O'zbekistonda dastlabki etnografik tadqiqotlar va ularning natijalari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	92.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

O'zbekistonda dastlabki etnografik tadqiqotlar va ularning natijalari

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'ZBEK XALQINING ETNIK TARIXI ................................................4
1.1 O'zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi ..................................................4
1.2 O’zbek xalqining etnik tarixidagi mavjud muammolar ..............................12
II BOB. O'ZBEKISTONDA ETNOGRAFIYA VA ETNOGRAFIK
TADQIQOTLAR...................................................................................................16
2.1 O’zbekistondada Etnografiya tarixi..............................................................16
2.2 O'zbekistonda etnografik tadqiqotlar............................................................22
XULOSA ...............................................................................................................31
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................32
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir. Tarixchilikning katta
yutuqlaridan biri arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

tarixi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish
munosabatlarining turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof
etilgach, tarixni ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun
tartibiga qo`yildi. Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib
o`rganiladi: 1. Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri.
4. Kapitalizm davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir
million yilga yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina
sinfiy jamiyat, ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan
davrlar ibtidoiy jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z
ichiga oladi. O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni
ishlab chiqarish usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman
O`rta Osiyoda ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi
Kurs ishi obyekti: O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida
imkoniyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishi predmeti: O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida tadqiq
qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. O'ZBEK XALQINING ETNIK TARIXI
1.1 O'zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi
O’zbek xalqining alohida etnik jamoa (elat) bo’lib shakllanish (etnogenez)
jarayonini o’rganish tarix fani oldida turgan muxim va dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi. Bu masala anchadan buyon tarixchi olimlarning diqqat markazida
bo’lib kelgan. O’zbek xalqi o’z mustaqilligiga erishgach bu muammoga qiziqish
yana xam kuchaydi. Keyingi yillarda chiqqan ilmiy monografiyalarda, maqolalarda
va risolalarda o’zbek xalqining kelib chiqishi (etnogenezi) xaqida bir qancha teran
fikrlar aytilgan. Lekin, ayrim e’lon qilingan ishlarda ba’zi xatoliklarga,
noaniqliklarga ham yo’l qo’yilgan. Bu xatoliklar ko’pincha mualliflarning etnos
nazariyasiga e’tibor bermasliklari tufayli sodir bo’lgan, albatta. Xalqning
(Etnosning) kelib chiqishini, uning ilk ajdodlarini aniq bir jamoa (elat) bo’lib
shakllanish jarayonini ilmiy asosda o’rganish uchun avvalo «etnogenez» va etnik
tarix iboralarini to’g’ri tushunib, ular xaqida aniq tasavvurga ega bo’lish kerak.
Etnik tarix—ma’lum bir xalqning ilk ajdodlaridan boshlanib, elat shakllanishini,
uni taraqqiy etish bosqichlarini va elatning yemirilish yoki rivojlanib, millat
darajasiga yetishish davrini o’z ichiga oladi.
Etnogenez (etnos-yunon tilida xalq, genez-hosil bo’lish, kelib chiqish) bu
yangidan tashkil topgan etnik jamoaning kelib chiqish jarayoni. Ilgaridan mavjud
bo’lgan bir necha etnik komponentlarni o’zaro yaqinlashuvi, ularning bir-biriga
qushilib, birgalikda taraqqiy etib borishi hamda shakllanib borayotgan etnosga
boshqa yerdan ko’chib kelib qo’shilgan komponentlarning mahalliy aholiga
qo’shilishi, unga aralashib borishi natijasida vujudga keladi. Demak,
shakllanadigan yangi etnosga ma’lum hududda yashagan xalqlar yoki etnik
guruhlardan tashqari, boshqa hududlardan kelgan etnik, antropologik va madaniy
jihatdan bir xilda bo’lmagan etnoslarning yoki etnik guruhlarning aralashib,
qorishib ketishidan ham elat vujudga kelishi mumkin.
4

Yangi etnosning vujudga kelishi bir necha etnik guruhlar yetakchi etnos
atrofiga jipslashishidan boshlanadi. Yetakchi etnos mahalliy xalqlar uyushmasi
yoki boshqa yerdan kelib o’rnashib qolgan etnik guruh xam bo’lishi mumkin.
Yetakchi etnos boshqarayotgan uyushmaga kirgan etnik guruhlar ma’lum vaqt
ichida tili, moddiy madaniyati, turmush tarzi, ma’naviyati bilan bir-birlariga
yaqinlashib borishi ijobiy natija bersa, yangi etnos o’zagi tashkil topadi.Shu davr
ichida birlashishga moyilliklari bo’lgan guruhlar siyosiy, iqtisodiy va boshqa
sabablar tufayli bir-birlariga yaqinlasha olmasalar etnik birlik elat darajasiga
yetmasdan tarqalib ketishi xam mumkin. Dunyoda mavjud bo’lgan xalqlarning
barchasi etnik guruhlarning qo’shilishidan vujudga kelgan. Boshqacha qilib
aytganda dunyoda tarkibiga o’zga etnik guruhlar qo’shimagan bironta xalq
bo’lmasa kerak. Yuqorida tilga olingan etnik nazariyaga asoslanib, biz o’zbek
xalqini elat bo’lib, ma’lum tarixiy davrda, ma’lum hududda, mahalliy etnoslar
asosida, turli davrlarda kelib qo’shilgan etnik komponentlarning aralashib borishi
natijasida shakllangan, deb qaraymiz.
Etnos nazariyasiga rioya qilmagan yoki tushunmagan ayrim mualliflar
o’zbek xalqining etnogenezini qadimlashtirishga intilib, uning kelib kelib
chiqishini milodiy asrning boshlaridan, qadimgi xunlardan yoki VI-VIII asrlardagi
turk etnosi va turkiy qabilalardan boshlaydi. Qalam sohiblarining ichida shunday
fikrdagilari ham borki, ular o’zbek xalqining shakllanishini Nuh payg’ambarning
o’g’li Yofasdan, Yofasning o’g’li Turdan (Turkdan), keyingisining o’g’li Tutaqdan
boshlaydilar. Keyingi fikr tarafdorlari o’zbek xalqining kelib chiqishini
afsonalashtirib yuborgan. Ma’lumki, uzoq o’tmishda Xun va xun tarkibidagi
barcha qabilalar Shimoliy Xitoyda, Sibirda milodiy I-II asrlarda esa Qozog’iston
cho’llarida, Qirg’izistonda, Sharqiy Turkistonda yashaganlar. Bularning ayrim
guruhlari shu asrlarda Movarounnaxr va Xorazm hududlariga ham kelib
joylashganlar. Turk xoqonligi Mug’uliston va Yettisuv hududida ( VI asr
o’rtalarida ) tashkil topgan. VI asr oxiri – VII asr boshlarida Turk xoqonliklari
5

Movarounnaxrda, Xorazmda va G’arbda –Orol-Kaspiy dengizi atroflaridagi
mintaqalarda o’z hukmronliklarini o’rnatgan edilar.
Turk xoqonliklari davrlarida ham ikki azim daryo (Amu va Sirdaryo)
oralig’iga, Xorazm o’lkasiga va ularga tutash mintaqalarga turkiy xalqlar, qabilalar
kelib o’rnashgan edi. Demak, Movarounnaxr va Xorazm uchun xunlar, turk
xoqonliklari davrida kelgan etnoslar bo’lib, bulardan o’zbek xalqi kelib chiqqan,
degan fikr tug’iladi. Shunday bo’lishi mumkin edi, qachonki xunlar yoki turk
xoqonliklari Movarounnaxrni va Xorazmni egallaganda, bu hududlarda, ular
kelmasdan oldin, aholi yashamagan bo’lsa, yoki ularning zarbasidan bu yerlarda
yashab kelgan xalqlar batamom qirib yuborilgan bo’lsa. Tarixda ma’lumki unisi
ham, bunisi ham bo’lmagan. Xun qabilalari kirib kelgan kezlarda Movarounnaxr
va Xorazm hududida xorazmliklar, so’g’diylar, kushonlar, qang’lar va bir qancha
boshqa xalqlar yashaganlar. Bu xududlarni Turk xoqonligi egallaganda (VI asrning
ikkinchi yarmi) xorazmliklar va so’g’diylar qatorida kidaritlar, xionitlar, eftalitlar
va boshqa xalqlar xam bo’lgan.
Turk xoqonligi xukmronliklarini o’rnatganda Movarounnaxr va Xorazm
hududidan, xoqonlikka itoat etmagan etnik guruxlargina chiqib ketgan xolos.
Aholining ko’pchiligi o’z o’rinlarida qolib bu yerlarga yangidan joylashgan turkiy
xalqlar bilan birga bo’lgan. Demak, ikki daryo (Amu va Sirdaryo) oralig’i va
Xorazm o’lkasi qadimdan nufuzli o’lkalar bo’lib, bu hududlar hech vaqt aholisiz
qolmagan.
Ayrim qalamkashlarning aytganlariga rioya qilib, o’zbek xalqining kelib
chiqishini faqat xunlardan yoki VI-VII asrlarda kelib o’rnashgan turkiy xalqlardan
boshlasak, unda o’zbek xalqi tub yerli aholi asosida emas, kelgindi etnik
guruxlardan shakllangan bo’lib chiqadi. Masalaga bu yo’sinda qaralsa
xalqimizning tarixi va madaniyat izlari ancha sayozlashib qoladi. Hozirgi
O’zbekiston hududida qadim-qadimdan yashab kelgan, boy tarix va madaniyat
yaratgan bizning ajdodlarimiz bo’lmay, ular yaratgan moddiy madaniyat va
6

