Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 37.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Социология

Продавец

Bohodir Jalolov

O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasida oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash amaliyotining rivojlanish tarixi

Купить
O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI ORЕNTAL UNIVЕRSITЕTI Pedagogika fakulteti 60110100-Pedagogika va psixologiya yo’nalishi PP(s) ______ guruh talabasi __________________________________________ O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasida oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash amaliyotining rivojlanish tarixi mavzusidagi KURS ISHI 1 MUNDARIJA I.KIRISH.........................................................................................……………...3 1. O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasining shakllanishi…………………………7 1.1 Ijtimoiy ish tushunchasi va uning rivojlanish bosqichlari…………………….7 1.2 Mustaqillikdan keyingi ijtimoiy islohotlar……………………………………..9 1.3 Davlat siyosati va qonunchilik asoslari……………………………………..11 2.Oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning tarixiy taraqqiyoti………14 2.1 An’anaviy ijtimoiy yordam shakllari……………………………………….14 2.2 Sovet davrida oila va bolalarni qo’llab-quvvatlash tizimi………………….16 2.3 Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan islohotlar…………………………19 3.Hozirgi kundagi ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimi………………………..22 3.1 Davlat dasturlari va loyihalar………………………………………………22 3.2 Nogironligi bo’lgan bolalar va kam ta’minlangan oilalarni qo’llab- quvvatlash……………………………………………………………………..25 3.3 Nodavlat tashkilotlarning o’rni………………………………………………27 XULOLSA .............................................................................................… ……...30 FOYDALANILAGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. .......................… ……31 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasida oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Chunki oila jamiyatning asosiy bo’g’ini bo’lib, uning farovonligi mamlakat taraqqiyoti va barqarorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa, ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalar, nogironligi bo’lgan bolalar, yetim va boquvchisini yo’qotgan bolalar uchun davlat va jamiyat tomonidan samarali qo’llab-quvvatlash tizimini yo’lga qo’yish muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikdan so’ng O’zbekistonda ijtimoiy sohada keng ko’lamli islohotlar amalga oshirildi. Xususan, oila institutini mustahkamlash, kam ta’minlangan va ehtiyojmand oilalarga yordam ko’rsatish, bolalarni ijtimoiy himoyalash bo’yicha davlat dasturlari ishlab chiqildi. Bugungi kunda ushbu jarayonni yanada takomillashtirish, zamonaviy yondashuvlarni joriy etish, nodavlat tashkilotlarning rolini oshirish dolzarb vazifalardan biri bo’lib qolmoqda. Shuningdek, globallashuv sharoitida iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy o’zgarishlar natijasida oilalar turli muammolarga duch kelmoqda. Migratsiya, ishsizlik, oilaviy ajralishlar kabi omillar ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish zaruratini tug’diradi. Shunday ekan, ushbu mavzuni o’rganish va uning asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish O’zbekistonda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishi O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasida oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimining rivojlanish tarixini tahlil qilish, uning asosiy bosqichlari va hozirgi holatini o’rganish, shuningdek, mavjud muammolar va ularni hal etish bo’yicha takliflar ishlab chiqish maqsadini ko’zlaydi. Shuningdek, tadqiqot orqali quyidagi maqsadlarga erishish ko’zda tutilgan: Oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tushunchasini va uning nazariy asoslarini o’rganish; 3 O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasi va ijtimoiy himoya tizimining tarixiy rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish; Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan islohotlar va dasturlarni o’rganish; Hozirgi kunda davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy qo’llab-quvvatlash mexanizmlarini o’rganish; Oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Ushbu maqsadlar orqali mavzuning dolzarbligi ochib beriladi va uning ijtimoiy ahamiyati asoslanadi. Kurs