg'iziston va Tojikiston prezidentlarining uchrashuvi bo'lib o'tdi. Uchrashuvda
mintaqaviy hamkorlik va mamlakatlararo munosabatlarga doir masalalar
muhokama qilindi.
To'rt mamlakat rahbarlari terrorchilik, siyosiy va diniy ekstremizm,
xalqaro uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash va mintaqa davlatlariga tahdid
soladigan boshqa xavf-xatarning oldini olishga qaratilgan hamkorlik to'g'risida
shartnoma imzoladilar. Gap shundaki, Markaziy Osiyo davlatlari o'rtasida o'zaro
hamkorlik sohasida 200 dan ortiq hujjat imzolangan bo'lsa-da, ular orasida mazkur
masalaga tegishli hujjat yo'q edi. Bunday hujjatning imzolanishi Markaziy
Osiyodagi vaziyatdan kelib chiqqan muhim qadam bo'ldi. to'rt davlat prezidentlari
xalqaro terrorizmga, siyosiy va diniy ekstremizmga qarshi birgalikda kurash olib
borishga kelishib oldilar. 2000-yil 14-iyulda Dushanbeda bo'lib o'tgan Markaziy
Osiyo iqtisodiy hamjamiyati davlat boshliqlarining kengashida prezidentlar
iqtisodiy hamkorlikning bugungi ahvoli, iqtisodiy integratsiyani yanada
chuqurlashtirish tadbirlari, Sirdaryo va Amudaryoning suv-energetika zaxiralaridan
31

unumli foydalanish masalasi yuzasidan fikr almashdilar. Kengashda MOIH ning
2002-yilgacha bo'lgan muddatda yagona iqtisodiy makonni yaratish bo'yicha
birinchi navbatdagi sa'y-harakatlari dasturi to'g'risida, 2005-yilgacha bo'lgan
muddatda integratsiyani rivojlantirish strategiyasi haqida qarorlar qabul qilindi.
Markaziy Osiyo hamkorligi tashkioti 2001-yil 28-dekabr kuni Toshkent
tashkilotida .davlatlar boshliqlarining navbatdagi kengashi bo'lib o'tdi. Kengashda
hamkorlikni rivojlantirish, mintaqada barqarorlik va xavsizlikni ta'minlash
masalalari muhokama qilindi va Toshkent bayonoti imzolandi. Mazkur kengashda
MOIH tashkiloti faoliyatini to'xtatishga qaror qilindi. Islom Karimov taklifiga
binoan MOIH negizida Markaziy Osiyo Hamkorligi tashkilotini tuzishga kelishib
olindi 18
. 2002-yil 28-fevral kuni Almati shahrida Markaziy Osyo davlatlari
boshliqlarining uchrashuvi bo'lib o'tdi. Muzokaralar yakunida prezidentlar
Markaziy Osiyo Hamkorligi tashkitotini ta'sis etish to'g'risidagi shartnomani
imzoladilar. Shu tariqa MOH tashkiloti huqiiqiy jihatdan rasmiylashdi. MOH
tashkilotining raisi etib Islom Karimov saylandi.
Mazkur tashkilot endi nafaqat iqtisodiy munosabatlarni
rivojlantirish, shuningdek, siyosiy, jtimoiy, madaniy va boshqa turdagi aloqalar
ko'lamini kengaytirish masalalari bilan shug'ullanadi. Har bir a'zo mamlakatdan
bevosita davlat rahbariga hisobot berib turadigan bittadan muvofiqlashtiruvchi
vakil tayinlandi. 4 ta vakil MOH tashkiloti faoliyati samaradorligini oshirish, a'zo
mamlakatlarining integratsiya jarayonlarini faollashtirish borasidagi nuqtayi
nazarlarini yaqinlashtirish, qabul qilingan hujjatlarning ijrosini nazorat qilish va
umumiy vaziyatni tashkil etish bilan shug'ullanmoqda. MOH tashkilotining tashkil
etilishi, uning a'zolari bo'lgan 4 ta mamlakat o'rtasidagi o'zaro manfaatli aloqalarni
yangi pog'onaga ko'tardi 19
. MOH tashkilotiga a'zo davlat boshliqlarining.
2002-yil 6 - 7-iyul kunlari Oqtov (Qozog'iston), 5- 6- oktabr kunlari
Dushanbe (Tojikiston) sammitlari bo'lib o'tdi. Toshkentda 2002-yil noyabr oyida
18
Farmonov R. O‘zbekiston Respublikasi siyosiy tizimining shakllanishi va G‘arb tajribasi.-T.: TDPU, 2004. -
B.149.
19
Gafarli M. S. Kasaev A. Ch. Rivojlanishning o‘zbek modeli: tinchlik va barqarorlik, taraqqiyot asosi. -Toshkent:
O’zbekiston, 2001. -B.216.
32