ma’naviyatdan chetlanib qolgan bo’lamiz. Bu esa ayrim munofiqlarga qo’l kelishi
turgan gap.
Biz bu yerda xun yoki boshqa turk etnoslarining kelib chiqishini
o’rganishdan chetlashib o’tish kerak demoqchi emasmiz. Aksincha, ularga
ahamiyat berish kerak, chunki ularning o’zbek va boshqa Markaziy Osiyo
xalqlarning etnik tarixida, umumturkiy dunyosining vujudga kelishida roli
benihoyat katta.
Agar biz o’zbek ajdodlarining alohida xalq ( elat) bo’lib shakllanish sanasini
IX-X deb olsak, unda qadimgi elatlarni ( xun, turk va boshqalar) o’zi emas
ularning eng keyingi avlodlari o’zbek elatining tashkil topishida qatnashgan
komponentlar deb qarash to’g’ri bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, qadimgi
elatlar tarqalib, uning qoldiqlari alohida komponentlar bo’lib, o’zbek xalqining
shakllanish jarayonida qatnashgan. Demak, o’zbek elati kelib qo’shilgan etnik
elementlardan emas, mahalliy etnoslar asosida vujudga keladi.
Tarix guvohlik berishicha, o’zbek ajdodlari Movarounnaxr va unga tutash
bo’lgan viloyatlarda juda qadim davrlardan buyon yashab kelganlar, ular o’zbek
elatining asosini, ramziy ma’noda, o’q ildizini tashkil etgan. Yon ildizlari o’q
ildiziga biriktirib borishi jarayonida o’zbek elati vujudga kelgan. Mazkur elat
mahalliy aholi ajdodlari qoldirgan boy tarixiy merosni, ma’naviyatni avaylab
saqlaydilar, uni to’ldiradilar va barcha an’analari bilan birga keyingi avlodga
meros qoldiradilar. Antik va feodalizm bosqichlarida Markaziy Osiyoda bir qancha
elatlar tashkil topgan: baqtriyaliklar, so’g’diylar, xorazmiylar, qang’lar, xunlar va
boshqa elatlar.
Elat alohida jamoa bo’lib shakllanishida taraqqiy etadi va oxiri tanazzulga
uchrab tarqalib, yo’qolib ketishi xam tabiiy holat 2
. Masalan, yuqorida eslatilgan
baqtriyalik, xorazmiylar, so’g’diylar, qang’lar, xun elati va boshqalar. Bu
elatlarning birontasi rivojlanib millat darajasigacha yetib kelgan emas. Faqat ilk
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996
7

o’rta asrlarda vujudga kelgan ayrim yangi elatlar, jumladan o’zbek elati o’rta
asrlarning keyingi bosqichlarida yuz bergan barcha siyosiy o’zgarishlarni kechib,
millat darajasigacha yetib keldi.
Tarixchi, sharqshunos va tilshunos mutaxassis olimlar (S.P. Tolstov, A.Yu.
Yakubovskiy, K.V. Trever, A.A. Freyman, V.A. Livshid va boshqalar ) tilga olgan
xalqlar sharqiy eron tiliga mansub etnoslar bo’lganligini ta’kidlab o’tgan edilar.
Antik davrlarda, uning birinchi yarimlarida Markaziy Osiyo mintaqalarida
turkiyzabon etnoslar ham bo’lganligi ehtimoldan xoli bo’lmasa kerak. Qadimgi
yunon va eron manbalarida bularni ham eron tilli qabilalar qatoriga qo’shib sak-
massagetlar deb qayd qilingan bo’lishi mumkin.
Movarounnaxr va Xorazm mintaqalarida turkiy qabilalar miloddan oldingi II-I
milodiy I asrlarda kelib o’rnashganligi xaqida aniq ma’lumot Xitoy
voqeanavislarining axborotlarida uchraydi.
Miloddan oldingi I-II milodiy I-II asrlarda Sirdaryoning o’rta oqimida,
Zarafshon voxasida dexqonchilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq bilan
shug’ullanib kelgan axoli (so’g’diylar, o’troqlashib qolgan saklar va boshqalar)
madaniyati (Ya’ni tub yerli axoli madaniyati) shu xududlarga kelib o’rnashgan
ko’chmanchi chorvador turkiy etnoslar madaniyati ( ko’chmanchi xalqlar
madaniyati) aralashib boradi. Natijada bir-birlari bilan aralashgan qo’shma
madaniyat xosil bo’ladi. Tub yerli aholi bilan ko’chmanchi qabilalarning
madaniyatining qo’shilishi arxeologik ashyolar bilan xam tasdiqlangan;
arxeologlar bu madaniyatni qang’uylar madaniyati yoki qovunchi madaniyati deb
nomlaganlar.
Milodiy III-V asrlarda O’rta Osiyoning markaziy viloyatlarida janubiy
Sibirdan, Jung’oriyadan, Sharqiy Turkistondan ayrim qabilalar kelib joylashgan.
Xionlar (Xioniylar), kidariylar, va eftaliy ( abdal) etnoslari shular jumlasidandir.Bu
etnik guruhlarning kelib chiqishi haligacha to’liq oydinlashmagan. Kidariylar
ko’pchilik tadqiqotchilarning fikricha eron tilli xalqlar bo’lgan. Ammo bizda
8

mavjud tarixiy manbalar asosida ishonch bilan aytish mumkinki, Xioniylar va
eftaliylar turk tilli xalqlar bo’lganlar.
Ma’lumki, VI asr o’rtalarida Oltoyda, janubiy Sibirda, Yettisuvda, Sharqiy
Turkistonda joylashgan bir necha qabilalar birlashishi natijasida Turk xoqonligi
tashkil topadi. Qisqa vaqt ichida Turk xoqonligi kuchayib Markaziy Osiyoning
katta qismini, jumladan Movarounnaxrni egallaydilar. VI asrning 80-yillarida Eron
Sosoniylari ustidan g’alaba qozonib turk xoqonligi Xuroson viloyatlarining bir
qancha hududlarini zabt etadilar.
Turk xoqonliklari davrida (VI-VII) O’rta Osiyoning markaziy mintaqalariga
(Toshkent vohasi, Zarafshon, Qashqadaryo vohalari, Surxondaryo, Farg’ona
vodiylari ) va Xorazm zaminiga turkiy qabilalar ko’plab kelishadi; ularning aksariy
ko’pchiligi shu xududlarga turg’unlashib qolgandi.
VI-VII asrlarda Movarounnaxr va Xorazm aholisini quyidagicha tassavur
etish mumkin: a) qadimdan dexqonchilik, xunarmandchilik va tijorat bilan
shug’ullanib kelayotgan fors –eron tilli so’g’diylar, Xorazmiylar va boshqalar; b)
dexqonchilik, xunarmmandchilik va tijorat bilan shug’ullanib kelayotgan
turkiyzabon aholi. Bu aholi yuqorida qayd etganimizdek, o’troqlashib qolgan
qang’arlar, xioniylar, eftaliylar va Turk xoqonliklari davrida kelib turg’unlashib
qolgan, bir qancha boshqa qabilalar; v) yarim o’troq va yarim ko’chmanchi bo’lib
yashayotgan turkiy tilli va fors-eron tilli etnik guruxlar. Bu guruxlar asosan voha
atroflarida, tog’ oldi qirlarda yashab dexqonchilik bilan bir vaqtda chorvachilik
bilan xam shug’ullanganlar; g) ko’chmanchi turkiy tilli qabilalar. Bular cho’llarda
va tog’ oldi rayonlarida yashab asosan chorvachilik bilan shug’ullanib kelgan.
Yuqorida keltirilgan Movarounnaxr va Xorazm axolisi tarkibidan ko’rinib
turibdiki, bu xududlarda qadim-qadimdan buyon ikki til turkumidagi fors-eron va
turkiy xalqlar yonma-yon aralashib yashab kelganlar. Bular, asrlar davomida
birgalikda shaharlar barpo etganlar, kanallar qazib suv chiqarganlar, dexqonchilik
qilganlar, boy madaniyat yaratib avlodlarga qoldirganlar.Shuni xam ta’kidlab
9

