O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	40.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari

Sotib olish

“IQTISODIYOT” FАKULTETI
“FUNDАMENTАL IQTISODIYOT” KАFEDRАSI
“GLOBАL IQTISODIY RIVOJLАNISH” fanidan
KURS ISHI
O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari
1Kurs ishi taqrizga
topshirilgan sana
“____” _______2023 y . Kurs ishi taqrizdan
qaytarilgan sana
“____” _______2023 y.
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“____” _______2021 y.
Baho “_____” _________ ___________
( imzo )
___________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a zolari:ʼ
__________________
__________________
__________________

Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………...3
1. O`zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyati asoslari ………...................................5
2. Tashqi iqtisodiyotini rivojlantirishda MDH tashkilotining o`rni…………..13
3. Tashqi savdo - iqtisodiy tashkilotlarning ahamiyati va
mohiyati..................17
4. O’zbekiston Respublikasi Jaxon savdo tashkilotlari bilan
hamkorligi. .. ........20
Xulosa………………………………………………………………………25
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….26
2

Kirish
O'zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy
barqarorlashtirish va tarkibiy islohotlar bilan keyingi vaqtda katta taraqqiyotga
erishilmoqda, bu borada tashqi iqtisodiy omil muhim rol o'ynamoqda. Ma'lumki,
jahonhamjamiyatiga faol integratsiyalashuv O'zbekiston Respublikasida
o'tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning bosh maqsadlaridan biridir. Hozirgi davrda
dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o`zining ma'no-mazmuni
jihatidan oldingi bosqichlardan kеskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim
jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora intеgratsiyalashuvi va globallashuvining
kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning
ham kеskinlashuviga, har bir mamlakatning xalqaro mеhnat taqsimotidagi o`z
mavqеini mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta'sir ko`rsatadi.
Milliy iqtisodiyotning jahon xo’jaligi tizimiga integratsiyalashuvi sharoitida dunyo
mamlakatlari bilan teng huquqli munosabatlarni o’rnatish, tashqi iqtisodiy
aloqalarni shakllantirish va rivojlantirish eng muhim vazifalardan biri bo’lib
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki
huzuridagi Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining eksportini
qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasida O‘zbekiston-Shveytsariya Savdo -sanoat
palatasi delegatsiyasi bilan uchrashuv bo‘lib o‘tdi.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki huzuridagi
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining eksportini qo‘llab-
quvvatlash jamg‘armasi direktori vazifasini bajaruvchi J.Mustafoyev bugun
mamlakatimizda xususiy sektor mahsulotlari va xizmatlarini ichki va tashqi
bozorga chiqarish har tomonlama qo‘llab-quvvatlanayotgani, sohaga chet el
investitsiyalari hamda yangi texnologiyalarni jalb etish uchun qulay sharoitlar
yaratilayotganini ta’kidladi.
Joriy yilning birinchi choragida jamg‘arma tomonidan 920 tadbirkorlik
subyektiga mahsulot va xizmatlar eksport qilishda tashkiliy, huquqiy va moliyaviy
3

yordam ko‘rsatildi. Buning samarasida qiymati 220 million AQSh dollari bo‘lgan
shartnomalar imzolandi. Mamlakatimizning 90 korxonasi jamg‘arma ko‘magida
xorijiy davlatlarda o‘tkazilgan nufuzli xalqaro ko‘rgazma-savdolar, biznes-forum
va kooperatsiya birjalarida ishtirok etdi.
Jamg‘arma dunyo bozoridagi talablarni o‘rganish va ishlab chiqarilayotgan
milliy mahsulotlarimiz sifatini oshirish maqsadida Yevropa, MDH mamlakatlari,
Janubiy Koreya, Xitoy, Yaponiya, Singapur va boshqa davlatlar bilan hamkorlik
qilmoqda.
O‘zbekiston Shveytsariyaga paxta tolasi, yog‘och massasi, dori preparatlari
va xizmatlar eksport qilmoqda. Mamlakatimizga Shveytsariyadan to‘qimachilik
tovarlari, presslash va yanchish asbob-uskunalari, farmatsevtika va kimyoviy
preparatlar keltirilmoqda.
O‘zbekistonda shveytsariyalik investorlar ishtirokida tashkil etilgan 77
kompaniya faoliyat yuritayotir. Ulardan 55 tasi qo‘shma va 22 tasi to‘liq chet el
kapitali ishtirokida tashkil qilingan korxonalardir. O‘zbekiston Respublikasi
Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligida Shveytsariyaning
farmatsevtika, kimyo, oziq-ovqat va mashinasozlik tarmoqlari, savdo va xizmat
ko‘rsatish sohalarida faoliyat yuritayotgan kompaniyalarining 29 vakolatxonasi
akkreditatsiyadan o‘tkazilgan.
O‘zbekiston-Shveytsariya Savdo-sanoat palatasi vitse-prezidenti Xayns
Vissling palataning asosiy vazifasi ikki mamlakat ishbilarmon doiralari o‘rtasidagi
iqtisodiy, texnologik, sanoat va investitsiyaviy aloqalarni har tomonlama
rivojlantirishdan iborat ekanini ta’kidladi.
O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida
yaratilayotgan imkoniyatlar delegatsiyamiz a’zolarida katta taassurot qoldirdi, –
deydi X.Vissling. – Mamlakatlarimiz o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish
borasida ulkan imkoniyatlar mavjud.
4

O`zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyati asoslari
Tashqi iqtisodiy faoliyat tushunchasi: Tashqi iqtisodiy faoliyatning yo`lga
qo`yilishi va keng rivojlantirilishi O`zbekistonning tashqi dunyoga chiqishining
asosiy usullaridan biri bo`lib qoldi. «Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida»gi
Qonunning 3- moddasiga muvofiq tashqi iqtisodiy faoliyat deganda, O`zbekiston
Respublikasi yuridik va jismoniy shaxslarining xalqaro tashkilotlar bilan o`zaro
foydali iqtisodiy aloqalarni o`rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyati
tushuniladi, ya`ni O`zbekiston qonunchiligiga ko`ra tashqi iqtisodiy faoliyat, bu
O`zbekiston Respublikasi jismoniy shaxslari bilan xorijiy davlatlarga mansub
yuridik va jismoniy shaxslar orasidagi savdo-iqtisodiy va boshqa xo`jalik
aloqalaridan iborat. Davlat bu faoliyatni huquqiy jihatdan tartibga solib borishi
tashqi iqtisodiy faoliyat olib borilishi uchun zarur, qulay, tashkiliy, iqtisodiy va
boshqacha shart-sharoitlarni yaratib berishi mumkin. Davlatning o`zi ham subyekt
sifatida tashqi iqtisodiy faoliyatda bevosita yoki o`zining alohida vakolat berilgan
tashkilotlari orqali ishtirok etishi mumkin.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning yo`lga qo`yilishida va uning ishtirokchilari
tomonidan bu faoliyatning amalga oshirilishi uchun zarur sharoitlar yaratilishida
O`zbekiston Respublikasining tashqi savdo iqtisodiy faoliyatiga oid milliy
qonunchiligi tizimlari bilan bir qatorda xalqaro shartnomalar, shu jumladan, ko`p
tomonlama va ikki tomonlama bitimlar hamda turli ahdlashuvlar muhim
ahamiyatga ega. 1992-yil 15-maydagi «Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligiga a`zo
davlatlarning tashqi iqtisodiy faoliyat yo`nalishida hamkorlik qilish haqidagi
kelishuv»ni shunday ko`p tomonlama shartnoma qatorida ko`rsatish mumkin.
Xalqaro tashkilotlar deb butun insoniyat uchun umumiy bo‘lgan
maqsadlarga erishish yo‘lida davlatlar, milliy jamiyat uyushmalarining ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ilmiy-texnik asoslarda birlashuvidan tashkil topgan
tashkilotlarga aytiladi. Xalqaro tashkilotlarning umumiy xususiyati shundan
iboratki, ularning faoliyati aniq bir milliy davlat chegarasidan chetga chiqib,
5