MOH tashkilotiga a'zo davlatlar parlamentlari rahbarlari hamda ishbilarmon
doiralari vakillarining forumlari bo'lib o'tdi. 2002-yil 27-dekabrda va 2004-yil 28-
mayda Astana shahrida bo'lib o'tgan MOH tashkilotiga a'zo davlat boshliqlarining
sammitlarida mintaqaviy xavfsizlik, Orol inqirozi, noqonuniy migratsiya,
uyushgan jinoyatchilik, narkotik kontrabandasi, umumiy bozor barpo etish, suv-
energetika zaxiralaridan unumli foydalanish, transport tizimining umummintaqaviy
infratuzilmasini barpo etish kabi masalalar muhokama etildi.
Mazkur masalalar bo'yicha hamkonik qilishga qaratilgan qo'shma
kommyunike va bitimlar imzolandi. Yevrosiyo iqtisodiy hamjamiyati 2005-yil 6-7-
oktabr kunlari Sankt Peterburg shahrida bo'lib o'tgan Markaziy Osiyo hamkorligi
tashkiloti Davlat rahbarlarining kengashida o'tgan davrda qilingan ishlar sarhisob
qilindi. Kengashda Markaziy Osiyo umimiy bozorini barpo etish konsepsiyasi
tasdiqlandi. MOHning bu galgi sammiti Yevrosiyoda integratsiyalashuv
jarayonidagi burilish nuqtasi bo'ldi. O`zbekiston rahbarining tashabbusi bilan
MOH va Yevrosiyo iqtisodiy hamjamiyati negizida yangi YOIHni shakllantirishga
qaror qilindi. Negaki, bu ikki tashkilotning maqsad va vazifalari deyarli farq
qilmas edi. Ikki tashkilotning qo'shilishi natijasida yirik geografik makonda yanada
faol yangi integratsiya uchun keng yo'l ochildi. YOIH Rossiya, Belorus,
Qozog'iston, Qirg'ziston va Tojikiston o'rtasida 1995-yilda tuzilgan Bojxona
ittifoqi negizida tashkil topgan edi.
YOIHning 2006-yil 24-25-yanvar kunlari Sankt-Peterburg shahrida bo'lib
o'tgan Sainmitida O`zbekiston unga a'zo bo'lib kirdi. Mazkur sammitda
O`zbekistonning YOIHni ta'sis etish to'g'risidagi shartnomaga qo'shilishi
to'g'risidagi protokol, "YOIHni ta'sis etish to'g'risidagi shartnomaga o'zgartirish va
qo'shimchalar kiritish to'g'risida"gi Qarorlar imzolandi. YOIH tashkiloti unga a'zo
mamlakatlar o'rtasida integratsiyani rivojlantirishga, yagona umumiy bozorning
shakllanishiga, Bojxona ittifoqiga, erkin savdo zonasining tashkil topishiga
ko'maklashadi. O'zbekistonning Qozog'iston bilan hamkorligi Markaziy Osiyodagi
mustaqil davlatlar o'rtasida ko'p tomonlama hamkorlik bilan birga, ular o'rtasida
ikki tomonlama aloqalar ham yo'lga qo'yildi. O'zbekistonning Qozog'iston bilan
33

ikki tomonlama munosabatlari 1992-yil 24-iyunda Turkiston shahrida O`zbekiston
Prezidentining Qozog'istonga rasmiy davlat tashrifi paytida N. Nazarbayev bilan I.
Karimov tomonidan imzolangan “O`zbekiston Respublikasi bilan Qozog'iston
Respublikasi o'rtasida do'stlik va hamkorlik to'g'risidagi shartnoma" asosida
mustahkamlanib bormoqda. 1991-yil 10-noyabrda I. Karimov Almatiga safar qildi.
O'zekiston va Qozog'iston prezidentlari ikki mamlakat integratsiyasiga oid aloqalar
masalasini, iqtisodiy siyosatini muhokama qilishdi. o`zaro sarmoyalarni amalga
oshirish yo'llari va usullari, qo'shma korxonalar, yuksak texnologiyalar yaratish
haqida kelishib olishdi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 2007, 2010-yillardagi
Turkmanistonga davlat tashrifi, 2008- yil mart oyida Turkmaniston Prezidenti
Gurbanguli Berdimuhammedovning O`zbekistonga davlat tashrifi chog'ida
iqtisodiy hamkorlik to'g'risidagi davlatlararo shartnoma, Do'stona munosabatlar va
har tomonlama hamkorlikni yanada mustahkamlash to'g'risidagi davlatlararo
shartnoma va bir qator bitimlar imzolandi 20
. Qabul qilingan shartnoma va bitimlar
O`zbekiston va Turkmaniston o'rtasidagi munosabatlarni yangi bosqichga ko'tardi.
Turkiston - umunuy uyimiz O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov o'zbek, qozoq,
qirg'iz, qoraqalpoq, tojik, turkman va mintaqada yashovchi barcha xalqlar
o'rtasidagi qadimiy do'stlik aloqalarini yangi sharoitda mustahkamlashni nazarda
tutib, "Turkiston - umumiy uyimiz" degan g'oyani ilgari surdi. Mintaqa
jamoatchilik vakillarini, birinchi navbatda, ijodkor ziyolilar - yozuvchilar,
tarixchilar va boshqalarning e'tiborini Turkiston tuyg'usini - tarixiy birlik tuyg'usini
qaytadan tiklashga qaratdi. Mintaqa ziyolilari, Turkiston zaminida yashovchi
barcha xalqlarni yaqinlashtirish maqsadida yurgan sog'lom kuchlar bu g'oyani
qo'llab-quvvatladilar. "Turkiston - umumiy uyimiz" deb nom olgan jamoatchilik
harakati tashkil topdi. 1995-yil 21-noyabr kuni Toshkentda Markaziy Osiyo
ziyolilari ishtirokida "Qardosh xalqlar uchrashuvi" mavzusida xalqaro qurultoy
bo'lib o'tdi.
20
Qirg‘izboev A. O‘zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi.-T.:Fan, 2004. -B.117.
34

