O’zbekiston tarixining geografik shakli, o’rni va tabiiy iqlim sharoiti - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	43.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

88 Sotish

O’zbekiston tarixining geografik shakli, o’rni va tabiiy iqlim sharoiti

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................2
I. BOB. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MA’MURIY-HUDUDIY
TUZILISHI VA TARXIY GEOGRAFIF TAFSIFI.............................................4
1.1 O `zbekiston respublikasi hududiy joylashuvi va rel`efi ......................................4
1.2 O`zbekistonning iqlim sharoitlari vasuv resurslari............................................15
II.BOB O‘ZBEKISTONNING TABIIY - IQLIM SHAROITLARI................23
2.1.O‘zbekistonning geografik o‘rni, yerlarining geomorfologik tuzilishi, relyefi va
iqlim sharoitlari........................................................................................................23
2.2 O‘zbekistonning geologik va gidrogeologik sharoitlari....................................27
XULOSA................................................................................................................29
FOYDALANIULGAN ADABIYOTLAR...........................................................31
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi O‘zbekiston mustaqilikka erishgandan so‘ng
umumiy ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilish zaruriyati tug‘ildi. Ayrim o‘quv
fanlari dars tizimidan chiqarib tashlandi, ayrimlarning mazmuni o‘zgartirildi,
ayrim fanlar yangidan o‘quv tizimiga joriy qilindi.
Maktab geografiya ta’limi sohasida ham muhim o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Umumiy
majburiy ta’lim 9-yilga o‘tkazganligi munosabati bilan ayrim o‘quv kurslari
o‘rganiladigan sinflar o‘zgardi. 5-sinfga yangi “Tabiat” kursi kiritildi. Ammo
mazkur kursni o‘zlashtirish qiyin bo‘lganligi hamda unda tabiiy geografiya,
biologiya va boshqa fanlardagi bilimlar qaytarilganligi tufayli 1999 yil o‘quv
dasturidan olib tashlandi.
Kurs ishining maqsadi va mazmuni.
O‘qitish maqsadlarini aniqlash didaktika va geografiya metodikasining e ng
muhim muammosidir. O‘qitish maqsadi geografiya nima uchun o‘qitiladi, degan
savol bilan chambarchas bog‘liq.
O‘qitish maqsadi maktab geografiyasining mazmunini, tuzilishini, o‘qitish
metodlari va yo‘nalishni belgilashda katta axamiyatga ega. Dastlab barcha fanlar
uchun o‘qitish maqsadlarini aniqlashda didaktik tadqiqotlar amalga oshirildi.
Ta’lim xaqidagi va kadrlar to‘grisidagi qonunlarda o‘qitish maqsadini aniqlashda
jamiyatning xususiyatlari, qiziqishi albatta e’tiborga olinadi, ya’ni o‘quvchilarning
jamiyat uchun kurashadigan va qayguradigan bo‘lishi kerak. Maktab o‘z
o‘quvchilarni mehnatini sevadigan, vatanparvar, zamonaviy fan, texnika,
texnalogiyaga oid ko‘nikma va malakalarga ega qilib tarbiyalashi zarur. geografiya
inson xayotida katta ahamiyatga ega. Uning tabiiy boyliklarimizni, chet
mamlakatlar bilan qiyoslashda iqtisodiy, ijtimoiy-siyoyeiy ilmiy geografik
munosabatlarimizni aniqlashda ahamiyati katta.
2

Kurs ishining vazifasi :
1 .O‘zbekistonda geografiya ta’limi ni yo'lga qo'yilishi .
2.O‘zbekistonda geografiya ta’limining rivojlanish bosqichlaridagi o‘zgarishlar
3.O‘zbekistonda mustaqillik yillarida geografiya ta’limida qonun va qoidalar.
Kurs ishining ob’kti : Mavzuga doir ilmiy manbalardan foydalanildi
Kurs ishining tarkibi va xajmi : 2 bob 4 reja , 3 4 bet, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Endilikda mamlakatimizda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ga muvofiq
maqsad, an’analariga mos keladigan tamoman yangicha «ta’limiy xizmat»ni
shakllantirishga kiritildi. Bunday ta’limiy xizmatning metodalagik negizini
prezident I.A. Karimov tomonidan ilgari surilgan «Jamiyat mafkurasi xalqni xalq,
millatni millat qilishga xizmat qilsin» degan g‘oya yotadi. Uning pedagogik
asosini esa har bir shaxsning qobiliyati va iste’dodini rivojlantirish,
takomillashtirishi orqali jamiyatning quyidagi ta’limiga bo‘lgan ehtiyojini
qondirish tashkil qiladi. Ana shunday konsepsual g‘oyalar asosida faoliyat
ko‘rsatuvchi maktabni, shaxse va jamiyatni rivojlantirishga, ta’limning milliy va
mintaqaviy xususiyatlarini e’tiborga olib demokratiya hamda insonparvarlik
tamoyillari asosida boshqarishga undaydigan mexanizm sifatida boshqa fanlar
qatori geografiya ta’limda ham tayanch o‘quv tizimi vujudga keldi. Bu mexanizm
jamiyatning geografiya ta’limiga bo‘lgan ijtimoiy buyurtmasi, davlat talabi bilan
bolaning shaxsiy imkoniyati mayli o‘rtasidagi tafovutni muvozanatlovchi vositadir.
Yuqoridagi g`oya va fikrlar hamda konsepsiyalar asosida mamlakatimizda
geografiya ta’limining mazmuni va tuzilishi quyidagi tizimda barpo etildi
3

I.BOB O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MA’MURIY-HUDUDIY
TUZILISHI VA TARXIY GEOGRAFIK TAFSIFI
1.1 O `zbekiston Respublikasi hududiy joylashuvi va relefi .
O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi O‘zbekiston
Respublikasi hududi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, 12 viloyat va Toshkent
shahridan iborat.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi 1992 yil 9 yanvarda suveren respublika
huquqini olgan. Ushbu respublika Amudaryoning quyi qismlarida joylashgan
bo‘lib, umumiy maydoni 166,6 ming kv. km. ni tashkil etadi hamda mamlakatimiz
maydonining 38 foizini egallagan. Bu erda 1543,3 ming kishi yashaydi. Poytaxti
Nukus shahri hisoblanadi. Qoraqalpog‘iston tarkibiga 15 qishloq tumanlari va 12
shahar kiradi.
Andijon viloyati 1941 yil 6 martda tashkil topib, Farg‘ona vodiysining
sharqiy qismida joylashgan. Maydoni 4,2 ming kv. km. ni tashkil qiladi. Aholisi
eng zich viloyatlardan biri bo‘lib, 2253,5 ming kishi yashaydi. Viloyat aholisining
3/1 qismi shaharlarda istiqomat qiladi. Viloyat tarkibida 14 qishloq tumanlari va 11
shahar mavjud. Viloyat markazi – Andijon shahri.
Buxoro viloyati respublikamizda dastlab tashkil topgan viloyatlardan. Viloyat
mamlakatimiz janubida joylashgan bo‘lib, Qizilqum cho‘lining kattagina qismini
egallagan. U 1938 yil 15 aprelda paydo bo‘lgan. Viloyat egallagan maydon dastlab
juda katta bo‘lib, 144,3 ming kv. km. ga teng edi. 1982 yil Navoiy viloyati tashkil
topgach, Buxoro viloyatining kattagina qismi ana shu viloyat uchun ajratildi.
Hozirda Buxoro viloyati 40,3 ming kv. km. ga teng, aholi soni 1460,6 ming
kishini tashkil etadi. Viloyat tarkibida 11 qishloq tumanlari va 11 shahar mavjud.
Buxoro shahri viloyatning ma’muriy markazidir.
Jizzax viloyati 1973 yil 29 dekabrda tashkil topgan bo‘lib, maydoni 21,2 ming kv.
km. ga teng. Aholisi 1011,1 ming kishi. Barcha aholining 30,1 foizini shahar va
qolgan 69,9 foizini qishloq aholisi tashkil etadi. Viloyat tarkibida 12 qishloq
tumanlari va 7 shahar mavjud. Jizzax shahri viloyat markazi sanaladi.
4

Navoiy viloyati 1982 yilning 20 aprelida tashkil topgan. 1988 yil 6 sentyabrda
tugatilib, 1992 yil 28 iyunda qaytadan tiklangan. Navoiy viloyati O‘zbekistonning
markaziy qismida joylashgan bo‘lib, maydoni 111,0 ming kv. km. ni tashkil etadi.
Aholisining soni 798,7 ming kishi. Shahar aholisi 40,2 foizni tashkil etadi. Viloyat
tarkibida 8 qishloq tumanlari va 6 shahar mavjud. Viloyat markazi 1958 yilda
tashkil etilgan Navoiy shahridir.
Namangan viloyati 7,4 ming kv. km. ni tashkil etadi. U 1941 yilning 6
martida tashkil etilib, 1960 yil 25 yanvarida tugatilgan va uning erlari Andijon va
Farg‘ona viloyatlariga bo‘lib berilgan edi. 1967 yil 18 dekabrda viloyat qayta
tiklangan. Aholisining soni 1988,7 ming kishidan iborat. Aholining 37,6 foizi
shaharlarda, 62,4 foizi qishloqlarda yashaydi. Viloyat tarkibida 11 qishloq
tumanlari va 8 shahar mavjud. Viloyat markazi Namangan shahridir.
Samarqand viloyati 1938 yil 15 yanvarda tashkil topgan. Viloyat
respublikamizning markaziy qismida, Zarafshon daryosining o‘rta oqimi havzasida
joylashgan. Maydoni 16,8 ming kv. km. ga teng. Aholisi esa 2758,4 ming kishini
tashkil etadi. Viloyat tarkibida 14 qishloq tumanlari va 11 shahar mavjud.
Samarqand shahri viloyat markazi bo‘lib, u 1924 yildan 1930 yilgacha
O‘zbekiston poytaxti ham bo‘lgan.
Sirdaryo viloyati 1963 yil 16 fevralda tashkil topgan. Viloyat Sirdaryoning chap
sohilida joylashgan. Maydoni 4,3 ming kv. km. ga teng. Aholisi esa 660,8 ming
kishini tashkil etib, ularning 32 foizi shaharlarda istiqomat qiladi. Guliston shahri
viloyat markazi bo‘lib, viloyat tarkibida 9 qishloq tumanlari va 5 shahar mavjud.
Surxondaryo viloyati O‘zbekistonning eng janubida joylashgan bo‘lib, 1941 yil 6
martda tashkil topgan. Maydoni 20,1 ming kv. km. ga teng. Aholisi esa 1805,0
ming kishini tashkil etadi. Viloyatda aholining 19,7 foizigina shaharlarda yashaydi.
Termiz shahri viloyat markazi bo‘lib, viloyat tarkibida 14 qishloq tumanlari
va 8 shahar mavjud.
Toshkent viloyati respublikamizning markaziy viloyati bo‘lib,
respublikamizning shimoli-sharqiy qismida joylashgan. U 1938 yil 15 yanvarda
tashkil topgan. Maydoni (Toshkent shahrini qo‘shib hisoblaganda) 15,6 ming kv.
5