ishining vazifalari Ushbu kurs ishining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Nazariy asoslarni o’rganish – ijtimoiy ish, oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tushunchalarining mohiyatini yoritish va ularning asosiy tamoyillarini aniqlash. Tarixiy rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish – O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasi va ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimining shakllanishi va rivojlanish jarayonlarini o’rganish. Mustaqillikdan keyingi islohotlarni tahlil qilish – oila va bolalarni ijtimoiy himoya qilish bo’yicha amalga oshirilgan davlat dasturlari va qonunchilik hujjatlarini o’rganish. Amaliy holatni tahlil qilish – bugungi kunda davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash bo’yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni o’rganish. Mavjud muammolarni aniqlash – ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimidagi kamchilik va muammolarni aniqlash va ularning sabablarini tahlil qilish. Taqdim etilgan ma’lumotlarni tahlil qilish va takliflar ishlab chiqish – oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish. 4 Ushbu vazifalarni amalga oshirish orqali mavzu bo’yicha chuqur ilmiy tahlil olib borilib, amaliy takliflar shakllantiriladi. Kurs ishining obyekti. Ushbu kurs ishining obyekti O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasi doirasida oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimi hisoblanadi. Ya’ni, tadqiqot jarayonida O’zbekistondagi ijtimoiy himoya tizimi, davlat va nodavlat tashkilotlarining oila va bolalar bilan ishlash tajribasi, shuningdek, bu yo’nalishda amalga oshirilayotgan dasturlar va qonunchilik hujjatlari o’rganiladi. Shuningdek, kam ta’minlangan oilalar, nogironligi bo’lgan bolalar, boquvchisini yo’qotgan bolalar va boshqa ijtimoiy himoyaga muhtoj guruhlarni qo’llab-quvvatlash jarayonlari kurs ishining tadqiqot obyekti sifatida tahlil qilinadi. Kurs ishining predmeti. Ushbu kurs ishining predmeti O’zbekistonda oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimining shakllanishi, rivojlanishi va amaliyotini o’rganish hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida quyidagi jihatlar o’rganiladi: Oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning nazariy va huquqiy asoslari; O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasi doirasida amalga oshirilgan islohotlar va dasturlar; Davlat va nodavlat tashkilotlarining ijtimoiy yordam ko’rsatishdagi roli; Oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning samaradorligi va muammolari; Ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish yo’llari. Shunday qilib, kurs ishi ijtimoiy qo’llab-quvvatlash amaliyoti va uning rivojlanish tendensiyalarini tahlil qilish ga qaratilgan. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 3 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning mazmunini yoritishda ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi 31 betdan iborat. 5 1. O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasining shakllanishi 1.1 Ijtimoiy ish tushunchasi va uning rivojlanish bosqichlari Ijtimoiy ish – bu ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar va guruhlarga yordam berish, ularning huquqlarini himoya qilish va jamiyatga integratsiyasini ta’minlashga qaratilgan kasbiy faoliyatdir. U insonlarning hayot sifatini yaxshilashga, ijtimoiy adolat va tenglikni ta’minlashga xizmat qiladi. Ijtimoiy ish jarayonida insonlarning ehtiyojlari aniqlanadi, ularga maslahat beriladi, zarur hollarda moddiy yoki psixologik yordam ko’rsatiladi. Bu soha nafaqat iqtisodiy jihatdan muhtoj qatlamlarga yordam berishga qaratilgan, balki nogironligi bo’lgan shaxslar, yetim bolalar, boquvchisini yo’qotgan oilalar, yolg’iz qariyalar va boshqa ehtiyojmand guruhlarning jamiyatda o’z o’rnini topishiga ham ko’maklashadi. Ijtimoiy ish inson huquqlari va ijtimoiy adolat tamoyillariga asoslanadi. Har bir inson teng huquqli bo’lib, ijtimoiy himoya tizimidan foydalanish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Ijtimoiy ishchilarning faoliyati kasbiy yondashuvga asoslanadi, ya’ni ular maxsus bilim va ko’nikmalarga ega bo’lib, ilmiy asoslangan usullardan foydalanadilar. Ushbu sohada ish olib borishda mijozga yo’naltirilganlik tamoyili muhim o’rin tutadi, chunki har bir insonning muammosi individual bo’lib, unga mos yondashuv