Oʻzbekistonda bandlik siyosati va uni amalga oshirish xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	526.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Rustamov Orifjon

Ro'yxatga olish sanasi 25 Aprel 2024

36 Sotish

Oʻzbekistonda bandlik siyosati va uni amalga oshirish xususiyatlari

Sotib olish

O zbekistonda bandlik siyosati va uni amalgaʻ
oshirish xususiyatlari
Reja:
Kirish
I-BOB
1.1 Aholining ish bilan bandligi va uning tasniflanishi
1.2 Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan
shaxslarni ishga joylashtirish
1.3 Norasmiy ish bilan bandlik va uni tartibga solish
II-BOB
2.1 Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi
mablag’larining shakllanish manbalari va xarajatlari tarkibi
2.2 Vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta’minlash markazlari faoliyati
2.3 Davlat ish bilan bandlik siyosati doirasida bandlikka ko’maklashish
yo’nalishlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Bugungi kunda aholining ish bilan bandligini ta’minlash muammosi jamiyat
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning eng muhim makroiqtisodiy xususiyatlaridan biri
bo’lib iqtisodiyotda alohida ahamiyatga ega. Shuningdek, mamlakatimiz Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi bilan qabul qilingan 2017-2021 yillarda O’zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar
strategiyasida “aholi bandligini oshirish maqsadida aholining real pul daromadlari
va xarid qobiliyatini oshirish, kam ta’minlangan oilalar sonini va daromadlar
bo’yicha farqlanish darajasini yanada kamaytirish, yangi ish o’rinlarini yaratish,
mehnat bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik
darajasini kamaytirish” asosiy vazifa sifatida belgilangan [3]. Iqtisodiyotda tarkibiy
o’zgarishlar jarayonida aholi bandligini ta’minlash muammolarini tadqiq etishning
dolzarbligi birinchi navbatda, mazkur tushunchaning evolyutsion qarashlari va
konseptual yondashuvlarini tadqiq qilishni taqozo qiladi. Mazkur tushunchaning
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari mazmuni turlituman shakllar vositasida
ifodalanadi.
Tadqiqotchilar iqtisodiy o’sish sur’ati, bandlik va mehnat unumdorligi
o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikka asoslangan holda sanoati rivojlangan
mamlakatlarda aholi bandligini rag’batlantirish siyosatida bir qancha modellarini
ajratishadi. Jumladan, tadqiqotchilar bandlik va mehnat bozorini tartibga
solishning beshta: amerika modeli (AQSH), skandinaviya modeli (Shvetsiya,
Finlyandiya, Daniya, Norvegiya), anglosaksoniya modeli (Buyuk Britaniya,
Kanada, Irlandiya), kontinental yoki nemis modeli
(Germaniya, Avstriya, Belgiya, Niderlandiya, Shveytsariya, qisman Fransiya)
va yapon modellarini ajratishadi. Ammo ayrim tadqiqotchilar mamlakatlarni
boshqacha guruhlashadi, masalan, amerika modelini bo’lak qilib ajratmasdan, uni
anglo-saksoniya modeliga qo’shib yuborishadi [9]. Ayrim tadqiqotchilar esa
mamlakatlarni uchta modelga (amerika, skandinaviya, yevropa) ajratib
o’rganishadi.
Quyida biz ushbu modellar bilan tanishib chiqamiz.

1. Amerika modeli asosini ijtimoiy-mehnat munosabatlarining subsidiya
ko’rinishi, xodimning shaxsiy yutuqqa erishishi va o’zini namoyon qilishi tashkil
etadi. Ushbu model mehnat bozori markazlashmaganligi hamda bandlik va ijtimoiy
ta’minotning qonuniyligi;
1. ish beruvchi tomonidan yollanma ishchiga nisbatan nazorat yuqori
darajadaligi;
2. ishchilarning yuqori darajadagi jug’rofiy va kasbiy mobilligi;
3. nisbatan yuqori darajadagi ishsizlik bilan xarakterlanadi.
Kasbiy karyera eng avvalo ish joyi o’zgarishi bilan bog’liq, shunga mos
ravishda ushbu model qolganlariga nisbatan yuqori darajadagi mobilligi bilan farq
qiladi. Ish haqi miqdori ish ixtisosligi va murakkabligiga asosan belgilanadi,
xizmat pog’onalarida siljish, odatda, kasbiy-malakaviy profilini kengaytirishga
bog’liq emas.
Kasbiy yo’nalish masalalariga katta e’tibor qaratiladi. Universitet va kollejlar
qoshida kasbga yo’naltirish bo’yicha maxsus markazlar va xususiy agentliklar
tashkil etilgan. AQSH mehnat vazirligi qoshida 1200 dan ortiq davlat hisobidan
faoliyat yurituvchi kasbga yo’naltirish va kasb tanlash markazlari ish olib borib,
har yili ular orqali 1 milliondan ortiq yoshlar o’tishadi.
Ma’lumki, AQSH an’anaviy ravishda haddan tashqari yuqori darajadagi
ishsizlikka ega mamlakat hisoblanadi. Uning darajasiga friksion ishsizlik
yaxshigina ta’sir etmoqda. Buni keng va dinamik mehnat bozorida, ishchilar faol
ravishda nafaqat ish joyini, balki ixtisosligini ham o’zgartirishi bilan tushuntirish
mumkin.
Modomiki, AQShda ko’pincha malakasiz yoki malakasi kam ishchilar
ishsizlikka tushishadi, ular uchun yaratiladigan ish joylari ham shunga yarasha past
darajadagi sifatga egadir. AQShning zamonaviy bandlik siyosatidagi asosiy
yo’nalishlarga: ish haqi darajasini oshirish jihatidan ish joylari sifatini oshirish,
kelajakda kasbiy ulg’ayishni ta’minlash, ish joylarini saqlash va ularni
ko’paytirishdir.

I-BOB
1.1Aholining ish bilan bandligi va uning tasniflanishi
Ish bilаn bаndlik kоmplеks ijtimоiy siyosаtning аjrаlmаs qismi bo’lib, mеhnаt
sоhаsidаgi insоnlаrning ehtiyojlаrigа qаrаtilgаnligi bilаn bеlgilаnаdi vа аhоli
dаrоmаdlаrini оshirishning аsоsiy elеmеnti hisоblаnаdi.
Ish bilаn bаndlik - bu iqtisоdiy f ао l аhоlining qоnun hujjаtlаrigа muvоfiq,
dаrоmаd kеltirаdigаn f ао liyatgа egа bo’lishidir. O’zbеkistоn Rеspublikаsining
― А hоlini ish bilаn tа’minlаsh to’g’risidаgi Qоnunning 2-mоdd а sigа аsоsаn ish
bilаn tа’minlаsh - fuqаrоlаrning qоnun hujjаtlаrigа zid kеlmаydigаn, o’z sh ах siy
vа ijtimоiy ehtiyojlаrini qоndirish bilаn bоg’liq bo’lgаn, ulаrgа ish hаqi (mеhnаt
dаrоmаdi) kеltirаdigаn f ао liyatidir. Dеmаk, ish bilаn bаnd bo’lgаn хо dim uch
shаrtgа jаvоb bеrа оlаdigаn f ао liyat bilаn shug’ullаnishi lоzim: birinchisi, qоnun
hujjаtlаrigа zid kеlmаydigаn, ikkinchidаn, jаmiyat а’zоlаrining sh ах siy vа ijtimоiy
ehtiyojlаrini qоndirishgа qаrаtilgаn, uchinchidаn, bu f ао liyat хо dimgа ish hаqi
(mеhnаt dаrоmаdi) kеltirаdigаn bo’lishi zаrur.
Unumli vа ijоdiy mеhnаt qilishgа bo’lgаn o’z qоbiliyatlаrini tаsаrruf etish vа
qоnun hujjаtlаri bilаn tаqiqlаnmаgаn hаr qаndаy f ао liyat, shu jumlаdаn, hаq
to’lаnаdigаn ishni bаjаrishgа аlоqаsi bo’lmаgаn f ао liyat bilаn shug’ullаnish mutlаq
huquqi fuqаrоlаrgа tеgishlidir.
Mаjburiy mеhnаt, ya’ni birоn-bir jаzоni qo’llаsh bilаn tаhdid qilish оrqаli ish
bаjаrishgа mаjburlаsh tаqiqlаnаdi, qоnundа bеlgilаngаn hоllаr bundаn mustаsnо.
Kishilаrning iхtiyoriy rаvishdа ish bilаn bаnd bo’lmаsligi ulаrni jаvоbgаrlikkа
tоrtish uchun аsоs bo’lа оlmаydi.
Mеhnаt bоzоridаgi tаlаb vа tаklif miqdоri, аhоli turmush dаrаjаsi,
mаmlаkаtdаgi bir qаtоr mаkrоiqtisоdiy ko’rsаtkichlаrning hоlаti ish bilаn
bаndlikdаgi vаziyatgа chаmbаrchаs bоg’liq. Birginа ish hаqi dаrаjаsining o’zi
mеhnаt bоzоridаgi tаlаb vа tаklif, аhоli dаrоmаdlаri, mаmlаkаt iqtisоdiy hоlаtigа
bеvоsitа tа’sir ko’rsаtаdi.