km. ga teng. Bu respublika maydonining 3,5 foizi demakdir. Aholisi esa (Toshkent
shahrini qo‘shib hisoblaganda) 4560,3 ming kishini tashkil etadi. Toshkent shahri
viloyat markazi bo‘lib, viloyat tarkibida 15 qishloq tumanlari va 17 shahar mavjud.
Farg‘ona viloyati respublikamizning sharqiy qismida joylashgan bo‘lib, 1938 yil
15 yanvarda tashkil topgan. Maydoni 6,7 ming kv. km. ga teng. Aholisi esa 2741,6
ming kishini tashkil etadi. Aholining 71 foizi qishloqlarda istiqomat qiladi. Viloyat
tarkibida 15 qishloq tumanlari va 9 shahar mavjud. Farg‘ona shahri viloyat
markazi sanaladi.
Xorazm viloyati O‘zbekistonning shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, Orol-
Kaspiy pasttekisligining bir qismini egallagan. Viloyat 1938 yilning 15 yanvarida
tashkil topgan. Maydoni 6,1 ming kv. km. ga teng. Aholisi esa 1371,8 ming kishini
tashkil etib, ularning 23,3 foizi shaharlarda yashaydi. Viloyat tarkibida 10 qishloq
tumanlari va 3 shahar (Urganch, Pitnak, Xiva) mavjud. Urganch shahri viloyat
markazidir.
Qashqadaryo viloyati Pomir-Oloy tog‘ tizmasining g‘arbiy chekkasida
joylashgan bo‘lib, 1943 yilning 20 yanvarida tuzilgan. 1960 yilning yanvariga
kelib esa viloyat Surxondaryo bilan birlashtirilgan edi. 1964 yilning 7 fevralida esa
Qashqadaryo viloyati qayta tiklangan. Maydoni 28,6 ming kv. km. ga teng. Aholisi
esa 2257 ming kishini tashkil etadi. Aholining 25,2 foizi shaharlarda istiqomat
qiladi. Viloyat tarkibida 13 qishloq tumanlari va 12 shahar mavjud. Qarshi shahri
viloyat markazidir.
Tarixiy geografiya 1932 yilda London iqtisodiyot maktabida Angliya tarix
va geografiya jamiyatining munozarasida tarixiy geografiya fani maxsus
muhokama qilingan. Muhokama tarixiy geografiya fani to‘g‘risidagi fikrlarga bir
qator aniqliklar kiritdi . Tarixiy geografiyaga siyosiy chegaralar tarixi, tarixiy
jarayonlarga tabiat ta’sirlari, shuningdek, tarixiy jarayonlarning geografik
hodisalarga ta’siri va alohida mintaqalarning geografiyasini o‘rganish, geografik
kashfiyotlar, geografik fanlar tarixi kabi bo‘limlarni kiritish ilgari surilgan.
M.K.Lyubavskiyning Rossiya tarixiy geografiyasiga oid asarida Qabila va
urug‘lar, xalqlarning biror hududda joylashishi va o‘z tarixi davomida bu
6

hududlarning o‘zgarishi, mustamlakalar natijasida yangi xalqlarning kelib
joylashishi kabi masalalar tarixiy geografiya bog‘liq ekanligini takidlab o‘tgan.
Demak, tarixiy geografiya fani tarix fanlari sirasiga kirib, insoniyat tarixini
o‘tgan davrlar geografiyasini o‘rganadi. Bo‘lib o‘tgan voqea-hodisalarning tarixini
haqiqiy baholash uchun o‘sha davrning tarixiy geografiyasini yaxshi bilish kerak.
Tarixiy geografiya zamonaviy geografiya kabi o‘z bo‘limlariga ega bo‘lib, asosan,
to‘rt yirik bo‘limdan tashkil topgan: 1.Tabiiy-tarixiy geografiya.2.Aholi tarixiy
geografiyasi. 3.Xo‘jalik (tarixiy-iqtisodiy) geografiyasi. 4.Siyosiy-tarixiy
geografiya. Siyosiy-tarixiy geografiya bo‘limiga ichki va tashqi chegaralar
geografiyasi, siyosiy ma’muriy bo‘linishlar, shaharlar va qal’alar joylashishi,
shuningdek, tarixiy voqealar, harbiy yurishlar yo‘nalishlari, muhorabalar kartalari,
milliy-ozodlik harakatlari geografiyasi ham kiradi.
Qadimdan aholi qulay geografik shart-sharoitlar mavjud bo‘lgan hududlarda
istiqomat qilib kelgan. Jumladan, Qadimgi Misr aholisi uchun Nil, Xitoy uchun
Xuanxe va Yanszi , Ikki daryo oralig‘idagi xalqlar uchun Dajla va Frot, O‘rta Osiyo
aholisi uchun esa Amudaryo va Sirdaryoning qanchalik muhim ahamiyat kasb
etganligini alohida keltirish mumkin. Tabiiy geografiya ma’lum bir hududda
aholining kelib joylashishi yoki u erlarni tark etishiga ham sabab bo‘ladi.
Bularning barchasini tabiiy-tarixiy geografiya bo‘limi tadqiq etadi.
Ma’lum bir mintaqa yoki davlatning aholisi, u joylashgan hududlar, aholining etnik
tarkibi va soni kabi masalalarni aholi tarixiy geografiyasi o‘rganadi.
Agar biror davlatning tarixini o‘rganmoqchi bo‘lsak, tarixiy-iqtisodiy va
xo‘jalik geografiyasini o‘rganishimiz ham kerak bo‘ladi. Chunki iqtisodiy
munosabatlar va xo‘jalik turlarining mukammalashib borishi, savdo-sotiqning
taraqqiy etishi natijasida jamiyatlarning ham rivoji kuzatiladi yoki aksincha.
Tarixiy geografiyani o‘rganish mobaynida turli xil muammolarga duch
kelishimiz mumkin. Masalan, X-XII asrlarda qoraxoniylar davlati hududlarining
o‘zgarib turishi, XVII-XVIII asrlarda ashtarxoniylar davlati chegaralarining
o‘zgarib turishi, Amir Temur davridagi muhim voqealar. XVIII asrning ikkinchi
yarmi-XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligi Qo‘qon va Xiva
7

xonliklarining asosiy savdo yo‘llarining yo‘nalishlari, chor Rossiyasi mustamlakasi
bo‘lgan Turkistonning siyosiy-ma’muriy ishlari kabi muammolardir.Tarixiy
geografiya fanining muhim vazifalaridan biri bu - o‘tmishdagi davlatlar siyosiy
chegaralarini, tarixiy voqealar bo‘lib o‘tgan joylarni aniqlash, shaharlar
topografiyasini o‘rganishdan iborat. Tarixiy geografiyaning bu qismi siyosiy
voqealar, urushlar bayoni va ularning davlatlar chegaralarini o‘zgarishidagi o‘rnini,
hukmdorlar faoliyatini o‘rganish bilan uzviy bog‘liqdir. Bunda voqea-hodisalarni
chuqur anglab etish uchun tarixiy geografiya juda kerak.
Tarixiy geografiya tarixiy bilimlarning asosiy tarmog‘i bo‘lib, usiz tarixiy
jarayonlar geografiyasini o‘rganib bo‘lmaydi. Tarixiy geografiyasiz tarix haqidagi
tasavvurimiz to‘liq va mukammal shakllanmaydi.
O‘rta osiyoning ibtidoiy jamoa va antik davrdagi tarixiy geografiyasi
1. O‘rta Osiyoning tosh asri manzilgohlari tarixiy geografiyasiga tavsif
2. O‘rta Osiyoning eneolit, bronza va ilk temir davri manzilgohlari tarixiy
geografiyasi. 3.O‘rta Osiyoning qadimgi xalqlari va davlat birlashmalari 4.
Ahamoniylar hukmronligi va Aleksandr Makedonskiy yurishlari davrida O‘rta
Osiyo tarixiy geografiyasi. 5. Miloddan avvalgi IV asr oxiri-milodiy IV asrning
boshlarida.O‘rta Osiyoning siyosiy va iqtisodiy geografiyasi. 6. Buyuk Ipak yo‘li:
uning asosiy yo‘nalish va tarmoqlariga tarixiy-geografik tavsif.
O‘rta osiyoning o‘rta asrlardagi tarixiy geografiyasi
1.Eftalitlar va turk xoqonligi siyosiy-tarixiy geografiyasi .
3. O‘rta Osiyo arab xalifaligi tarkibida.
4. Arab istilochilariga qarshi xalq harakatlari
5. IX-XIII asr boshlarida Movarounnahrdagi mustaqil davlatlar va ularning siyosiy
tarixiy geografiyasi.
6 .IX-XIII asr boshlarida Movarounnahrning ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi. O‘rta
Osiyoga mo‘g‘ullar bosqini va unga qarshi ozodlik harakatlari. Mo‘g‘ul
(Chig‘atoy) ulusi davrida O‘rta Osiyo tarixiy geografiyasi. Amir Temur va
temuriylar davlati tarixiy geografiyasi. Shayboniylar, ashtarxoniylar davlatlari va
Xorazmning siyosiy va iqtisodiy geografiyasi (XVI-XVIII asrning birinchi yarmi)
8