davlatlararo vazifalar va muammolarni hal etishga qaratilganна bo‘ladi. Bunday
tuzilmalar bugungi kunda davlatlar o‘rtasidagi ko‘p tomonlama munosabatlarning
eng muhim va samarali shakllaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Xalqaro tashkilotlarni tashkil etish borasidagi harakatlar nisbatan qadimiy
davrlardan ma’lum bo‘lsa-da, zamonaviy tushunchamizdagi hozirgi xalqaro
tashkilotlar asosan XIX asrning 2-yarmidan e’tiboran tashkil topa boshlagan.
Xalqaro tashkilotlar odatda davlatlararo va jamoat birlashmalariga bo‘linadi.
Davlatlararo birlashmalar bevosita xalqaro munosabat va faoliyat me’yorlarini
yaratish funksiyasiga ega. Chunki ular davlatlar – xalqaro huquqning asosiy
subyektlari tomonidan tashkil etiladi. Ular o‘z o‘rnida turli tashkilot va
harakatlarga bo‘linishi mumkin (masalan, “Qo‘shilmaslik” harakati yoki “77 lar”
guruhi).
Birlashgan Millatlar Tashkiloti faoliyatida qo‘llanadigan atamalarda davlatlararo
tashkilotlar “Xalqaro hukumatlararo tashkilotlar” deb yuritiladi. Xalqaro
hukumatlararo tashkilotlarning davlatlararo tashkilotlardan farqi shundan iboratki,
ular doimiy qarorgohiga, xalqaro fuqaroviy xizmatiga, o‘z byudjetiga ega bo‘lib,
unga a’zo davlatlar xalqaro huquq subyektlari hisoblanadi. Shuningdek, ushbu
tashkilotlar o‘z vakolatlari doirasida xalqaro shartnomalar tuzishi, turli
majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi mumkin.
Hozirgi kunda dunyoda har xil mazmun va maqsadga bo‘ysundirilgan 2,5
mingdan ortiq xalqaro tashkilot mavjud. Jahonda 350 dan ortiq hukumatlararo
tashkilot faoliyat ko‘rsatmoqda. Xalqaro tashkilotlar davlatlar o‘rtasidagi
munosabatlarda maqsad va manfaatlari, harakat yo‘nalishlariga, jahon siyosatida
tutgan o‘rni va roliga qarab turlicha ahamiyat kasb etadi. Ular turli tarixiy
sharoitlarda vujudga kelgan bo‘lib, siyosiy faoliyat subyektlari sifatida bir-biridan
farq qiladi va xalqaro siyosatda turlicha mavqeni egallaydi.
Xalqaro Iqtisodiy tashkilotlar maqsad va vazifalariga, ularning xalqaro
munosabatlarda va jahon siyosatidagi tutgan o‘rniga qarab bir necha guruhlarga
bo‘linadi. O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq o‘z xalqi
6

manfaatlarini ko‘zlab, dunyodagi deyarlik barcha tashkilotlar bilan hamkorlik
qilishga kirishdi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat aniq olingan sohalar bo`yicha ikki tomonlama
xalqaro shatrnomalar asosida chuqur rivojlanadi. Chunki, bunday shartnomalar
iqtisodiy rivojlanishda muhim ahamiyat kasb etib, taraflarga nafaqat huquq va
majburiyatlar o`rnatish, balki o`zaro hamkorlik qilishning aniq yo`nalishlarini
belgilash, hamkorlik qilishda yuzaga keladigan muammolarni hal etishda muhim
rol o`ynaydi. Chunki, savdo-iqtisodiy aloqalarda o`zaro qulay rejim (bojxona, soliq
va boshqa sohalarda), asosan, ikki tomonlama bitimlarga ko`ra belgilanadi.
Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyatini tashkil etish, o`z milliy xo`jalik yurituvchi
subyektlari uchun tashqi iqtisodiy aloqalarda qulay iqtisodiy va huquqiy rejimni
yaratish sohasida o.zga davlatlar, xalqaro tashkilotlar bilan tuzadigan ko.p
tomonlama va ikki tomonlama shartnoma munosabatlari xalqaro ommaviy huquq
predmeti hisoblansa, O`zbekiston Respublikasi milliy xo.jalik subyektlari
tomonidan o.zga davlatlarning yuridik hamda jismoniy shaxslari bilan
o.rnatiladigan shartnoma aloqalari xalqaro xususiy huquqning predmeti bo.lib
sanaladi. Xo`jalik huquqi esa, xo`jalik yurituvchi subyektlarning tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshirish jarayonida, mamlakatning bojxona hududidan mahsulot
va tovarlarni, moliya mablag`larini, olib o`tish yoki boshqa mamlakat hududida
xizmat ko`rsatish, ish bajarish bilan yuzaga keladigan munosabatlarni o`rganadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni huquqiy tartibga solishning obyekti bo`lib,
xo`jalik yurituvchi subyektlar o`rtasida mahsulotlarni eksport va import qilish
bo`yicha yuzaga keladigan hamda boshqa mamlakat hududida xizmatlar ko`rsatish
va ish bajarish jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar hisoblansa, tashqi
iqtisodiy faoliyat obyektlari deganda, oldi-sotdi yoki ayirboshlash mumkin bo`lgan
tovarlar (ishlar, xizmatlar), har qanday mol-mulk, shu jumladan, qimmatbaho
qog`ozlar, valutalar va valuta qimmatliklari, elektr, issiqlik energiyasi va
energiyaning boshqa turlari, transport vositalari, intellektual mulk obyektlari
tushuniladi.
7

Tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari va ularning turlari tashqi iqtisodiy
faoliyatni amalga oshirayotgan O`zbekiston Respublikasining yuridik va jismoniy
shaxslari tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari hisoblanadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat
subyektlarining huquqlari va majburiyatlari «Tashqi iqtisodiy faoliyat
to`g`risida»gi Qonunda belgilangan. Ushbu qonunning 7-moddasiga ko`ra : qonun
hujjatlari doirasida tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashish shakllarini mustaqil
belgilash, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun o`z xohishiga ko`ra
boshqa yuridik va jismoniy shaxslarni shartnoma asosida belgilangan tartibda jalb
qilish; tashqi iqtisodiy faoliyat natijalariga, shu jumladan, milliy va chet el
valutasidagi daromadga qonun hujjatlariga muvofiq mustaqil ravishda egalik
qilish, undan foydalanish va tasarruf etish va boshqa qonuniy huquqlarga ega.
O`zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to`g`risida»gi Qonunining 22- moddasida belgilanganidek, tadbirkorlik
faoliyati subyektlari qonun hujjatlariga muvofiq tashqi iqtisodiy faoliyatni mustaqil
tarzda amalga oshiradilar. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining davlat ro`yxatidan
o`tkazilganligi tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchisi tariqasida qo`shimcha
ro`yxatdan o`tmagan holda valuta hisobvaraqlari ochishi va tashqi iqtisodiy
faoliyatni amalga oshirishi uchun asos bo`ladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat yuridik
shaxs shaklidagi tadbirkorlik subyektlari tomonidan ham, shuningdek, yuridik
shaxs tashkil etmagan holdagi tadbirkor jismoniy shaxslar tomonidan ham
belgilangan tartibda amalga oshirilishi mumkin.
O`zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida»gi
Qonuniga ko`ra mamlakatimizda jismoniy shaxslar ham tashqi iqtisodiy faoliyat
subyektlari bo`la olishi belgilangan bo`lib, ular tomonidan xorijiy mamlakatlarning
yuridik va jismoniy shaxslari hamda xalqaro tashkilotlar bilan o`zaro foydali
iqtisodiy munosabatlar o`rnatilib, mamlakatimiz iste`mol bozorining to`ldirilishiga
sezilarli ta`sir ko`rsatmoqda. Aynan jismoniy shaxslarning tashqi iqtisodiy faoliyat
subyektlari sifatida faoliyat ko`rsatishi uchun yakka tartibdagi tadbirkor sifatida
davlat ro`yxatidan o`tishi lozimligi qonun hujjatlarida belgilangan.
8