2.2 O‘zbekiston va Rossiya munosabatlari taraqqiyotining yangi bosqichi
O‘zbekiston Respublikasi Rossiya Federatsiyasi tomonidan 1992 yilning 20-
martida tan olingan va o‘sha kundan e'tiboran ikki mamlakat o‘rtasida diplomatik
munosabatlar o‘rnatilgan. Rossiya va O‘zbekiston munosabatlari, albatta, yaqin
qo‘shnichilik, bir necha asrlik yaqinlik an'analariga ega. Bu munosabat SSSR
parchalanib ketgandan so‘ng saqlanib qolindi, rivojlantirildi. O‘zbekiston va
Rossiya munosabatlari taraqqiyotining yangi bosqichi V.V.Putinning hokimiyat
tepasiga kelishi bilan har ikki davlat munosabatlari yana ham chuqurlashdi.
E'tiborli jihati shundaki, V. Putin davlat rahbari sifatidagi ilk rasmiy
tashrifini O‘zbekistonga amalga oshirgan edi. Bu hol Rossiya O‘zbekistonni
Markaziy Osiyo mintaqasidagi strategik sherigi sifatida tan olganidan dalolatdir.
Albatta, ikki tomonning milliy hamda mintaqaviy xavfsizlik masalalari borasida
qarashlar yaqinligining ahamiyati beqiyosdir. O‘zbekiston Prezidenti Oliy
Majlisning ikkinchi chaqiriq birinchi sessiyasida ta'kidlaganidek, «Rossiya bilan
tarixan qaror topgan iqtisodiy, madaniy, do‘stlik aloqalarimiz O‘zbekiston uchun,
qolaversa, butun mintaqamiz uchun hamisha muhim ahamiyat kasb etib kelgan.
Shuni ta'kidlashni istardimki, tenglik, o‘zaro manfaatdorlik asosiga qurilgan, ikki
davlat orasidagi ko‘p tomonlama hamkorlik, strategik sheriklikni kuchaytirish
uchun bugun yangi imkoniyatlar paydo bo‘layotgani har ikki tomon - Rossiya va
O‘zbekiston manfaatlariga ham mos keladi» 21
.
Ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlar quyidagi eng muhim
hujjatlarga asoslangan:
-Rossiya Federatsiyasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida
ittifoqchilik munosabatlari to‘g‘risidagi Shartnoma (2005-yil 14-noyabr); -Rossiya
21
Каримов И. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз. Т.: Ўзбекистон . 2000. -
B. 347
35

Federayiyasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida strategik sherikchilik
to‘g‘risidagi Shartnoma (2004-yil 16-iyun);
- 1998-2007 yillarda Iqtisodiy hamkorlikni
chuqurlashtirish to‘g‘risidagi Shartnoma. (1998-yil 12-oktabrda imzolangan);
-1991 yildan hozirgi vaqtgacha ikki davlat
o‘rtasida 171 ta xalqaro shartnoma hamda 33 tadan ziyod boshqa hujjatlar
imzolangan. 2004 yildan boshlab ikki tomonlama munosabatlar jadal rivojlana
boshladi. 2004 yilning 15-16-aprelida Prezident Islom Karimovning Rossiyaga
amaliy tashrifi chog‘ida ikki tomonlama munosabatlar, dolzarb xalqaro masalalar
yuzasidan oshkora hamda samimiy muloqot bo‘lib o‘tdi. 2004 yil 16-iyunida
Shanxay Hamkorlik Tashkilotining Toshkent sammiti doirasida I.A.Karimov va
V.V.Putin o‘rtasida bo‘lib o‘tgan ikki tomonlama uchrashuv chog‘ida Strategik
sherikchilik to‘g‘risidagi Shartnoma imzolandi. O‘zbekiston - Rossiya o‘rtasida
oliy darajadagi muloqot birinchi Prezident Islom Karimovning 2004 yil 2-3-iyulida
Rossiyaga qilgan safari, MDH davlat boshliqlari Kengashining 2004 yil 16-
sentabrdagi Ostona shahridagi hamda prezident V.V.Putin rahbarligidagi Rossiya
delegatsiyasi to‘laqonli a'zo sifatida ilk bor ishtirok etgan Markaziy Osiyo
mamlakatlari tashkilotining 2004 yilning 18- oktabrida Dushanbe shahrida bo‘lib
o‘tgan sammitlari chog‘ida davom ettirildi 22
. 2005 yilning 7-8-may
kunlari Prezident I.A.Karimov MDHning Moskva shahrida bo‘lib o‘tgan norasmiy
sammitida ishtirok etdi. 2005 yilning 27-29-iyulida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A. Karimovning Rossiya Federatsiyasiga amaliy tashrifi bo‘lib o‘tdi.
2004 yilning 26-avgustida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov MHD
davlat rahbarlari Kengashining yig‘ilishi hamda Qozon shahrining 1000 yilligi
munosabati bilan o‘tkazilgan anjumanda ishtirok etdi. 2004 yilning 6-7-oktabr
kunlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov Markaziy Osiyo
davlatlari tashkiloti davlat rahbarlari Kengashining SanktPeterburgda bo‘lib o‘tgan
yig‘ilishida ishtirok etdi. O‘zbekiston rahbarining tashabbusi bilan yevroosiyo
makonida iqtisodiy integratsiya jarayonlarini kuchaytirish hamda taraqqiyotga
22
Россия – стратегик ҳамкор. //ХХI АСР газетаси, 2004 йил 17 июнь
36