O‘rta osiyo xonliklarining xviii asr ikkinchi yarmi-xix asr birinchi yarmidagi
tarixiy geografiyasi
O‘rta Osiyo xonliklarining siyosiy tarixiga tavsif. Xonliklarning ma’muriy-
hududiy chegaralari. Xonliklarning aholisi va iqtisodiy geografiyasi.
O‘rta osiyoning chor rossiyasi boshqaruvi davridagi tarixiy geografiyasi. 1917-
1920 yillarda turkiston
O‘rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan istilo etilishi. Chor istilosiga
qarshi milliy-ozodlik kurashlari geografiyasi. O‘rta Osiyoning chor Rossiyasi
boshqaruvi davridagi tarixiy geografiyasi. 1917-1920 yillar siyosiy-tarixiy
geografiyasiga tavsif. XIX asrning ikkinchi yarmi-XX asr boshlarida Turkistonda
iqtisodiy hayot
O‘zbekistonning tarixiy geografiyasi (1924-1991 yillar)
O‘rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning o‘tkazilishi. O‘zbekiston
SSRning tashkil topishi. XX asrning 20-80-yillarida Qoraqalpog‘iston.
O‘zbekistonning aholi geografiyasi (XX asrning 20-80-yillari)4. XX asrning 20-
80-yillarida O‘zbekistonning iqtisodiy geografiyasi.
O’zbekiston Yevrosiyo materigining markazida, geografik o’rni jihatidan
hududning ikki yirik daryosi bo’lmish Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida
joylashgan. Mamlakatimizning shimoliy chekka nuqtasi Ustyurt platosining
shimoli-sharqiy qismida, (45°36' shim. kenglik), janubiy chekka nuqtasi Termiz
shahrining janubida (37°11' shim. kenglik) joylashgan. Garbiy nuqtasi Ustyurt
platosining 56°00' sharqiy uzoqligida, sharqiy nuqtasi Farg’ona vodiysining
Qirg`iziston bilan chegaradosh qismida (73°10' sharqiy uzoqlik) joylashgan.
Tabiiy-geografik sharoiti nuqtai-nazaridan oladigan bo’lsak, O’zbekiston
qator qulayliklarga ega bo’lgan mintaqalardan hisoblanadi. Respublika maydoni
448,9 ming kv. km. bo’lib u g`arbdan sharqqa 1425 km, shimoldan janubga 930
km masofaga cho’zilgan. O’zbekiston o’z maydoniga ko’ra Yevropaning Buyuk
Britaniya, Belgiya, Daniya, Shveytsariya, Avstriya kabi mamlakatlar maydonini
qo’shib hisoblaganda ham ulardan kattalik qiladi.
Biz O’zbekistonning geografik o’rni haqida gapirishdan oldin, iqtisodiy
9

geografik o’rin (IGO’) nima ekanligini bilib olishimiz kerak. Iqtisodiy geografik
o'rini iqtisodiy geografiya fanining asosiy tushunchalaridan biri (uning «kalitidir»)
bo’lib, uni yaxshi tahlil qila olish o’rganilayotgan ob'yektning nima uchun xuddi
shu yerda joylashganligi, hozirgi holatiga qanday erishganligi hamda uning
kelajagi to’g’risida mukammal va to’la ma’lumot beradi. Bu tushuncha uchun eng
avvalo ob'yekt qayerda joylashganligi , (o’rni), uning boshqa qo’shni ob'yektlar
bilan qanday munosabatda ekanligi muhim ahamiyatga ega. Shu naqtai nazardan
iqtisodiy geografik o'rin iqtisodiy geografik bilimning o'ziga xos usulidir.
Iqtisodiy geografik o'rin tushunchasini mukammal ravishda N.N.Baranskiy ishlab
chiqdi va fanga kiritdi. Keyinchalik bu nazariya I.M.Mayergoyz, Yu.G.Saushkin,
G.M.Lappo, T.I.Raimov va boshqa olimlar tomonidan har tomonlama
rivojlantirildi. Xo’sh iqtisodiy geografik o'rin tushunchasi nima?
Iqtisodiy geografik o'rin o’rganilayotgan ob'yekt (korxona, shahar, viloyat yoki
mamlakat) ning o’z atrofida, undan tashqarida joylashgan geografik ob'yektlarga
(tog`, daryo, dengiz, chegara, konlar, yo'l va h.k.) nisbatan tutgan o’rnini va bu
ob'yektlarni uning rivojlanishiga iqtisodiy jihatdan ta'sir ko’rsatishi demakdir.
Endi Respublikamizning iqtisodiy geografik o'rniga to’xtalsak. Har qanday
hududiy birlikning iqtisodiy geografik o'rni, xususiyatlari avvalo uning qayerda
joylashganligiga bog’liq. Ma’lumki, O’zbekiston Yevrosiyo materigining deyarli
qoq markazida, dunyo okeanidan ancha ichkarida joylashgan. Shu sababdan
O’zbekiston dengizga tutash mamlakatlarga xos barcha qulayliklardan
mahrumdir.
O’zbekistonning iqtisodiy geografik o’rniga to’g’ri baho berish respublikaning
hozirgi mustaqil rivojlanish pallasida alohida ahamiyat kasb etadi. Shunga ko’ra
O’zbekistonning iqtisodiy geografik o’rni xususiyatlarini uch jihatdan ko’rib
chiqish maqsadga muvofiq bo’ladi.
O’zbekiston hududining mikrogeografik o’rni-uning Markaziy Osiyo davlatlariga
nisbatan tutgan o’rnidir. O’zbekiston qadim Turon zaminida hamisha salohiyati
katta davlat bo’lgan. Bu, ko’p jihatdan uning geografik o’rni (markazligi) bilan
bog’liq. Yaqin o’tmish (ya`ni sho’rolar hukmronligi yillari)da ham O’rta
10

Osiyodagi respublikalar bir-birlari bilan ijtimoiy taraqqiyotning ko’p sohalarida
bog`langan edilar. Birgina transport kommunikatsiyasini olaylik. Turkmaniston
faqat O’zbekiston orqali Tojikiston, Qirg`iziston, Qozog`iston bilan aloqa qilgan.
Ayni paytda bu respublikalarning har biri ham Turkmaniston bilan faqat
O’zbekiston orqali aloqa qilgan. O’z navbatida, MODda bunyod qilingan temir
yo’llar, avtomagistrallar, quvurlar ham bir-birlarini bog`lagan. Mustaqil
davlatchilik qaror topgan hozirgi davrda ushbu aloqalar tarixiy omillar (ya`ni,
qadimiy "Buyuk ipak yo’li" an`analariga muvofiq) asosida rivojlantirilishi
O’zbekistonning mikrogeografik imkoniyatlari istiqbolini ko’rsatib turibdi.
O’zbekistonning mezogeografik o’rni-uning birmuncha kengroq miqyosdagi
mavqei bilan belgilanadi. Bugungi O’zbekiston jahonga yo’l ochmoqda, jahon
hamjamiyatiga dadil kirib bormoqda. Uning bu qutlug` qadamida MODdan
tashqari Kavkaz orti davlatlarining, Turkiyaning, Eronning, Afg`onistonning ulushi
bor. Afg`oniston orqali Pokiston (va so’ngra Hind okeani)ga, Eron va Turkiya
orqali Yevropaga chiqish ufqlari ochilmoqda. Bu, yaqin qo’shnilarimiz bilan
qadimiy aloqalarni qayta tiklashga va shu asosda mamlakatimiz mavqeini yana
ham ko’tarishga xizmat qiladi.
O’zbekistonning makrogeografik o’rni-jahondagi davlatlar bilan olib
borilayotgan aloqalarda belgilanadi. O’zbekistonning MDH davlatlari bilan ko’p
qirrali aloqalari tarixiy haqiqat bo’lib, uning mamlakatimiz taraqqiyotidagi
salohiyati juda katta. O’zbekiston ushbu makrodarajadagi aloqalarini MDHning
aksariyat davlatlari bilan rivojlantirmoqda. O’zbekistonning hozirgi tashqi
iqtisodiy aloqasining 15,5 foizi Rossiyaga to’g`ri kelyapti. Yevrosiyoning buyuk
davlati Rossiya Federatsiyasi bilan muntazam aloqada bo’lish O’zbekistonning
manfaatlariga mos keladi.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, har qanday hudud iqtisodiy geografik
o’rniga baho berishda uning yirik transport tugunlariga, fan-texnika markazlariga
nisbatan joylashganligi muhim ko’rsatkich hisoblanadi. Shu jihatdan olib
qaraganda O’zbekistonning iqtisodiy geografik o’rni tobora yaxshilanib bormoqda.
O'zbekiston Respublikasining geosiyosiy va geostrategik mavqei , uni yaxshilash
11

va undan samarali foydalanish masalalari mamlakat birinchi Prezidenti I.A.
Karimovning «O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari» (T., 1997) kitobida keng yoritib berilgan.
Iqtisodiy geografik o'rin mamlakat va mintaqalar xo'jaligining tarkibiy tuzilishi,
ixtisoslashuvi hamda ularning istiqbolda rivojlanish yo'llarini ham ma'lum
darajada belgilab beradi. Shu bilan birga u qulay investitsiya makonini vujudga
keltirishda, qo'shma korxonalar qurishda, erkin iqtisodiy mintaqalarni
shakllantirishda ham muhim, ba'zan hal qiluvchi omil sifatida xizmat qiladi.
O’zbekiston Respublikasining chegaralari. Mamlakatimiz shimol va shimoli-
g`arbda Qozog`iston, sharq va shimoli-sharqda Qirg`iziston, janubi-sharqda
Tojikiston, g`arb va janubi-g`arbda Turkmaniston, janubda esa Afg`oniston
davlatlari bilan chegaradosh. Respublikamiz davlat chegaralarining umumiy
uzunligi 6221 kilometrga teng bo’lib, undan 2203 km Qozog`iston, 1621
km Turkmaniston, 1161 km Tojikiston, 1099 km Qirg`iziston va 137 kilometri
Afg`oniston davlatiga to’g’ri keladi.
O’zbekiston Respublikasining tashkil topishi.
Hozirgi O’zbekiston hududi 1917 yilga qadar ma’muriy jihatdan Turkiston
general-gubernatorligi (Turkiston o’lkasi) hamda Rossiyaning yarim
mustamlakalari bo’lmish Buxoro amirligi va Xiva xonligiga bo’lingan edi. 1918
yil 30 aprelda Sho’rolar 5-O’lka s`yezdida tasdiqlangan "Rossiya Federatsiyasining
Turkiston Sovetlar Respublikasi to’g`risida Nizom"da Turkiston Respublikasining
davlat tuzumi, uning hududiy chegaralari belgilandi. 1924 yilga kelib Turkiston
ASSR 6 viloyat (Sirdaryo, Samarqand, Farg`ona, Zakaspiy, Yettisuv ,
Amudaryo)ga hamda 30 uezd va 473 volostga bo’lib tashlanadi.
1920 yil aprelda Xorazm Xalq Sovet Respublikasi e`lon qilindi. Mazkur
respublikaning hududi 28 tumanga bo’lindi. 1924 yilda esa uch viloyat (Qozoq-
Qoraqalpoq, Yangi Urganch, Toshhovuz) va Xiva tumaniga bo’lindi.
1920 yilning 8 oktyabrida Buxoro amirligi negizida Buxoro Xalq Sovet
Respublikasi e`lon qilindi. Mazkur respublika hududi 15 viloyat, 58 tuman va 197
12