Davlat ro`yxatidan o`tmagan holda bunday faoliyat bilan shug`ullanish
taqiqlanadi. Tashqi bozorlarga mustaqil chiqish huquqi mulkchilik shaklidan qat`i
nazar, barcha xo`jalik yurituvchi subyektlar uchun bir xil qilib belgilanishi bilan
birga, milliy manfaatlar himoyasi maqsadida, strategik muhim resurslar eksporti va
importi markazlashtirilgan tartibda amalga oshirilishi belgilangan. Ayni paytda,
respublikamizda paxta, ipak, oltin va umumdavlat eksport resurslarini tashkil
etadigan boshqa tovarlar eksportiga doir mutlaq huquq saqlanib qolindi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tashqi iqtisodiy aloqalar
vazirligining xo`jalik hisobidagi bo`linmalarini davlat hissadorlik kompaniyalariga
aylantirish Farmoniga ko`ra, markazlashtirilgan eksport va davlat ehtiyojlari uchun
importlar qilish, tashqi savdo operatsiyalarini bajarishga oid xizmatlar ko.rsatish
«O`zmarkazimpeks », «O`zsanoatmashimpeks», «Innovatsiya»,
«Markazsanoateksport » davlat hissadorlik tashqi savdo kompaniyalari tomonidan
amalga oshirilishi belgilangan. Tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari ushbu
faoliyatni bevosita o`zlari yoki vositachilari orqali, yoxud har ikkala shaklda
amalga oshirishlari mumkin. O`z navbatida, tashqi iqtisodiy faoliyatda vositachilik
ishlari bilan shug`ullanuvchi korxonalarning o`zlari ham tashqi iqtisodiy
munosabatlarning mustaqil subyektlari sanaladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga
oshirishlari chog`ida quyidagi majburiyatlarga amal qilishlari lozim: tashqi
iqtisodiy faoliyat to.g.risidagi hisobotni qonun hujjatlarida belgilanganidek taqdim
etish; O`zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan tovarlarning
O.zbekistonda belgilab qo.yilgan texnikaviy, farmakologiya, sanitariya,
veterinariya, fitosanitariya, ekologiya standartlari va talablariga muvofiqligini
tasdiqlovchi belgilangan tartibda taqdim etishi va boshqa qonun talab etadigan
majburiyatlarga ega bo.ladi. «Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida»gi Qonunning
15-moddasiga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat
subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlari ta`minlanishini kafolatlaydi.
Davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tashqi iqtisodiy faoliyat
subyektlarining qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan faoliyatiga
9

aralashishga haqli emas. O`zbekiston Respublikasining davlat organlari tashqi
iqtisodiy faoliyat subyektlarining ushbu qonunda belgilangan huquqlarini buzuvchi
hujjatlar qabul qilgan taqdirda, ularga yetkazilgan zararning o`rni qonun
hujjatlariga muvofiq qoplanadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari tashqi
iqtisodiy faoliyat sohasidagi o`z huquqlari va manfaatlariga daxldor bo`lgan va
maxfiy tusda bo`lmagan axborotlarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda davlat
organlaridan olishga haqlidir.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi va umummajburiy tusdagi
qonun hujjatlari ommaviy axborot vositalarida e`lon qilinishi va tashqi iqtisodiy
faoliyat subyektlari ulardan erkin foydalana olishlari shart.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning davlat tomonidan tartibga solinishi Tashqi iqtisodiy
faoliyat ham davlat tashqi siyosatining bir yo`nalishi sifatida, iqtisodiy, siyosiy,
huquqiy va boshqa vositalar bilan tartibga solinib boriladi. Davlat o`z milliy,
umumjamiyat manfaatlari himoyasini ta`minlash, mamlakat iqtisodiy xavfsizligini
ta.minlash, milliy iqtisodiyot rivojini rag`batlantirish maqsadida tashqi iqtisodiy
faoliyatni tartibga solib turadi va u yoki bu usullar bilan tashqi tashqi iqtisodiy
faoliyat subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini davlat tomonidan
himoyalash Tashqi iqtisodiy faoliyat tamoyillari tashqi iqtisodiy faoliyat
subyektlarining erkinligi va iqtisodiy mustaqilligi savdo-iqtisodiy munosabatlarni
amalga oshirishda kamsitishlarga yo’l qo’yilmasligi tashqi iqtisodiy faoliyatni
amalga oshirishdan o`zaro manfaatdorlik tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarining
tengligi iqtisodiy faoliyat subyektlarini qo`llab-quvvatlash mumkin yoki aksincha
salbiy ta`sir qilishi mumkin.
Tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlariga davlatning ta`sir etishi «bevosita» va
«bilvosita» turlarda bo`lish mumkin, bevosita ta`sir etishga misol qilib davlatning
aniq bir eksportyorga nisbatan boj to.lovlarini to`lashda imtiyozlar berish yoki
ozod qilishini olsak, biron-bir mahsulot importi uchun yuqori bojlarni belgilash,
cheklovlar joriy etishi bilan tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilarini bu mahsulotni
emas, boshqalarini olib kirish uchun yo.naltirishga qaratilgan ta.sir choralarini
bilvosita ta`sir etish deb atash mumkin.
10

«Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi
Qonunining 17-moddasiga muvofiq tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan
tartibga solish quyidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi: tashqi iqtisodiy
faoliyatning qonunchilik negizini shakllantirish va takomillashtirish; valuta bilan
tartibga solish; soliq bilan tartibga solish; tarif va notarif tartibga solish;
O`zbekiston Respublikasining iqtisodiy manfaatlariga rioya etilishi uchun
himoya, kompensatsiya va dempingga qarshi choralarni qo`llash; tashqi savdo
faoliyatini amalga oshirish tartibini belgilash, shu jumladan, miqdoriy cheklashlar
o`rnatish hamda tovarlarning ayrim turlari eksport va import qilinishi ustidan
davlat monopoliyasini o.rnatish; qurol-yarog.lar, harbiy texnika, ikki xil maqsadda
ishlatilishi mumkin bo`lgan tovarlar va texnologiyalarga nisbatan eksport
nazoratini o`rnatish; olib kiriladigan va olib chiqiladigan tovarlarni sertifikatlash;
texnikaviy, farmakologiya, sanitariya, veterinariya, fitosanitariya, ekologiya
standartlari va talablarini belgilash; tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari uchun
preferensiya va imtiyozlar berish. Tashqi iqtisodiy faoliyatga davlat ta`siri
quyidagi yo`nalishlarda amalga oshiriladi: iqtisodiy taraqqiyotga, barqarorlikka
erishish maqsadida eksport-import operatsiyalarini tartibga solish, bojxona va
valuta nazoratini amalga oshirish yo`li bilan; fuqarolar sog`lig`ini himoyalash va
ekologik xavfsizlikni ta`minlash yo`nalishida, bunda muayyan tovarlarni
O’zbekistonga olib kirilishi paytida ularning sifat va kelib chiqish sertifikatlariga
veterinariya, sanitariya guvohnomalariga ega bo.lish talab etiladi.
O`zbekiston Respublikasining bojxona hududidan o.tkazmasligiga sabab
bo`ladi; o`zbekistonlik ishlab chiqaruvchilar uchun xorijiy bozorlarga keng yo`l
ochilishini ta`minlash yo`nalishi bo`yicha, bunda O`zbekistonning xalqaro ko`p
tomonlama va ikki tomonlama shartnoma va bitimlari, ayniqsa, savdo-iqtisodiy
masalalarda hamkorlikni yo`lga qo`yish hamda rivojlantirishga oid shartnomalar
tuzilishi, ratifikatsiya qilinishi, O`zbekistonning xalqaro tashkilotlarga a`zo
bo`lishi, ular faoliyatida ishtirok etishi ushbu maqsadlarga xizmat qiladi; davlat
ehtiyojlarini ta`minlash yo`nalishi bo`yicha, bunda imtiyozli shartlarda kreditlar
berish, bojxona boji va boshqa to`lovlardan ozod qilish, valutaning bir qismini
11