o’tish joizki, bu ikki til vakillari asrlar davomida birga yashab kelishlari natijasida
fors-eron tilli axolining ayrim guruxlari fors-eron tilini qabul qilib so’g’diylarga,
xorazmiylarga va boshqalarga aralishib ketganlar. Demak, etnoslarning o’zaro
yaqinlashishi, aralashishi va qorishib borish jarayoni xar ikki til vakillari orasida
kechgan.
840y. Qarluq davlati tashkil topadi. Yettisuv, Isfojob ( hozirgi Chimkent)
viloyati, Shosh ( Toshkent viloyati), Sharqiy Turkistonning g’arbiy qismi,
Farg’onaning shimoliy (tog’li) mintaqalari Qarluq davlati doirasida bo’lgan 3
. IX
asrning ikkinchi yarmi – X asr davomida Movarounnaxrda Somoniylar xukmronlik
qilar edilar. Ana shu ikki davlat (Qarluq va Somoniylar davlati) xududida o’zbek
va tojik avlodlari alohida jamoa-elat bo’lib shakllanadilar.
O’zbek elatining shakllanishida Qarluq davlatining roli benixoyat katta. X
asr o’rtalaridan boshlab bu davlat tarixiy manbalarda Qoraxoniylar davlati nomi
bilan tilga olinadi. Qarluq xoqonlarining unvonlarida Qora (ulug’, buyuk
ma’nosida ) atamasi mavjud b°lganidan, sharqshunos olim V.V. Grigor ь yev
qarluqlar tomonidan tashkil etilgan davlatni Qoraxoniylar davlati deb ilmiy
adabiyotlarga kirgizgan. Haqiqatda esa Qoraxoniylar davlati Qarluq davlatining °zi
uning davomi b°lgan.
Qarluqlarning IX-X asrlarda egallab turgan xududda 20 dan oshiq katta
shaxar, juda ko’p qishloqlar bo’lgan.Qarluqlar, «Hudud al-olam» qo’lyozma
asarida (X asrda) qayd etilishicha, ko’p sonli, nufuzli xalq bo’lib bir qismi
chorvachilik, bir qismi ovchilik va yana bir boshqa qismi esa
o’troqlashib,dexqonchilik bilan shug’ullanganlar. Katta xududda qarluqlarning
o’zlarigina yashamay, ular bilan birga bir qancha turkiy qabilalar xam aralash
xolda yashab kelgan. Etnoslarning ichida eng yirigi chigil, xalach va laban bo’lib,
bular VIII asrlarda Teles qabila ittifoqidan ajralib chiqib qarluqlarga qo’shilgan.
Qarluqlar egallab turgan xududda yana turk va turkesh xoqonliklari tanazzulidan
3
Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980
10

keyin shu yerlarda qolib yashagan noshubi, dilu, arg’u, tug’si, az, uz, sariq va
boshqa guruhlar xam mavjud bo’lgan.
Etnosni shakllanish jarayoni ma’lum bir davlat hududida o’tishi etnogenetik
shartlardan biri hisoblanadi. Ammo ilk o’rta asrlarda Markaziy Osiyo shaharlari
sharoitida qatishgan etnik elementlar qo’shni davlatlar hududida xam yashab,
ma’lum jarajada etnoginetik jarayonda ishtirok etganlar. Masalan, shakllanayotgan
tojik etnosi nafaqat Somoniylar hukmronlik qilayotgan yerlarda, balki qarluq va
uyg’ur davlatlari xududida xam yashar edilar; bularning ma’lum qismi tojik
xalqining etnoginezida qatnashganlar, ayrim qismlari esa qarluq vag uyg’ur davlati
ichida qolib, bu yerdagi axoliga qushilib ketgan edilar.
IX-X asrlarda mavjud bo’lgan Somoniylar davlati, garchi tojik davlati
hisoblansa hamki, uning hududida turg’un yashovchi turkiy tilli aholi,
Movarounnaxrda qadim davrlardanoq hosil bo’lgan turkiy qatlam mavjud edi.
VIII-X asrlar davomida bu xududda Sirdaryo sohillaridan va uning shimolida
yashovchi qabilalar vaqti- vaqti bilan kelib o’rnashishi, ularning o’rtoqlashishi
hisobiga turg’un aholi son jihatidan yana xam ko’payib borgan. Voha atroflarida,
tog’ oldi qirlarda yarim o’troq va yarim ko’chmanchi turkiy qabilalar xam
joylashgan edi.
Tojiklarning ayrim guruhlari, yuqorida qayd etganimizdek, qarluqlar yerida
ham yashar edilar. X asrda bularning Taroz, Chu havzalaridagi shahar va
qishloqlarga, Sharqiy Turkistonga ko’chib borishlari yana ham jadallashgan edi.
Chunki bu davrda qarluq hududida yashovchi aholining aksariy qismi musulmon
dinini qabul qilib bo’lgan edi. din peshvolariga, Ma’lumotli kishilarga keng yo’l
ochilgan. Talas, Chu va Ili vodiylariga borib o’rnashgan tojiklarning ko’pchiligi
esa hunarmandchilik, savdo-sotiq va ayrim guruhlar dexqonchilik bilan xam
shug’ullanib kelganlar.
11

1.2 O’zbek xalqining etnik tarixidagi mavjud muammolar
Keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib aytish mumkinki, tojik va o’zbek
ajdodlari qadimda, ilk o’rta asrlarda va keyin xam doimo bir hududda birga
aralishib, yonma-yon yashab kelganlar. Bularni bir-birisiz tasavvur qilib
bo’lmagan. Shuning uchun xam Maxmud Qoshg’ariy, «Totsiz turk bo’lmas,
boshsiz bo’rk bo’lmas», Ya’ni tojiksiz turk bo’lmaganidek, bosh qalpoqsiz (bosh
kiyimsiz) bo’lmas degan maqolni keltirgan edi. Tot atamasi bu yerda Mahmud
Qoshg’ariy fors-tojik tilli aholiga nisbatan qo’llagan.
Tojik va o’zbek ajdodlarining ilk o’rta asrlarda elat bo’lib shakllanishi ikki
davlat - Qarluq va Somoniylar hududida o’tganligi tabiiy holat edi albatta. Bu ikki
xalqning bu hududda shakllanishi tufayli ularning etnogenetik tarixining ko’p
qirralarida umumiylik hosil bo’lgan.
Ma’lumki, o’zbek va tojik elatlari qadimgi etnoslardan (sak, massagetlar,
baqtriyaliklar, yuyechji ,toxarlar, so’g’diylar, qang’arlar va boshq. xalqlardan)
tomir olganlar. Shuning uchun xam ularning madaniyat va turmush tarzlarida, urf-
odatlarida o’xshashliklari ko’p bo’lgan. Shu bilan birga, ularning har biriga xos
(bir elatni ikkinchisidan farqini bildiruvchi) xususiyatlari – tili , o’zligini anglashi,
ruhiyati va boshqalar ham mavjud edi 4
. Bu xususiyatlari bilan bir elat ikkinchi
elatdan ajralib turgan.
Xorazm IX asrning ikkinchi yarmi – X asrda Somoniylar davlati tasarrufida
bo’lgan. Lekin Xorazmshoxlar davlatida xorazmliklarning o’zidan chiqqan shohlar
(xorazmshoxlar) hukmronlik qilib kelganlar.
Xorazm yarim mustaqil davlat bo’lsa ham o’sha davrda iqtisodiy va
madaniy jihatdan taraqqiy etgan o’lka hisoblangan. Xorazmning turg’un aholisini
o’z etnik nomiga (Xorazm – nafaqat siyosiy, geografik nom, aholisining nomi ham
edi) va tiliga ega edi. Ularning qadimgi tili Eron til guruhi bo’lsa ham, lekin u
4
Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992
12

tildan katta farq qilgan. Qo’shni eron va turkiyzabon aholidan xorazmliklar moddiy
madaniyatlari (uy-joylari, kiyim boshlari) san’atlari bilan farq qilganlar.
IX-X asrlarda Xorazm o’lkasida turg’un yashovchi turkiyzabon aholi
(qang’li, bijanak, o’g’uz) ham mavjud bo’lgan. Ammo bular son jihatidan tub
yerli, Xorazm aholisidan kam edi. So’zsiz turkiyzabon etnoslarning ta’sirida
Xorazm aholisining talay qismi (shaxsan alanlar) turkiylashib qolgan edi. Lekin
Xorazm hududida yashovchi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi turkiyzabon
axoli Xorazmning turg’un axolisiga iqtisodiy hamda madaniy jihatdan ta’sir
etishga ojizlik qilar edi 5
. Xorazmliklarning iqtisodiy va madaniy darajasi, ong
sezimi ularga nisbatan yuqori bo’lgan. Bu o’lkani tarixiga oid barcha tomonlarini
hisobga olib, Xorazm aholisi XII asrlar boshlarigacha (mo’g’illar istilosigacha)
alohida elat ( xorazm elati) bo’lgan desak xato bo’lmas.
X asr o’rtalarida Farg’onaning shimolidagi hududlarda, Qoshg’ar yaqinida
yashovchi qarluqlar kuchayib, hokimiyatni o’z qo’llariga oladilar. Bularning
davrida Qoraxoniylar (ulug’ xonlar) va fuqarolar islom dinini qabul qiladilar. Bu
islom dini tez vaqt ichida Yettisuv va Sharqiy Turkistonning g’arbiy mintaqalariga
tarqaladi. Islom dini bu hududlarga kirib borishi Qoraxoniylar boshqarayotgan
hudud bilan Movarounnaxr musulmonlari o’rtasida aloqalar kuchayadi, ilmu fan
Qarluq-Qoraxoniylar davlati hududida ham keng rivojlana boradi.
X asrning oxirida ichki ziddiyatlar kuchayib Somoniylar davlati
kuchsizlanadi. Bundan Qoraxoniylar foydalanadilar; harbiy yurishlar qilib, ular
998-1011 yillar davrmida Movarounnahrni katta qismini egallab o’z
hukmronliklarini o’rnatadilar.
XI asr boshlarida Qoraxoniylar davlati Amudaryodan to Torim
daryosigacha bo’lgan katta hududga egalik qiladilar. Amudaryo Qoraxoniylar bilan
G’aznaviylar o’rtasidagi chegara bo’lib qoladi. Shu vaqtdan, o’zbek ajdodlarining
etnogenetik jarayoni taraqqiyoti ikkinchi bosqichga o’tadi.
5
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973
13