kentga bo’lindi. Shunday qilib, O’rta Osiyoda 3 sotsialistik deb atalgan davlat:
Turkiston ASSR, BXSR va XXSR tuzildi.
1924 yilda O’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish amalga oshirildi.
Qadimdan bir mintaqada yashab kelayotgan turkiy xalqlar aholisining turmush
tarzi, kelib chiqishi, an`analari, xo’jaligi, madaniyati, mushtarak maqsadlari bir
bo’lishiga qaramasdan shu davrda beshga bo’lib yuborildi. Turkistonni milliy
jihatdan qayta chegaralash Markaz va RK(b)P O’rta Osiyo byurosi tomonidan
1924 yilda qat'iy ishlab chiqilgan edi. Unga qarshi barcha urunishlar behuda
ketardi. 1924 yil 10 mart kuni birlashgan kengashda mahalliy millat vakillari O’rta
Osiyo Federatsiyasini tuzish, Turkistonning yaxlitligini buzish maqsadga
muvofiq emasligini ta`kidlagan edilar. Xorazm rahbarlari ham alohida fikr bildirib,
Xorazmni chegaralanishga qo’shmaslik masalasini qo’ygan edilar. Biroq, ushbu
istaklar ushalmagan orzuligicha qolib ketdi.
1924 yil oxirida Turkiston, Buxoro, Xorazm Respublikalari o’rnida O’zbekiston
SSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR (O’zbekiston SSR tarkibida),
Qoraqirg’iz (Qirg’iz) viloyati (RSFSR tarkibida) va Qoraqalpoq AO (Qozog’iston
ASSR tarkibida) tashkil etildi. Mazkur davrda O’zbekiston SSR maydoni 312394
kv. km. tashkil etdi. Aholisi 4447,6 ming kishi bo’lib uning 74,2 foizi o’zbeklar edi
(1926 yilgi aholi ro’yxati).
1925 yilning 29 yanvaridan respublikada yagona ma`muriy bo’linish joriy
qilindi. Poytaxti Samarqand shahri bo’lgan O’zSSR 7 viloyat (Samarqand,
Toshkent, Farg`ona, Zarafshon , Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm)ga va 22 uezd
hamda 241 volostga bo’lindi. 1926 yilda mamlakatni ma`muriy-iqtisodiy
rayonlashtirish ishlari amalga oshirildi. 1927 yilning boshida mamlakat tarkibida
10 ta okrug, 87 tuman, 1746 qishloq kengashi tashkil qilingan edi. Markazning
ko’rsatmasi bilan O’zbekiston tarkibida bo’lgan Tojikiston Muxtor Respublikasi
1929 yildan sobiq SSSR tarkibidagi ittifoqdosh respublikaga aylantirildi. 1930 yil
17 avgustda mamlakatni okruglarga bo’lish bekor qilindi. Biroq, oradan ko’p
o’tmay, 1932 yil 27 iyunda Xorazm okrugi, 1935 yil fevralda esa Qashqadaryo va
Surxondaryo okruglari qayta tiklandi. 1936 yilda Qoraqalpog’iston ASSR
13

RSFSRdan olinib O’zbekiston SSR tarkibiga kiritildi. Bu vaqtga kelib
O’zbekiston SSR tarkibida bir avtonom respublika, 3 okrug, 109 tuman, 22 shahar,
16 shaharcha va 1392 qishloq kengashi bo’lgan.
1938 yil 14 fevraldan boshlab mamlakatimiz hududini hozirdek viloyatlarga
bo’lish joriy qilindi. O’sha yili Buxoro, Samarqand Toshkent, Farg`ona va Xorazm
viloyatlari tashkil qilindi. 1941 yilning 6 martida Andijon, Namangan ,
Surxondaryo, 1943 yilning 20 yanvarida esa Qashqadaryo viloyati tashkil topdi.
1957-1961 yillarda Markaz region istiqbolini ko’ra olmasligi oqibatida ma`muriy-
hududiy birliklar yana qator o’zgarishlarni boshidan kechirdi. Jumladan,
Namangan viloyatining hududi Farg`ona va Andijon viloyatlariga qo’shib
yuborildi. Shuningdek, Qashqadaryo viloyati Surxondaryoga birlashtirildi.
Mamlakatimiz hududida yangi yerlarni o’zlashtirish jarayoni uning yangidan
ma`muriy-hududiy bo’linishlariga birmuncha asos yaratib berdi. Masalan, Qarshi
cho’lining o’zlashtirilishi bu yerda 1964 yil 7 fevralda Qashqadaryo viloyatining
qayta tiklanishiga, Mirzacho’lning o’zlashtirilishi 1963 yil 16 fevralda
Sirdaryo viloyatining tashkil topishiga , Farg`ona vodiysida ishlab chiqarish
kuchlarining jadal rivojlantirilishi 1967 yil 18 dekabrda Namangan viloyatining
qayta tiklanishiga, Jizzax cho’llarining o’zlashtirilishi 1973 yil 29 dekabrda Jizzax
viloyatining tashkil qilinishiga olib keldi. 1982 yilning 20 aprelida mamlakatda
kon-metallurgiya sanoatini rivojlantirishi natijasida Navoiy viloyati tashkil qilindi.
Xullas, ana shu bo’linish mustaqillikgacha deyarli o’zgarmadi.
Mamlakatimizning ma’muriy-hududiy bo’linishi.
O’zbekistonning ma`muriy-hududiy bo’linishi mustaqillik yillarida sifat jihatidan
yangi bosqichga-bozor munosabatlariga muvofiq keladigan bosqichga qadam
qo’ydi. Mamlakat mustaqilligi tufayli o’zbek xalqining asriy orzusi ushaldi-
O’zbekiston tinch, parlament yo’li bilan o’zining haqiqiy davlatchiligiga erishdi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, sho’rolar davrida ommaviy tus olgan va
sho’rolar tuzumini madh etuvchi joy nomlari bekor qilinib, aholi yashaydigan
joylarning tarixiy nomlari tiklanmoqda yoki yangi nomlar berilmoqda.

14

1.2 O`zbekistonning iqlim sharoitlari va suv resurslari.
O`zbekiston tabiatining xususiyatlaridan biri uning materik markazida joylashgani
va okeanlardan uzoqligidir. O`zbekiston hududi relefiga ko`ra, tekislik va adir-tog`
qismlarga bo`li-nadi. Tekisliklar, asosan, shimoliy-g`arbida bo`lib, Turon
tekisligining bir qismidan iborat. Tog`lar mamlakatning sharqida joylashgan.Turon
tekisligining O`zbekistonga qarashli qismida bir qancha elementlar bor. Shimoliy-
g`arbiy chekkasida Ustyurt platosi, Orol dengizidan janubida Amudaryo
deltasining allyuvial tekisligi, undan janubiy-g`arbda Qizilqum cho`li joylashgan.
Ustyurt platosining O`zbekiston hududida joylashgan qismining o`rtacha
balandligi 120 — 180 m, eng baland joyi 290 m (Qorabovur qirlari). Platoning
janubida bir qancha berk (oqmas) havzalar: Borsaqelmas, Asaqa-ovdon (balandligi
30 — 60 m) botiqlari, Sariqamish soyligi bor. Sariqamish soyligining
O`zbekistonga qarashli shimoliy-g`arbiy qismi tubi dengiz sathidan 10 m past.
Orolbo`yi pasttekisligining anchagina qismini Amudaryo deltasi va unga yondosh
pasttekisliklar egallagan, ularni Amudaryoning qurib qolgan o`zanlari qismlarga
ajratib turadi. Ayrim kichik tepaliklar mavjud.O`zbekiston o`ziga xos - yog`in
kam, quruq, issiq, kontinental iqlimga ega. Mamlakatning katta qismi mo``tadil
iqlim mintaqasiga, jan. chekka qismigina subtropik mintaqaga mansub.
O`zbekiston hududini 3 ikdim zonasiga ajratish mumkin: cho`l va dasht zonasi,
tog` oldi zonasi va tog` zonasi. Cho`l va dasht zonasi O`zbekistonning jami
tekisliklari — Ustyurt platosi, Qizilkum, Qarshi, Dalvarzin va Mirzacho`l
cho`llarini, tog`oldi zonasi Tyanshan va Hisor-Oloy tog` tizmalarining dengiz
sathidan 300—400 metrdan 600—1000 m gacha bo`lgan balandliklarini, tog`
zonasi dengiz sathi-dan 600—1000 m dan yuqori bo`lgan hududlarni o`z ichiga
oladi.Iqlim 3 asosiy omil: quyosh radiatsiyasi miqdori, atmosfera tsirkulyatsiyasi
xususiyati va to`shama sirt (relef) bilan belgilanadi.Mamlakat hududidagi mavjud
iqlimning muhim omili - Yer yuzasiga kelayotgan va ayniqsa, yoz oylarida
kuchayadigan quyosh radiatsiyasidir. O`zbekistonda quyosh yil davomida qariyb
balandda bo`ladi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi “O’zbekiston
15