ko‘maklashish maqsadida yevroosiyo hamkorligi tashkilo- tini yevroosiyo
iqtisodiy hamjamiyati (yevrAzeS) bilan qo‘shish to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
Sammit doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Rossiya
Federatsiya Prezidenti V.V.Putin bilan uchrashuvi bo‘lib o‘tdi.
Unda O‘zbekiston - Rossiya
munosabatlarining istiqbollari muhokama etildi. Rossiya rahbari O‘zbekistonning
Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash integratsiya
jarayonlarini rivojlantirishda muhim o‘rin tutayotganini ta'kidlab o‘tdi.
O‘zbekiston rahbari, o‘z navbatida, Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi
munosabatlar strategik sheriklik tamoyillari asosida rivojlanib borayotgani va
«do‘st musibatda sinaladi» xalq maqoliga tayangan Rossiya siyosatini O‘zbekiston
yuksak qadrlashini uqtirdi. Uchrashuv chog‘ida tomonlari qiziqtirgan xalqaro
hamda mintaqaviy masalalar bo‘yicha fikr almashildi. 2004 yilning 14-15-
noyabrida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Rossiya
Federatsiyasiga rasmiy tashrifi bo‘lib o‘tdi. Ushbu tashrif chog‘ida ikki tomonlama
aloqalari yangi sifat bosqichiga ko‘tarishga xizmat qiladigan Ittifoqchilik
munosabatlari to‘g‘risidagi Shartnoma imzolandi. Ushbu shartnoma ikki davlat
o‘rtasidagi munosabatlarning yangi sifat darajasiga ko‘tarilganining ifodasi bo‘ldi.
Boshqacha aytganda, endilikda sho‘rolar amaliyoti davridagidan tubdan farq
qiladigan yangi falsafiy yondashuvga, jumladan, strategik istiqbolga ega bo‘lgan
umumiy manfaatlarning inobatga olinishiga asoslangan ittifoqchilik
munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishiga imkon yaratdi. So‘nggi yillarda
Rossiya - O‘zbekiston munosabatlari ikki davlat rahbari - Islom Karimov va
Vladimir Putinning siyosiy irodasi va sa'y-harakatlari tufayli jadal va izchil
rivojlanib bormoqda. Bunday tendensiya nafaqat siyosiy muloqot, balki savdo-
iqtisodiy, harbiy, harbiy-texnikaviy hamkorlik, gumanitar hamda madaniy
sohalarda ham yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Ma'lumki, ittifoqchilik shartnomasini tayyorlash bo‘yicha amaliy faoliyat bir
necha yil ilgari boshlanib, 1999 yilning 11-dekabrida Harbiy va harbiy-texnikaviy
sohada har tomonlama hamkorlikni yanada chuqurlashtirish to‘g‘risidagi
37

Shartnoma hamda 2004 yilning iyunida imzolangan Strategik sheriklik
to‘g‘risidagi Shartnoma ikki davlat o‘rtasidagi aloqalarning yanada yaqinlashuvida
muhim bosqich vazifasini o‘tagan edi. Jumladan, strategik sheriklik to‘g‘risidagi
Shartnomada global tahdidlar, birinchi galda, terrorizm va diniy ekstremizm kabi
xavf-xatarlarni nazarda tutgan holda strategik sheriklikni amalga oshirish zarur
ekani ta'kidlanadi. Shuningdek, ushbu hujjatda harbiy hamkorlik to‘g‘risida ham
batafsil so‘z yuritiladi. Chunonchi, unda har ikki mamlakat yoki birining
manfaatlariga tahdid soladigan vaziyat vujudga kelgan taqdirda, ulami bartaraf
etish chora-tadbirlari belgilab qo‘yilgan. Bir so‘z bilan aytganda, O‘zbekiston va
Rossiya o‘rtasida imzolangan mazkur ittifoqchilik shartnomasi ikki mustaqil davlat
va xalqlarning o‘zaro yaqinlashuvi jarayonining mantiqiy bosqichidir.
Yangi shartnoma tufayli Rossiya va O‘zbekiston
o‘rtasidagi munosabatlar tom ma'noda ittifoqchilik mazmuniga ega bo‘lmoqda.
Endilikda O‘zbekiston ga nisbatan agressiv xatti-harakatlar dunyodagi eng qudratli
davlatlardan biri - Rossiyaga qarshi tajovuzni anglatadi. Masalan, ittifoqchilik
haqidagi shartnomaning 2-bandida ta'kidlanishicha, «taraflardan biri qarshi
muayyan davlat yoki davlatlar guruhi tomonidan sodir etilgan agressiya har ikki
tomonga sodir etilgan tajovuz hisoblanadi». Ushbu hujjatda tinchlikka xavf solishi
yoki taraflardan birining xavfsizligiga raxna qilishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarni
bartaraf etish chora-tadbirlarini kelishgan holda birgalikda amalga oshirish
zarurligi haqidagi qoidalari g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. O‘z-o‘zidan
ayonki, bu o‘rinda so‘z, avvalo, terroristik tahdidlar haqida bormoqda. Bu xatar
qanchalik jiddiy ekanini Andijon shahrida yuz bergan qonli voqealar, xususan,
xorijdan moliyalashtirilgan bir guruh terroristlar tomonidan O‘zbekistondagi
konstitutsion tuzumni ag‘darib, o‘rta asr xalifaligini o‘rnatishga urinishlarini
yaqqol namoyon etdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimov ushbu voqealar munosabati bilan bergan intervyusida «Andijondagi
fojiani amalga oshirgan kuchlar ko‘zlagan maqsadidan qaytmayotgani, xalqaro
maydonda biz haqimizda turli mish-mishlarni tarqatayotgani, buzg‘unchi
g‘oyalarni ilgari surayotgani - barchamizdan atrofdagi voqealarga loqayd
38