Mаmlаkаtlаrdа mеhnаtdа bаndlik vа ishsizlikni ko’p yillik o’rgаnish tаjribаsi
shuni ko’rsаtаdiki, mеhnаtgа yarоqli аhоlining 94-95 fоizi mеhnаtdа bаnd bo’lsа,
iqtisоdiyot mе’yoridа rivоjlаnаyotgаn hisоblаnаdi.
Mаmlаkаt jаmi аhоlisini ishchi kuchigа (iqtisоdiy f ао l аhоligа) vа ishchi
kuchidаn tаshqаridаgilаrgа (iqtisоdiy nоf ао l аhоligа) аjrаtish, ishchi kuchini ish
bilаn bаndlаr vа f ао l ish ах tаrib yurgаn ishsizlаrgа bo’lish mumkin. Bu guruhlаr
o’rtаsidа dоimiy hаrаkаt bo’lib, bu hаrаkаt аhоlining mеhnаt bоzоrigа kirishi vа
undаn uzоqlаshishi kаbilаrni hаm аnglаtаdi.
Mаmlаkаtimiz mеhnаt qоnunchiligidа ish bilаn bаnd dеb hisоblаngаn
fuqаrоlаr quyidаgi guruhlаrgа аjrаtib ko’rsаtilgаn:
- yollаnib ishlаyotgаn, shu jumlаdаn, ishni to’liqsiz ish vаqtidа hаq evаzigа
bаjаrаyotgаn, shuningdеk hаq to’lаnаdigаn bоshqа ishgа, shu jumlаdаn
vаqtinchаlik ishgа egа bo’lgаn fuqаrоlаr;
- bеtоbligi, mеhnаt tа’tilidа, kаsbgа qаytа tаyyorlаshdа, mаlаkа оshirishdа
ekаnligi; ishlаb chiqаrishning to’хtаtib qo’yilgаnligi munоsаbаti bilаn, shuningdеk
qоnun hujjаtlаrigа muvоfiq vаqtinchа ish jоyidа bo’lmаgаndа хо dimning ish jоyi
sаqlаnib turаdigаn bоshqа hоllаrdа vаqtinchа ish jоyidа bo’lmаgаn fuqаrоlаr;
- o’zini ish bilаn mustаqil tа’minlаyotgаn fuqаrоlаr, shu jumlаdаn, yuridik
sh ах s tаshkil qilmаgаn hоldа tаdbirkоrlik f ао liyati bilаn shug’ullаnаyotgаn
fuqаrоlаr, kооpеrаtivlаrning а’zоlаri, fеrmеrlаr vа ulаrning ishlаb chiqаrishdа
qаtnаshаyotgаn оilа а ’zоlаri;
- Qurоlli Kuchlаrdа, Milliy ха vfsizlik хizmаti vа ichki ishlаr оrgаnlаri vа
qo’shinlаridа хizmаtni o’tаyotgаn, shuningdеk muqоbil хizmаtni o’tаyotgаn
fuqаrоlаr;
- Tа’lim to’g’risidаgi qоnun hujjаtlаrigа muvоfiq ishlаb chiqаrishdаn
аjrаlgаn hоldа tа’lim оlаyotgаn fuqаrоlаr;
- qоnun hujjаtlаrigа muvоfiq f ао liyat оlib bоrаyotgаn jаmоаt birlаshmаlаri
vа diniy muаssаsаlаrdа ishlаyotgаn fuqаrоlаr.

Аhоli ish bilаn bаndligining tаsniflаnishi quyidаgi rаsmdа kеltirilgаn (1-
rаsm).
1-r а sm. I sh bil а n b а ndlikning turli m е ’z о nl а r bo’yich а t а snifl а nishi.
Ish bil а n b а ndlik ijtim о iy m е hn а tg а q а tn а shish sh а kli (yoll а nm а , o’z-o’zini ish
bil а n t а ’minl а ydig а nl а r), mulkchilik sh а kli bo’yich а (hukum а t, х ususiy v а а r а l а sh
k о r хо n а l а rd а ish bil а n b а ndl а r), iqtis о diyot v а ins о n ehtiyojl а rig а to’g’ri k е lishig а
ko’r а ( о qil о n а , s а m а r а li v а eng m а qbul), ishg а j о yl а shish ist а gi bo’yich а (ko’ngilli,
m а jburiy), huquqiy sh а klig а ko’r а (r а smiy, n о r а smiy), t а shkil qilinish (st а nd а rt,
n о st а nd а rt) m е z о nl а ri bo’yich а ko’rinishl а rig а eg а .
Iqtis о diyot f а nid а ish bil а n b а ndlikning quyid а gi turl а rini f а rql а ydil а r: 1. Ish
bil а n to’ liq b а ndlik - m е hn а tg а q о biliyatli а h о lining ijtim о iy f о yd а li m е hn а tg а eng
ko’p j а lb etilishi. А m а ld а bu ish bil а n yalpi b а ndlik bo’lib, bund а m е hn а tg а
q о biliyatli а h о lining 90,0-92,0 % to’liq b а ndlikd а m е hn а t qilishg а muht о jl а r v а
m е hn а t qilishni x о hl о vchil а r ish bil а n t а ’minl а n а di, bu ishchi kuchig а t а l а b v а
t а klifning mut а n о sibligini а ngl а t а di.
2. Ish bil а n to’liq bo’lm а g а n b а ndlik - bu iqtis о diy f ао l а h о lining bir