Respublikasining ma`muriy-huquqiy tizimi” deb atalgan XVI bobining 68-
moddasida shunday deyilgan: “O’zbekiston Respublikasi viloyatlar, tumanlar,
shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovullar, shuningdek, Qoraqalpog`iston
Respublikasidan iborat”. Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasi tarkibida
Qoraqalpog`iston Respublikasi, Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan,
Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg`ona, Xorazm, Qashqadaryo
viloyatlari va Toshkent shahridan tashkil topgan. O’z navbatida ular tumanlar,
shaharlar, shaharchalar, qishloqlar va ovullarga bo’linadi.
Quyosh iyunda ufqdan Toshkentda 72°, Termizda 76° gacha ko`tariladi. Yozda
kunduz 15 soat davom etadi, qishda esa 9 soatdan kam bo`lmaydi. Quyosh baland
ko`tarilganligi, bulut kam bo`lganligidan uzoq vaqtgacha nur sochib turadi.
O`zbekiston ( O'zbekiston haqida referat ) shimolida quyosh yog`dusi davomiyligi
yil davomida o`rtacha 2800 soatni tashkil etadi. Janubga qarab uning qiymati ortib
(Termizda 3050 soat) boradi. Bir kunda quyosh 8— 10 soat nur sochib turadi.
Tekisliklarda quyosh nuri davomiyligining taqsimlanishi kenglikka, tog` oddi va
tog`lik hududlarda quyosh nurining tushishi, bundan tashqari ufqning
to`silganligiga va joyning ekspozitsiyasiga bog`liqdir.Ob-havo yoz oylari ancha
barqaror, qish oylari esa o`zgaruvchan kechadi, havo temperaturasi katta
mavsumiy va sutkalik amplitudaga ega. Qish oylarida cho`l hududlarda havo
massalari transformatsiyasi nisbatan sust kechadi. Ba`zan, Arktikadan kelgan
sovuq havo oqimi janubdan tog`lar bilan o`ralgan tekisliklarga hech qanday
to`siqsiz kirib kelib, havoning yanada sovib ketishiga sabab bo`ladi. Shuning
uchun ham bu yerda, ayniqsa, Qoraqalpog`istonda qish ancha sovuq ke ladi.
Ammo, ko`pincha Fors ko`ltig`i va Arabiston dengizidan kelayotgan iliq havo
uncha baland bo`lmagan Kopetdog` va Paropamiz tog` tizmalaridan oshib o`tib,
qish sovug`ini ancha yumshatadi.
O`zbekiston tabiatining xususiyatlaridan biri uning materik markazida
joylashgani va okeanlardan uzoqligidir. O`zbekiston hududi relefiga ko`ra, tekislik
va adir-tog` qismlarga bo`li-nadi. Tekisliklar, asosan, shimoliy-g`arbida bo`lib,
16

Turon tekisligining bir qismidan iborat. Tog`lar mamlakatning sharqida
joylashgan.
Turon tekisligining O`zbekistonga qarashli qismida bir qancha elementlar
bor. Shimoliy-g`arbiy chekkasida Ustyurt platosi, Orol dengizidan janubida
Amudaryo deltasining allyuvial tekisligi, undan janubiy-g`arbda Qizilqum cho`li
joylashgan. Ustyurt platosining O`zbekiston hududida joylashgan qismining
o`rtacha balandligi 120 — 180 m, eng baland joyi 290 m (Qorabovur qirlari).
Platoning janubida bir qancha berk (oqmas) havzalar: Borsaqelmas, Asaqa-ovdon
(balandligi 30 — 60 m) botiqlari, Sariqamish soyligi bor. Sariqamish soyligining
O`zbekistonga qarashli shimoliy-g`arbiy qismi tubi dengiz sathidan 10 m past.
Orolbo`yi pasttekisligining anchagina qismini Amudaryo deltasi va unga yondosh
pasttekisliklar egallagan, ularni Amudaryoning qurib qolgan o`zanlari qismlarga
ajratib turadi. Ayrim kichik tepaliklar mavjud.
O`zbekiston o`ziga xos - yog`in kam, quruq, issiq, kontinental iqlimga ega.
Mamlakatning katta qismi mo``tadil iqlim mintaqasiga, jan. chekka qismigina
subtropik mintaqaga mansub. O`zbekiston hududini 3 ikdim zonasiga ajratish
mumkin: cho`l va dasht zonasi, tog` oldi zonasi va tog` zonasi. Cho`l va dasht
zonasi O`zbekistonning jami tekisliklari — Ustyurt platosi, Qizilkum, Qarshi,
Dalvarzin va Mirzacho`l cho`llarini, tog`oldi zonasi Tyanshan va Hisor-Oloy tog`
tizmalarining dengiz sathidan 300—400 metrdan 600—1000 m gacha bo`lgan
balandliklarini, tog` zonasi dengiz sathi-dan 600—1000 m dan yuqori bo`lgan
hududlarni o`z ichiga oladi.
Iqlim 3 asosiy omil: quyosh radiatsiyasi miqdori, atmosfera tsirkulyatsiyasi
xususiyati va to`shama sirt (relef) bilan belgilanadi.
Mamlakat hududidagi mavjud iqlimning muhim omili - Yer yuzasiga
kelayotgan va ayniqsa, yoz oylarida kuchayadigan quyosh radiatsiyasidir.
O`zbekistonda quyosh yil davomida qariyb balandda bo`ladi. Quyosh iyunda
ufqdan Toshkentda 72°, Termizda 76° gacha ko`tariladi. Yozda kunduz 15 soat
17

davom etadi, qishda esa 9 soatdan kam bo`lmaydi. Quyosh baland ko`tarilganligi,
bulut kam bo`lganligidan uzoq vaqtgacha nur sochib turadi. O`zbekiston shimolida
quyosh yog`dusi davomiyligi yil davomida o`rtacha 2800 soatni tashkil etadi.
Janubga qarab uning qiymati ortib (Termizda 3050 soat) boradi. Bir kunda quyosh
8— 10 soat nur sochib turadi. Tekisliklarda quyosh nuri davomiyligining
taqsimlanishi kenglikka, tog` oddi va tog`lik hududlarda quyosh nurining tushishi,
bundan tashqari ufqning to`silganligiga va joyning ekspozitsiyasiga bog`liqdir.
Ob-havo yoz oylari ancha barqaror, qish oylari esa o`zgaruvchan kechadi,
havo temperaturasi katta mavsumiy va sutkalik amplitudaga ega. Qish oylarida
cho`l hududlarda havo massalari transformatsiyasi nisbatan sust kechadi. Ba`zan,
Arktikadan kelgan sovuq havo oqimi janubdan tog`lar bilan o`ralgan tekisliklarga
hech qanday to`siqsiz kirib kelib, havoning yanada sovib ketishiga sabab bo`ladi.
Shuning uchun ham bu yerda, ayniqsa, Qoraqalpog`istonda qish ancha sovuq ke -
ladi. Ammo, ko`pincha Fors ko`ltig`i va Arabiston dengizidan kelayotgan iliq havo
uncha baland bo`lmagan Kopetdog` va Paropamiz tog` tizmalaridan oshib o`tib,
qish sovug`ini ancha yumshatadi.
H avo temperaturasi. O`zbekistonning tekislik qismida o`rtacha ko`p yillik
havo temperaturasining izochiziqlari deyarli zonal joylashgan. O`zbekistonda qish
xiyla sovuq keladi, yoz esa issiq va uzoq davom etadi.
Eng sovuq oy — yanvarning o`rtacha temperaturasi Ustyurtda —9°,
Qizilqum cho`lining janubi qismida 0°, O`zbekistonning chekka janubida esa —2°,
—3° ni tashkil qiladi. Tog`larda havo temperaturasi, asosan, joyning dengiz
sathidan balandligiga bog`liq.
Yoz oylarida tekisliklarda havo temperatura si kam o`zgaradi: iyul oyining
(eng issiq oy) o`rtacha temperaturasi Ustyurtda 26— 27° dan Termizda 30° gacha
o`zgaradi. Tog` oldi zonalarida havo yoz oylarida uncha qattiq isib ketmaydi.
Tog`larda esa har 100 m yuqoriga ko`tarilgan sari temperatura o`rta hisobda 0,65
18

— 0,70° ga kamayib boradi. Yozda qish fasliga nisbatan havo temperaturasi kam
o`zgaradi, ya`ni ob-havo ancha barqaror holatda bo`ladi.
Respublika hududida iliq davrning o`rtacha davomiyligi Ustyurtda 160 kun
bo`lsa, Sherobod va Termizda 280 kungacha.
Mamlakatning tekislik qismida eng past o`rtacha ko`p yillik maksimal
temperatura (35—36°) Orol dengizi bo`ylarida kuzatiladi. Ammo dengizning
ta`siri faqat sohilning dengizga yaqin qismida seziladi. Undan uzoqlashgan sayin
o`sha kenglikdagi eng yuqori temperatura 40° ga, res publika janubida esa 44° ga
ko`tariladi. Tog` oldi zonalarida temperatura 39—41° dan oshmaydi va yuqoriga
ko`tarilgan sari kamayib boradi.
Dashtlarda eng yuqori mutlaq temperatura 48—50° ga yetadi. Tog`
etaklarida, taxminan 1000 m balandlikkacha, eng issiq temperatura ancha yuqori
bo`lishi mumkin (44—45°). Tabiiyki, yuqoriga ko`tarilgan sari havo temperaturasi
pasayib boradi.
Sug`oriladigan dehqonchilik zonasida (Mirzacho`l, Farg`ona vodiysi)
o`zlashtirilgan yerlar maydoni kengayishi bilan yozgi temperatura pasayib,
havoning nisbiy namligi ortdi. Natijada, bu yerlarda 1960 yildan keyingi isish
davrlarida ham issiq faslning temperaturasi yig`indisining o`sishi cho`l zonasidan
ancha past bo`ldi.
Orol dengizining qurib borishi an tropogen omil ta`siridagi iqlim
o`zgarishining fojiali natijasidir. Kuzatishlarga ko`ra, dengiz suvining keskin
kamayishi, tubining katta maydonlarda ochilib qolishi va iqlimning keng qamrovli
isishi 100—150 km.li sohil zonasida haroratning yozda qo`shimcha (1,5° gacha)
oshishi va nisbiy namlikning 5 - 10% kamayishiga sabab bo`ldi.
So`ngti 20 - 30 y. davomida iqlimga bo`lgan antropogen ta`sir global tus
olmoqda. Insonning xo`jalik faoliyati ta`sirida atmosferada «bug`lattich» gazlar
(SO2 va b.) miqdori ortib, atmos fera harorati ko`tarilib bormoqda. Sub tropik va
19