majburiy sotish majburiyatidan ozod qilish, kvotalar belgilab berish kabi qulay
iqtisodiy shart-sharoitlar yaratiladi va shu yol bilan davlat ehtiyoji uchun mahsulot
keltirilishi qo’llab-quvvatlanadi;
O`zbekistonlik tadbirkorlarning tashqi bozorda raqobatbardoshligini
ta`minlash va oshirib borish. Ana shu maqsadda O`zbekiston Respublikasining
«Boj tarifi to`g`risida»gi Qonunida kompensatsiya hamda dempingga qarshi bojlar
qo`llash, boshqa shakllarda qulay shart-sharoitlar yaratib berish nazarda tutilgan;
ayrim tarmoqlar taraqqiyotini rag`batlantirish yo`nalishi bo`yicha, bunda ko`proq
O`zbekiston agrar-industrial mamlakat bo`lganligi tufayli qishloq xo`jaligi tovar
ishlab chiqaruvchilari, fermer va dehqon xo`jaliklari, kichik va xususiy tadbirkorlik
subyektlari har tomonlama qo`llab-quvvatlanmoqda hamda ularga tashqi iqtisodiy
faoliyatning amalga oshirilishi sohasida qulay sharoitlar yaratib berilmoqda
12

Tashqi iqtisodiyotini rivojlantirishda MDH tashkilotining o`rni
Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) 1991-yil 8-dekabrdagi MDH tuzish
to‘g‘risida bitim va 1991-yil 21-dekabrdagi mazkur Bitim Protokoli asosida tashkil
qilingan. Ozarbayjon Respublikasi, Armaniston Respublikasi, Belarus
Respublikasi, Qozog‘iston Respublikasi, Qirg‘iz Respublikasi, Moldova
Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Tojikiston Respublikasi, Turkmaniston,
O‘zbekiston Respublikasi va Ukraina MDH ishtirokchi davlatlari hisoblanadi.
MDH Ijroiya Qo‘mitasi Hamdo‘stlikning ijro etuvchi, ma’muriy va
muvofiqlashtiruvchi idorasidir. Uning shtab-kvartirasi Minskda va bo‘linmasi
Moskvada joylashgan. O‘tgan yillar mobaynida MDH doirasida ishtirokchi
davlatlar uchun savdo-iqtisodiy munosabatlar, kommunikatsiya va transport
tarmoqlarini yanada rivojlantirish, xavfsizlikni ta’minlash hamda gumanitar
aloqalarni mustahkamlash kabi ustuvor yo‘nalishlarni o‘z ichiga oluvchi qator
hayotiy muhim yo‘nalishlar bo‘yicha keng ko‘lamli huquqiy asos yaratildi va
hamkorlikning vosita va mexanizmlari ishlab chiqildi.
Hamdo‘stlik ishtirokchi davlatlarning barqaror ruvojlanishi va xavfsizligiga
to‘sqinlik qiluvchi har qanday tahdid va xavf-xatarlarga o‘z vaqtida munosib javob
qaytarish borasida o‘zaro maqbul yondoshuvlar va kelishilgan amaliy chora-
tadbirlarni ishlab chiqish, muammo va kelishmovchiliklarni hal qilish, MDH
hududidagi fuqarolarning o‘zaro muloqot yuritishlari uchun keng imkoniyat
yaratdi. O‘zbekistonda MDHga ko‘p rejali munosabatlarni muvofiqlashtiruvchi
mexanizm va bevosita muloqotlar olib borish, davlatlararo muzokaralarni tashkil
qilish, jumladan MDH formatida davlat rahbarlari va tegishli idoralar boshliqlari
darajasida tomonlama uchrashuvlar o‘tkazish maydoni, shuningdek, ko‘p
13

tomonlama hamkorlik shart-sharoitlarini yaratishda manfaatdor bo‘lgan suveren
davlatlarning birlashmasi sifatida qarashadi.
O‘zbekiston Respublikasi MDHning asosiy nizomiy va tarmoq organlari
faoliyatida ishtirok etadi. O‘zbekiston Hamdo‘stlik tashkil etilgandan bоshlab
uning dоirasida iqtisоdiy intеgratsiyani chuqurlashtirish va yangicha asоsda
хo‘jalik alоqalarini jarayonlarga siyosiy tus bеrmagan hоlda amalga оshirish
tarafdоri bo‘lgan davlatlar qatoriga kirgan.
O‘zbekiston MDH doirasida amaldagi o‘zaro savdo tartibini
yomonlashtirmaydigan tamoyillarga asoslangan, to‘laqonli erkin savdo hududini
tashkil etish tarafdoridir. Bu MDH hududida barqaror ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishni ta’minlashda muhim omil bo‘lmoqda. O‘zbekiston tomoni jahondagi
jadal o‘zgarishlar sharoitida MDHni davlatlararo hamkorlik tizimi sifatida doimiy
muzokaralar, oliy darajada siyosiy muloqotlar, vujudga kelayotgan yangi tahdid va
xavf-xatarlarga qarshi kelishilgan yondoshuvlar ishlab chiqish, xalqaro
xavfsizlikka oid ko‘plab dolzarb masalalarni hal etishning muhim mexanizmi deb
hisoblaydi.
Hamdo‘stlik ko‘p rejali hamkorlikni muvofiqlashtiruvchisi bo‘lishi va barcha
ishtirokchi davlatlarning maksimal ijtimoiy-iqtisodiy yutuqlarga erishishishlari
maqsadida xo‘jalik jarayonlarini tartibga soluvchi rolini o‘ynaydi va uning
faoliyati shunga yo‘naltirilgan.
O‘zbekiston-Qozog‘iston munosabatlari izchil rivojlanmoqda. Qozog‘iston
O‘zbekistonning muhim savdo sheriklaridan biri bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi
bilan O‘rta Osiyo davlatlari o‘rtasida ayirbosh qilinadigan mahsulotlarning sezilarli
qismi uning hissasiga to‘g‘ri keladi. O‘zaro tovar aylanmasi hajmi 2022-yil
yakunlari bo‘yicha qariyb 2 032,5 million AQSh dollarini tashkil etdi. Shunga
qaramasdan, ikki davlat o‘rtasida savdo-iqtisodiy munosabatlarni yanada
rivojlantirish uchun ishga solinmagan ko‘pgina imkoniyatlar mavjud. Qozog‘iston
bilan ikki tomonlama hamkorlik, shubhasiz, mintaqada barqarorlikni ta’minlash va
dolzarb masalalarni birgalikda va samarali hal etishga xizmat qiladi. 1991-yildan
buyon O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Qozog‘istonga 10 marotaba tashrifi
14