zarur. Bundan tashqari, ijtimoiy qo’llab-quvvatlash jarayonida davlat, nodavlat tashkilotlari va mahalliy hamjamiyatlar o’zaro hamkorlikda ishlashi lozim. Ijtimoiy ish jamiyat taraqqiyoti bilan bog’liq holda turli bosqichlarni bosib o’tgan. Dastlab an’anaviy yordam shakllari asosida rivojlangan bo’lib, odatda, oila, mahalla va diniy jamoalar tomonidan amalga oshirilgan. O’zaro yordam, muruvvat, mehr- oqibat kabi qadriyatlar jamiyatda yetim bolalar, qariyalar va nogironligi bor shaxslarga yordam berishning asosiy tamoyillaridan bo’lgan. Ushbu davrda 6 ijtimoiy himoya tizimi rasmiy tashkil etilmagan bo’lsa-da, jamoaviy qo’llab- quvvatlash tizimi kuchli bo’lgan. Keyinchalik ijtimoiy ish davlat tomonidan boshqariladigan tizimga aylana boshladi. XIX asr va XX asrning birinchi yarmida ko’plab mamlakatlarda ijtimoiy yordam jamg’armalari tashkil etildi. Sovet davrida esa ijtimoiy himoya tizimi markazlashgan holda rivojlandi, bu esa nafaqat yetim bolalar, nogironligi bo’lgan shaxslar va yolg’iz qariyalarga, balki ishchilarga ham davlat tomonidan turli imtiyozlar va yordam paketlari berilishiga sabab bo’ldi. Ushbu davrda davlat ijtimoiy himoyaning asosiy kafolatchisi bo’lib, fuqarolarga bepul tibbiy xizmat, ta’lim va turar joy bilan bog’liq yordam ko’rsatgan. O’zbekistonda mustaqillikdan so’ng ijtimoiy ish sohasi mustaqil ravishda shakllanib, davlat siyosatining muhim yo’nalishiga aylandi. Ijtimoiy xizmat ko’rsatishning institutsional rivojlanishi, qonuniy asoslarning yaratilishi va xalqaro tajribani o’rganish jarayonlari amalga oshirildi. Davlat tomonidan qabul qilingan dasturlar va qonunlar orqali aholining himoyaga muhtoj qatlamlari uchun turli xil yordam shakllari ishlab chiqildi. Bu jarayonda nodavlat tashkilotlarning roli ham ortib bordi, ular nogironligi bo’lgan bolalar, kam ta’minlangan oilalar va zo’ravonlikdan jabrlangan shaxslar bilan ishlashda muhim vazifalarni bajara boshladi. Bugungi kunda ijtimoiy ish sohasi jamiyatning turli qatlamlari bilan ishlashni o’z ichiga oladi va zamonaviy texnologiyalar hamda innovatsion yondashuvlar asosida rivojlanmoqda. Ijtimoiy ishchilarning tajribasi, ularning professional malakasi va turli xizmat turlarini ko’rsatish imkoniyatlari kengayib bormoqda. Davlat va jamoatchilik hamkorligi tobora mustahkamlanib, aholiga yanada sifatli ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimi shakllanmoqda. 1.2 Mustaqillikdan keyingi ijtimoiy islohotlar O’zbekiston mustaqillikka erishgach, mamlakatning barcha sohalarida tub o’zgarishlar amalga oshirildi. Shu jumladan, ijtimoiy himoya tizimi va ijtimoiy ish sohasi ham yangi sharoitlarga mos ravishda shakllana boshladi. Sovet davrida ijtimoiy himoya davlat tomonidan qat’iy nazorat qilingan va markazlashgan holda 7 amalga oshirilgan bo’lsa, mustaqillikdan so’ng yangi tizim yaratish zarurati paydo bo’ldi. Bu davrda jamiyatning turli qatlamlari, ayniqsa, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj guruhlari – nogironligi bo’lgan shaxslar, kam ta’minlangan oilalar, yolg’iz qariyalar, boquvchisini yo’qotgan bolalar va mehnat bozorida o’z o’rnini topa olmagan fuqarolarni qo’llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratildi. O’zbekiston o’zining ijtimoiy siyosatini shakllantirar ekan, eng avvalo, aholining turmush darajasini oshirish, kambag’allikni kamaytirish va ijtimoiy tenglikni ta’minlashga qaratilgan islohotlarni amalga oshirdi. Ijtimoiy ish sohasi rivojlanishining dastlabki bosqichlarida davlat tomonidan ijtimoiy himoya tizimini mustahkamlashga qaratilgan qator qonunlar qabul qilindi. Xususan, mehnatga layoqatsiz aholini moddiy qo’llab-quvvatlash, yosh avlodni himoya qilish, nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlash hamda aholining zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqildi. Shu bilan birga, ijtimoiy himoya sohasida davlat va fuqarolik jamiyati institutlari o’rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga alohida urg’u berildi. Mustaqillikning dastlabki yillarida iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli davlatning ijtimoiy sohadagi ishtiroki biroz cheklangan bo’lsa-da, bosqichma-bosqich amalga oshirilgan islohotlar natijasida ijtimoiy himoya tizimi takomillashtirildi. Aholining ijtimoiy himoyaga ehtiyojmand qatlamlari uchun maxsus jamg’armalar va davlat dasturlari ishlab chiqildi. Shu jumladan, “Mahalla” instituti va fuqarolik jamiyati tashkilotlari