qismigin а ijtim о iy f о yd а li m е hn а t bil а n t а ’minl а ng а nligini ko’rs а t а di. Ish bil а n
m а vsumiy b а ndlik - bu m е hn а tg а q о biliyatli а h о lini t а biiy-iqlim х ususiyatl а rini
his о bg а о lg а n h о ld а v а qti-v а qti bilan ( о d а td а mu а yyan m а vsuml а rd а ) ijtim о iy
f о yd а li m е hn а tg а j а lb etishdir.
3. Ish bil а n yashirin b а ndlik - bu h о ld а pul to’l а m а ydig а n uz о q mudd а tli
t а ’tild а bo’lg а nl а r n о r а smiy r а vishd а (ish bil а n b а nd sif а tid а r а sm а n ro’y ха tg а
о linm а sd а n) turli s а vd о -s о tiq, а h о lig а х izm а t ko’rs а tish bil а n m а shg’ul
bo’lishl а rini а ngl а t а di.
4. Ish bil а n d а vriy b а ndlik - bu mu а yyan mudd а td а m е hn а t f ао liyati bil а n
m а shg’ul bo’lish, mu а yyan mudd а td а d а m о lishni bildir а di. Ish bil а n b а ndlikning
bu turi а s о s а n n е ft, g а z s а n оа ti, b а liqchilik t а rm о ql а rid а v ах t а usulid а
ishl о vchil а rni n а z а rd а tut а di.
5. Ish bil а n s а m а r а li b а ndlik - bu а h о lining ish bil а n b а ndlikk а
ehtiyojining m а vjud ish o’rinl а rig а muv о fiq k е lishining sif а t х ususiyati bo’lib,
iqtis о diy nuqt а yi n а z а rd а n m е hn а t r е sursl а rid а n eng о qil о n а f о yd а l а nishni,
ijtim о iy jih а td а n m е hn а t f ао liyatining ins о n m а nf аа tl а rig а eng muv о fiq k е lishini
bildir а di.
1.2 Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan shaxslarni
ishga joylashtirish
O’zbekiston Respublikasining ―O’zbekiston Respublikasida nogironlarni
ijtimoiy himoya qilish to’g’risidagi Qonunining 25-moddasiga, O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2007 yil 6 apreldagi ―Aholi bandligini oshirish hamda
mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish
chora-tadbirlari to’g’risida 616-son qaroriga muvofiq Vazirlar Mahkamasining
2008 yil 20 avgustdagi “Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda
qiynalayotgan shaxslarni ishga joylashtirish uchun ish o’rinlarini band qilib
qo’yish tartibi to’g’risida nizomni tasdiqlash haqida”gi 186-sonli qarori ishlab
chiqilgan hamda u ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan

shaxslarni ishga joylashtirish uchun ish o’rinlarini band qilib qo’yish tartibini
belgilaydi.
O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda
qiynalayotgan shaxslar toifalari quyidagilar kiitiladi (2-rasm).
Mehnat bozorida vujudga kelgan vaziyatni hisobga olgan holda mahalliy
davlat hokimiyati organi tomonidan Bandlikka ko ’ maklashish va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish tuman ( shahar ) markazi tavsiyasiga ko ’ ra ish o ’ rinlari ijtimoiy
muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan fuqarolarning boshqa toifalari
uchun ham , shu jumladan , safarbarlik chaqiruvi zaxirasiga kiritilgan shaxslar ,
kichik yoshli bolalari bo ’ lgan ishlamayotgan ayollar , atrofdagilar uchun xavfli
bo ’ lmagan ijtimoiy ahamiyatli kasalliklar bilan og ’ riyotgan shaxslar uchun ham
band qilib qo ’ yilishi mumkin .
Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan shaxslar uchun ish
o ’ rinlarini band qilib qo ’ yish mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan
amalga oshiriladi .
Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan shaxslarni ishga
joylashtirish uchun ish o ’ rinlarini band qilib qo ’ yish tartibi xodimlarining ro ’ yxat
bo ’ yicha o ’ rtacha soni yigirma nafardan ko ’ pni tashkil etadigan tashkilotlar uchun
belgilanadi .

Bunda nogironlarni ishga joylashtirish uchun xodimlar sonining kamida 3
foizi miqdorida ish o ’ rinlarining eng kam soni belgilanadi va band qilib qo ’ yiladi .
Band qilib qo ’ yilayotgan ish o ’ rinlarining jami miqdori mahalliy davlat hokimiyati
organi qaroriga muvofiq tashkilot xodimlari ro ’ yxat bo ’ yicha o ’ rtacha sonining 7
foizidan ortiq miqdorda belgilanishi mumkin emas .
Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan shaxslar uchun ish
o ’ rinlarini band qilib qo ’ yish to ’ g ’ risidagi takliflar tuman ( shahar ) bandlikka
ko ’ maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazi tomonidan
shakllantiriladi va tuman ( shahar ) hududida joylashgan tashkilotlar bo ’ yicha
alohida tegishli qaror qabul qilish uchun mahalliy davlat hokimiyati organiga
kiritiladi .
Aniq tashkilot uchun ish o ’ rinlarini band qilish bo ’ yicha takliflar kiritishda
bandlikka ko ’ maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish tuman ( shahar )
markazlari tomonidan tashkilotdagi ishlarning kasb bo ’ yicha tarkibi va tashkilot
faoliyatining o ’ ziga xos xususiyatlari majburiy tartibda hisobga olinishi kerak .
Nogironlar uchun ish o ’ rinlarini band qilish miqdorini belgilash to ’ g ’ risida
takliflar kiritishda nogironlarni reabilitastiya qilish dasturlari parametrlari hisobga
olinadi .
Band qilinishi kerak bo ’ lgan ish o ’ rinlari sonini va ularga qo ’ yiladigan
talablarni belgilash uchun mahalliy davlat hokimiyati organi tomonidan tuman
( shahar ) hokimining o ’ rinbosari boshchilik qiladigan maxsus komissiya tuziladi .
Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan shaxslarning
mazkur toifalariga , shu jumladan , quyidagilar uchun qo ’ yiladigan xarakterli
talablarga muvofiq bo ’ lgan mehnat sharoitlarini ta ’ minlaydigan ish o ’ rni tashkil
etilgan ish o ’ rni hisoblanadi (3- rasm ).

Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan shaxslar uchun
band qilib qo’yilgan ish o’rinlariga ishga joylashtirish tashkilot tomonidan
Bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish tuman (shahar)
markazi yo’llanmasi bo’yicha yoki mustaqil ravishda amalga oshiriladi.
Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan shaxslarni ishga
joylashtirishga nogironlar jamoatchilik birlashmalari, jazoni o’tash muassasalaridan
ozod qilingan shaxslarni ijtimoiy moslashtirish markazlari, ko’rsatib o’tilgan
shaxslar manfaatlarini ifodalovchi boshqa tashkilotlar ham ularni qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda ishga joylashtirishni ta’minlaydigan Bandlikka
ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish tuman (shahar) markazlariga
yuborish yo’li bilan ko’maklashishi mumkin.