amalga oshirilgan va Qozog‘iston Prezidenti O‘zbekistonga 11 marotaba tashrif
buyurgan. O‘zbekiston-Qirg‘iziston munosabatlari ikki tomonlama hamkorlik
doirasida erishilgan kelishuvlarning o‘zaro tenglik va manfaatdorlik tamoyillari
asosida izchil amalga oshirilishi bilan izohlanadi.
O‘zbekiston bilan Qirg‘iziston o‘rtasidagi munosabatlar o‘zaro anglashuv va
hurmatga asoslangan barqaror aloqalarga tayanadi. Bu munosabatlar ikki mamlakat
xalqlari manfaatlariga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi va Turkmaniston o‘rtasidagi yaqin qo‘shnichilik
va do‘stona aloqalar qaror topgan bo‘lib, davlatlararo munosabatlarining barcha
jabhalarida hamkorlik darajasi yuksalmoqda. O‘zbekiston-Turkmaniston
munosabatlari yuqori darajadagi ikkitomonlama hamkorlik bilan izohlanadi. Oliy
darajada qabul qilingan bitimlar, siyosiy, savdo-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy,
madaniy va gumanitar hamkorlikка oid hujjatlar turli sohalarda ikki tomonlama
o‘zaro manfaatli aloqalarni kengaytirish uchun mustahkam asos bo‘lib xizmat
qilmoqda. 1991-yildan hozirgi paytga qadar ikki mamlakat rahbarlarining 21 marta
oliy darajadagi tashriflari amalga oshirildi. O‘zbekiston Prezidenti 10 marotaba
Turkmanistonga tashrif buyurgan bo‘lsa, Turkmaniston Prezidenti O‘zbekistonga
11marta kelgan.
O‘zaro tovar aylanmasi hajmi izchil o‘sib bormoqda va 2022-yil yakunlari
bo‘yicha qariyb 213 million AQSh dollarini tashkil etdi. Ikki mamlakatning neft va
gaz sohasida yaqindan hamkorlik qilishi g‘oyat muhim ahamiyatga ega. Muhim
strategik xomashyoni eksport qilish yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish imkonini
bergan «Turkmaniston-O‘zbekiston-Qozog‘iston-Xitoy» transmilliy gaz
quvurining qurilishi bo‘yicha yirik loyihaning amalga oshirilishi ikki
mamlakatning ushbu sohadagi samarali hamkorligiga yaqqol misol bo‘la oladi.
Transport kommunikatsiyalari iqtisodiy hamkorlik borasidagi yana bir muhim
yo‘nalishdir. «O‘zbekiston-Turkmaniston-Eron-Ummon» yangi xalqaro transport-
kommunikatsiya yo‘lagini tashkil etish bo‘yicha imzolangan ko‘p tomonlama
shartnomaning hayotga tadbiq etilishi savdo-iqtisodiy aloqalarni yanada
mustahkamlash uchun qulay sharoit yaratadi, tranzit yuklar oqimini ko‘paytirishga
15

ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. Madaniy-gumanitar hamkorlik ikki tomonlama
munosabatlarni rivojlantirishning muhim omilidir. O‘zbekiston va
Turkmanistonning madaniyat va san‘at namoyandalari ikki mamlakatda tashkil
etiladigan festival, ko‘rgazma va forumlarda muntazam ishtirok etib kelmoqda.
O‘zbekiston bilan Tojikiston o‘rtasidagi konsruktiv va ochiq muloqot
mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda hamda mintaqaning barqaror rivojlanishida
muhim shartlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Tojikiston bilan savdo-iqtisodiy,
gumanitar sohalarda, mintaqa barqarorliginini ta’minlashda hamda mintaqa
xavfsizligiga tahdid soluvchi omillar bilan birgalikda kurashishda keng ko‘lamli
hamkorlikni rivojlantirishdan manfaatdordir. Ikki mamlakat o‘rtasida Savdo-
iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha hukumatlararo qo‘shma komissiya tashkil qilingan.
Shu kungacha qo‘shma komissiyaning to‘rtta majlisi bo’lib o‘tgan.
Mazkur idoralararo ekeltron tizimi va my.gov.uz veb portali orqali butun
mamlakat bo‘ylab berilgan arizalarning ko‘rib chiqilishi va ular yuzasidan javob
taqdim etilishi nazorat qili¬nadi. Tadbirkorlar uchun muhim bo‘lgan bir masala –
elektr quvvatiga ulanish – hozirda 89 kunda bitadi. Endilikda bu masalaning
yechimiga 69 kun talab qilinishi kutilmoqda. BMTTD “yagona darcha” tizimi
orqali ko‘rsatiladigan ilk 16 turdagi davlat xizmatlarini belgilab oldi. Mazkur
xizmatlar soni keyinchalikda o‘sishi ko‘zda tutilgan. BMTTD “yagona darcha”
markazlarining huquqiy va moliyaviy barqarorligi va mustahkamligini
ta’minlovchi xalqaro tajribalar asosida mazkur markazlarni tartibga soluvchi
qonunchilik hujjatla¬rini ishlab chiqishda yordam berib kelmoqda. Shuningdek,
BMTTD bunday markazlarning tashkiliy tuzilmasini ishlab chiqib, markaz
xodimlarining soni, ularga qo‘yiladigan ta¬lablarni hamda bu markazlarga o‘z
xizmatini ko‘rsatadigan tashkilotlarni belgilab oldi. “Yagona darcha” markazlari
to¬monidan tadbirkorlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar biznes ja¬rayonlarini
reinjenering qilish konsepsiyasi asosida takomillashtiriladi.
16

Tashqi savdo - iqtisodiy tashkilotlarning ahamiyati va mohiyati .
Xalqaro savdo-iqtisodiy tashkilotlar 19-asrda vujudga keldi va 2-jahon
urushidan keyin ko plab tuzila boshladi. Hozirgi kunda Xalqaro savdoʻ
tashkilotlarning soni 4 mingdan ortiq bo lib, 300 tasi hukumatlararo tashkilotdir.
ʻ
Bugungi kunda xalqaro savdo-iqtisodiy tashkilotlarning faoliyati bir qancha
iqtisodiy sohalarni qamrab olgan. Xalqaro savdo-iqtisodiy munosabatlar jahondagi
turli mamlakatlar o’rtasidagi xo’jalik aloqalarining majmuidir. Xalqaro iqtisodiy,
savdo munosabatlarning rivojlanishi shakllanishini hamda ularni tartibga solishda
xalqaro savdo-iqtisodiy tashkilotlar asosiy rol o’ynaydi, xalqaro savdo-iqtisodiy
tashkilotlarning asosiy vazifalari:
-xalqaro savdo aloqalar rivojlanishida valyuta- kredit munosabatlari, valyuta
va moliya bozorlarining ahamiyati va rolini aniqlash
-ishchi kuchlari xalqaro migratsiyasining qonuniyatlari hamda respublika
ishchi kuchlarining xalqaro ayirboshlashuvida qatnashishini ko’rib chiqish
tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi eng avvalo milliy xo‘jaliklarning xalqaro
mehnat taqsimotidagi ishtirokiga bog‘liq. Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishi
natijasida jahon bozori tarkib topadi.
Xalqaro savdo -iqtisodiy munosabatlar masalalarida ko'p qirrali tartibga
solish hukumat qarorlariga uning ishtirokchilarining milliy suverenitetiga ta'sir
ko'rsatmasdan ta'sir qiladi. Bu borada tartibga solish nafaqat davlat siyosati
sohasiga aralashadi, balki tashqi savdo-iqtisodiy sohadagi ishtirokchilarga
hukumatlararo darajada va xalqaro tashkilotlar sohalarida ham ko'mak beradi.
Xalqaro savdo-iqtisodiy tashkilotlar - bu maqsadlar, vakolat va boshqa
"o'ziga xos" siyosiy va tashkiliy me'yorlarga ega bo'lgan ko'p tomonlama
davlatlararo munosabatlar instituti. Bunday normalar (muassasalar) qarorlarni
17