tropik kengliklarda bunday ta`sir hali unchalik sezilarli darajada bo`lmasada,
O`zbekistonda, ayniqsa, uning shimoliy hududlarida so`nggi yillarda
kuzatilayotgan haroratning ko`tarili-shi faqat tabiiy tebranishlar natijasi bo`lmay,
balki global ko`lamdagi an tropogen omillar ta`siri natijasidir.
O`zbekistondagi va O`zbekiston hududini kesib o`tuvchi daryolar, aso-san,
tog`lardagi qor, muzliklardan va qisman yomg`ir suvlaridan to`yinadi. Iqlim issiq
va quruq bo`lganligidan daryolar suvi, ayniqsa, ularning o`rta va quyi oqimida
sug`orishga, bug`lanishga sarf bo`ladi. Tekisliklardagi daryolar suvi esa qor va
ahyon-ahyonda yog`adigan jalalardan hosil bo`ladi. Mamlakatning chekka tog`
oldi hududlarida yozda qurib qoluvchi soylar va vaqtinchalik suv oqadigan
o`zanlar juda ko`p.
O`zbekiston hududini kesib o`tuvchi eng katta daryolar — Sirdaryo va
Amudaryo hamda ularning ko`p sonli irmoqlari O`zbekistondan tashqarida
boshlanadi. O`zbekistonning yirik daryolari: Norin, Qoradaryo, So`x, Chirchiq,
Ohangaron, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo. Ularning
ko`pchiligi faqat o`rta va quyi oqimida O`zbekiston hududidan o`tadi. Sirdaryo
havzasining suv yig`ish maydonida 38 km3 suv hosil bo`ladi, uning faqat 12%
O`zbekiston hududiga to`g`ri keladi. Amudaryoning suv yig`ish maydonida hosil
bo`lgan 79 km3 suvning esa faqat 8% O`zbekiston hududiga tegishli.
Amudaryo - Turkiston o`lkasidagi eng sersuv, yirik daryo. Turli davrlarda
Oksus, Jayxun, O`kuz, Balx, Vaxsh, Amul deb nomlangan. Amudaryoning
uzunligi 1415 km. havzasining maydoni 309 ming km2. Afg`o-nistonda
Hinduqush tog`larining shimoliy yon bag`ridan 4950 m balandlikdagi
muzliklardan boshlanadi. Daryoga eng yi rik va sersuv irmog`i — Vaxsh
qo`shilgandan so`ng Amudaryo nomiii oladi. Surxondaryo quyilgandan keyin
Amudaryoga to Orol dengiziga yetguncha 1200 km dan znyod masofada boshqa
irmoq qo`shilmaydi.
20

Daryolar tog`lardan tog` oldi hududlari va asosan, tekislikka chiqqach, suvi
sug`orishga olinishi, ekinzorlardan qaytadan daryoga kelib quyilishi va suv
omborlari orqali tartibga solib turilishi natijasida ularning tabiiy suv rejimi keskin
o`zgargan.
O`rta Osiyodagi eng uzun va Amudaryodan keyingi eng sersuv daryo. Turli
davrlarda Yaksart, Tanais, Danu, Yaosha, Xashart, Sayxun va boshqa nomlar bilan
yuritilgan. Norin daryosi bilan Qoradaryo qo`shilgach, Sirdaryo nomini oladi. Orol
dengiziga quyiladi. Uzunligi 2212 m, havzasining maydoni 219 ming km2. Sir -
daryo va uning irmoqlarida qurilgan gidrotexnik inshootlar ayniqsa, yi rik
to`g`onlar, suv omborlari, katta kanal va kollektorlar ta`siri natijasida Sirdaryoning
oqim miqdori va gidrologik rejimi ancha o`zgardi.
Ko`pchilik daryo lar suvining loyqaligi o`rtacha 200 - 500 g/m3. Baland tog`
tepalaridan boshlanadigan ki chik daryolarning suvida loyqa oqiziqlar ancha kam.
Piskomga quyiladigan Chirolma (Oygaing irmog`i) daryosida loyqalik 10 g/ m3,
Sheroboddaryo havzasida 25 kg/m3, Surxondaryo havzasida 35 kg/m3,
Surxondaryoning irmog`i Oqqapchig`ay soyning loyqaligi esa 140 kg/m3 gacha
yetadi. Farg`ona vodiysiga Oloy va Turkiston tog` tizmalaridan oqib tushuvchi
daryolar suvining loyqaligi yuqori oqimida 50 — 300 g/m3, quyi oqimida esa 1000
- 1500 g/m3.
Tog` oldi tekisliklarini, asosan, bir yillik va ko`p yillik o`tlar qoplagan. Bu
yerlarda daraxtlar uchramaydi. Ayrim butalar esa bahordagi yomg`ir suvlari
oqadigan o`zanlar atrofida uchrab turadi. Tog` oldi tekisliklarida efe mer va
efemeroid o`simliklar keng tarqalgan bo`lib, ular o`ziga xos guruh hamda
assotsiatsiya (qavmlar)ni tashkil etadi.
Bir yillik o`simliklar (efemerlar) kuzda havo iliq va sernam bo`lgan
paytlarda rivojlanib, qishda ob-havoga qarab turli darajada o`sishda davom etadi.
Janubiy viloyatlarda rivojlanish ancha jadal kechadi. Mart — aprel oylaridayoq
efemerlar nisbatan qisqa vaqt ichida gullab, meva tugishga ulguradi. Efemeroidlar
21

(ko`p yillik o`tlar) ham efemerlarga o`xshab ob-havoga mos ravishda kuzda,
qishda va bahorda o`sadi.
O`zbekiston hayvonot dunyosi xilma-xil bo`lib, O`rta Osiyodagi boshqa
mamlakatlar singari subtropik mintaqalarga xos turlarga ega. Respublikada sut
emizuvchilarning 6 turkumi: hasharotxo`rlar (6 tur), qo`lqanotlilar (19 tur),
tovushqonsimonlar (2 tur), kemiruvchilar (42 tur), yirtqichlar (23 tur), juft
tuyoqlilar (8 tur)ga mansub 100 tur uchraydi. Eng nodir va kam uchraydigan sut
emizuvchilarning 24 turi, jumladan burama shoxli echki, qo`ng`ir ayiq, qoplon,
qoraquloq, silovsin, ilvirs, sirtlon, qunduz, manul, jayran, alqor, qo`shoyoq, ko`k
sug`ur, hind asalxo`ri, olako`zan, xongul, ustyurt qo`yi, qizilqum qo`yi, buxoro
qo`yi, shomshapalak, keng quloqli burmalab tunshapalak O`zbekiston
Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan (2003 yil).
O`zbekistonda qushlarning 24 turkumga mansub 410 ga yaqin turi bor, ular -
dan 184 turi chumchuqsimonlar turkumiga kiradi. Qushlarning 24 turi, jumladan,
birqozon, jingalakdor birqozon, oq laylak, qora laylak, qizil g`oz, vishildoq
oqqush, kichik oqkush, marmar o`rdak, oqbosh o`rdak, suvqiyg`ir, uzun dumli
suvburgut, oqdum suvburgut, ki chik burgut, qirg`iy burgut, cho`l burguti,
qironqora, boltayutar, qumoy, ilonxo`r burgut, mallabosh lochin, itolg`i, oq turna,
oddiy tuvaloq, bizg`aldoq, yo`rg`a tuvaloq, qorabovur, torg`oq, osiyo loyxo`ragi,
qum chumchuq va b. «Qizil kitob»ga kiritilgan.
Sudralib yuruvchilarning 58 turi mavjud, jumladan toshbaqalarning 1 turi
(cho`l toshbaqasi) ma`lum. Tangachalilar turkumining 58 (kaltakesaq-lar — 38,
ilonlar — 20) turi uchraydi. Ilonlarning 5 turi: kapcha ilon, qalqontumshuq ilon,
ko`lborilon, charx ilon, cho`l qora iloni zaharli hisoblanadi. Sudralib
yuruvchilarning 16 turi, jumladan, xentog` qurbaqaboshi, Shtraux qurbaqaboshi,
echkemar, chipor kaltakesaq, ko`lborilon Respublika «Qizil kitobi»ga kiritilgan.
22

II. BOB O‘zbekistonning tabiiy - iqlim sharoitlari.
2.1.O‘zbekistonning geografik o‘rni, yerlarining geomorfologik tuzilishi,
relyefi va iqlim sharoitlari.
O‘zbekiston Respublikasi yer kurrasining shimoliy yarim sharida, dengiz va
okeanlardan uzoqda, Yevrosiyo materigi va Markaziy Osiyoning o‘rta qismida
joylashgan. Sharq va shimoliy -sharqda Qirg‘iziston, shimol va shimoliy - g‘arbda
Qozog‘iston Respublikasi, janubiy va janubiy -sharqda Tojikiston Respublikasi,
janubiy -g‘arbda Turkmaniston, janubda qisman Afg‘oniston davlati yerlari bilan
chegaradosh. O‘zbekistonning eng shimoliy chekka nuqtasi shimoliy -sharqda -
Ustyurt platosida Orol dengizining g‘arbiy sohilida (45°36' shimoliy kenglikda),
eng janubiy nuqtasi - Surxondaryo viloyati Termiz shahri yonida (37°11' shimoliy
kenglikda), g‘arbiy nuqtasi - Ustyurt platosida (56° sharqiy uzunlikda), sharqiy
nuqtasi - Farg‘ona vodiysining sharqida, Qirg‘iziston Respublikasi bilan chegara
joyi (37°10' ) sharqiy uzunlikda,shimoliy va janubiy chekka nuqtalari orasi - 925
km, g‘arbdan sharqqa - 1400 km. masofada joylashgan
Geomorfologiyasi bo‘yicha Turon tekisligiga tegishli bo‘lib, O‘zbekistonga
qarashli qismida bir qancha orografik elementlar bor: shimoliy-g‘arbiy chekkasida
Ustyurt platosi, Orol dengizidan janubda Amudaryo deltasining allyuvial tekisligi,
undan janubiy -g‘arbda Qizilqum cho‘li joylashgan. Ustyurt platosining
O‘zbekiston hududida joylashgan qismining o‘rtacha balandligi 120 - 180 m, eng
baland joyi 290 m (Qorabovur qirlari). Platoning janubida bir qancha berk (oqmas)
havzalar: Borsakelmas, Asaka-ovloi (balandligi 30 - 60 m) botiqlari, Sariqamish
soyligi bor. Sariqamish soyligining O‘zbekistonga qarashli shimoliy-g‘arbiy
qismining tubi dengiz sathidan 10 m past. Orolbo‘yi past tekisligining anchagina
qismini Amudaryo deltasi va unga yondosh past tekisliklar egallagan, ularni
Amudaryoning qurib qolgan o‘zanlari qismlarga ajratib turadi. Ayrim kichik
tepaliklar mavjud [3]. RelyefiOrolbo‘yi pasttekisligidan, janubiy -sharqda asosiy
qismi platodai iborat bo‘lib, Qizilqum cho‘lida (umumiy maydoni qariyb 300 ming
km2 ) joylashgan. Qizilqumning shimoliy -g‘arbiy chekkasida kenglik bo‘ylab,
23