Mahalliy davlat organi tomonidan belgilangan ijtimoiy muhofazaga muhtoj va
ish qidirishda qiynalayotgan shaxslar uchun ish o’rinlarining eng kam soniga
muvofiq tashkil etilgan (band qilib qo’yilgan yoki ajratilgan) eng kam ish o’rinlari
sonini qisqartirishga yoki tugatishga faqat kasaba uyushmalari qo’mitalari yoki
xodimlarning boshqa vakillik organlari, bandlikka ko’maklashish va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish tuman (shahar) markazlari bilan kelishgan holda yo’l
qo’yiladi hamda mahalliy davlat hokimiyati organi qarori asosida amalga
oshiriladi.
Texnologiyani, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar,
xodimlar sonining o’zgarishiga olib kelgan ish hajmlarining qisqarishi bilan
bog’liq tadbirlarni amalga oshirishda ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish qidirishda
qiynalayotgan shaxslar uchun band qilib qo’yilgan ish o’rinlarining belgilangan
soni hisobiga ishga joylashtirilgan shaxslarda ish o’rinlari, agar ushbu shaxslar
soni mahalliy davlat hokimiyati organi tomonidan belgilangan miqdordan
oshmasa, ustuvor tartibda saqlanib qoladi.
Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish qidirishda qiynalayotgan shaxslar uchun
band qilib qo’yilgan ish o’rni ilgari ushbu ish o’rnini egallab kelgan shaxs bilan
tuzilgan mehnat shartnomasining to’xtatilishi munosabati bilan bo’shab qolgan
taqdirda tashkilot o’n kun muddatda Bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish tuman (shahar) markazini yangidan ochilgan bo’sh ish o’rni
to’g’risida ma’lum qilishi shart.
Nogironlar uchun band qilib qo’yiladigan ish o’rinlarining belgilangan
sonidan ortiqcha nogironlar uchun ish o’rinlari tashkil etgan tashkilotlar qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda imtiyoz olish huquqiga egadirlar.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari o’z vakolatlari doirasida ijtimoiy
muhofazaga muhtoj va ish qidirishda qiynalayotgan shaxslar uchun belgilangan
ko’rsatkichdan ortiqcha, shu jumladan, ish uchastkalari (stexlar) tashkil etish uchun
turarjoy bo’lmagan binolarni birinchi navbatda ajratish yo’li bilan band qilib
qo’yiladigan ish o’rinlari tashkil etgan tashkilotlar uchun imtiyozlar belgilashi
mumkin.

Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish qidirishda qiynalayotgan shaxslar uchun
band qilib qo’yiladigan ish o’rinlarini tuman (shahar) hokimi tomonidan
belgilangan miqdordan ortiqcha tashkil etgan tashkilotlar ushbu ish o’rinlarini
tashkil etishga sarflangan mablag’larning bir qismini Bandlikka ko’maklashish va
aholini ijtimoiy muhofaza qilish tuman (shahar) markazi bilan tuzilgan shartnoma
asosida Bandlikka ko’maklashish jamg’armasi mablag’lari hisobidan qoplash
huquqiga egadir.
Bandlikka ko’maklashish jamg’armasidan tashkilot (ish beruvchi) ning
ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish qidirishda qiynalayotgan shaxslarni ishga
joylashtirish uchun band qilib qo’yiladigan ish o’rinlarini belgilanganidan ko’p
miqdorda tashkil etishga xarajatlarining bir qismini qoplashga yo’naltiriladigan pul
mablag’lari O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligi tomonidan belgilangan tartibda ajratiladi.
1.3Norasmiy ish bilan bandlik va uni tartibga solish
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 24 maydagi ishga
joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo’lmagan aholini hisobga olish
metodikasini takomillashtirish to’g’risida 106-sonli qarori ilovasiga muvofiq ish
bilan bandlik uch turga ajratiladi:
- iqtisodiyotning rasmiy sektorida ish bilan bandlar;
- iqtisodiyotning rasmiy sektorida ish bilan bandlar;
- mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotgan shaxslar.
Norasmiy ish bilan bandlik deb fuqarolarning hech qanday rasmiy ro’yhat,
ruxsatnoma va huquqiy asosga ega bo’lmagan mehnat faoliyati bilan
shug’ullanishga aytiladi. Shuningdek, ushbu bandlik huquqiy-iqtisodiy
kafolatlanmagan va ijtimoiy himoyalanmagan hisoblanadi.

Norasmiy ish bilan bandlikni quyidagi ko’rinishlarga ajratish mumkin:
1. Faoliyat turi bo’yicha . Malaka talab qiladigan va etarli darajada yaxshi
haq to’lanadigan ishlar (alohida dars berish, tibbiy xizmat ko’rsatish, kiyim-kechak
tikish, avtomobillarni ta’mirlash, qurilish ishlarini bajarish va b.) va malaka talab
qilmaydigan ishlar (mayda savdo-sotiq, turg’un bo’lmagan savdo shahobchalarida
savdo-sotiq bilan shug’ullanish va b.) ga bo’linadi.
2. Norasmiy faoliyat ko’rsatish va daromad olish usuli bo’yicha .
Yakka tartibda ish bilan bandlar, ro’yxatga olinmagan ishlab chiqarish
birliklarining egalari va ishchilari, ro’yxatga olingan korxonalarda norasmiy
ishlovchilar, o’z ish o’rnida hisobga olinmagan faoliyat olib boruvchi rasmiy
sektorda band bo’lganlar va o’z korxonalarining hisobga olinmagan, soliq
to’lashdan yashirilgan faoliyatidan daromad oluvchi rasmiy sektorda band
bo’lganlarga bo’linadi.
3. Ish bilan bandlik maqomi bo’yicha . Faqat norasmiy sektorda ish bilan
band bo’lganlar va ishni rasmiy hamda norasmiy sektorda birgalikda olib
boruvchilarga bo’linadi.

Xalqaro mehnat tashkiloti normalaridan kelib chiqib hamda Davlat statistika
qo’mitasining hisobga olish va tasniflash amaliyotiga muvofiq iqtisodiyotning
norasmiy sektorida band bo’lganlar jumlasiga ijtimoiy sug’urta va soliq
organlarida hisobga turmagan shaxslar kiradi (5-rasm).
Norasmiy sektorning ham ijobiy, ham salbiy jihatlari mavjud. Xususan, uning
ijobiy tomonlariga quyidagilar kiradi:
- ish bilan bandlik va aholi daromadlari muammolarini yechishda yordam
beradi;
- tovar va xizmat ko’rsatish bozorini kengaytiradi;
- yetarli darajada ishsizlikning o’sishi va aholi turmush darajasini keskin
pasayib ketishi oldini oladi;
- ko’pchilikka qulay ish rejimini tanlashga imkon beradi.
Shuningdek, norasmiy sektor muayyan dolzarb ijtimoiy muammolarni keltirib
chiqaradi. Jumladan:
- u jinoiy muhitning rivojlanishi uchun qo’shimcha sharoitlar yaratadi;
- bu sektorda ish bilan band bo’lganlar ijtimoiy kafolatlarga ega bo’lmaydilar
va mehnat sharoitlari ustidan nazorat o’rnatilmaydi;

- norasmiy sektorning, asosan mayda savdo-sotiq, turli xil xizmatlar
ko’rsatish sohasidagi bandlik xususiy shaxslarni qisman malaka va professional
tajribalarini yuqotishlariga olib keladi;
- ish bilan bandlikning muntazam bo’lmagan xarakteri muntazam ishdan
uzoqlashtiradi.
Yuqoridagi holatlar pirovard natijada bu sektorda ish bilan band
bo’lganlarning asosiy qismini, asosan yoshlarni malaka va tajribasidan ajralishiga
hamda lyumpenlashuviga olib boradi.
Shuningdek, norasmiy sektor:
- taklif etilayotgan tovar va xizmatlarning sifati ustidan nazoratni
qiyinlashtiradi. Bu hol iste’mol chilar uchun salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi
mumkin;
- davlat esa soliqqa tortiladigan daromadlarning yashirilishi natijasida
byudjetga tushishi mumkin bo’lgan mablag’larning ma’lum qismini ola olmaydi.
Norasmiy ish bilan bandlik mavjud bo’lgan mamlakatlar tajribasi shuni
ko’rsatadiki, bunday ish bilan bandlik rasmiy sektorda ishchi o’rinlari yaratilishi
bilan o’z-o’zidan yo’qotilmaydi. Shuningdek, norasmiy sektorga nisbatan
ta’qiqlovchi choralar qo’llash ham o’zini oqlamaydi. Norasmiy ish bilan bandlikka
nisbatan davlatning qattiq siyosati natijasida norasmiy sektorning qisqarishi
ishsizlikni birdaniga o’sib ketishiga olib keladi. Chunki, norasmiy ish bilan band
bo’lganlarning aksariyat qismi rasmiy sektorda ishga joylasha olmaydilar.
Shuningdek, davlat tomonidan bunday siyosatning yuritilishi norasmiy sektorda
ikkilamchi ish bilan band bo’lganlarning turmush darajasini birdaniga pasaytirib
yuboradi.
Bundan tashqari, norasmiy sektorni ta’qiqlash uni jinoiy shaklga o’tishiga olib
keladi. Norasmiy sektorni ta’qiqlash choralari faqatgina norasmiy ish bilan
bandlikning salbiy tomonlariga nisbatan asosli hisoblanadi. Norasmiy sektorning
rivojlanishi ko’proq ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyatga bog’liq bo’ladi.
Ishsizlikning o’sishi, ish haqining va aholi turmush darajasining pastligi, rasmiy