qabul qilish tartibi, ustav, a'zolik, tartib, shuningdek konferensiyalar, yig'ilishlar,
kongresslar bo'lib, o'z faoliyatini amalga oshiradilar.
Xalqaro tartibga solishda o'zaro ta'sir qilish usullari quyidagilardan iborat.
-xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan va ishlab chiqilgan ko'rsatmalar va
qarorlar. Ular o'z a'zolari uchun majburiydir;
-hukumatlararo darajada tuzilgan ko'p tomonlama shartnomalar;
-kelishuvlar
-mintaqaviy darajadagi maslahat va hamkorlik.
Davlatlarning iqtisodiy siyosatini tartibga solish mintaqaviy va xalqaro
miqyosda amalga oshiriladi va xalqaro xususiy va ommaviy huquq normalariga
asoslanadi. Ushbu huquqlarga davlatlar, yuridik va jismoniy shaxslar, iqtisodiy
birlashmalar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ta'sir qiladi. Belgilangan normalar
odatiy va an'anaviyga bo'linadi. Standartlarga muvofiqlikni davlatlar tomonidan
ham, xalqaro huquq normalariga rioya etilishini birgalikda nazorat qiladigan
xalqaro mintaqaviy tashkilotlar ham ta'minlaydi. Shunga qaramay, savdo-iqtisodiy
munosabatlar yanada murakkablashmoqda, shuning uchun ba'zi davlatlar o'rtasida
tegishli xalqaro savdo qoidalar va normalar o'zgarib bormoqda.
Bugungi kunda xalqaro savdo-iqtisodiy tashkilotlar ahamiyati oshib
bormoqda va ularning soni o'sib bormoqda va ular butun qit'alarni qamrab
olmoqda. Xalqaro savdo-iqtisodiy tashkilotlar tarkibiga nafaqat iqtisodiyot, balki
ijtimoiy rivojlanish, siyosiy manfaatlar, mafkura, xavfsizlik va madaniyat
masalalari kiradi.
Nodavlat tashkilotlari jahon savdo-iqtisodiy munosabatlarini tartibga solishda va
ularning rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Bular asosan biznes birlashmalari:
-Xalqaro savdo palatasi;
-eksport qiluvchilar va tovar ishlab chiqaruvchilar uyushmasi;
-nodavlat tashkilotlari tomonidan tashkil etilgan rivojlanish fondlari;
Xalqaro savdo-iqtisodiy tashkilotlarning maqsad va vazifalari quyidagilardan
iborat:
18

-xalqaro savdo-iqtisodiy munosabatlarning eng muhim muammolari bo'yicha
tadqiqotlar va choralar ko'rish;
-valyutani barqarorlashtirish ta'minoti;
-savdo to'siqlarini bartaraf etishga va davlatlar o'rtasidagi keng tovar
ayirboshlashini ta'minlashga ko'maklashish;
-texnologik va savdo-iqtisodiy taraqqiyotga yordam berish uchun xususiy kapitalga
qo'shimcha mablag'lar ajratish;
-mehnat munosabatlari va mehnat sharoitlarini yaxshilashni rag'batlantirish;
-jahon savdo-iqtisodiy munosabatlarini tartibga solish doirasidagi qarorlar va
tavsiyalarni tasdiqlash.
Hozrgi rivojlanib borayotgan zamonda yashar ekanmiz, atrofimizdagi
iqtisodiy o’sishi yuqori bo’layotgan va rivojlanish darajasi tez fursatlarda
yuksalayotgan davlatlar juda ko’p. Bunday rivojlanishga asosan boshqa davlatlar
bilan ham siyosiy ham iqtisodiy hamkorlikni to’g’ri tashkil qilgan davlatlar
erishmoqdalar. Iqtisodiyotni o’sishida sezilarli darajada o’z o’rniga ega bo’lgan
sohalardan biri bu savdo sohasidir. Xalqaro tashkilotlar o ziga xos bir qanchaʻ
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Jumladan, Xalqaro tashkilotlarning tuzilmasi,
asosiy maqsad va tashkilot faoliyatining yo nalishlarini belgilab beruvchi ta sis
ʻ ʼ
hujjati (ustavi) bo ladi; bunday tashkilotlar doimiy yoki vaqti
ʻ vaqti bilan faoliyat
yuritadi ; ko p tomonlama muzokaralar va muammolarni muhokama qilish ular
ʻ
faoliyatining asosiy usuli hisoblanadi; qarorlar ovoz berish yoki konsensus yo li
ʻ
bilan qabul qilinadi; qarorlar, odatda, tavsiyaviy kuchga ega bo ladi.
ʻ
Hukumatlararo Xalqaro tashkilotlar va nohukumat Xalqaro tashkilotlar,
shuningdek, umumjahon va mintaqaviy tashkilotlar farqlanadi. Xalqaro tashkilotlar
tashkilot, ittifoq, jamg arma, bank, agentlik, markaz va h.k. nomlar bilan ataladi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi 50 dan ortiq nufuzli Xalqaro tashkilotlarning teng
ʻ
huquqli a zosidir.
ʼ Shundan kelib chiqqan holda xalqaro savdoni ham davlatlar
o’rtasidagi ayrboshlash deb tushinishimiz mumkin.
19

O’zbekiston Respublikasi Jaxon savdo tashkilotlari bilan hamkorligi
O’zbekiston Respublikasi bir necha yil avval Jahon savdo tashkilotida
kuzatuvchi maqomini olganligi ammo to’laqonli a’zo bo’lmaganligiga qator
sabablar mavjud edi. Endilikda shu sabablarni bartaraf etishga va a’zo bo’lishga
harakat olib borishga prezidentimiz SH.M.Miromonich shahsan o’zlari ahamiyat
qaratdilar va sezilarli o’zgarishlar sodir bo’ldi. Masalan O‘zbekistonning Jahon
savdo tashkilotiga a’zo bo‘lishi uchun idoralararo komissiya tuzildi
Har bir davlatning bu tashkilotga a zo bo lish jarayoni o rtacha 8 — 10,ʼ ʻ ʻ
ba zi davlatlar uchun esa 10 — 15 yilni tashkil etadi. O zbekiston ariza topshirgan
ʼ ʻ
bo lishiga qaramasdan, ijobiy siljish kuzatilyapti. Lekin ustuvor sohalarning
ʻ
boshqaruvi 30 yildirki, monopolistlarning qo lida turibdi. Masalan, transport
ʻ
sohasida yagona aviakompaniya, temir yo l kompaniyasi xohlagan narxini
ʻ
o rnatadi, jamiyat, -davlatchilik ular bilan samarali kurasha olmaydi. Bundan
ʻ
O zbekiston iqtisodiyoti ko p yildirki, aziyat chekmoqda.Vazirlar Mahkamasining
ʻ ʻ
2020-yil 28-maydagi “Jahon savdo tashkiloti bilan ishlash bo‘yicha idoralararo
komissiya to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qaroriga asosan Jahon savdo
tashkiloti bilan ishlash bo‘yicha idoralararo komissiya tuzildi. Ma’lum qilinishicha,
Jahon savdo tashkiloti bilan ishlash bo‘yicha idoralararo komissiya
O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lishi bo‘yicha ishlarni
muvofiqlashtiruvchi va yo‘nalishlarni belgilaydigan kollegial organ hisoblanadi.
Nizom bilan idoralararo komissiyaning vazifalari va funksiyalari, tarkibi,
faoliyatini tashkil etish va ishlash tartibi belgilangan.
Quyidagilar idoralararo komissiyaning asosiy vazifalari hisoblanadi:
20