Qoraxoniylar Movarounnaxrni egallagandan keyin bu hududda Yettisuv,
Sharqiy Turkistonning g’arbiy mintaqalaridan, Sirdaryo bo’ylaridan qabilalar,
ayrim etnik guruxlarning ko’chib kelishi jadallashadi. XI asr boshlaridan to shu
asrning 40-yillarigacha Movarounnaxr hududida qarluq, chigil, halach, arg’u,
tug’si, turkesh va boshqa qabilalarning salmog’li qismi ko’chib o’tadi. Bularning
ma’lum qismi o’z yurtlarida qolib Yettisuvda va Sharqiy Turkistonda mavjud
bo’lgan siyosiy va etnik uyushmalar tarkibida bo’ladilar. Sirdaryo sohillarida
yashovchi qang’li va qipchoq qabilalarining qismlari xam Movarounnaxrga va
Xorazm voxasiga kelib o’rnashadilar. Shunday qilib, XI asrning birinchi
yarmidayoq bu o’lkalarning etnik tarkibi bir muncha o’zgardi: tub yerli turkiy va
fors-tojik, xorazmiy tilida so’zlashadigan aholi tarkibiga turkiyzabon qabilalarining
yangi guruhlari kirib keladi.
XI asrning birinchi yarmilarida Qoraxoniylar davlatida ichki kurashlar
kuchaya boradi. Hokimiyat uchun kurash oxir oqibat davlatni inqirozga olib keladi.
XI asrning ikkinchi yarmida Qoraxoniylar davlati ikki mustaqil davlatga bo’linib
ketadi. Sharqiy qismining markazi Bolasog’un bo’lib qoladi, g’arbiy qismining
markazi Samarqand bo’ladi. Shu sanadan Qoraxoniylar davlati tarixining uchinchi
bosqichi boshlanadi.
G’arbiy Qoraxoniylar davlati XI-XII asrlar davomida iqtisodiy va madaniy
jihatdan taraqqiy etgan, markazlashagan davlat darajasiga ko’tarilgan edi. Bu
davlat XI asr oxirlarida Saljuqlarga; XII asr o’rtalarida esa Qoraxitoylarga qaram
bo’lgan bo’lsalar xamki o’z davlat tuzumining butunligini saqlab qolgan edilar.
G’arbiy Qoraxoniylar davlati ichida o’zbek ajdodlarining etnogenetik
jarayoni davom etadi. Movarounnaxrga kelib o’rnashgan etnik guruhlar asrlar
davomida bu hududda yashovchi qardoshlari bilan birlashib, ular bilan aralashib
boradilar. Tub yerli axoli ta’sirida yarim ko’chmanchi va yarim o’troqlikda yashab
kelgan etnik guruxlar o’troqlashib dexqonchilik, xunarmandchilik va savdo-sotiq
bilan shug’ullanadilar. Ularning faqat oz qismi dexqonchilik bilan bir vaqtda
an’anaviy chorvachiliklarini davom qilib kelganlar.
14

Movarounnaxr hududidagi turkiy xalqlarning o’zaro yaqinlashib, qorishib
borishi natijasida hudud axolisi o’rtasida iqtisodiy va madaniy umumiylik
qat’iylashadi. Umumelat tili va adabiy til shakllanadi. Movarounnaxr va unga
tutashgan mintaqalarda yashovchi barcha turkiyzabon aholi bir xalq (elat)
bo’lganligi ong sezimida butkul o’rnashib qoladi. Elat shakllanishidagi barcha
etnik alomatlar o’z maromiga yetib, o’zbek ajdodlarining elat bo’lib shakllanish
jarayoni oxirlashadi. Ammo bu bilan etnogenetik jarayon to’xtab qolmaydi.
Keyingi bosqichlarda u yana xam takomillashib boradi.
Yuqorida aytganlarimizda xulosa qilib aytmoqchimizki, o’zbeklarning ilk
ajdodlari Movarounnaxr va unga tutash mintaqalarda madaniyatlari bir-birlariga
yaqin, ikki tilda so’zlaashuvchi qardosh o’zbek va tojik xalqlari elat bo’lib
shakllangan. Ularning ilk ajdodlari Movarounnaxrda va unga chegaradosh
hududlarda qadim zamonlarda yashagan so’g’diylar, xorazmiylar, baqtriylar,
saklar, toxarlarlar, qang’lar va boshqa xalqlar bo’lgan. Shimoliy Xitoyda, Sibir ь ,
Yettisuv, Sharqiy Turkiston, Sirdaryo soxillarida antik davrlarda va ilk o’rta
asrlarda mavjud bo’lgan turkiy qabilalar (xun, usun, nushibi, dulu, turkash, qarluq,
chigil, xalach, yag’mo va boshq.) xam o’zbek ajdodlarining etnogenetik jarayonida
muxim o’rin egallagan. Tilga olingan xalqlar va qabilalarning ko’pchiligi o’rta
asrlar davomida elat bo’lib shakllangan turkman, qozoq, qirg’iz va qoraqalpoq
xalqlarining xam etnik tarixida juda katta rol ь o’ynagan. Demak, Markaziy
Osiyoda yashovchi barcha xalqlar asrlar davomida etnik jihatdan bir-biri bilan
yaqin aloqada, qavm-qarindosh bo’lib kelganlar.
Shunday qilib, IX-X asrlar davomida shakllangan o’zbek elatining o’zagi
turkiy elatlarning fors-tojik tilli aholi bilan asrlar davomida aralashib, qorishib
ketishidan hosil bo’lgan. XI-XII asrlarda o’zbek elatining tarkibida turkiy
komponentlar ko’payadi va uning rivojlanishi asosan turkiy komponentlar asosida
o’tadi. Shu asrlar davomida barcha etnik ko’rsatkichlar majassamlashadi, o’zbek
ajdodlarining alohida jamoa (elat) bo’lib shakllanishi nihoyasiga yetadi.
Shakllangan o’zbek elatining taraqqiyoti keyingi asrlarda ham davom etadi.
15

II BOB. O'ZBEKISTONDA ETNOGRAFIYA VA ETNOGRAFIK
TADQIQOTLAR
2.1 O’zbekda Etnografiya tarixi
Etnografiya (etno... va ... grafiya), etnologiya, xalqshunoslik — jahondagi
barcha xalqlarning , etnik birlikning turli tiplari, ularning kelib chiqishi
(etnogenezi), turmush tarzi, urf-odatlari, moddiy va ma naviy taraqqiyotʼ
darajasidan qat i nazar, teng holda o zaro tafovuti yoki umumiyligi va
ʼ ʻ
o xshashligini, ularning o ziga xos xususiyatlarini o rganuvchi maxsus fan sohasi.
ʻ ʻ ʻ
Etnografiya hozirgi etyaoslarning kelib chiqishi va shakllanishi, joylashishi va
etnik tuzilishi, urf-odatlari, ma naviy madaniyati va milliy xususiyatlarini tarixiy
ʼ
jarayon bilan bogliq holda o rganadi. Tarixiy etnografiya yo qolib ketgan xalq va
ʻ ʻ
elatlar, o tmishdagi etnik jarayon, maishiy turmush va ma naviy madaniyat
ʻ ʼ
xususiyatlarini tadqiq qiladi. Etnografiya bilimlar qadim zamonlardan paydo
bo lgan bo lsada, lekin mustaqil fan sifatida 19-asrning o rtalarida shakllanib
ʻ ʻ ʻ
bo ldi. Dastlab, bu atamani 16-asrning oxirida nemis yozuvchisi I.Zummer
ʻ
ishlatgan, keyin esa 18-asrning oxirlarida va 1808-yilda maxsus jur.lar shu nom
bilan chiqa boshlagan. Etnografiya so zi mashhur fransuz tabiatshunosi va fizigi
ʻ
Jan Jak Amper taklifi bilan Parij antropologlari kongressida alohida fan sifatida
qabul qilingan (1839). Etnografiya dastlab faktik bilimlarni to playdi, keyin ularni
ʻ
tahlil etish orqali mohiyatini tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi.
Etnografiya fani, boshqa fanlar singari o ziga xos maxsus tadqiqot usullari va
ʻ
maxsus atamalarga ega 6
. Uning uslubi muayyan dunyoqarash va nazariyalar
(metodologiya) bilan bog liq bo lib, o z tadqiqotlarini ayrim fan sohalari
ʻ ʻ ʻ
antropologiya, arxeologiya, lingvistika, sotsiologiya, san atshunoslik bilan
ʼ
aloqador holda amalga oshiradi. Mazkur fanlarning o zaro bog liqligi tufayli
ʻ ʻ
keyingi yillarda qo shaloq ilmiy sohalar ham yuzaga keldi, mas, etnik
ʻ
antropologiya, paleoEtnografiya, etnolingvistika va boshqalar Hozirgi davrdagi
etnik jarayonlarni teran va keng miqyosda tadqiq qilishda keyingi yillarda
6
Jabborov I. M. O`zbek xalqi Etnografiyasi. — T., 1994
16