sektorda ishchi kuchiga etarli talabning yo’qligi, rasmiy ish bilan bandlikning
beqarorligi norasmiy sektorning o’sishiga olib keladi.
Bugungi kunda yashirin iqtisodiyotda ish bilan band bo’lgan xodimlarni
rasmiy ish bilan bandlikka o’tkazish tadbirlari ishlab chiqilmoqda. Ya’ni, norasmiy
qonunan taqiqlanmagan mahsulot ishlab chiqarayotgan yoki xizmat ko’rsatadigan
yakka tadbirkorlarni o’zlari to’laydigan soliq hisobidan pensiya jamg’armasiga
to’lov amalga oshirib, ular faoliyatlari mehnat daftarchalarida qayd qilinmoqda.
Norasmiy tarzda, og’zaki kelishuv asosida ishlaydigan yollanma ishchilar
faoliyatini rasmiy ish bilan bandlikka o’tkazish uchun ish beruvchi va yollanma
ishchi o’rtasida tuziladigan kelishuv yozma shaklda mehnat muassasalari xodimlari
ishtirokida tuzilmoqda.
II-BOB
2.1 Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi
mablag’larining shakllanish manbalari va xarajatlari tarkibi
O’zbekiston Respublikasi ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat
jamg’armasi aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosatini amalga
oshirish hamda mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va ijtimoiy muhofaza qilish
tuman (shahar) bo’limlarining samarali faoliyat ko’rsatishi tadbirlarini mablag’
bilan ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish vazirligi tarkibida tashkil etilgan.
Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi faoliyatini, uning
me’yoriy-huquqiy asosini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2003 yil 2 apreldagi “O’zbekiston Respublikasi Ish bilan ta’minlashga
ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi mablag’larini shakllantirish va ulardan
foydalanish tartibi to’g’risida”gi 173-son qarori
tashkil etadi. Mazkur qarorga
muvofiq jamg’armasi byudjetdan tashqari maqsadli davlat jamg’armasi
hisoblanadi, mahalliy va respublika darajalarida tashkil etiladi va uning
mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanishning maqsadli yo’naltirilganligi

saqlab qolingan holda Davlat byudjeti tarkibida jamlanadi hamda Jamg’armaning
mustaqil balansida aks ettiriladi.
Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat jamg’armasi mablag’lari
O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi,
Qoraqalpog’iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligi, viloyatlar hamda Toshkent shahar Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza
qilish bosh boshqarmalarining byudjetdan tashqari maqsadli maxsus hisob
raqamlarida jamlanadi. Bunda korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning
ajratmalari hisobiga tashkil topadigan Ish bilan ta’minlash jamg’armasi
mablag’larining etmish foizi Qoraqalpog’iston Respublikasi Mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar Mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmalari ixtiyorida qoladi, keyinchalik
tumanlar va shaharlar o’rtasida taqsimlanadi, o’ttiz foizi Qoraqalpog’iston
Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, tegishli hududiy
mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish boshqarmalarining to’lov
topshiriqnomalari bilan pul o’tkazish yo’li bilan respublika darajasida
markazlashtiriladi.
Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armaning asosiy vazifalari
quyidagilar hisoblanadi:
- ishsizlarni moddiy qo’llab-quvvatlash yuzasidan davlat kafolatlarini
amalga oshirish;
- mehnat bo’limlari ta’minotini moliyalashtirish;
- tijorat banklarida kredit liniyalari ochish yo’li bilan ish o’rinlarini saqlab
qolish va yangi ish o’rinlari tashkil etish uchun kreditlar berish;
- fuqarolarni ishga joylashtirish, mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va
ijtimoiy muxofaza hilish masalalari bo’yicha me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish,
sostiologik kuzatuvlar o’tkazish bilan bog’liq xarajatlarni mablag’ bilan
ta’minlash.
Quyidagi jadvalda ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’larining
shakllanish manbalari va xarajatlari tarkibi keltirilgan (1-jadval).

Quyidagilar ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armaga ajratmalar
to’lashdan ozod etiladilar:
- nogironlar jamoat tashkilotlariga qarashli o’quv-ishlab chiqarish va ishlab
chiqarish korxonalari;
- protez-ortopediya buyumlari ishlab chiqarishga, nogironlarga protez
qo’yish bo’yicha xizmatlar ko’rsatishga ixtisoslashtirilgan korxonalar;
- tarbiya va ta’lim muassasalari huzuridagi o’quv-ishlab chiqarish
ustaxonalari va o’quv-ishlab chiqarish korxonalari;
- byudjet ta’minotidagi teatr-tomosha tashkilotlari.
Ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’lari hisobidan quyidagilar amalga
oshiriladi:
- mehnat organlarida ishsizlik maqomi olgan va ish qidiruvchi sifatida
ro’yxatda turgan shaxslarni kasbga tayyorlash, ularning malakasini oshirish va
qayta tayyorlash ishlarini mablag’ bilan ta’minlash;
- ishsizlik bo’yicha nafaqalar, mehnat organlarining taklifiga binoan ishlash

uchun boshqa joyga ixtiyoriy ravishda ko’chib o’tish uchun kompensastiyalar
to’lash va qonun hujjatlariga muvofiq ishsizlarga moddiy yordam berish;
- ishsizlarga muddatidan oldin pensiya tayinlanganligi sababli byutjetdan
tashqari Pensiya jamg’armasi xarajatlarini qoplash;
- haq to’lanadigan jamoat ishlarini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
mablag’ bilan ta’minlash;
- nogironlar va fuqarolarning ijtimoiy himoyaga muhtoj bo’lgan boshqa
toifalari mehnatidan foydalanish uchun ixtisoslashtirilgan ish o’rinlari (ishlab
chiqarishlar) tashkil etish tadbirlarini mablag’ bilan qisman ta’minlash;
- mehnat organlari ta’minoti, barcha darajalardagi mehnat va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish organlarini (tuman va shahar ijtimoiy ta’minot bo’limlaridan
tashqari) joylashtirish uchun binolar qurish va ularni rekonstrukstiya qilish, ularni
moddiy-texnikaviy ta’minlash, kompyuterlar, nusxa ko’chirish va boshha zarur
texnika bilan jihozlash;
- axborot-ma’lumotlar va reklama-noshirlik ishlarini amalga oshirish;
- belgilangan tartibda respublika darajasida va hududiy darajada ijtimoiy
kuzatuvlarni tashkil etish va o’tkazish, ish bilan ta’minlash masalalari bo’yicha
aholining ayrim guruhlari o’rtasida anketa so’rovlari o’tkazish;
- respublika va hududiy mehnat bozori axborot tizimlarini yaratish va
ularning dasturiy ta’minotini ishlab chiqish, shu jumladan texnika vositalari sotib
olish;
- ish bilan band bo’lmagan aholiga yordam ko’rsatish, shu jumladan ishga
joylashtirishga ko’maklashish va maslahat xizmatlari ko’rsatish bilan bog’liq
xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash;
- aholini ish bilan ta’minlashga doir muammolar bo’yicha xalqaro
hamkorlikni mablag’ bilan ta’minlash;
- ishchi kuchi eksport qilish masalalari bo’yicha xalqaro loyiha va
shartnomalarni amalga oshirish, O’zbekiston Respublikasining chet ellarga ishga
yuborilgan fuqarolarini ishga joylashtirishni tashkil etish, ularning ijtimoiy
himoyasini ta’minlash bilan bog’liq xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash;