bo‘lmaslik va ogoh bo‘lishni taqozo etmoqda». Rossiya Prezidenti V.V.Putin, o‘z
navbatida ta'kidlaganidek, «Shartnoma ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlari
mutlaqo yangi sifat darajasiga ko‘taradi. Rossiya va O‘zbekiston mintaqada
barqarorlik va taraqqiyotga erishish yo‘lida kuchlari, zaxiralari, ulkan gumanitar
salohiyatlarini birlashtirmoqda». Shartnomaning iqtisodiy jihatlari ham e'tiborga
loyiqdir. Jumladan, Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy va
moliyaviy aloqalar yanada yuqoriroq bosqichga ko‘tarildi, ikki mamlakat
tadbirkorlariga qo‘shimcha imtiyozlar yaratildi, o‘zaro hamkorlikning turli
sohalaridagi to‘siqlar bartaraf etildi. Ta'kidlash joizki, Moskvada imzolangan
mazkur shartnoma har ikki tomon uchun teng huquqli va o‘zaro foydalidir.
Masalan, uning O‘zbekiston xavfsizligini ta'minlash, mahalliy korxona va
tadbirkorlarning ulkan Rossiya bozoriga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lgani uning
naqadar katta ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi 23
. Binobarin, Rossiya
Federatsiyasi uchun ham ushbu shartnomaning ahamiyati beqiyosdir. Deylik,
chegarani tan olmaydigan tez tarqalib borayotgan terrorizmga qarshi birgalikda
kurashish, iqtisodiyot, madaniyat, san'at, sog‘liqni saqlash, ta'lim va fan kabi
sohalarda ikki tomonlama aloqalarning rivojlanishidan Rossiya ham shubhasiz
manfaatdordir. Ittifoqchilik munosabatlari to‘g‘risidagi shartnomaning imzolanishi
oliy darajadagi aloqalarning, ayniqsa, parlamentlararo munosabatlar rivojiga ijobiy
ta'sir etdi. Hozirgi davrda ikki mamlakat parlamentlari o‘rtasidagi aloqalar,.birinchi
galda, qonunchilik faoliyati, delegatsiyalar almashuvi sohasida izchil rivojlanib
bormoqda. 2005 yilning 18-20-mayida Rossiya Davlat Dumasining MHD hamda
vatandoshlar bilan aloqalar qo‘mitasi raisi A.Kokoshin rahbarligidagi delegatsiya
O‘zbekistonga tashrif buyurdi. Bo‘lib o‘tgan uchrashuvlar chog‘ida O‘zbekiston va
Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida parlament maslahatlashuvlarini ortiqcha
rasmiyatchiliksiz jadallashtirish masalasi muhokama etildi. 2005-
yilning noyabrida Rossiya Federal Majlisi Federatsiya Kengashining MHD ishlari
bo‘yicha qo‘mitasi raisi V.Gustov O‘zbekistonga tashrifi chog‘ida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2005 yil 14-15-noyabrida Rossiya
23
Бобоев А. Иттифоқчилик – ўзаро ҳамкорликнинг олий даражаси // Адолат, 2005 йил 18 ноябрь
39

Federatsiyasiga qilgan rasmiy tashrifi mamlakat siyosiy doiralari, Rossiya
Federatsiyasi Davlat Dumasi hamda Federatsiya Kengashida katta qiziqish
uyg‘otganini e'tirof etdi. U strategik sheriklik to‘g‘risidagi Shartnomaning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishi natijasi o‘laroq, ittifoqchilik munosabatlari
to‘g‘risidagi Shartnomaning imzolanishi Rossiyada ijobiy baholanganini alohida
ta'kidlab o‘tdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Rossiya
Federatsiyasiga qilgan rasmiy tashrifi chog‘ida ikki mamlakatning
yoqilg‘ienergetika sohasida hamkorligini rivojlantirish masalalari muhokama etildi
Mamlakatimizda ish yuritayotgan «Gazprom» OAJning Markaziy Osiyo,
jumladan, O‘zbekistondagi operatori - «Zarubejneftegaz» Yaj faoliyati ana
shunday hamkorlikning yorqin namunasidir. Ittifoqchilik shartnomasining
sakkizinchi bandida ta'kidlanganidek, tomonlar mavjud xalqaro amaliyotdan kelib
chiqqan holda ikki tomonlama savdo-iqtisodiy munosabatlami rivojlantirish va
takomillashtirish borasida tegishli chora-tadbirlarni ishlab chiqadi.
Bunday huquqiy me'yorning mavjudligi O‘zbekiston va Rossiya ishbilarmon
sheriklar o‘rtasidagi aloqalarni kengaytirish, ularni yanada samarali o‘zaro foydali
bo‘lishiga xizmat qiladi. Ana shunday hamkorlikka misol tariqasida 2004 yilning
aprelida «O‘zbekneftegaz» xolding kompaniyasi hamda «Zarubejneftegaz» va
«Gaz Projekt Developmen yentral Asia AG» kompaniyasidan iborat konsorsium
o‘rtasida «Shaxpaxti» konida qo‘shimcha qidiruv ishlari bo‘yicha mahsulotni
bo‘lib olish haqidagi Bitimga binoan tashkil etilgan «Zarubejneftegaz - GPD -
Markaziy Osiyo» kompaniyasini keltirish mumkin. E'tiborli jihati shundaki, ushbu
kompaniya mamlakatimiz parlamenti tomonidan «Mahsulotni bo‘lib olish bitimlari
to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilingandan keyin paydo bo‘lgan dastlabki kompaniya
hisoblanadi. «Shaxpaxti» konida mahsulotni ishlab chiqarish bo‘yicha loyiha 15
yilga mo‘ljallangan.
Shunday qilib, bir vaqtdan to‘xtatib qo‘yilgan gaz konida jadal ish boshlanib
ketdi: 2005 yilning noyabrigacha 230 million kubometrdan ko‘proq gaz ishlab
chiqarildi. Bundan tashqari, «Zarubejneftegaz» kompaniyasi «Gazprom» OAJ
boshqaruvi raisi A. Milleming 2005 yil sentabrida O‘zbekistonga qilgan tashrifi
40