- JST kotibiyatiga yoki JSTga a’zo mamlakatlarga kelgusida yuborish uchun
idoralararo komissiyaga ko‘rib chiqish uchun taqdim etilgan hujjatlarni kelishish
va tasdiqlash;
- JST qoidalari va tamoyillariga muvofiqlashtirish va uyg‘unlashtirish
maqsadida idoralararo komissiya a’zolari va sohaga oid ishchi guruhlarning
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga zarur o‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi takliflarini kelishish;
- JST bilan ishlash bo‘yicha muzokaralar guruhi bilan birgalikda strategik
masalalar bo‘yicha, shu jumladan, O‘zbekistonning JSTga kirishi shartlari,
shuningdek, JST a’zosi bo‘lgan mamlakatlar bilan ikki tomonlama, ko‘p
tomonlama va har taraflama savdo muzokaralari jarayonidagi kelishuvlar va
shartnomalar bo‘yicha O‘zbekistonning umumiy pozitsiyasini ishlab chiqish.
Idoralararo komissiya o‘z faoliyatini yig‘ilishlar shaklida amalga oshiradi,
ular bir yilda kamida ikki marta o‘tkaziladi. Idoralararo komissiya yig‘ilishlariga
materiallarni tayyorlash uning kotibiyati — Investitsiyalar va tashqi savdo
vazirligining JST bilan hamkorlikni muvofiqlashtirish boshqarmasi tomonidan
amalga oshiriladi.
Shu o rinda mamlakatimiz uchun bu borada qanday muammolar yuzagaʻ
keladi, degan haqli savol tug iladi:
ʻ
Birinchidan, O zbekistonning JSTga a zoligi bojxona soliqlarini 8 — 10 foizgacha
ʻ ʼ
qisqartirishga olib keladi. Bundan esa Davlat byudjeti zarar ko radi. Biroq, o z
ʻ ʻ
navbatida, bojxona tariflarining keskin qisqarishi O zbekiston bozorlarida
ʻ
mahsulotlarning arzonlashuviga xizmat qiladi.
Ikkinchidan, iqtisodiyotni liberallashtirish, sanoatni xususiylashtirish, bozor
erkinligiga davlat aralashuvini cheklash borasida tugallanmagan ishlar turibdi.
Uchinchidan, respublika ichkarisida zamon talabiga mos bozorbop mahsulot ishlab
chiqaruvchilar, xususan, paxta ishlab chiqarishga ixtisoslashgan o zbek fermerlari
ʻ
arzon va sifatli mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi Xitoy, Hindiston, BAA savdo
shirkatlariga raqobat qila olmasligi xavfi tug iladi. Oqibatda qishloq xo jaligi
ʻ ʻ
daromadsiz sohaga aylanib qolishi, bu esa 49,5 %i qishloqlarda yashaydigan aholi
21

uchun yangi infratuzilmani yaratish zaruratini keltirib chiqaradi. Qishloqqa sanoat
tarmoqlari kirib kelishi G arb mamlakatlarida bo lganidek, fuqaroning tafakkurʻ ʻ
dunyosi jiddiy o zgarishiga va ijtimoiy faolligiga olib keladi. Jahon savdo
ʻ
tashkiloti hajmining uchdan bir qismi MDH davlatlariga to’g’ri keladi O’zbekiston
Respublikasining MDH davlatlari bilan tashqi savdo aylanmasi 11,83 milliard
dollarni tashkil etdi, shundan eksport hajmi 4,1 milliard dollarni, import hajmi esa
7,73 milliard dollarni tashkil etdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev YeOII
sammitidagi nutqida ta’kidlaganidek, bugungi kunga kelib Ittifoqning xalqaro
nufuzi tobora ortib, tashkilotning xorijiy mamlakatlar bilan amaliy hamkorlik
geografiyasi kengayib bormoqda. Shu o‘rinda o‘tgan sammitda O‘zbekiston bilan
bir qatorda Kuba davlatiga ham tashkilot huzuridagi kuzatuvchi davlat maqomi
berilganligi YeOII rivojlanib borayotgan salohiyatli va keng qamrovli iqtisodiy
hamkorlikni izchillik bilan olib borayotgan tashkilot ekanligi namoyon bo‘lmoqda.
Yevroosiyo iqtisodiy komissiyasi (YeOIK) Kengashining shu yil 29 yanvar
kuni videokonferensiya shaklida o‘tkazilgan navbatdagi yig‘ilishida Yevroosiyo
iqtisodiy ittifoqi (YeOII) da kuzatuvchi maqomini olgan mamlakat sifatida birinchi
marta O‘zbekiston vakili ishtirok etdi. Tegishli qaror 2022-yilning 11-dekabrida
Oliy Yevroosiyo iqtisodiy kengashi yig‘ilishida qabul qilingan. YeOIK yig‘ilishida
Qozog‘iston Respublikasi Bosh vazirining birinchi o‘rinbosari, Yevroosiyo
iqtisodiy kengashi raisi A.Smailov, Rossiya Federatsiyasi Bosh vazirining
o‘rinbosari A.Overchuk, Qirg‘iziston Respublikasi Bosh vaziri vazifasini
bajaruvchisi A.Novikov, Belarus Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari
S.Petrishenko, Armaniston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari M.Grigoryan
va YeOIK Kengashi raisi M.Myasnikovich qatnashdi.
O‘zbekiston delegatsiyasi rahbari o‘z nutqida kuzatuvchi mamlakat
maqomidagi O‘zbekiston va YeOII o‘rtasidagi hamkorlikning asosiy
yo‘nalishlarini belgilab berdi. Teng huquqlilik, o‘zaro manfaatdorlik va bir-
birining manfaatlarini hisobga olish tamoyillari asosida konstruktiv hamkorlik
qurishning ahamiyati qayd etildi. Yig‘ilish kun tartibiga savdo-iqtisodiy,
22

investitsiyaviy va sanoat kooperatsiyasining keng ko‘lamli masalalari kiritildi.
Mashinasozlik, energetika, elektrotexnika, to‘qimachilik va farmatsevtika
tarmoqlari, qishloq xo‘jaligi kabi ustuvor yo‘nalishlarda sanoat kooperatsiyasini
mustahkamlash muhimligiga alohida e’tibor qaratildi.
2022-yilning 11-dekabrida Oliy Yevroosiyo Iqtisodiy Kengashining qarori
bilan O‘zbekiston YOIIda kuzatuvchilik maqomini oldi. Iqtisodiy tadqiqotlar va
islohotlar markazi eksperti bu borada o’z tahlillari bilan bo’lishdi. O’zbekiston
uchun nimalar o’zgaradi:
Birinchidan, O‘zbekiston YOIIdagi kuzatuvchi maqomida Yevroosiyo
iqtisodiy komissiyasi va uning ishchi organlari bilan yaqinroq hamkorlik qilish va
hamkorlik kun tartibini keng ko‘lamda amalga oshirish imkoniga ega bo‘ladi.
Shuningdek, ittifoq mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy hamkorlikning
afzalliklaridan to‘liq foydalanish hamda mamlakatimizga kuzatuvchi maqomini
beradigan hamkorlikni chuqurlashtirish uchun sharoit yaratiladi.
Ikkinchidan, YOIIga a’zo davlatlar O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari va
yaqin qo‘shnilaridir. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, kuzatuvchi maqomi
har xil mavzulardagi munozaralarda o‘z vaqtida ishtirok etish, asosli qarorlar qabul
qilish va iqtisodiy siyosatda zarur o‘zgarishlarni amalga oshirish imkoniyatini
beradi.
Uchinchidan, barcha a’zo davlatlar bilan mavjud muammolarni muhokama
qilish bo‘yicha muloqotni osonlashtiradigan doimiy kanal yaratiladi.
To‘rtinchidan, savdo, investitsiya va texnologik hamkorlikni kengaytirish
maqsadida YOIIga a’zo davlatlar bilan yanada konstruktiv muloqot o‘rnatish
imkoniyati yaratiladi.
O‘zbekistonning YeOII bilan hamkorlik qilishining sezilarli faollashishi,
jumladan, tashkilot huzuridagi kuzatuvchi maqomini olishi har tomonlama
mamlakatimizning milliy manfaatlariga javob beradi hamda ijtimoiy-iqtisodiy
sohadagi ustuvor va dolzarb vazifalarni amalga oshirishda xizmat qiladi. Buni
qo‘yidagi omillar orqali ko‘rsatib o‘tish mumkin. YeOII mintaqada katta iqtisodiy
salohiyatga ega va rivojlanib borayotgan tuzilmalar safiga kiradi. Xususan, ittifoq
23