- ish bilan ta’minlash jamg’armasi mablag’larini ko’paytirishga
yo’naltirilgan, aholini ish bilan ta’minlashga bevosita ko’maklashuvchi tijorat va
xo’jalik hisobidagi faoliyatni amalga oshirish, mulkchilik va
- xo’jalik yuritishning turli shakllaridagi korxonalar tashkil etish;
- tijorat banklari tomonidan ochiladigan kredit liniyalari orqali xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarga, shu jumladan kichik va o’rta biznes sub’ektlariga, deqhon
va fermer xo’jaliklariga, oilaviy tadbirkorlik sub’ektlariga hamda yakka tartibdagi
tadbirkorlarga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda to’lov, ta’minlash va
qaytarish shartlarida yangi ish o’rinlari yaratish uchun qisqa muddatli va o’rta
muddatli kreditlar berish.
Shunday qilib, ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi jamg’armasi
daromadlari va uning mablag’laridan foydalanishning ko’rib chiqilgan va
kelishilgan prognozi kelgusi yil uchun O’zbekiston Respublikasining Davlat
byudjeti parametrlari tarkibida Vazirlar Mahkamasiga kiritiladi.
2.2 Vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta’minlash markazlari faoliyati
Vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta’minlash markazi O’zbekiston
Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tuzilmasida
shahar (tuman) Bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
markazida fuqarolarning vaqtinchalik bir martalik mehnat faoliyatini tartibga
solish maqsadida tashkil etiladi.
Vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta’minlash markazining asosiy vazifalari
va faoliyati yo’nalishlari 6-rasmda keltirilgan.

Markazning ish vaqti va tartibi shahar ( tuman ) hokimligi tomonidan mazkur
joyda fuqarolar tomonidan vaqtinchalik bir martalik ishlarning bajarilishi borasida
yuzaga kelgan xususiyatlarni e ’ tiborga olgan holda belgilanadi . Qoidaga ko’ra,
Markazning ish vaqti soat 6.00 da boshlanadi, ishni tugatish vaqti soat 16.00.
Markaz dam olish kunlarisiz ishlaydi. Zaruratga qarab hokimlik markazning
boshqacha ish tartibi va vaqtini belgilashi mumkin.
Huzurida Vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta’minlash markazi tashkil
etiladigan shahar (tuman) Bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza
qilish markazi direktorining o’rinbosari Vaqtinchalik bir martalik ish bilan
ta’minlash markazi direktori hisoblanadi (7-rasm).

Vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta’minlash markazi direktori mehnatiga
haq to’lash shahar (tuman) Bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza
qilish markazi tomonidan amalga oshiriladi.
Markazda bitta shtatdagi xodim va ichki ishlar organlarining xodimi doimiy
ravishda ishlaydi. Markazning shtatdagi xodimlariga sarflanadigan xarajatlar Ish bilan
ta’minlashga ko’maklashish davlat jamg’armasining mablag’lari hisobiga amalga
oshiriladi.
Markazda doimiy bo’luvchi shahar (tuman) ichki ishlar bo’limi xodimining
mehnatiga tegishli shahar (tuman) ichki ishlar bo’limi tomonidan haq to’lanadi.
Vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta’minlash markazining shtatdagi
xodimlari:
- fuqarolarga xususiy ish beruvchilar va yuridik shaxslarning vaqtinchalik bir
martalik ishlarning muayyan turlarini bajarishga doir mavjud buyurtmanomalari
to’g’risida ma’lumotlar berishga;
- xususiy ish beruvchilar va yuridik shaxslarning vaqtinchalik bir martalik
ishlarni bajarishga doir buyurtmanomalarini qabul qilish va ro’yxatdan
o’tkazishga;
- vaqtinchalik bir martalik ishlarning aniq turlariga bo’lgan ehtiyoj

to’g’risida ma’lumotlar bankini shakllantirish va muntazam ravishda yangilab
turishga;
- vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarishga yollanishda, shuningdek
yangidan tashkil etilayotgan va bo’sh ish o’rinlariga doimiy asosda ishga kirishda
fuqarolarga ko’maklashishga;
- mehnat to’g’risidagi qonunlar, kasb-hunarga o’qitish va qayta o’qitish, o’z
ishini yo’lga qo’yishni tashkil etish masalalari bo’yicha fuqarolarga maslahat
xizmatlari ko’rsatishga;
- zarurat bo’lganda aniq masalalarni hal etish uchun mehnat va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish organlarining boshqa mutaxassislarini jalb etishga yoki
yuzaga kelayotgan masalalarni hal etishda yordam olish uchun fuqarolarni tegishli
mahalliy organlarga yo’llashga;
- fuqarolarni vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarishning asosiy qoidalari
bilan tanishtirishga;
- markaz tomonidan bo’sh ish o’rinlari yarmarkasi muntazam o’tkazilishida
bevosita ishtirok etishga;
- yuridik shaxslar fuqarolarni vaqtinchalik bir martalik ishlarga yollash
masalalari yuzasidan Markazga murojaat qilgan hollarda qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda mehnat shartnomalari rasmiylashtirilishida ko’maklashishga
majburdirlar.
Markazda doimiy ravishda bo’luvchi ichki ishlar organlarining xodimi:
- vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarayotgan fuqarolar tomonidan jamoat
tartibiga, pasport rejimiga rioya etilishini ta’minlashga;
- vaqtinchalik bir martalik ish qidirayotgan fuqarolar tomonidan huquqni
buzishlarning oldini olish yuzasidan profilaktika chora-tadbirlarini o’tkazishga
majburdir.
Vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta’minlash markaz orqali vaqtinchalik bir
martalik ishlarga yollanayotgan fuqarolar Markazda:
- vaqtinchalik bir martalik ishlarga doir takliflar va tuman (shahar)
korxonalaridagi mavjud bo’sh ish o’rinlari to’g’risidagi ma’lumotlarni;