orqali aholining ehtiyojmand guruhlariga yordam ko’rsatish tizimi rivojlantirildi. Mahalla tizimi ijtimoiy yordam ko’rsatishda samarali vositalardan biriga aylandi, chunki u har bir oilaning hayot tarzi va ehtiyojlarini chuqur o’rganish imkonini beradigan an’anaviy tuzilma sifatida ishlay boshladi. Ayniqsa, bolalar huquqlarini himoya qilish va ularni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash masalalariga katta e’tibor qaratildi. Boquvchisini yo’qotgan yoki ota-onasiz qolgan bolalar uchun maxsus internatlar, mehribonlik uylari va oilaviy bolalar uylari tashkil etildi. Keyinchalik bolalarni davlat muassasalarida tarbiyalashdan ko’ra, ularni oilaviy muhitda o’stirish samaraliroq ekanligi tushunilib, homiylik va vasiylik institutlari rivojlantirildi. Bolalar huquqlarini himoya qilish borasida xalqaro 8 tajribaga asoslangan qonunlar qabul qilinib, O’zbekiston Bolalar huquqlari to’g’risidagi xalqaro konvensiyaga qo’shildi. Nogironligi bo’lgan shaxslarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlashga ham katta e’tibor qaratildi. Ularning huquqlarini himoya qilish, jamiyatga integratsiyasini ta’minlash va mehnat bozorida o’z o’rnini topishiga yordam berish maqsadida maxsus davlat dasturlari ishlab chiqildi. Nogironligi bo’lgan bolalar uchun reabilitatsiya markazlari tashkil qilindi, ularning ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida inklyuziv ta’lim tizimi rivojlantirildi. Bundan tashqari, nogironligi bo’lgan shaxslarning jamiyat hayotida faol ishtirok etishlari uchun turli tadbirlar va dasturlar yo’lga qo’yildi. Kam ta’minlangan oilalarni qo’llab-quvvatlash davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biriga aylandi. Aholining ijtimoiy himoyaga ehtiyojmand qatlamlariga davlat tomonidan subsidiyalar, nafaqalar va imtiyozlar berildi. Yangi ish o’rinlarini yaratish, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish orqali bandlikni oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, xotin-qizlarning iqtisodiy faolligini oshirish maqsadida kasb-hunar o’rgatish kurslari tashkil etildi, kreditlar va grantlar berish tizimi rivojlantirildi. Ijtimoiy ish sohasi rivojlanishining muhim bosqichlaridan biri – davlat bilan nodavlat sektor o’rtasidagi hamkorlikning mustahkamlanishi bo’ldi. Mustaqillikning dastlabki yillarida ijtimoiy muammolarni faqat davlat hal qilishi kerak degan tushuncha mavjud edi. Biroq vaqt o’tishi bilan nodavlat notijorat tashkilotlari, xayriya jamg’armalari va xalqaro tashkilotlarning ijtimoiy himoya jarayonida ishtirok etishining ahamiyati ortib bordi. Bu esa jamiyatning eng zaif qatlamlariga yanada samarali yordam ko’rsatish imkonini berdi. Bugungi kunga kelib, ijtimoiy ish sohasi mamlakatda tizimli ravishda rivojlanib, zamonaviy talablar asosida shakllanmoqda. O’zbekistonda qabul qilinayotgan davlat dasturlari, qonunlar va xalqaro hamkorlik loyihalari orqali ijtimoiy himoyaga ehtiyojmand aholi qatlamlariga yordam ko’rsatish tizimi yanada takomillashtirilmoqda. Mahalliy va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda aholining ijtimoiy muammolarini hal qilishga qaratilgan turli loyihalar amalga oshirilmoqda. 9 Davlat tomonidan ajratilayotgan mablag’lar, imtiyozlar va ijtimoiy yordam dasturlari natijasida mamlakatda ijtimoiy barqarorlik va farovonlikni ta’minlashga qaratilgan sa’y-harakatlar davom etmoqda. Shunday qilib, mustaqillikdan keyingi ijtimoiy islohotlar aholining ehtiyojmand qatlamlarini har tomonlama qo’llab-quvvatlashga qaratilgan bo’lib, davlat va jamiyatning barcha qatlamlari bu jarayonda faol ishtirok etmoqda. Ushbu islohotlar natijasida ijtimoiy himoya tizimi rivojlanib, O’zbekiston aholisi uchun yanada qulay va barqaror hayot sharoitlari yaratilmoqda. 1.3 Davlat siyosati va qonunchilik asoslari O’zbekistonda mustaqillikdan so’ng amalga oshirilgan ijtimoiy islohotlar doirasida davlat siyosati va qonunchilik bazasini shakllantirish jarayoni muhim o’rin tutdi. Chunki jamiyatdagi ehtiyojmand qatlamlarni qo’llab-quvvatlash, inson huquqlarini himoya qilish, aholining turmush darajasini yaxshilash va barqaror ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlash uchun mustahkam huquqiy asoslar yaratish zarur edi. Shu sababli davlat tomonidan aholining zaif guruhlarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha keng qamrovli qonunlar qabul qilindi va ijtimoiy himoya tizimi