o tkazilayotgan sotsiologik tadqiqotlar yaxshi samara bermoqda. Natijada —ʻ
etnosotsiologiya, etnopsixologiya kabi yangi ilmiy sohalar yuzaga kelishi muhim
ahamiyatga ega. Bundan tashqari, tabiiygeografik sharoitga qarab yovvoyi
o simliklarni ekib o stirish yoki yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirish, urchitish
ʻ ʻ
kabi o ziga xos turmush xususiyatlariga ega elatlarning xo jalik xususiyatlarini
ʻ ʻ
anikdashda etnografiya bilan hamkorlikda etnobotanika va etnozoologiya kabi
yangi sohalar faoliyat ko rsatmoqda. Xalqlarni o rganishda etnografiya fani
ʻ ʻ
nihoyatda keng va xilmaxil manbalardan va usullardan foydalanadi. Bir joyda uzoq
yashab, kuzatish yo li bilan o tkazilgan tadqiqotlar eng samarali ekanligini
ʻ ʻ
mashhur etnograflar (L.Morgan, N.N.MikluxoMaklay, V.G. Bogoraz) alohida
qayd qilganlar. Qisqa muddatda, ayrim mavsumlarda o tkaziladigan tadqiqot
ʻ
ishlari ekspeditsiya usuli bo lib, hozir keng tarqalgan va u mavsumiy usul deyiladi.
ʻ
Dala ishlarida, asosan, axborotchidan suhbat yo li bilan yozma yoki magnitofon
ʻ
orqali ma lumotlar to plash, muayyan maishiymadaniy turmush hodisalari,
ʼ ʻ
oilanikoh munosabatlari va marosimlari, xalq sayillari va o yinlarini kuzatish,
ʻ
ularda bevosita ishtirok qilish va ularni jiddiy o rganish (yozish, chizish, rasmga
ʻ
olish) kabi usullar qo llaniladi
ʻ 7
. Ma naviy madaniyatni tadqiq qilishda (ayniqsa, ʼ
ayrim urf-odat va marosimlar, xalq o yinlari, ibodat, milliy raqslar) zamonaviy
ʻ
texnika (foto, video va kinoapparaturalar) vositalaridan keng foydalaniladi.
O zbekistonda etnografiya fani. O zbekiston hududida istiqomat qilgan qabila va
ʻ ʻ
elatlar to g risidagi eng qadimiy Etnografiya ma lumotlar ilk yozma manbalarda,
ʻ ʻ ʼ
yunon va rim mualliflari Gekatey, Strabon, Gerodot, Arrian, Ptolemey va Ktesiy,
sitsiliyalik Diodor, Pompey Trog, Tatsit asarlarida uchraydi. O rta Osiyo
ʻ
xalqlarining qadimiy ajdodlari va ularning turmush tarzi, urf-odat va marosimlari
to g risida qimmatli ma lumotlarni zardushtiylik dinining muqaddas kitobi
ʻ ʻ ʼ
"Avesto"da ham ko rish mumkin. Miloddan avvalgi 6—1-asrlardan arab
ʻ
istilosigacha O rta Osiyo xalqlariga tegishli ma lumotlarni qadimiy axomaniylar
ʻ ʼ
davriga oid qoya tosh bitiklarida, parfiyoniy, sug diy, xorazmiy, baxtariy yozma
ʻ
yodgorliklarida, xitoy sayohatnomalarida, sosoniylar Eronining o rta
ʻ
7
Jabborov I. M. Jahon xalqlari Etnografiyasi. - T., 1985
17

forsiypahlaviy tildagi yodgorliklarida, arman tilidagi manbalarda, qadimiy turkiy
yozma yodgorliklarda uchratamiz.
Ilk o rta asr (912-asrlar) mualliflari geograf va sayyohlar Ibn Xurdodbeh, alBalxiy,ʻ
Istaxriy, Ibn Havqal, Mas udiy, Yoqut Hamaviylar o z sayohatnomalarida Sharq
ʼ ʻ
xalqlari etnografiyasi bo yicha qimmatli ma lumotlar yozib qoldirganlar. Xalq
ʻ ʼ
og zaki ijodi namunalari bo lgan "DadaQo rqut", "Alpomish", "Manas",
ʻ ʻ ʻ
"Go ro g li" dostonlari tarixiy va Etnografiya jihatdan nihoyatda muhim
ʻ ʻ ʻ
manbalardir. Muhammad Xorazmiyning "Surat alAarz", Abu Rayhon Beruniyning
"Qonuni Mas udiy", "Amudaryo tarixi"; Mahmud Koshg ariyning "Devonu
ʼ ʻ
lug otit turk", Narshaxiyning "Buxoro tarixi" asarlari O rta Osiyo, shu jumladan,
ʻ ʻ
O zbekiston shaharlari, ularning tarixi, tabiiygeografik sharoiti, etnotoponimiyasi,
ʻ
ayrim shahar va qishloqlar aholisining lingvistik va etnik tarkibi, ijgimoiy-siyosiy
hayoti, maishiy turmushi va madaniyatining ba zi jihatlari, diniy e tiqodlariga oid
ʼ ʼ
noyob ma lumotlar mujassamlashganligi bilan muhim ilmiy ahamiyatga ega. Amir
ʼ
Temur va uning vorislari hukmronlik qilgan davrda yashagan saroy tarixchilari va
solnomachilari, jumladan, Hofizi Abruning "Zubdat uttavorix" ("Tarixlar
qaymog i"), Nizomiddin Shomiy, Abdurazzoq Samarqandiy, Husayn Kubraviy,
ʻ
Ali Kushchi va boshqalarning asarlarida shu davrga oid Etnografiya ma lumotlarni
ʼ
uchratish mumkin. Shuningdek, ispan elchisi Ryui Gonzales de Klavixoning
asarida, rus solnomalarida, mashhur sayyoh Marko Poloning sayohatnomasida ham
muhim ma lumotlar jamlangan. Boburnshtt "Boburnoma" asarida Movarounnahr
ʼ
va qo shni mamlakatlarda yashagan elatlarning etnik tarkibi va tarixi, urf-odati va
ʻ
marosimlari madaniyati va maishiy turmushi haqida, Gulbadanbegimshsht
"Humoyunnoma" nomli tarixiybiografik asarida Toshkent va Andijondan to
Qashqar va Hind okeani bo ylarigacha qanday shaharlar, viloyatlar borligi,
ʻ
ularning aholisi haqida ma lumotlar keltirilgan. O rta asrlar ilmiy merosi bo lgan
ʼ ʻ ʻ
Hofiz Tanish al-Buxoriyning "Abdullanoma" ("Sharafnomai shohiy"), Ma sud ibn
ʼ
Ko histoniyning "Tarixi Abulxayrxoniy", Kamoliddin Binoiyning
ʻ
" Shayboniynoma ", Fazlulloh Ro zbehonning "Mehmonnomai Buxoro",
ʻ
18

$Abulg oziy Bahodirxonning "Shajarayi turk" Kabi asarlarida qimmatliʻ tarixiyEtnografiya ma lumotlar bor. ʼ 16—17-asrlarda Buxoro, Xiva va Qo qon xonliklarining vujudga kelishi va ʻ Rossiya davlati bilan muntazam savdo va diplomatik munosabatlar o rnatilishi ʻ natijasida rus elchilarining o zbek xonliklariga qilgan safarlari jarayonida ʻ to plagan materiallarida ham Etnografiya ma lumotlar mavjud bo lib, ular ma lum ʻ ʼ ʻ ʼ ilmiy qimmatga egadir. Turkiston o lkasini jadal Etnografiya o rganish o lkani ʻ ʻ ʻ mustamlaka qilish maqsadi bilan bog liq bo lib, o zbek xalqi etnografiyasiga oid ʻ ʻ ʻ ilmiy ahamiyatga ega materiallar to plash davri 19-asrdan boshlandi. Markaziy ʻ Osiyo xalqlari, shu jumladan, o zbeklarni Etnografiya jihatdan o rganish yo lida ʻ ʻ ʻ 1872-yil Moskvada ochilgan politexnika ko rgazmasi munosabati bilan ʻ tayyorlangan "Turkiston albomi", shuningdek, Rus geografiya jamiyatining Turkiston bo limi, Tibbiyot, antropologiya va Etnografiya havaskorlari ʻ jamiyatining Turkiston bo limi, Turkiston arxeologiya havaskorlari to garagi, ʻ ʻ Turkiston qishloq xo jalik jamiyati, Xomutov to garagi, O rta Osiyo olimlari ʻ ʻ ʻ jamiyati, Rus texnika jamiyatining Turkiston bo limi, Sharqshunoslik jamiyatining ʻ Toshkent bo limining roli katta bo ldi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida ʻ ʻ Etnografiya bilimlarning rivoji o lkada faoliyat ko rsatgan rus sharqshunos, ʻ ʻ tarixchi, etnograf olimlari, sayyohlari va davlat arboblari V.V.Radlov, V.V.Bartold, M.S.Andreyev, A.A.Divayev, .L.Vyatkin, N.P.Ostroumov, ʼ N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy, erxotin Nalivkinlar, I.I.Umnyakov, A.A. Semyonov, YEtnografiya}\.Polivanovlar nomi bilan bog liqdir. Ular amalga oshirgan ishlar ʻ mustamlakachilikka xizmat qilgan bo lsada, to plangan katta Etnografiya ʻ ʻ materiallar 19-asr oxiri — 20-asr boshlaridagi Turkiston hayot tarzini tavsiflashda muhim ilmiy ahamiyatga ega. 1918-yilda Turkiston xalq universitetiyaa o zbeklar ʻ etnografiyasi bo yicha maxsus kurs kiritilib, bu mavzu bo yicha ma ruzalar o qitila ʻ ʻ ʼ ʻ boshlandi. 1920—30 yillar O zbekistonda etnografiya ilmining vujudga kelish, ʻ tashkiliy va tarkibiy shakllanish davri bo ldi. 1930- yillar oxirida mahalliy aholi ʻ orasidan yetishib chiqqan mutaxassislar G.Alimov, M.Bikjanova, A.Boltayev, Ya.G ulomov, Sh.Inog omov, T.Mirtyosov, M.Saidjonov, X.Husanboyev, ʻ ʻ 19$