- Markaz xodimlarining mehnat va ish bilan ta’minlash to’g’risida amaldagi
qonun normalari, shuningdek ayrim ish turlari bo’yicha xavfsiz ish usullari
to’g’risidagi maslahatni;
- yuridik shaxslar fuqarolarni vaqtinchalik bir martalik ishlarga yollash
masalalari yuzasidan Markazga murojaat qilgan hollarda mehnat shartnomalarini
rasmiylashtirishda ko’makni tekin olish huquqiga egadirlar.
Fuqarolar vaqtinchalik yoki doimiy ro’yxatdan o’tgan bo’lishlari, qonun
hujjatlarida belgilangan pasport rejimiga va jamoat tartibiga rioya etishlari shart.
Fuqarolarni vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarishga yollayotgan ish
beruvchilar:
- yollangan fuqarolarga xavfsiz mehnat sharoitini yaratib berishga;
- fuqarolar tomonidan bajarilgan ishlar uchun ish haqini og’zaki kelishuvga
muvofiq to’liq hajmda va o’z vaqtida to’lashga;
- fuqarolar vaqtinchalik bir martalik ishni bajarayotgan vaqtida ularga zarur
ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlarni ta’minlashga;
- yollangan xodim tomonidan amaldagi qonun hujjatlari talablari buzilishi va
xodim vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarayotgan vaqtida u bilan yuz bergan
baxtsiz hodisalar to’g’risida Markazga yoki vakolatli organlarga zudlik bilan xabar
berishga majburdir.
Vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta’minlash markazi ko’rgazmali axborotlar
o’rin olgan stendlar bilan jihozlanadi, ularda vaqtinchalik bir martalik ishlarga oid
takliflar to’g’risidagi ma’lumotlar, tuman (shahar) korxonalaridagi mavjud bo’sh
ish o’rinlari to’g’risidagi ma’lumotlar, amaldagi mehnat va ish bilan ta’minlash
to’g’risidagi amaldagi qonun hujjatlaridan ko’chirmalar hamda mehnat xavfsizligi
qoidalariga doir yo’riqnomalar, boshqa zarur ma’lumotlar joylashtiriladi.
Vaqtinchalik bir martalik ish qidirayotgan fuqarolarni ijtimoiy-maishiy shart-
sharoitlar bilan ta’minlash maqsadida Markaz ovqatlanish shoxobchasi, sanitariya
uzellari, shuningdek o’tiradigan joylar bilan jihozlanadi.
Markazni barpo etish va uni joriy ta’minlash xarajatlari Ish bilan ta’minlashga
ko’maklashish davlat jamg’armasining mablag’lari hisobiga amalga oshiriladi.

Vaqtinchalik bir martalik ish qidirayotgan fuqarolarga, shuningdek ish
beruvchi xususiy shaxslarga Markaz bepul xizmat ko’rsatadi.
2.3 Davlat ish bilan bandlik siyosati doirasida bandlikka ko’maklashish
yo’nalishlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat aholini ish bilan ta’minlash, ishsizlikni
bartaraf etish va mehnat bozorini tartibga solish bo’yicha faol ijtimoiy-iqtisodiy
siyosat olib boradi. Chunki, mehnat salohiyatidan foydalanish samaradorligini
oshirish milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, aholi turmush darajasini oshirish va
yuksak taraqqiy etgan mamlakatlar qatoriga qo’shilishning muhim manbasi bo’lib
hisoblanadi.
Mehnat bozoriga ta’sir qiluvchi omillarning turli-tumanligi va uning samarali
amal qilishi ijtimoiy jihatdan ahamiyatga ega ekanligi tufayli unda davlatning
optimal boshqaruvi hamda tartibga solishi talab etiladi. Ish bilan bandlik sohasida
tartibga solishning bunday tizimini yaratish O’zbekistonda amalga oshirilayotgan
islohotlarning asosiy ijtimoiy vazifalaridan biridir.
Davlatning faol ta’sir ko’rsatish siyosati hududiy mehnat bozorlari holatidan
kelib chiqadi. Agar hududda ishchi kuchi ortiqchaligi ro’y berib, taklif talabdan
yuqori bo’lsa, u holda davlat ishchi kuchi taklifini kamaytirish va unga bo’lgan
talabni ko’paytirishni rag’batlantirish siyosatini yuritadi. Aksincha, agar hududda
ishchi kuchi tanqisligi kuzatilsa, u holda davlat ishchi kuchi taklifini ko’paytirish
va unga bo’lgan talabni kamaytirish yuzasidan aniq chora-tadbirlarni belgilaydi.
Davlat ish bilan bandlik siyosati doirasida ish bilan bandlikka ko’maklashish
ikki yo’nalishda, passiv va faol ish bilan bandlik siyosati ko’rinishlarida amalga
oshiriladi (8-rasm).

5.8-rasmdan ko’rinib turibdiki, ish bilan bandlikning nofaol siyosati davlat ish
bilan bandlik xizmati orqali ishsizlarga nafaqalar to’lash, ishsizlarni kasblarga
qayta o’qitish va jamoat ishlarini tashkil etish kabi faoliyatlarni o’z ichiga oladi.
Ish bilan bandlik siyosatining bu varianti davlatning amalga oshiradigan joriy
xarajatlari nuqtai-nazaridan bir muncha tejamlidir. Biroq, ish bilan bandlikning
passiv siyosati iqtisodiyotning yuksalishi davrida mehnat bozorining yuqori
egiluvchanligi va ishchi kuchining kasbiy harakatchanligi, iqtisodiyotning
istiqbolli mustaqil ish izlash uchun bir muncha keng shart-sharoitlari mavjud
bo’lgandagina o’zini oqlashi mumkin.
Davlat ish bilan bandlik siyosatini ancha samarali va maqbul yo’nalishi - faol
ish bilan bandlik siyosati bo’lib, u ishchi kuchiga talabni oshirish maqsadida davlat
ish bilan bandlik jamg’armasi mablag’lari hisobiga ish joylarini yaratish,
korxonalarga qo’shimcha ish joylarini yaratish maqsadida kreditlar berish yo’li
bilan iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat (9-rasm).

Аhоlini ish bilаn tа’minlаsh sоhаsidаgi dаvlаt siyosаti quyidаgi tаmоyillаrgа
аsоslаnаdi:
- mеhnаt qilish vа ishni erkin tаnlаsh huquqini аmаlgа оshirishdа bаrchа
fuqаrоlаrgа jinsi, yoshi, irqi, millаti, tili, ijtimоiy kеlib chiqishi, mulkiy аhvоli vа
mаnsаb mаvqеidаn, dingа munоsаbаti, e’tiqоdidаn, jаmоаt birlаshmаlаrigа
mаnsubligidаn, shuningdеk хоdimlаrning ishchаnlik jihаtlаrigа hаmdа ulаr
mеhnаtining nаtijаlаrigа bоg’liq bo’lmаgаn bоshqа hоlаtlаrdаn qаt’i nаzаr, tеng
imkоniyatlаrni tа’minlаsh;
- kishilаrning mеhnаt vа tаdbirkоrlik tаshаbbuslаrini qo’llаb-quvvаtlаsh vа
rаg’bаtlаntirish, ulаrdа mеhnаt qilish vа hаyot kеchirishdа munоsib shаrоitlаrni
tа’minlаydigаn unumli vа ijоdiy mеhnаt qоbiliyatini rivоjlаntirishgа
ko’mаklаshish;
- mеhnаt qilishning iхtiyoriyligi;
- ish bil а n t а’ minl а nish s о h а sid а ijtim о iy k а f о l а tl а r b е rish v а а h о lini
ishsizlikd а n him о ya qilishni t а’ minl а sh ;
- ijtim о iy him о yag а o ’ t а muht о j v а ish t о pishd а qiyn а l а yotg а n fuq а r о l а r
uchun m а vjud ish j о yl а rini s а ql а b q о l а yotg а n v а yangi ish j о yl а rini yar а t а yotg а n
ish b е ruvchil а rni r а g ’ b а tl а ntirish ;