mustahkamlandi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinib, unda ijtimoiy himoya huquqi muhim qoidalar sifatida belgilandi. Konstitutsiyaning tegishli moddalari aholining turmush darajasini oshirish, kam ta’minlangan oilalarni qo’llab-quvvatlash, bolalar va nogironligi bo’lgan shaxslarning huquqlarini ta’minlashga qaratilgan davlat majburiyatlarini o’z ichiga oldi. Konstitutsiyaga asoslangan holda turli qonunlar, farmonlar va qarorlar ishlab chiqilib, ijtimoiy himoya sohasidagi davlat siyosati huquqiy jihatdan mustahkamlandi. Davlat tomonidan qabul qilingan dastlabki huquqiy hujjatlar aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning asosiy yo’nalishlarini belgilab berdi. Xususan, “Mehnat to’g’risida”gi, “Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to’g’risida”gi, “Keksalar va nogironlarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash to’g’risida”gi, “Oila kodeksi” kabi qonunlar qabul qilindi. Ushbu hujjatlar aholining ehtiyojmand qatlamlari uchun turli imtiyoz va yordam dasturlarini joriy etish imkonini berdi. Ayniqsa, nogironligi 10 bo’lgan shaxslarning huquqlarini himoya qilish va ularni jamiyatga integratsiya qilish masalalariga alohida e’tibor qaratildi. O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirishga qaratilgan davlat dasturlari ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. “Keksalarni qo’llab-quvvatlash yili” kabi turli yillik dasturlar orqali ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun qo’shimcha yordam mexanizmlari yaratildi. Davlat tomonidan qariyalar, nogironligi bo’lgan shaxslar va yetim bolalar uchun maxsus yordam jamg’armalari tashkil etilib, ularga moddiy va ma’naviy yordam ko’rsatish choralari belgilandi. Mahalla tizimi ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning muhim bo’g’iniga aylandi. Davlat mahalla institutlarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratib, ular orqali aholiga turli ijtimoiy yordam turlarini ko’rsatish tizimini shakllantirdi. Mahallalar orqali kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam berish, bolalarni himoya qilish, ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish va aholining turli qatlamlarini qo’llab-quvvatlash kabi masalalar hal qilinmoqda. Bu esa ijtimoiy muammolarni bevosita mahalliy darajada aniqlash va tezkorlik bilan hal qilish imkonini bermoqda. Davlat siyosatining yana bir muhim yo’nalishi bolalar huquqlarini himoya qilish bilan bog’liq. Mustaqillikdan so’ng O’zbekiston bolalar huquqlarini ta’minlashga qaratilgan qator xalqaro konvensiyalarga qo’shildi va milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish jarayonini boshladi. “Bolalar huquqlari to’g’risida”gi qonun qabul qilinib, unda har bir bolaning sog’lom muhitda yashashi, ta’lim olishi, tibbiy xizmatlardan foydalanishi va zo’ravonlikdan himoyalanish huquqlari mustahkamlab qo’yildi. O’zbekistonda mehribonlik uylari va oilaviy bolalar uylari tizimi joriy etilib, bolalarga oilaviy muhit yaratish tamoyili asosida tarbiya berish yo’lga qo’yildi. Nogironligi bo’lgan shaxslarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha ham davlat siyosati izchil davom ettirilmoqda. Ularning huquqlarini ta’minlash, reabilitatsiya qilish, ta’lim olish va ish bilan ta’minlash imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida maxsus dasturlar ishlab chiqildi. Nogironligi bo’lgan bolalar uchun maxsus ta’lim muassasalari tashkil etilib, inklyuziv ta’lim tizimi rivojlantirilmoqda. Davlat 11 tomonidan nogironligi bo’lgan shaxslarga beriladigan pensiya va ijtimoiy nafaqalar tizimi takomillashtirildi, ularga turli imtiyozlar taqdim etildi. Kambag’allikni qisqartirish va aholining ijtimoiy himoyaga ehtiyojmand qatlamlarini qo’llab-quvvatlash maqsadida davlat tomonidan ijtimoiy yordam tizimi kengaytirildi. Ijtimoiy nafaqalar, subsidiyalar va imtiyozli kreditlar orqali kam ta’minlangan oilalarga moliyaviy yordam berish tizimi shakllantirildi. Shuningdek, ayollar va yoshlar uchun kasb-hunar o’rgatish kurslari tashkil etilib, ularning bandligini ta’minlashga qaratilgan loyihalar amalga oshirildi. Xotin-qizlar va yoshlarning tadbirkorlik bilan shug’ullanishi uchun maxsus moliyaviy qo’llab- quvvatlash mexanizmlari yaratildi. Ijtimoiy ish sohasida nodavlat notijorat tashkilotlarining o’rni tobora ortib bormoqda. Davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri – nodavlat sektor bilan hamkorlikni rivojlantirish va ijtimoiy