K.Yusupov va boshqalar O zbekistonda muzey ishini yo lga qo yish vaʻ ʻ ʻ
rivojlantirishga, muzeylarda Etnografiya kolleksiyalarni ko rgazmaga qo yishga
ʻ ʻ
tayyorlash bo yicha muhim ishlarni amalga oshirishdi. 1943-yil 4-noyabrda O zFA
ʻ ʻ
Til, adabiyot va tarix instituti asosida Tarix va arxeologiya instituti tashkil etilib,
uning tarkibida 6 bo lim, shu jumladan, akad. M.Andreyev rahbarligidagi
ʻ
etnografiya bo limi ham bor edi. Bo lim respublikada Etnografiya tadqiqotlarning
ʻ ʻ
yetakchi markazi bo lib qoldi. Xorazm arxeologiyaEtnografiya ekspeditsiyasining
ʻ
tashkil etilishi va faoliyat olib borishi (rahbarlari S. Tolstov, T.Jdanko)
O zbekistonda etnografiya fanining rivojlanishida muhim bosqich bo ldi
ʻ ʻ 8
. Xorazm
ekspeditsiyasi mobaynida qoraqalpoqlar etnografiyasining maxsus o rganilganligi,
ʻ
Qoraqalpog istonda Etnografiya fikrlarning shakllanishi uchun asos bo ldi. 1960—
ʻ ʻ
80 yillarda o zbek hamda qoraqalpoq xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi
ʻ
bo yicha faol tadqiqotlar olib borildi (V.P.Alekseyev, A.A.Asqarov, O.Suxareva,
ʻ
T.K.Xojayov va boshqalar). O zbeklar etnik tarixini o rganish bevosita akad.
ʻ ʻ
K.Shoniyozov nomi bilan bog liq. O zbekiston xalqlari folklori, O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
dekorativ va amaliy san atining turli sohalari, xalq musiqasi, teatri, raqs san ati,
ʼ ʼ
kiyimlari, an anaviy xalq taomlari, kishilarning ma naviy va moddiy hayotini
ʼ ʼ
o rganish Etnografiya manbalardan biri sifatida etnograflarning diqqat markazida
ʻ
bo ddi. 1960, ayniqsa, 1980- yillar O zbekiston etnografiya fani uchun avvalgi
ʻ ʻ
tarixshunoslik davriga nisbatan g oyat sermahsul, ayni vaqtda, ziddiyatli kechdi.
ʻ
Bu ziddiyatlar etnografiyaning dolzarb masalalarini belgilash va ishlab chiqishda,
siyosiy sharoitga og ishmay va so zsiz amal qilishda; monografik va
ʻ ʻ
umumlashtiruvchi tadqiqotlarda ularning tahliliytanqidiy nuqtai nazardan o rganib
ʻ
chiqilmaganligida; katta ko lamdagi ilmiy tekshirish ishlarining etnos xo jalik
ʻ ʻ
amaliyoti va madaniy hayoti vazifalariga mos kelmaganida namoyon bo ldi.
ʻ
O zbekiston mustaqillikka erishishi bilan Respublikamizda etnografiya fani yangi
ʻ
sifat bosqichiga o tdi. O zbekiston etnografiya fanining ilmiy tekshirish uslublari,
ʻ ʻ
nazariy asoslari, rivojlanish ustuvorliklari va istiqbollarini aniqlovchi tadqiqotlar
vujudga keldi. Mustaqillik yillarida o zbek xalqi an anaviy madaniyatini
ʻ ʼ
8
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990
20

o rganishda "evropatsentrizm" nuqtai nazaridan yondoshishga, qator ijtimoiyʻ
institut va hodisalarga "o tmish sarqiti" deb qarashga chek qo yildi. O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "O zbekiston FA Tarix instituti faoliyatini
ʻ
takomillashtirish" haqidagi qarori (1998-yil 27-iyul) tarix fani va uning qismi
etnografiyaning vazifalarini mazmunmohiyat jihatdan tubdan o zgartirdi. O zbek
ʻ ʻ
xalqining etnogenezi, etnik tarix muammolarini, o zbek etnomadaniy jarayonlarini
ʻ
yangicha mushohada qilish, xolisona yoritish imkoni paydo bo lib, ushbu mavzu
ʻ
Etnografiya tadqiqotlarning yetakchi yo nalishlaridan biriga aylandi. Bu
ʻ
yo nalishni tadqiq etishda akad. K.Shoniyozovning asarlari ("Qarluq davlati va
ʻ
qarluqlar", 1999; "O zbek xalqining shakllanish jarayoni", 2001) muhim hissa
ʻ
bo lib qo shiladi. 1990- yillarda K. Shoniyozovning ilmiy rahbarligi ostida tarixiy
ʻ ʻ
etnografiya muammolarini (A.Ashirov, U.Abdullayev), O zbekiston aholisining
ʻ
maishiy turmo sh an analarini (S. Soatova, M.O roqov, V.Haqliyev, S.Sharipov)
ʻ ʼ ʻ
tadqiq qiluvchi olimlar guruhi shakllandi. Etnografiya Farg ona (Sh.Abdullayev,
ʻ
S.Gubayeva), Buxoro (A.Jumayev, M.Qurbonova), Surxondaryo, Qashqadaryo
viloyatlari(S.Tursunov, A.Qayumov, O.Bo riyev, Q.Nasriddinov) hamda
ʻ
Qoraqalpog iston Respublikasining (T.Yesbergenova, R.Kamolov,
ʻ
N.Tleubergenov) mintaqaviy o ziga xosliklarining turli jihatlarini yorituvchi
ʻ
tarixiyEtnografiya va Etnografiyasotsiologik maxsus tadqiqotlari vujudga keddi.
Z.Orifxonova, G.Zunnunova, M.Qamaritdinova kabi olimlarning mahallaning
o tmishi va bugunini, hozirda o z-o zini boshqarish organi sifatida amaliyotdagi
ʻ ʻ ʻ
ahamiyatini o rganishga bag ishlangan Etnografiya ekspeditsiyalari,
ʻ ʻ
etnosotsiologik tadqiqotlari natijalari asosida maxsus asarlar nashr etildi. Oliy
o quv yurtlari uchun etnografiya fanidan maxsus darslik (I.Jabborov "O zbek xalqi
ʻ ʻ
Etnografiyasi", T., 1994), o qitish uslubi qo llanmalari (O.Bo riyev, B.Ishoqov),
ʻ ʻ ʻ
etnologiya atamalari lug ati (O.Bo riyev) chop etildi. O zbekistonda etnografiya
ʻ ʻ ʻ
fanining shakllanishi, rivoji dinamikasi, tarixshunosligi muammolari maxsus
tadqiqot mavzusi bo ldi (A.Doniyorov va D.Hoshimova).
ʻ
21