- ish bil а n t а’ minl а sh s о h а sid а gi t а dbirl а rni iqtis о diy v а ijtim о iy siyos а tning
b о shq а yo ’ n а lishl а ri bil а n muv о fiql а shtirish ;
- а h о lini ish bil а n t а’ minl а sh ch о r а- t а dbirl а rini ishl а b chiqish , а m а lg а
о shirish v а ul а rning b а j а rilishini n а z о r а t qilishd а d а vl а t о rg а nl а ri , k а s а b а
uyushm а l а ri , хо diml а rning v а killik о rg а nl а ri v а ish b е ruvchil а rning o ’ z а r о
h а mk о rligi ;
- а h о lini ish bil а n t а’ minl а sh mu а mm о l а rini h а l qilishd а d а vl а tl а r а r о
h а mk о rlik .
Bugungi kund а O ’ zb е kist о nning d е yarli b а rch а hududl а rid а ishchi kuchining
о rtiqch а ligi m а vjud v а m е hn а t b о z о rid а t а klif t а l а bd а n yuq о ri . Shu b о is ishl а shni
хо hl о vchil а rning m е hn а t b о z о rid а erkin h а r а k а t qilishl а ri v а must а qil ish bil а n
t а’ minl а nishl а ri uchun d а vl а t fuq а r о l а rg а bir q а nch а k а f о l а tl а rni n а z а rd а tut а di .
Ya ’ ni , d а vl а t :
- ish bil а n t а’ minl а sh turini , shu juml а d а n , turli m е hn а t r е jimid а gi ishni
t а nl а sh erkinligini ;
- ishg а q а bul qilishni q о nung а х il о f r а vishd а r а d etishd а n v а m е hn а t
sh а rtn о m а sini g ’а yriq о nuniy r а vishd а b е k о r qilishd а n him о yal а nishni ;
- m а qbul ishni t а nl а sh v а ishg а j о yl а shishg а b е pul yord а m b е rishni ;
- h а r kim k а sb v а ishg а eg а bo ’ lishd а, m е hn а t qilish v а ish bil а n t а’ minl а nish
sh а rt - sh а r о itl а rid а, m е hn а tg а h а q to ’ l а shd а, х izm а t p о g ’о n а sid а n yuq о ril а b
b о rishd а t е ng imk о niyatl а r yar а tishni ;
- yangi k а sbg а ( mut аха ssislikk а) b е pul o ’ qitishni , m а h а lliy m е hn а t
о rg а nl а rid а yoki ul а rning yo ’ ll а nm а si bil а n b о shq а o ’ quv yurtl а rid а stip е ndiya
to ’ l а b m а l а k а sini о shirishni ;
- b о shq а j о yd а gi ishg а q а bul qiling а nd а s а rf qiling а n m о ddiy ха r а j а tl а r
uchun q о nun hujj а tl а rig а muv о fiq k о mp е ns а tsiya to ’ l а shni ;
- h а q to ’ l а n а dig а n j а m оа t ishl а rid а q а tn а shish uchun mudd а tli m е hn а t
sh а rtn о m а l а ri tuzish imk о niyatini k а f о l а tl а ydi .

Xulosa va takliflar
Fikrimizcha, mamlakatimizda ish o’rinlarini tashkil etish sohasidagi davlat
siyosati
ishsizlikni qisqartirish va aholining ijtimoiy zarur mehnat bilan bandligini
ko ’ paytirish bo ’ yicha xorijiy davlatlar singari aniq usullar asosida ishlab chiqilishi
kerak .
Buning uchun quyidagi tadbirlarni e’tiborga olish zarur deb o’ylaymiz:
- davlat tomonidan iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalarni rag’batlantirish, bu
esa yangi ish joylarini yaratishning asosiy sharti hisoblanadi;
- yangi ish joylari tashkil etilganda tadbirkorlarga va kichik biznes korxonalariga
soliq imtiyozlari berish;
- o’z-o’zini ijtimoiy zarur mehnat bilan band qilishni rag’batlantirish;
- kichik biznes va oilaviy tadbirkorlikda investitsion faollikni rag’batlantirish
asosida shart-sharoitlar yaratish, bu ko’plab mamlakatlarda aholi bandligini
ta’minlashning muhim uslubi sifatida o’rganilmoqda;
- tarkibiy o’zgarishlar bilan bog’liq ishsiz qolgan yoki ishidan ajralib qolish xavf
solayotgan shaxslarning ish izlashlarini faollashtirish maqsadida kasbga o’qitish,
qayta tayyorlash va ularga axborot-konsalting xizmatlarini ko’rsatish;
- mehnat bozorida vositachilik qilayotgan mehnat birjalari va bandlik xizmatlarini
rivojlantirish, friksion ishsizlik va tarkibiy o’zgarishlar bilan bog’liq ishsizlikni
pasaytirish maqsadida vakant ish joylari to’g’risida ma’lumotlar yig’ish, tahlil
qilish va ularga tezkor murojaatini ta’minlash axborot-maslahat markazlari;
- aholining alohida guruhlari - yoshlar, nogironlar, ishlash qobiliyati chegaralangan
insonlar uchun ish joyi sharoitlarini yaratish bilan bog’liq xarajatlarni qoplashlari
uchun ish beruvchilarga kompensatsiyalar ajratish;
- kompetentlik va mehnatga ijodiy munosabat uchun moddiy rag’batlantiradigan
ijtimoiy-iqtisodiy muhitni yaratish;
- zarurat tug’ilganda oilalarga ishchi kuchi zich bo’lgan hududlardan vakant joylar
bo’lgan xududlarga ko’chib o’tishida subsidiya va kreditlar berish yo’li bilan
ko’maklashish;

- bandlik muammolarini hal qilishda xalqaro hamkorlik, xalqaro mehnat
migratsiyasi bilan bog’liq masalalarni hal qilish;
- davlat sektorida – ta’lim, tibbiy xizmatlar, kommunal xo’jaligi, jamoatchilik
binolari va inshootlarini qurish sohalarida ishchi o’rinlarini yaratish; - maqsadli
jamoat ishlarini tashkil qilish va hokazo.
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida aholi ish bilan bandligini
oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlari bo’yicha xorijiy amaliyotlar
tajribasini ilmiy tadqiq va tahlil etish mazkur davlatlar tajribasining ilg’or,
respublikamiz uchun qulay bo’lgan jihatlaridan foydalangan holda, aholi ish bilan
bandlik darajasini oshirishning samarali, istiqbolli yo’nalishlarini aniqlash va
amaliyotda qo’llash
imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада
чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш
концепцияси. -Т.: Ўзбекистон, 2010. - 56 б.
2. Abdurahmonov Q . X , Zokirova N . Q . Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi .
O’quv qo’llanma. - T.: «Fan va texnologiya», 2013. - 536 b.
3. Абдурахманов К.Х., Зокирова Н.К., Шоюсупова Н.Т., Габзалилова В.Т.,
Абдурахманова Г.К. Формирование и совершенствование политики
занятости населения в малом бизнесе и частном предпринимательстве.
Монография. - Т.: IQTISODIYOT, 2013. - 272 с.
4. Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиеcти ва социологияси. Дарслик. - Т.:
Фан ва технология, 2012. - 388 б.
5. Abdurahmonov Q . X , Shoyusupova N . T . Mehnat iqtisodiyoti : ijtimoiy - mehnat
munosabatlari . Darslik. - Т.: TDIU, 2011. - 692 b.
6. Абдураҳмонов Q .Х., Холмўминов Ш.Р., Зокирова Н.Қ. Персонални
бошқариш. Дарслик. - Т.: Шарқ, 2008.
7. Абдураҳмонов Қ.Х., Имомов В.А. Ўзбекистонда меҳнат потенциалидан
самарали фойдаланиш ва уни бошқариш. - Т.: Академия, 2008. - 212 б.
8. Абулқосимов Х.П. Иқтисоди
еcтда инсон омили: шаклланиши, амал
қилиши ва фаоллашуви. Монография. - Т.: Академия, 2006. - 346 б.

Oʻzbekistonda bandlik siyosati va uni amalga oshirish xususiyatlari

Sotib olish