muammolarni hal qilishda fuqarolik jamiyatini jalb qilishdir. Xalqaro tashkilotlar va mahalliy nodavlat notijorat tashkilotlari ijtimoiy himoya sohasida faol ishtirok etib, aholining ehtiyojmand qatlamlariga ko’mak berish, xayriya loyihalarini amalga oshirish va ijtimoiy xizmatlarni kengaytirish bo’yicha faoliyat olib bormoqda. Bugungi kunga kelib, O’zbekistonda davlat siyosati va qonunchilik asoslari ijtimoiy ish sohasining barqaror rivojlanishini ta’minlashga xizmat qilmoqda. Davlat tomonidan ishlab chiqilgan huquqiy asoslar va ijtimoiy dasturlar natijasida aholining ijtimoiy himoyaga ehtiyojmand qatlamlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratilmoqda. Ijtimoiy himoya tizimi zamonaviy talablar asosida takomillashtirilib, fuqarolarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish bo’yicha izchil ishlar amalga oshirilmoqda. 2.Oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning tarixiy taraqqiyoti 2.1 An’anaviy ijtimoiy yordam shakllari O’zbek xalqi azaldan mehr-oqibat, saxovat va muruvvat tamoyillariga asoslangan jamiyat sifatida shakllangan. Tarixiy jihatdan ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimi 12 davlat tomonidan emas, balki asosan jamoatchilik, mahalla, urug’-aymoq va diniy tashkilotlar orqali amalga oshirilgan. Odamlar bir-biriga yordam berish, yetim- esirlarni qo’llab-quvvatlash, qariyalar va nogironligi bo’lgan shaxslarga g’amxo’rlik qilishni o’zining insoniy burchi deb bilgan. O’zbekistonda an’anaviy ijtimoiy yordamning eng qadimgi shakllaridan biri "hashar" bo’lib, u mehnat jamoalarining o’zaro yordamiga asoslangan. Hashar orqali kambag’al yoki nogiron insonlarning uyi qurib berilgan, dehqonchilik ishlari bajarilgan yoki ularning og’ir yumushlariga ko’mak berilgan. Bu yordam shakli bugungi kungacha saqlanib kelmoqda va ayniqsa qishloq hududlarida keng tarqalgan. Mahalla instituti ham an’anaviy ijtimoiy yordamning asosiy tayanchlaridan biri bo’lib kelgan. Mahalla fuqarolarning ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etishda, kam ta’minlangan oilalarga yordam ko’rsatishda, qariyalar va yolg’iz ayollarni qo’llab-quvvatlashda muhim rol o’ynagan. Mahallada tashkil etilgan “oqsoqollar kengashi” va boshqa ijtimoiy tuzilmalar orqali jamoatchilik nazorati o’rnatilib, yordamga muhtojlarga saxovatli kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy ko’mak berilgan. O’zbek xalqi tarixida "vaqf" instituti ham katta ahamiyatga ega bo’lgan. Vaqf – bu jismoniy yoki yuridik shaxslarning o’z mulkini jamiyat foydasi uchun hadya qilishiga asoslangan xayriya shaklidir. Ko’p hollarda yer, bino yoki mol-mulk jamiyat ehtiyojlari uchun ajratilgan va undan tushgan daromad kambag’allarga, yetimlarga, qariyalarga va bemor insonlarga sarflangan. Masalan, eski davrlarda qurilgan madrasa va masjidlarning aksariyati vaqf mablag’lari asosida faoliyat yuritgan va shu orqali ehtiyojmand shaxslarga ta’lim, turar joy va oziq-ovqat yetkazib berilgan. Sharqona an’analar asosida "sadaqa" va "ehson" qilish odati ham keng tarqalgan. Saxovatli kishilar tomonidan muhtojlarga oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa zaruriy buyumlar taqdim etilgan. Ayniqsa, Ramazon va Qurbon hayiti kabi diniy bayramlarda kambag’allar, yetimlar va nogironlar uchun maxsus xayriya tadbirlari o’tkazilgan. 13 Shuningdek, oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlashda "ota-ona homiyligi" va "qarindosh-urug’ yordam tizimi" ham muhim o’rin tutgan. O’zbek oilalarida yetim qolgan bolalarni boqish va tarbiyalash mas’uliyati qarindoshlarga yuklangan. Yetim qolgan bola uzoq qarindosh yoki qavm-urug’ tomonidan o’z farzandidek qabul qilingan va unga to’liq ta’minot taqdim etilgan. Bu tizim asosan oilaviy qadriyatlarga asoslangan bo’lib, bolalarni mehribonlik uylariga topshirishning oldini olgan. Ayollar va bolalarga yordam ko’rsatishda "ayollar jamiyatlari" va "qizlar yig’inlari" ham faol rol o’ynagan. Bu tuzilmalar orqali qizlarni erta turmushga uzatishdan himoya qilish, ularning hunar o’rganishiga ko’maklashish va ijtimoiy muammolarini hal etish choralari ko’rilgan. Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda an’anaviy ijtimoiy yordam shakllari jamoaviy birdamlik, saxovat va insonparvarlik qadriyatlariga asoslangan bo’lib, asrlar davomida rivojlanib kelgan. Bugungi kunda ham ushbu qadriyatlar o’z dolzarbligini yo’qotmagan bo’lib, davlat va jamiyat tomonidan qo’llab- quvvatlanmoqda. An’anaviy ijtimoiy yordam shakllari zamonaviy institutlar bilan uyg’unlashib, yanada mukammal tizim sifatida rivojlanmoqda. 