2.2 O'zbekistonda etnografik tadqiqotlar
Mustaqillik yillarida mafkuraviy tazyiqlardan holi bo’lgan boshqa ijtimoiy-
gumanitar fanlar kabi Etnografiya fani sohasida ham garchi ma’lum qiyinchiliklar
bilan bo’lsa-da, bir qator ilmiy-nazariy va metodolik tadqiqotlar amalga oshirildi.
Tadqiqotlar nafaqat mazmun va mohiyati bilan balki, ularga nazariy metodologik
jihatdan yondashuvlar ham o’zgarganligini ko’rsatmoqda. Tarixan qisqa davr
mobaynida erishilgan eng muhim natijalar sifatida tadqiqot mavzularining
kengaygashi va ilmiy izlanish samaradorligi oshganligini kuzatamiz. Tadqiqot
obyekti va predmetiga, balki uning metod va nazariyalariga ham yangicha qarash
natijasi o’laroq «etnomada niy jarayonlar», «etnoslararo jarayonlar», «zamonaviy
jamiyatda milliy-etnik jarayonlar», «etnopsixologiya», «etnoslararo
kommunikasiya», «gender muammolari» va Etnografiyaning boshqa zamonaviy
yo’nalishlarida ko’plab tadqiqotlar amalga oshirildi. O’tgan qisqa davr mobaynida
etnolog tadqiqotchilar «bir xillik» andozasidan ozod bo’ldilar va «madaniyat»,
«madaniy meros», «mentalitet», «milliy ruh» kabi tushunchalarning sof milliy
shakliga va mazmuniga qaytdilar 9
. Qolaversa , fanning asosiy tadqiqot ob’ekti
bo’lgan etnos nazariyasi jihatlari, etnogenez va etnik tarixga oid yangi nazariy-
metodologik konsepsiyalar va qarashlar yaratildi. Shuningdek, mustaqillik yillarida
xalqimiz moddiy va ma’naviy madaniyati, oilaviy va jamoaviy hayoti, diniy
e’tiqodlari va marosimlarini tadqiq etish borasida jiddiy tadqiqotlar bilan birga
fanda qo’ni - qo’shnichilik an’analari, etnoslararo jarayonlarni tadqiq qilishga
qaratilgan yangi yo’nalishlarga asos solindi. Bajarilgan tadqiqotlarning samarasi
o’laroq qator monografiyalar va risolalar e’lon qilindi. Bu o’rinda o’zbek elshunos
olimlari I.Jabborov, H. Ismoilov , O.Bo’riyev, A.Ashirovlarning o’zbeklarning
oilaviy turmush an’analari, to’y tantanalari, dafn marosimlari hamda milliy
qadriyatlariga oid tadqiqotlari (Jabborov I. «O’zbeklar an’anaviy turmushi va
madaniyati» -T.; 2004. Ismoilov H. «O’zbek to’ylari» - T.; 1994.: Bo’riyev O. va
boshqalar «O’zbek oilasi tarixi». T., 1995.: Nasriddinov Q. «O’zbek dafn va
ta’ziya marosimlari». - T.; 1996.: Ashirov A. «Avesto»dan meros marosimlar» -
9
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970
22

T.; 2001.) nashr etildi. 1991-2004 yillar mobaynida Respublikamizda Etnografiya
yo’nalishi bo’yicha 30 dan oshiq nomzodlik va doktorlik dissertasiyalari himoya
qilingani ham fan salohiyati oshib borayotganligidan dalolat beradi. Himoya
qilingan dissertasiyalar dolzarb mavzularda hamda respublikamizning turli tarixiy-
etnografik mintaqalari misolida bajarilgan. Jumladan, Farg’ona vodiysi, Xorazm,
Zarafshon, Nurota, Buxoro, Surxondaryo, Qashqadaryo vohalarining oila va
oilaviy turmush marosimlariga, maishiy turmush, jamoaviy munosabatlar, xonaki
hunarmandchilik, shuningdek, qoraqalpoqlar tarixining etnografik jihatlari
yoritilgan ilmiy tadqiqotlar alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur dissertasiyalar
milliy qadriyatlar va an’analarni tiklash g’oyasiga asoslanganligi , o’zbek xalqi
Etnografiyasining muammolariga yangicha ruhda yondashganligi bilan ajralib
turadi. Shuningdek, Respublikamizning qator universitetlarida Etnografiya
bo’yicha ilmiy markaz va kafedralarning ochilishi ham ushbu fanga bo’lgan e’tibor
oshganligidan dalolat beradi. Etnografiyaning boshqa fanlar bilan aloqasining
samarasi tarzida etnoarxeologiya, etnopsixologiya, etnolingvistika,
etnodemografiya, etnofolkloristika kabi yangi yo’nalishlar paydo bo’ldi va eng
muhimi fanning nomi ham Etnografiya deb o’zgartirildi. Bu borada birgina O’zR
FA Tarix instituti «Etnografiya» bo’limida O’zbekiston Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Fan va texnologiyalar markazining amaliy tadqiqotlar dasturi bo’yicha
“O’zbeklarning etnik idenfikasiyasi: shakllanishi, o’ziga xosligi va
transformasiyasi”, “Zamonaviy O’zbekistonda milliy diasporalar marosimiy
hayotidagi an’analar va innovasiyalar” loyihalarini bajarilganligi ham
bajarilayotgan ishlarning yorqin ko’zgusi deb aytishimiz mumkin. Mamlakatimiz
etnologlari 2011 yilda Rossiya Fanlar akademiyasi Mikluxa Maklay nomidagi
Etnografiya va antropologiya instituti bilan hamkorlikda “Xalqlar va madaniyatlar”
turkumida “O’zbeklar” nomli yirik fundamental monografiya (70 bosma taboq
hajmda)ni Moskva shahrida chop qildilar. Aynan mazkur kitob so’zboshida
yozilganidek mazkur nashr O’zbekistonlik va rossiyalik olimlarning istiqlol
yillarida olib borgan tadqiqotlarining o’ziga xos sarhisobi natijasi bo’lib, unda
o’zbek xalqining etnik tarixi, xo’jalik an’analari, moddiy va ma’naviy madaniyati,
23

oilaviy va jamoaviy hayot tarzi, bir so’z bilan aytganda o’zbek xalqining o’zligini
ko’rsatuvchi o’ziga xos milliy qirralari kompleks tarzda yoritib berilgan. Eng
muhimi bu kitobning nashr etilishi dunyo hamjamiyatiga xalqimizning kecha yoki
bugun paydo bo’lgan xalq emas , balki ko’p ming yillik tarixiy an’analari va milliy
qadriyatlariga ega xalq ekanligini yana bir isbotlab berdi. Qolaversa, bu yurtimizda
Etnografiya fani jahon fani bilan o’zaro uyg’un tarzda rivojlanayotganidan dalolat
beradi 10
. Umuman, Respublikada etnologik yo’nalishda olib borilayotgan
tadqiqotlarning asosiy yutuqlari quyidagilarda mujassamlashgan:
o Avvalo keyingi o’n yillikda Etnografiyaning nazariy metodologik
muammolari borasida dastlabki ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. Bunda
tadqiqotchilar tomonidan fanning nafaqat nazariy muammolari, balki zamonaviy
Etnografiya maktablari va atamalariga oid yangi materiallarning e’lon qilinishi
o’zbek etnologlarining zamon bilan hamnafas tadqiqotlar olib borayotganliklarini
ko’rsatadi.
o Etnogenetik jarayonlar doirasida akademiklar K.Shoniyozov va
A.Asqarov tomonidan o’zbek xalqining shakllanish jarayoni va uning nazariy-
metodologik muammolariga oid qator fundamental tadqiqotlar e’lon qilindi.
Mazkur mavzu doirasida O’zRFA Tarix institutida doimiy ilmiy seminar tashkil
etilganligi va bu sohada Respublikamizning ko’zga ko’ringan bir qator
olimlarining ilmiy tadqiqotlari e’lon qilinayotganligi ham ushbu yo’nalishning
rivojlanayotganligidan dalolat beradi.
o Mutaxassis olimlar nafaqat tarixiy-etnografik tadqiqotlar mavzularini,
balki dastlabki professional etnograflar kabi «an’anaviy zamonaviylik»ni va
bugungi kunda muhim deb e’tirof etilayotgan ijtimoiy madaniy innovasiyalar,
an’anaviy jamiyatning zamonaviy hayotini ham tadqiq qilmoqdalar.
o Hozir etnologik yo’nalishda bajarilayotgan tadqiqotlarda an’anaviy
madaniyatni tadqiq qilishgagina emas, balki zamonaviy polietnik jamiyatni
o’rganish, ayniqsa an’anaviy mahalla institutini zamonaviy jamiyatda tutgan o’rni,
10
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
24

mahalla tizimida zamonaviy etnomadaniy jarayonlarning roliga katta e’tibor
qaratilmoqda. Mazkur yo’nalishda Toshkent mahallalari bo’yicha olib borilgan
tadqiqotlar natijalarini dastlabki yutuqlar sifatida qayd etish mumkin.
o Zamonaviy Etnografiyaning tadqiqot mavzusi va o’rganish maydoni
ancha keng bo’lib, unga yaqin bo’lgan sosiologiya, madaniyatshunoslik,
psixologiya, antropologiya, folklorshunoslik kabi fanlar bilan o’zaro
tutashishi natijasida etnopsixologiya , etnomadaniyat, etnofolkloristika,
etnososiologiya kabi yangi sohalar paydo bo’ldi va ushbu yo’nalishlar
Respublikamizning bir qator Oliy o’quv yurtlarida maxsus fan tarzida
o’qitilmoqda. Ularning ayrimlari bo’yicha o’quv qo’llanmalari ham yaratildi.
Masalan, Etnomadaniyat 11
. O’quv qo’llanma. T., Adolat, 2003. Jabborov I. Jahon
xalqlari Etnografiyasi O’quv qo’llanma. T.,2005.; Ashirov A., Atadjanov Sh.
Etnografiya. O’quv qo’llanma – T., Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy
Davlat kutubxonasi, 2007., A.Doniyorov, A.Ashirov, O.Bo’riyev Markaziy Osiyo
xalqlari Etnografiyasi, etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent, “Yangi nashr”, 2011.
o Keyingi vaqtlarda yetakchi olimlar yosh tadqiqotchilar bilan birga
xorijiy mutaxassislar ishtirokida Respublikamizda Etnografiyaning dolzarb
mavzulariga bag’ishlangan ilmiy anjumanlar hamda festivallarni o’tkazish yaxshi
bir an’anaga aylanib ulgurdi. Bu borada «Akademik Karim Shoniyozov o’qishlari»
turkumida doimiy faoliyat ko’rsatuvchi ilmiy anjumanning tashkil etilganligi va
mazkur konferensiya materiallarini muntazam nashr etib borilayotganligi ham
amalga oshirilayotgan ijobiy ishlarning natijasi deb aytish mumkin 1
. Lekin sohada
qator yutuqlarga erishilganiga qaramay hali hanuz yechilishi lozim bo’lgan
muammolar mavjudki, ularni chetlab o’tib ma’lum bir ijobiy natijalarga erishish
mumkin emas.
o Zamonaviy o’zbek Etnografiyasi oldidagi muammolar to’g’risida fikr
yuritadigan bo’lsak, avvalo shuni ta’kidlash kerakki, hanuz ayrim tadqiqotlar
tavsifiy xarakter kasb etmoqda. Etnologik yo’nalishda bajarilgan har qanday
11
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
25