chog‘ida imzolangan 2006-2010 yillarga mo‘ljallangan O‘rta muddatli bitim
doirasidagi kelishuvlarga ko‘ra, gazni to‘xtovsiz yetkazib berilishini ta'minlash
maqsadida mamlakatimizdagi 3000 kilometr gaztransport tizimlarida kompleks
diagnostika ishlarini amalga oshirdi, «O‘zbekneftegaz» kompaniyasiga asbob-
uskuna yetkazib berdi, «Markaziy Osiyo - Markaz» gazoprovodini modemizatsiya
qilish, qayta jihozlash va kengaytirish uchun ming holatini baholash ishlarida
ishtirok etib kelmoqda. Ushbu kelishuvlarning hayotga tatbiq etilishi, xususan,
Ustyurt mintaqasida investitsiya hajmi qariyb bir milliard dollarni tashkil etgan
yirik gaz konini o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan loyihalarni amalga oshirish
orqali «Gazprom» va «O‘zbekneftegaz» o‘rtasidagi hamkorlikni yanada
rivojlantirish va chuqurlashtirishga keng imkoniyat tug‘ilmoqda. Bitimning
mahsulotni bo‘lib olish haqidagi shartlariga ko‘ra, tabiiy gazning bir qismini
O‘zbekiston tasarruf etadi. Investitsiyalar hamda mazkur konni
o‘zlashtirilishi tufayli mintaqada zamonaviy infratuzilmaga ega bo‘lgan yangi
aholi punktlari, minglab yangi ish o‘rinlari paydo bo‘ladi. Mazkur loyihalarga jalb
etiladigan ko‘plab korxona va tashkilotlar qo‘shimcha ish hajmiga ega bo‘ladi.
Muhimi shundaki, loyiha muddati tugagunga qadar, uning doirasida qurilgan va
tashkil etilgan barcha moddiy boyliklar O‘zbekistonda qoladi. Bundan tashqari,
ushbu loyihalarni amalga oshirish borasidagi faoliyat mahalliy budjetlarga
mintaqani rivojlantirish va aholi farovonligini oshirishga yo‘naltirilishi mumkin
bo‘lgan majburiy soliq va to‘lovlar evaziga qo‘shimcha daromad keltiradi.
O‘zbekiston Respublikasi hamda Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida gumanitar
sohadagi hamkorlikni rivojlantirish Kompleks dasturi loyihasi tayyorlanmoqda.
Toshkentda Rossiya hukumati huzuridagi xalqaro ilmiy va madaniy hamkorlik
Rossiya markazining vakolatxonasi («Rosza- rubetsentr») faoliyat yuritmoqda.
O‘zbekiston bu sohadagi hamkorlikni
rivojlantirishga xizmat qiladigan turli tadbirlami qo‘llab-quwatlab kelmoqda. Shu
ma'noda, 2005 yilning noyabrida O‘zbekiston - Rossiya madaniy hamkorligining
2005-2006-yillarga mo‘ljallangan Dasturining imzolangani bu yo‘ldagi muhim
qadam bo‘ldi. Bundan tashqari, ikki mamlakat Fanlar akademiyalari hamda
41

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Fan va texnologiyalami
rivojlantirishni muvofiqlashtirish Qo‘mitasi bilan birgalikda Suffa platosida
radiastronomiya observatoriyasini qurish rejalashtirilayotgani ham e'tiborga
loyiqdir. Shunday qilib, yuqoridagi mulohazalarga tayanib, O‘zbekiston - Rossiya
munosabatlari har qachongidan mustahkamlanib borayotganini ta'kidlash mumkin.
Ittifoqchilik shartnomasi ikki mamlakat o‘rtasidagi yaqin hamkorlik
munosabatlarining ishonchli kafolati bo‘lib xizmat qiladi. Taniqli rus
siyosatshunosi A.Migranyanning ta'kidlashicha, Rossiya bilan ittifoqchilik
aloqalari O‘zbekiston xavfsizligi va barqaror taraqqiyotini yuqori darajada
ta'minlaydi 24
. Uning fikricha, ikki mamlakatning o‘zaro yaqinlashuvi postsovet
makonida bir talay omillar bilan belgilangan taraqqiyot tendensiyalarida jiddiy
o‘zgarishlar ro‘y berayotganidan dalolat beradi. Olimning ta'kidlashicha, postsovet
makonda integratsiya jarayonlarining yangi bosqichi ikki tomonlama va ko‘p
tomonlama darajada (yevrAzeS), jumladan, Rossiya va Markaziy Osiyo davlatlari
o‘rtasida sifat jihatidan mutlaqo yangi munosabatlar vujudga kelayotgani anglab
yetilayotganidan darak berayotir.
24
«Народное слово», 2005 йил 23-ноябр
42