2.2 Sovet davrida oila va bolalarni qo’llab-quvvatlash tizimi Sovet Ittifoqi tarkibida bo’lgan yillarda O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimi markazlashgan davlat boshqaruvi asosida shakllandi. Bu davrda ijtimoiy yordam va qo’llab-quvvatlash tizimi sotsialistik tamoyillarga asoslangan bo’lib, davlat tomonidan bevosita nazorat qilindi. Sovet siyosati ijtimoiy tenglik, ishchilar va dehqonlarning manfaatlarini himoya qilish, kam ta’minlangan aholiga davlat tomonidan yordam ko’rsatish kabi masalalarni o’z ichiga oldi. Oila va bolalarni ijtimoiy himoya qilishda eng muhim qadam — majburiy bandlik tizimining joriy etilishi bo’ldi. Sovet hukumati barcha fuqarolarni mehnat bilan ta’minlashni o’z zimmasiga oldi. Barcha shaxslar, jumladan, ayollar ham ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilindi va natijada har bir fuqaroning doimiy daromad manbaiga ega bo’lishi ta’minlandi. Ayollar uchun ish o’rinlarini yaratish, 14 ularga qulay mehnat sharoitlarini ta’minlash, maxsus kasb-hunar o’quv yurtlarini tashkil etish orqali oila budjetiga ijobiy ta’sir ko’rsatildi. Bepul ta’lim va sog’liqni saqlash tizimi Sovet davrida ijtimoiy himoya tizimining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’ldi. Bolalar bog’chalari, maktablar va oliy ta’lim muassasalarining keng tarmog’i yaratilib, barcha qatlam vakillari uchun ta’lim olish imkoniyati yaratildi. Bepul sog’liqni saqlash tizimi orqali ayollar va bolalar uchun maxsus klinikalar, tug’ruqxona va sanatoriylar tashkil etildi. Bu tizimning asosiy maqsadi aholining sog’lom turmush tarzini ta’minlash, bolalar o’limini kamaytirish va umumiy demografik o’sishni rag’batlantirishdan iborat edi. Sovet davrida onalar va bolalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tizimi joriy etilib, homilador ayollar va yosh bolalar uchun turli nafaqalar berildi. Onalik nafaqasi, bolalar uchun yordam pullari va ijtimoiy imtiyozlar ayollarning mehnatga bo’lgan qiziqishini oshirish bilan birga, oilalarning iqtisodiy barqarorligini mustahkamlashga xizmat qildi. Shuningdek, ko’p bolali oilalar uchun qo’shimcha moddiy yordam ajratildi, ularning farzandlari uchun bepul kiyim-kechak va oziq- ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash tizimi yo’lga qo’yildi. Yetim bolalar va qarovsiz qolgan yoshlarni himoya qilish maqsadida Sovet hukumatining dastlabki yillaridan boshlab mehribonlik uylari va bolalar uylari tizimi tashkil etildi. Bu muassasalarda bolalar davlat tomonidan to’liq ta’minlanib, ularga bepul ta’lim, tibbiy xizmat va turar joy berildi. Yetim bolalarni oilaviy tarbiyaga berish kam uchraydigan holat bo’lib, asosan bolalar maxsus internat- maktablarda tarbiyalandi. Davlat tomonidan oila institutini qo’llab-quvvatlash choralari ham ko’rildi. Mehnatkash oilalar uchun arzon uy-joy dasturlari amalga oshirildi. Sovet hukumati tomonidan qurilgan ko’p qavatli turar joylar ishchilar, o’qituvchilar, shifokorlar va boshqa kasb vakillari uchun arzon narxlarda taqdim etildi yoki bepul berildi. Sovet davrida qishloq aholisining ijtimoiy ta’minoti ham muhim masala sifatida qaraldi. Ayniqsa, qishloq ayollarining mehnat sharoitlarini yengillashtirish va ularning huquqlarini himoya qilish maqsadida davlat tomonidan turli tadbirlar amalga oshirildi. Masalan, ayollar mehnatini mexanizatsiyalash, ularga imtiyozli ish 15 vaqti belgilash, homilador ayollar uchun ish sharoitlarini yengillashtirish choralari ko’rildi. Nogironligi bo’lgan shaxslarni qo’llab-quvvatlash tizimi ham davlat siyosatining tarkibiy qismi edi. Nogironlar uchun maxsus sanatoriylar, reabilitatsiya markazlari, nogironlik pensiyalari va imtiyozlar joriy qilindi. Ularning jamiyatga integratsiya qilinishi uchun maxsus ish o’rinlari yaratilib, hunar o’rganish imkoniyatlari kengaytirildi. Sovet davrida oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimi davlat tomonidan to’liq nazorat qilingan va markazlashgan boshqaruv asosida tashkil etilgan bo’lib, aholining barcha qatlamlariga mo’ljallangan edi. Ushbu tizim o’sha davr sharoitida samarali ishlagan bo’lsa-da, uning ayrim kamchiliklari ham mavjud edi. Masalan, aholining ijtimoiy himoya tizimiga qaramlik darajasi ortdi, shaxsiy tashabbuslar va xususiy sektorga asoslangan ijtimoiy yordam shakllari