aholisi soni 185 million nafar, a’zo-mamlakatlar hududi dunyo yer maydonining
14 % ini egallaydi. Butun dunyo tabiiy gaz zaxiralarining 20 %i, uning
eksportining 50 %i, neft zaxiralarining 8 %i va eksportining – 18 %i, ko‘mir
zaxiralarning 22 %i, jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyasining 5,1 %i
Ittifoqga a’zo davlatlar hissasiga to‘g‘ri keladi.
Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi savdo-iqtisodiy hamkorlik o‘rnatish bo‘yicha
Erkin savdo hududi (ESH) to‘g‘risidagi shartnomalar imzolash orqali uchinchi
mamlakatlar bilan ham hamkorlik qiladi.YeOII bilan erkin savdo hududi va
hamkorlik to‘g‘risida memorandumlar imzolagan uchinchi mamlakatlarning yalpi
ichki mahsuloti 29,6 trillion dollarni (xarid qobiliyati pariteti bo‘yicha) yoki jahon
yalpi ichki mahsulotining 23,2 % ini tashkil etadi. Ittifoqning tashqi sheriklari
yalpi ichki mahsuloti hajmi 43,9 trillion dollardan iborat (xarid qobiliyati pariteti
bo‘yicha), bu o‘z navbatida jahon yalpi ichki mahsulotining 34,3 %iga to‘g‘ri
keladi. Ushbu salohiyat o‘z navbatida ittifoqni iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga
zamin yaratmoqda.
Xususan, 2022-yil yakunlariga ko‘ra YeOII yalpi ichki mahsuloti, tashkilot
tuzilgan 2015-yilga nisbatan 21 %ga oshib, 1,9 trillion dollarni tashkil etdi. Misol
uchun Armaniston YaIM 2018 yilda 10,5 milliard dollar bo‘lsa, 2022 yilga kelib
13,6 milliard dollarga yetdi (22% o‘sgan). Qirg‘izistonda esa ushbu davr oralig‘ida
YaIM 6,6 mlrd. dollardan 8,4 milliard dollarga ko‘paygan (21% ga ortgan). Butun
Ittifoqda aholi jon boshiga YaIM 2018-2022 yillarda 16% o‘sgan (8913 dollardan
10683 dollarga), asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmi 19% oshgan,
ishsizlik darajasi esa 12% kamaygan.
Xususan, O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga kirishi bo‘yicha harakatlarni
jadallashtirdi, o‘zaro savdo uchun yanada qulay sharoitlar yaratish va tashqi savdo
rejimini maqbullashtirish maqsadida Yevropa Ittifoqi bilan bilan Kengaytirilgan
sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitim bo‘yicha muzokaralar, shuningdek,
Preferensiyalarining bosh tizimiga (“PBT+”) qo‘shilishi doirasida yakuniy ishlar
olib borilyapti.
24

O‘z o‘rnida, bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida amalga
oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar samaradorligi, ko‘p jihatdan, jahon
xo‘jaligi tizimiga integratsiyalashishga, ayniqsa, hududiy jihatdan yaqin
mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishiga bog‘liqdir.
Xulosa
Iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarda borishini ta’minlashda mamlakat
iqtisodiyotida jahonning yirik davlatlarini tanlagan strategiyalarini o’rganib
chiqqan xolda shuni aytib o’tish muhumki, JST va YoII ga a’zo bo’lish va shu kabi
rivojlangan savdo tashkilotlariga a’zo bo’lish Respublikamiz uchun savdo
faoliyatini yaxshilash jarayoniga foydasi yuksak bo’ladi.. Bu orqali arzon va sifatli
tovar mahsulotlari olib kirish va chetga ham tovar hom ashyolarni hech qanday
to’siqlarsiz chiqarish imkoniyati ochiladi.
Bojxona bojlarini stafkalari kamayadi va shu orqali erkin harakat ochiladi
a’zo davlatlar orasida. Yuqorida shu haqida toxtalib o’tdik. Bunday jarayon esa
o’z o’zidan yirik monopolistic tashkilotlarning faoliyatiga barham berib,
raqobatlashish jarayonini kuchaytiradi. Kichik biznes, ishlab chiqarish, aholini ish
bilan band qilish yuqori darajada bo’ladi va pul aylanish tezligi oshadi.
Kurs ishini yozish jarayonida shuni xulosa qildimki bunday tashkilotlarga
a’zo bo’lish aholimizning turmush darajasini yaxshilanishiga va shu orqali
iqtisodiyotimizni yuksalishiga katta hissasini qo’shadi.
Shuni ham ta kidlash lozimki, dunyoning eng katta iqtisodiyot egalari —ʼ
AQSH, G arbiy
ʻ Yevropa davlatlari, -Xitoy, Yaponiya kabi mamlakatlar JSTdan
unumli foydalana oladi. Kichik davlatlar, jumladan, O zbekiston ham bu
ʻ
imkoniyatlardan to liq foydalana olmasligi ularning umumiy resurslariga borib
ʻ
taqaladi. Mamlakatimizning JSTga a zoligi YEOIIning tartib-qoidalari va
ʼ
monopoliyasiga tushib qolmaslikning oldini oladi, deb hisoblayman. Ichki
monopolistlardan qutulish muammosi hal bo ladi. Xalqaro darajada erkin raqobat
ʻ
tizimi o z-o zidan yaratiladi.
ʻ ʻ
25

Albatta dastlab davlat faqatga yutuq tarafiga qaramay zarar tarafini ham
ko’rib chiqishimiz kerak bo’ladi. Shunday ekan mamlakat ichida faoliyat
yuritayotgan tadbirkotlar kata zarar ko’rishi mumkin. Faqatgina ziyonni o’ylab
ishni orqaga surib yursak rivojlanish bo’lmaydi. Shunday ekan xulosam shundan
iboratki, hech narsadan qo’rqmay xalqaro savdo tashkilotlariga a’zo bo’lishimiz
kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O’zbekiston,
2022.
2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy-O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, yangi tahriri 2022 y.
3. O’zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi // O’zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlari to’plami, 2018-yil., 52-I-son.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 22
avgustdagi “Byudjet ma’lumotlarining ochiqligini va byudjet jarayonida
fuqarolarning faol ishtirokini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 3917-sonli
5. N.M. Mahmudov “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish”, 2022
6. Mamadjonov I, Haydarov M, Ergashev A. O’zbekiston Respublikasi Budjet
kodeksining qabul qilinishi va qonunchilikning takomillashuvi. // “Iqtisod va
Moliya”. 2021.
7. Usmonov Q.A, Byudjet daromadlarini rejalashtirish jarayoni, usullari va
ularni takomillashtirish yo’nalishlari. // “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar”
ilmiy elektron jurnali. 2020.
8. http://www.gov.uz-O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy
sayti
9. http://www.soliq.uz-O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi rasmiy
sayti
10. http://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi)
26

11. http://www.press-service.uz-O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot
markazi sayti
12. http://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi
rasmiy sayti)
13. http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Rasmiy sayti)
27

O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari

Sotib olish