Xulosa
Jahon amaliyotidan ma'lumki, har bir mustaqil davlat, ayniqsa, mustaqil
taraqqiyot yo‘liga kirgan mamlakatlar, hech qachon o‘z qobig‘iga o‘ralib
rivojlanmagan. Aksincha, mustaqil rivojlanish yo‘lini tanlashi bilanoq jahon
hamjamiyatiga qo‘shilish orqali o‘z taqdirini belgilagan. Shuning uchun ham
O‘zbekiston mustaqil davlat maqomiga ega bo‘lgach jahon hamjamiyatiga
qo‘shilish yo‘lini tutdi. Bu borada mamlakatda olib borilgan amaliy ishlarni
tasavvur qilishdan oldin XXI asr arafasidagi ijtimoiy-siyosiy jarayon va xalqaro
vaziyatga qisqagina nazar tashlash lozim. O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida
munosib o‘rin egallashi uchun asosiy shart-sharoitlar bu - uning jug‘rofiy-siyosiy
jihatdan qulay mintaqada ekanligidir.
Ma'lumki, O‘zbekiston geosiyosiy jihatdan ancha murakkab va
shu bilan birga qulay makonda joylashgan. Ya'ni u, birinchidan, Markaziy Osiyo
mintaqasining transport, boy hamda mustaqil energetika omillari markazida
joylashgan. Ikkinchidan, O‘zbekiston aholi soni, ilmiy-texnikaviy va boshqa
imkoniyatlari jihatidan mintaqadagi qo‘shnilardan ma'lum darajada ustun turadi.
Uchinchi tarafdan, O‘zbekiston qulay tabiiy-iqlim sharoitiga ega. Bu yerda
qadimiy dehqonchilik madaniyati va boy mineral- xomashyo resurslari bor.
Respublika oziq-ovqat bilan o‘zini o‘zi ta'minlashga, texnika ekinlarining eng
qimmatli turlarini, jumladan paxta tolasini yetishtirish va eksport qilishga
imkoniyati katta. Shuningdek, jahon bozoriga yuqori sifatli, ekologik jihatdan sof,
raqobatga bardoshli meva-sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarishga hamda ularni
qayta ishlangan holda yetkazib berishga qodir. To‘rtinchidan, davlatimiz nafaqat
o‘zini o‘zi ta'minlaydigan, balki chetga chiqarishga neft, neft mahsulotlari, gaz va
umuman, iqtisodiyotning asosi bo‘lmish muhim tarmoqlarga ega.
O‘zbekistonda sanoatning eng zamonaviy tarmoqlari, deylik,
mikroradioelektronika kabi murakkab sohani rivojlantirish imkoni bor.
43

Beshinchidan, O‘zbekistonning insoniyat sivilizatsiyasida salmoqli o‘rni bor.
Yurtimiz ma'naviy-tarixiy merosga boy. U oldindan nafaqat mintaqada, balki
dunyoda ham turli ma'naviy va siyosiy jarayonlarga, jahon sivilizatsiyasiga kuchli
ta'sir o‘tkazib kelgan. Shu jihatlami hisobga olsak, O‘zbekiston o‘zining barcha
ko‘rsatkichlari bo‘yicha jahondagi madaniy, ilmiy texnologiya va iqtisodiy
yuksaklikka erishib, bemalol Markaziy Osiyoda integratsiya markaziga aylanishi
mumkin.
Bayon etilgan bu muammolami kuchaytirib va ma'lum darajada ko‘p ishlami
ijobiy hal qilishga to‘siq bo‘lib turgan yana bir masala bor. Sho‘ro tizimidan
qolgan meros - bu shu mintaqada Turkiston atalmish yagona zaminda yashayotgan
millat va elatlami sun'iy ravishda bo‘lib tashlash va shundan foydalanib, o‘z
siyosatini o‘tkazish, ularga hukmronlik qilish asoratlari haliberi yo‘qolmagan. XXI
asr bo‘sag‘asida dunyo ijtimoiy-siyosiy jarayonlari tubdan o‘zgardi, inson va
insoniyat, odam va olam taqdiriga daxldorlik hissi tobora kuchaydi. XX asming
so‘nggi o‘n yilligi har qanday zo‘ravonliklar, tazyiqlar va g‘oyaviy xurujlami
aqlidrok va ochiqdan ochiq munosabatlar orqali hal etish sari dadil qadam
qo‘yilgan davr bo‘ldi. O‘zbekiston yosh mustaqil davlat sifatida o‘z ma'qeyi va
nufuzini mustahkamlash bilan birga dunyo ahlini jahon siyosatini isloh qilishga
da'vat etgan davlatlardan biri bo‘lib maydonga chiqdi. Darhaqiqat, bugun
O‘zbekiston Pokiston, Hindiston, Eron, Afg‘oniston, Tojikiston, Qirg‘iziston va
Qozog‘iston muammolari bilan birga Rossiya va umuman yevropa mamlakatlari
munosabatlarini ma'lum bir o‘zanga solishga da'vat qilayotgan, uni o‘zining amaliy
faoliyati bilan yaxshilik sari burishga katta ta'sir ko‘rsatayotgan davlatdir.
Bunda О ‘zbekistonning Markaziy Osiyo
lavlatlari bilan о ‘zaro ishonch va tinch kelishuvlar asosida olib barayotgan о ‘zvro
xamkorlik aloqalari ham muxim о ‘rinni egallaydi. O‘zbekiston Prezidenti Islom
Karimov dunyo muammolarini hal qilishning eng insonparvar, eng adolatparvar
tamoyillarini o‘rtaga tashlar ekan, u mintaqaviy mojarolar va qo‘shni
mamlakatlami o‘zaro kelishmovchilik muammolaridan tortib butun yer shari va
insoniyat taqdiriga daxldor bo‘lgan juda ulkan masalalarnii o‘rtaga tashlamoqda.
44