tadqiqot ma’lum bir amaliy ahamiyatga ega bo’lishi va uning natijalaridan bugungi
va ertangi kun amaliyotida foydalanish lozim.Yuqoridagi fikr mulohazalarga
xulosa tarzda aytish mumkinki , bugungi kunda o’zbek Etnografiyasi dolzarb va
ijtimoiy jihatdan ahamiyatli bo’lgan quyidagi muammolarni yechishi lozim:
o Etnografiya sohasida tadqiqotlar olib borayotgan mutaxassislar o’zaro
hamkorlikda fanning kelgusidagi istiqbolli yo’nalishlarini belgilab olishlari zarur.
Bunda o’zbek Etnografiyasi rivojlangan mamlakatlar fani bilan hamohang
rivojlanishi va o’z navbatida o’zining maktablari va konsepsiyasiga ega bo’lmog’i
kerak. Metodologik muammolarga sifat jihatdan yangicha yondashuvni tashkil
etish barobarida an’anaviy usullar bilan birga noan’anaviy usullardan ham
foydalanish zarur. Nazariy-metodologik tadqiqotlarga jiddiy e’tibor qaratilmas
ekan, bajarilgan har qanday tadqiqot ham amaliy ahamiyat kasb etmaydi va ilmiy
qimmatga ega bo’lmagan tavsifiy tadqiqotdan nariga o’tmaydi. Qolaversa,
bugunning zamonaviy muammolarini etnolog tadqiqotchi nigohi bilan tadqiq
qilish, olib borilgan har bir tadqiqot jamiyatning ma’lum bir sohasi uchun amaliy
natija bermog’i lozim. Shundagina etnologik tadqiqotlarga jamiyatda qiziqish
ortadi va uning amaliy qimmati oshadi.
o Respublikamizda mazkur yo’nalishda ilmiy tadqiqotlar olib
borayotgan mutaxassislar tomonidan etnos nazariyasi, etnogenez va etnik tarixga
bag’ishlangan sifat jihatidan yuqori ilmiy xulosalarga asoslangan tadqiqotlarni
yaratish zarur. «O’zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi»ning majmuaviy
muammosi mamlakatimiz ilmiy muammolarining markazida tur ganligiga hamda
xalqimiz etnogenezi va etnik tarixining turli jihatlari jiddiy o’rganilayotganiga
qaramay, murakkabligi bois uni tugal lan gan deb bo’lmaydi va u arxeolog,
antropolog, etnograf, tarixchi, tilshunos va boshqa soha olimlarining jamoaviy fikr-
mulohazalarini kutmoqda. Bu borada birinchi qadam sifatida mamlakatimizda va
chet ellarda etnogenez bo’yicha mavjud barcha adabiyotlarni imkon qadar o’rganib
chiqish, maxsus tahlil etish va bu tahlilga eng yangi arxeologik, antropologik,
tilshunoslik, etnografik va boshqa ma’lumotlarni qo’shish lozim. Tadqiqotchilar
26

tomonidan o’zbek xalqi geneseologiyasi , etnodemografiyasi, etnopsixologiyasi,
milliy mentalitetiga va umuman olganda etnos muammosi bilan chambarchas
bog’liq tadqiqotlarga shuningdek, etnik jarayonlarning nazariy-metodologik
konsepsiyalarini shakllantirish, madaniy antropologiya, etnoekologiya kabi
yo’nalishlarga jiddiy e’tiborni qaratish, hamda etnologik terminlar hamda
atamalarga oid lug’atlarni nashr etish maqsadga muvofiqdir.
o Etnografiyada asosiy tadqiqot obyektlaridan biri bo’lgan moddiy va
ma’naviy madaniyat ko’rinishlari, xalqning an’anaviy turmush tarzi bilan bog’liq
marosimlar va urf-odatlarni tavsifiy etnografik tarzda yoritishdan chekingan holda
ma’lum bir nazariy-metodologik konsepsiyaga asoslangan holda ularning genezisi,
o’ziga xos xususiyatlari, tub mohiyatiga e’tibor bergan holda etnologik nuqtai
nazardan tadqiq etish zarur 12
.
o Dunyo miqyosida ulkan globalizasiya jarayoni va yangi texnologik
davr bo’lgan bugungi kunda etnosning o’rni va ahamiyati, zamonaviy etnomadaniy
jarayonlarni , etnoslararo kommunikasiya va globalizasion jarayonlarda milliy
xususiyatlarni saqlanib qolish omillarini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
o XX asrda ijtimoiy-siyosiy hayotda bo’lgan o’zgarishlar turli etnik
guruhlar va etnoslarni hamda turli-tuman madaniyatlarni o’zaro qorishishiga olib
keldi. Natijada etnomadaniy aloqalarning kuchayishi Respublikamiz hududida
yashovchi mahalliy subetnoslar va turli tuman diasporalar moddiy va ma’naviy
turmush tarzida ulkan o’zarishlarga sabab bo’ldi, deb aytish mumkin. Shu bois
bugungi kunda millatlararo, etnosiyosiy, etnoijtimoiy, etnomadaniy munosabatlar
jiddiy tadqiqotlar bajarishini talab qilmoqda. Hozirda, avvalo, turli etnoslar va
diasporalar zich yashayotgan etnoslararo aloqalar, etnomadaniy o’zaro ta’sir va
madaniyatlarning bir-biriga kirib borishi; milliy xususiyat va mentalitet;
etnoslararo ziddiyatlar va nizolar sabablari va ularning ehtimoli; millatchilik va
milliy separatizm; milliy siyosat va hokazo kabi dolzarb masalalarni ishlab chiqish
muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
12
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
27

o Oliy o’quv yurtlarida Etnografiya fanini o’qitilishini sifat jihatdan
takomillashtirish va bu sohada tadqiqot olib borayotgan nazariyotchi olimlar bilan
amaliyotchi pedagoglar o’zaro hamkorlikda yangicha ruhdagi darsliklar
yaratishlari lozim. Bu sohada ayniqsa g’arbda keng rasm bo’lgan madaniy
antropologiya yoki ijtimoiy antropologiyaga oid darsliklar va o’quv
qo’llanmalaridan ham bevosita foydalanish kerak. Eng muhim ishlardan yana biri
mazkur soha uchun universitetlar o’quv dasturlaridagi dars soatlarini ko’paytirish
va ijtimoiy fanlarga ixtisoslashtirilgan «Etnografiya» kafedralari yoki ilmiy
markazlarini tashkil etish va etnik antropologiya, etnik sosiologiya ,
etnodemografiya, etnoiqtisodiyot, etnogeografiya, etnopedagogika,
etnopsixologiya, etnolingvistika kabi yo’nalishlarda kurslar tashkil etish zarur.
o Zamonaviy jamiyatda millatlararo munosabatlar eng muhim
muammolardan biriga aylanayotgan bir paytda polietnik jamiyatni, milliy-etnik
munosabatlarni, uning tarixiy asoslari-yu bugungi holati hamda istiqbollarini
etnologik yo’nalishda tadqiq qilish ham muhim ahamiyatga egadir. Qolaversa,
O’zbekiston hududidagi nafaqat turli etnik yoki etnografik guruhlarni tadqiq qilish,
balki ijtimoiy guruhlarni va turli madaniy muhitlar muloqotining jamiyat hamda
xalqlar turmushiga ta’sirini ham tadqiq qilish kerak. Umuman olganda, aytish
mumkinki, Etnografiya insoniyat va uning faoliyatining turli jihatlarini tadqiq
qiluvchi fan bo’lishi bilan birga mazkur fan jamiyat hayotida hyech qanday
me’yoriy o’lchovlar bilan o’lchab bo’lmaydigan qator o’ziga xos xususiyatlarga
ega ekanligini ta’kidlab o’tish joiz. Birinchidan, Etnografiya fani insonlarning
dunyoda madaniyatlar xilma-xilligini anglashga bo’lgan doimiy ehtiyojini
qondirish missiyasini bajaradi.
28

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
31

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedeniEtnografiya - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi Etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari Etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
32

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O'zbekistonda dastlabki etnografik tadqiqotlar va ularning natijalari

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

O'xshash dokumentlar