Bo‘kantov qoldiq tog‘lari (eng baland joyi Irlir tog‘i - 764 m) tomon cho‘zilgan.
Undan janubda Mingbuloq botig‘i joylashgan, botiqning tubi O‘zbekistonda va
umuman Qizilqumda eng past nuqtadir (dengiz sathidan 12 m past). Bo‘kantovdan
janubiy -sharqda Tomditov massivi (eng baland joyi - Oqtov, 922 m), undan
janubda Muruntov bor. Qizilqumning janubiy -sharqiy chekkasida kenglik bo‘ylab
Quljuqtov tog‘i joylashgan (eng baland joyi 785 m). Quljuqtovning tepalardan
iborat sharqiy tarmoqlarini 2 ta yirik berk havza: shimolda Qaraqota va janubda
Oyoqog‘itma ajratib turadi[3]. Qizilqum platosidan g‘arbda to Amudaryoga qadar
Qizilqumning past tekislik qismi cho‘zilgan. Bu yerlarning mutloq balandligi 200
m ga yetmaydi. Tekislik janubda asta-sekin ko‘tarilib, Sandiqliqum cho‘li
egallagan platoga tutashib ketadi. Turon tekisligi sharqda davom etib, tog‘
tizmalari oralig‘iga qadar kirib borgan. Ular, asosan, tekis platosimon yerlar bo‘lib,
cho‘l, dasht deb ataladi: shimolda - Mirzacho‘l, o‘rta qismida Qarnob-cho‘l va
Qarshi cho‘li. Dashtlar tog‘ oldi tekisliklariga tutashib ketgan.O‘zbekiston
Markaziy Osiyo davlatlari orasida juda qulay tabiiy-geografik sharoitga ega.
Mamlakat hududi o‘ziga xos past tekislik va tog‘ relyefini o‘z ichiga oladi.
O‘zbekiston hududining katta qismini past tekisliklar tashkil etadi. Geologik
tuzilishi va foydali qazilmalari jihatidan, mamlakat yer osti boyliklari tabiiy gaz,
qo‘ng‘ir va tosh ko‘mir, oltin, mis, volfram, vismut hamda ochiq neft konlari
zaxirasiga egadir. Iqlim sharoiti bo‘yicha O‘zbekiston o‘ziga xos - yog‘in kam,
quruq, issiq, kontinental iqlimga ega. Mamlakatning katta qismi mo‘tadil iqlim
mintaqasiga, janubiy chekka qismigina subtropik mintaqaga mansub. O‘zbekiston
hududini 3 iqlim zonasiga ajratish mumkin: cho‘l va dasht zonasi, tog‘ oldi zonasi
va tog‘ zonasi. Cho‘l va dasht zonasi O‘zbekistonning jami tekisliklari - Ustyurt
platosi, Qizilqum, Qarshi, Dalvarzin va Mirzacho‘l cho‘llarini, tog‘ oldi zonasi
Tyanshan va Hisor Oloy tog‘ tizmalarining dengiz sathidan 300-400 m dan 600-
1000 m gacha bo‘lgan balandliklarini, tog‘ zonasi dengiz sathidan 600-1000 m dan
yuqori bo‘lgan hududlarni o‘z ichiga oladi. Iqlim 3 asosiy omil: quyosh
radiatsiyasi miqdori, atmosfera sirkulyasiyasi xususiyati va to‘shama sirt (relyef)
bilan belgilanadi.Quyosh radiatsiyasi qiymati yoz oylarida 800-1000 Mj/m2 ya’ni
24

239000 kal/m2 ni tashkil etadi . Mamlakat hududidagi mavjud iqlimning muhim
omili – yoz oylaridagi yer yuzasidagi quyosh radiatsiyasidir. O‘zbekistonda
quyosh yil davomida qariyb balandda bo‘ladi. Markaziy Osiyo ustidagi atmosfera
sirkulyatsiyasida arktika, mo‘tadil va tropik havo massalari ishtirok etadi. Yilning
sovuq va salqin davrida (noyabr-aprel) Eron tog‘lari ustida shakllangan juda iliq
tropik havo bilan Markaziy Osiyo shimoliy kengliklaridagi sovuq havoning o‘zaro
yaqin joylashganligi haroratning keskin o‘zgarib turishiga sabab bo‘ladi. Siklonlar
shimol va shimoliy - g‘arbdan arktika sovuq havosining kelishi bilan yakunlanadi.
Qishda O‘zbekistonning ko‘pgina joylarida ob-havo beqaror bo‘lib, sovuq bilan
iliq kunlar almashinib turadi. Yilning iliq va issiq yarmida (may-oktyabr)
Markaziy Osiyo bilan undan janubda joylashgan hududlar orasida haroratlarfarqi
deyarli qolmaydi. Harorati (27-31°S) tropik havo shakllanadi. Bu davrda siklon
faoliyati va u bilan bog‘liq bo‘lgan yog‘in ham to‘xtaydi. Lekin vaqt-vaqti bilan
kelib turadigan salqin havo issiqning ko‘tarilib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi.Tog‘li
hududlarda iqlim shakllanishida relyefning ta’siri hal qiluvchi rol uynaydi.
Jumladan, hatto bir tog‘ tizmasi hududida ham yog‘in miqdori turlicha
taqsimlanadi. Bunda nafaqat tog‘ yon bag‘irlarining dengiz sathidan balandligi,
balki, yon bag‘ir ekspozitsiyasi, relyefning holati va boshqalar ta’sir etadi. Ob-
havo yoz oylari ancha barqaror, qish oylari esa o‘zgaruvchan kechadi, havo
harorati katta mavsumi va kunlik amplitudaga ega. Qish oylarida cho‘l hududlarda
havo massalari transformatsiyasi nisbatan sust kechadi. Ba’zan, Arktikadan kelgan
sovuq havo oqimi janubdan tog‘lar bilan o‘ralgan tekisliklarga hech qanday
to‘siqsiz kirib kelib, havoning yanada sovib ketishiga sabab bo‘ladi. Shuning
uchun ham bu yerda, ayniqsa, Qoraqalpog‘istonda qish ancha sovuq keladi.
Ammo, ko‘pincha Fors qo‘ltig‘i va Arabston dengizidan kelayotgan iliq havo
uncha baland bo‘lmagan Kopetdog‘ va Paropamiz tog‘ tizmalaridan oshib o‘tib,
qish sovug‘ini ancha yumshatadi. O‘zbekiston iqlimi keskin o‘zgaruvchan
kontinental iqlimdir. Mintaqadagi kunduzgi va tungi, yozgi va qishki havo harorati
keskin farqlidir. Yillik havo harorati farqi sezilarli darajada yuqori. Yanvar oyi
o‘rtacha harorati -6 0S gacha tushsa, iyul oyida o‘rtacha havo harorati +320 S
25

gacha ko‘tariladi. Past tekislik hududlarida yillik yog‘ingarchilik miqdori -120-200
mm, cho‘l hududlarida -1000 mm. gacha yetadi. Yog‘ingarchilik miqdori kam
bo‘lgani sababli, qishloq xo‘jaligi sun’iy sug‘orish tizimiga bog‘liqdir. Eng sovuq
oy - yanvarning o‘rtacha harorati Ustyurtda - 9°S, Qizilqum cho‘lining janubiy
qismida 0°, O‘zbekistonning chekka janubida esa -2°, -3°S ni tashkil qiladi.
Tog‘larda havo harorati, asosan, joyning dengiz sathidan balandligiga bog‘liq.Yoz
oylarida tekisliklarda havo kam o‘zgaradi: iyul oyining (eng issiq oy) o‘rtacha
harorati Ustyurtda 26 -27 °S dan Termizda 30°S gacha o‘zgaradi. Tog‘ oldi
zonalarida havo yoz oylarida uncha qattiq isib ketmaydi. Tog‘larda esa har 100 m
yuqoriga ko‘tarilgan sari harorat o‘rta hisobda 0,65 - 0,70 °S ga kamayib boradi.
Yozda qish fasliga nisbatan havo harorati kam o‘zgaradi, ya’ni ob-havo ancha
barqaror holatda bo‘ladi. Havoning o‘rtacha oylik haroratining yillik amplitudasi
tekisliklarda eng yuqori bo‘ladi, masalan, Qarshida yillik amplituda 29°S dan
ziyod. Tog‘larda esa bu ko‘rsatkich eng past bo‘ladi. Haroratning amplitudasi
qishda kam, yozda yuqori bo‘lib, ma’lum darajada havoning bulutligiga bog‘liq:
uning eng yuqori darajasi ochiq havoga to‘g‘ri keladi, bulutli kunlarda u 6 - 9°S
past bo‘ladi. Respublika hududida iliq davrning o‘rtacha davomiyligi Ustyurtda
160 kun bo‘lsa, Sherobod va Termizda 280 kunni tashkil qiladi. Mamlakatning
tekislik qismida eng past o‘rtacha ko‘p yillik maksimal harorat (35-36°S) Orol
dengizi bo‘ylarida kuzatiladi. Ammo dengizning ta’siri faqat sohilning dengizga
yaqin qismida seziladi. Undan uzoqlashgan sayin o‘sha kenglikdagi eng yuqori
harorat 40°S ga, respublika janubida esa 44°S ga ko‘tariladi. Tog‘ oldi zonalarida
harorat 39-41°S dan oshmaydi va yuqoriga ko‘tarilgan sari kamayib boradi.
Dashtlarda eng yuqori mutloq harorat 48-50°S ga etadi. Tog‘ etaklarida,
taxminan1000 m. balandlikkacha, eng issiq harorat ancha yuqori bo‘lishi mumkin
(44- 45°S). Tabiiyki, yuqoriga ko‘tarilgan sari havo harorati pasayib boradi. Qish
oylarida havoning o‘rtacha oylik nisbiy namligi O‘zbekistonning shimolida (Orol
dengizi sohillari) 80 - 85 % dan eng janubida 60 % gacha o‘zgaradi. Tog‘ oldi va
tog‘li hududlarda esa bu miqdor 50 - 70 % ni tashkil etadi.
26