Bu ayniqsa, xalqaro terrorizm va narkobiznes, diniy aqidaparastlik va ekstremizm
bilan bog‘liq bo‘lgan muammolardir. Ayni ana shu muammolar bugun dunyo ahli
hayotiga tahdid solayotgan eng og‘ir fojia ekanligini, u bilan murosa qilib
bo‘lmasligini, bu illatlarni barbod qilishda juda katta qat'iyat, siyosiy iroda va ichki
qudrat kerakligini O‘zbekiston o‘z timsolida ko‘rsatdi.
Birinchi Prezident Islom Karimovning «O‘zbekiston XX1 asr
bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari»
nomli kitobida va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq
X1U sessiyasida qilgan «O‘zbekiston XX1 asrga intilmoqda» nomli ma'ruzasida
xuddi ana shu muammolami keskin qilib qo‘ydi. Xalqaro terrorizm va
narkobiznesning o‘zaro uzviyligi, bir-biriga bog‘liqligi, uning tarqalishiga ba'zan
diniy niqoblardan foydalanilayotganligi, natijada diniy aqidaparastlik va
ekstremizmning rivojlanib borayotganligi ilmiy jihatdan chuqur tahlil etilgan.
O‘zbekiston rahbarining ana shu har ikki asari davlatimizning yangi yuz yillik va
yangi ming yillikdagi siyosiy strategiyasini belgilaydi. Mazkur kitobning
dunyoning bir necha o‘nlab mamlakatlarida taijima qilib bosilganligi, jahon
siyosatdonlari va davlat arboblarining bu kitobda ko‘tarilgan masalalarga bergan
yuksak baholari, jahon jamoatchiligining katta qiziqish bilan unga qarayotganligi
fikrimizning dalilidir.
45

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И . А . Ҳозирги босқичда демократик ислоҳатларни
мувофиқлаштиришнинг муҳим вазифалари . – Т .: Ўзбекистон , 1996.
2. Каримов И. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард
мақсадимиз. Т.: Ўзбекистон. 2000.
3. Usmonov Q. va boshqalar. O`zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida.-
Toshkent: O`qituvchi, 1996
4. Farmonov. R, Jo‘raev. K Xalqaro munosabatlar tarixi. –T.: JIDU, 2011.
5. Bekmurodov A. Bu muqaddas vatanda azizdir inson. – T.: G‘afur G‘ulom,
2010.
6. Qirg‘izboev A. O‘zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan
xalqaro hamkorligi.-T.:Fan, 2004.
7. Farmonov R. O‘zbekiston Respublikasi siyosiy tizimining shakllanishi va
G‘arb tajribasi.-T.: TDPU, 2004.
8. G‘afforov Y., Xolliev A. O‘zbekiston va jahon hmjamiyati.-T.: 2003.
9. Gafarli M. S. Kasaev A. Ch. Rivojlanishning o‘zbek modeli: tinchlik va
barqarorlik, taraqqiyot asosi. -Toshkent: O’zbekiston, 2001
10. Jo‘raev T. Milliy davlatchilik: xavfsizlik va barqarorlik. - T: 2001.
11. Ko‘charov Ch.Sh. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni
muammolari.-T.: Fan, 2005.
12. Lafasov M. O‘zbekiston Respublikasining xalqaro aloqalari.-T,: 1995
13. Levitin L. O‘zbekiston tarixiy burilish pallasida. - Toshkent: O‘zbekiston,
2001
14. Mo‘minov A. O‘zbekiston va YUNESKOning xalqaro-huquqiy
munosabatlari. – T., 2003.
15. O‘zbekiston jamiyatni demokratlashtirish va yangilash mamlakatni
modernizatsiya va isloh qilish yo‘lida.- T.: Akademiya, 2005.
46

16. Umarov B.Z., G‘aniev A.S. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati: xalqaro
munosabatlar va tashqi aloqalarni tashkil qilish. - T.: G‘afur G‘ulom. 2008.
17. Rajapov A. O‘zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasi. - Toshkent: Fan,
1998
18. Россия – стратегик ҳамкор. //ХХI АСР газетаси, 2004 йил 17 июнь
19. Бобоев А. Иттифоқчилик – ўзаро ҳамкорликнинг олий даражаси //
Адолат, 2005 йил 18 ноябрь
20. «Народное слово», 2005 йил 23-ноябр
47

Sotib olish