2.1 O‘zbekistonning geologik va gidrogeologik sharoitlari.
O‘zbekiston hududi tekislik, tog‘lik va tog‘ oralig‘i cho‘kmalaridan iborat.
Tog‘ massivlari Tyanshan burmali sistemasining g‘arbiy chekkasi bo‘lib, ko‘pgina
tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, uning aksariyat qismi Ural-Oxota, qolgani
AlpHimolay burmali mintaqasiga mansub. Tyanshanning O‘zbekiston hududidagi
geologik tuzilishida tog‘ jinslarining ikkita megakompleksi ishtirok etgan. Tog‘
tuzilmalaripi tashkil etgan quyi megakompleks proterozoy va paleozoy yoshidagi
murakkab dislokatsiyalangan cho‘kindi, metamorfik va magmatik jinslardan
iborat. Yuqorisi mezozoy va kaynozoyning genetik har xil bo‘lgan, aksar
tekisliklarda, tog‘ oralig‘i vodiylari, botiqlar hamda kichikroq ko‘tarilmalarda
tarqalgan yotqiziqlaridir. O‘zbekiston hududida O‘rta va Janubiy Tyanshan jinslari
yer yuzasiga chiqib qolgan. Ularning qoplama-burmali sistemasida yer po‘stining
tokembriydan perm davrigacha bo‘lgan evolyupiyasini aks ettiruvchi turli
geodinamik muhitning hosilalari ishtirok etadi [3]. Tyanshanning geologik
tuzilishidagi o‘ziga xoslik shundaki, hududning geologik rivojlanishida uning
mezozoygacha va mezokaynozoy davri tarixida keskin farq mavjud. Tog‘
inshootlari, asosan, okean havzalari doirasida shakllangan tokembriy va paleozoy
yotqiziqlaridan tuzilgan. Keyinchalik takrorlangan bir qancha tektonik jarayonlar
natijasida kontinental va okean osti yer po‘sti jinslari, turli davrlarda mavjud
bo‘lgan orollar yoyi majmualari jinslarining qorishuvilgan Tyanshanning yer po‘sti
qalinligi 55 km. li murakkab geterogen strukturaga aylangan. O‘rta Tyanshan
O‘zbekistonning shimoliy-sharqida joylashgan va Ugom, Sandalash, Piskom,
Chatqol va Qurama tizmalarini o‘z ichiga oladi. Quyi toshko‘mir yotqiziqlari
Piskom, Ugom, Chatqol tizmalari, Pistalitov, Xonbandi va Nurota tog‘larining
shimoliy etaklarida keng tarqalgan. O‘rta toshko‘mir davrida O‘rta Tyanshan
hududida (Mo‘g‘ultov, Qurama, Chatqol, Piskom va boshqa tizmalar) diorit-
monsodiorit-granodiorit-adamellit tarkibli intruziyalar shakllangan. Yirik va
murakkab strukturali Qurama. Qoramozor, Chatqol va boshqa massivlar aynan
shulardan tuzilgan. Keyinroq Qurama hududida vulkanizm rivojlangan. Tyanshan
27

O‘zbekistan hududida Sulton Uvaystog‘, Bo‘kantov, Tomditov, Ovminzatov-
Beltov, Quljuqtov, Nurota, Molguzar tog‘lari, Turkiston va Zarafshon tizmalari,
Zirabuloq-Ziyovuddin tog‘lari, Chaqilikalon, Hisor tizmasi, Janubiy Farg‘onani
o‘z ichiga oladi. U mazkur hududlarda turli davrlarda mavjud bo‘lgan qadimiy
havzalarning okean osti yer po‘sti qoldiqlari va siyalik qobiqchi mikrokontinentlar
bo‘laklari, shuningdek, granitoid mintaqalarning vulkaniq-plutonik va kollizion
jinslaridan tashkil topgan. Tyanshan strukturalari tokembriy va paleozoy
jinslaridan tuzilgan. Tokembriy kesimida metamorfizm jihatdan bir-biridan keskin
farqlanuvchi 2 ta majmua ajralib turadi. Quyisi radiologik aniqlangan yoshi 1600-
1700 va 1750 mln. yoshga teng gneys; plagio-gneys; biotitli, kordierit-sillima-
nitbiotitli va boshqa kristalli slanetslar; kvarsit va amfibolitlardan iborat siyalik
tarkib bilan harakterlanadi. Yuqori tokembriy majmuasi Qizilqum va Nurota
tog‘larida topilgan. U kechkiproterozoy paleohavzasining rivojlanish bosqichiga
taalluqchi vulkanogen-kremniyli-karbonat yotqiziqlardan tuzilgan. Kembriy
boshlarida Turkiston okean havzasining sayoz passiv chekkalarida karbonat va
terrigen-karbonat cho‘kindilar to‘plangan. Yerlarni melioratsiya qilish nuqtai
nazaridan, sug‘orish va zax qochirish obyektlari gidrogeologik sharoitlarining
omillari va ko‘rsatgichlariga quyidagilar kiradi: sizot suvlarining yotish chuqurligi,
minerallashuvi, rejimi, balansi va umumiy gidrokimyoviy sharoiti.

28

XULOSA
O‘zbekistonda geografiya ta’limini yo'lga qo'yilishi xaqida bir qancha
malumotlar keltirdim ushbu mavzuda o`zbekistonda geografiya ta`limi uchun
qanday ishlar olib borilgani ochib berdim.
Geografiya ta’limining rivojlanishbosqichlari necha bosqichdan iborat
ekani bayon qilindi asosan 4 bosqichdan iborat ekanligi mavzuda to`liq ochib
yoritildi. Mustaqillik yillarida geografiya ta’limi O`zbekistonda qabul qilingan
qaror va o`zgarishlar kadirlar tayorlash milliy dasturining mazmun va moxiyatini
ochib berildi.
O‘tmishda O‘zbekiston hududida Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy,
Abu Rayhon Beruniy, Ulug‘bek va Zaxiriddin Bobur kabi olimlar jahon geografiya
faniga ulkan hissa qo‘shganlar, yashab ijod etganlar. Biroq avlodlarimiz qoldirgan
ajoyib geografik meros yaqin-yaqin vaqtlargacha tarixning qora pardalari ostida
qolib keldi. So‘nggi yillardagina olimlarimizning geografiya tarixi borasida
tadqiqotlari tufayli O‘rta Osiyolik ko‘plab geograf va sayyohlarning ilmiy va
pedagogik qarashlariga oid ma’lumotlar to‘plana boshladi.
Turkiston Rossiya iqtisodiyotiga va bu iqtisodiyot orqali jahon bozoriga
tortilishi munosabati bilan mahalliy savdo burjuaziyasining o‘sib borayotgan sinfiy
javob bera olmay qolganligini ko‘rsatdi. Eski maktablarning ta’lim-tarbiya
ishlariga islox kitirishga ehtiyoj tug‘ildi. Shu tariqa “Yangi usul” maktablari paydo
bo‘ldi. O’zbek maktab geografiyasining qaror topishi va taraqqiyotida
O’zbekiston Xalqi 1934 yil 16 mayda chiqqan «Boshlang’ich va o’rta maktabda
geografiya o’qitilishi to’g’risida» degan qarori juda katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Bu qaror maktab geografiyasida tabiiy geografiyaning huquqlarini tikladi, buning
natijasida dasturlarda tabiiy geografiya materiallari hajmi birmuncha kengaydi. Bu
qarorda shunday deyilgan: «Boshlang’ich va o’rta maktablarda geografiya
o’qitishda anchagina kamchiliklar bor, bulardan eng yiriklari darsning umumiy
so’zlar va quruq gaplar bilan olib borilishi, tabiiy geografiyaga oid materiallarning
kamligi, kartani yaxshi bilmaslik, geografiya o’qitish va geografiya darsliklarida
29

statistik iqtisodiy materiallar va umumiy sxemalarning xaddan tashqari ko’pligidir,
bular natijasida maktabni tamomlagan o’quvchilar ko’pincha elementar geografik
bilimlarga ega bo’lolmaydilar».
Qarorda geografiyani qanday o’qitish zarurligi to’g’risida o’rta
maktabning har qaysi sinfi uchun ayrimayrim aniq ko’rsatmalar berildi:
«Boshlang’ich maktabda (III va IV sinflarda) geografiya o’qitishda
asosiy geografik nomlar (mamlakatlar, daryolar, dengizlar, tog’lar, shaharlar
va shu kabilar)ning o’quvchilar yodida mustahkam saqlanib qolishiga va
o’quvchilarning geografik kartani dasturda belgilangan hajmda yaxshi bilib
olishlariga muvaffaq bo’lsin. O’rta maktab geografiya ta’limiga quyidagi
o’zgarishlar kiritilsin: a) V sinf dastursi tabiiy eografiya bilan cheklansin
va dasturning belgilangan hajmi saqlansin, lekin dasturning mundarijasi V sinf
o’quvchilarining shlariga muvofiq ravishda osonlashtirilsin; b) VI sinf
dastursida asosiy diqqat qit’alarning (Evropa, Osiyo, Amerika, Afrika,
Avstraliya) tabiiy geografik obzoriga qaratilsin, har bir qit’adagi eng muhim
davlatlar to’g’risida qo’shimcha ravishda asosiy ma’lumotlar berilgan. Uqitish
materiallari shu sinf o’quvchilarining eshlarga muvofiq ravishda kisqartirilsin
va soddalashtirildi. v) VII sinf dastursida O’zbekistonning umumiy tabiiy
ggografik obzori qoldirilsin va hajmi ancha oshirilsin, dasturning o’qish
materiali juda osonlashtirilsin, iqtisodiy va statistika tafsilotlari olib tashlanib,
O’zbekistonning respublika, o’lka va oblastlar bo’yicha obzori kiritilsin va shu
bilan birga bu obzorlar har bir respublika, o’lka va oblastning geografik
(daryolar, ko’llar, dengizlar, iqlim, o’simlik va hayvonot dunyosining, eng yirik
shaharlar aholisining, temir yo’llar, tosh yo’llar va boshqalarning) ta’rifi
kiritilsin .
30

FOYDALANILADIGAN RO`YXATI:
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
31

O’zbekiston tarixining geografik shakli, o’rni va tabiiy iqlim sharoiti

Sotib olish