rivojlanmadi. Shu bilan birga, davlatning haddan tashqari qat’iy nazorati tufayli fuqarolik jamiyati institutlari shakllanishi sust kechdi. Biroq Sovet Ittifoqi parchalangach, ushbu tizimda jiddiy inqiroz yuzaga keldi. Davlat tomonidan moliyalashtiriladigan ijtimoiy dasturlar qisqardi, bolalar uylari va internat-maktablarning ahvoli yomonlashdi, iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli ko’plab oilalar ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimidan yetarli darajada foydalana olmadi. Mustaqillik yillarida esa yangi, zamonaviy talablar asosida shakllangan ijtimoiy himoya tizimi rivojlantirildi. Xulosa qilib aytganda, Sovet davrida oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimi markazlashgan davlat nazorati ostida rivojlangan bo’lib, aholi farovonligini oshirishga qaratilgan keng qamrovli dasturlar amalga oshirilgan. Ushbu tizim ko’plab aholiga yordam bergan bo’lsa-da, u erkin fuqarolik jamiyatining rivojlanishiga to’sqinlik qilgan va insonlarning davlatdan to’liq qaram bo’lib qolishiga sabab bo’lgan. Shu sababli, mustaqillikdan keyin yangi va yanada samarali ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimi shakllantirildi. 2.3 Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan islohotlar 16 O’zbekiston mustaqillikka erishgach, ijtimoiy himoya va ijtimoiy qo’llab- quvvatlash tizimida tub o’zgarishlar amalga oshirildi. Sovet Ittifoqi parchalangach, markazlashgan ijtimoiy ta’minot tizimi inqirozga uchradi va aholining zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlash uchun yangi yondashuvlar ishlab chiqish zarurati tug’ildi. Mustaqillikning dastlabki yillarida davlat asosiy e’tiborni ijtimoiy sohani isloh qilishga, oila va bolalarni har tomonlama qo’llab-quvvatlashga qaratdi. O’zbekistonning ijtimoiy siyosati mustaqillik yillarida jamiyatning har bir qatlamiga moslashtirilgan bo’lib, asosan uch asosiy yo’nalishda rivojlandi : davlat tomonidan ko’rsatiladigan ijtimoiy yordam, nodavlat tashkilotlar va xususiy sektor ishtirokidagi tashabbuslar, hamda mahalla instituti orqali mahalliy darajadagi qo’llab-quvvatlash tizimlari. Konstitutsiyada mustahkamlangan ijtimoiy himoya tamoyillari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasida har bir fuqaroning ijtimoiy ta’minotga bo’lgan huquqi kafolatlangan. Davlat aholining kam ta’minlangan qatlamlarini qo’llab-quvvatlash, mehnatga layoqatsiz shaxslarni himoya qilish, nogironligi bo’lgan fuqarolar, yolg’iz keksalar va yetim bolalarga g’amxo’rlik ko’rsatish majburiyatini o’z zimmasiga oldi. Shu asosda davlat ijtimoiy himoya tizimini bosqichma-bosqich isloh qilishga kirishdi. Mahalla institutining ijtimoiy yordamdagi o’rni Mahalla instituti mustaqillikdan keyingi yillarda ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimining asosiy tayanch tuzilmasiga aylandi. Davlat tomonidan qo’llab- quvvatlanayotgan ushbu institut orqali kam ta’minlangan oilalar, nogironligi bo’lgan shaxslar va ehtiyojmand bolalar aniqlanib, ularga yordam ko’rsatilmoqda. Xususan, homilador ayollar va yosh bolalarga moddiy yordam, tibbiy xizmatlar, bepul oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa imtiyozlar taqdim etish tizimi yo’lga qo’yildi. Ayollar va bolalarni himoya qilish dasturlari Mustaqillikdan keyin gender tengligini ta’minlash va ayollar huquqlarini himoya qilish bo’yicha ham muhim qadamlar tashlandi. 1991-yildan boshlab ayollar va bolalarni ijtimoiy jihatdan qo’llab-quvvatlash bo’yicha qator davlat dasturlari ishlab 17 chiqildi. Masalan, "Oila" ilmiy-amaliy markazi , "Xotin-qizlar qo’mitasi" va boshqa tashkilotlar oilalar va bolalar uchun turli dasturlarni amalga oshirib kelmoqda. 2000-yillardan boshlab bolalarni himoya qilish bo’yicha xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik kuchaytirildi. UNICEF, UNDP va boshqa xalqaro tuzilmalar bilan birgalikda bolalar huquqlarini himoya qilishga oid qonunlar ishlab chiqildi va ularning bajarilishi nazoratga olindi. Moddiy va ijtimoiy yordam dasturlari Ijtimoiy himoya tizimini rivojlantirish maqsadida davlat tomonidan turli nafaqa va imtiyozlar tizimi joriy qilindi. Xususan, quyidagi yo’nalishlarda aholiga ko’mak berish yo’lga qo’yildi: Kam ta’minlangan oilalar uchun ijtimoiy nafaqalar va moddiy yordam ajratish; Yosh bolali onalarga davlat tomonidan maxsus yordam dasturlarini taqdim etish ; Nogironligi bo’lgan bolalar va ularning oilalarini qo’llab-quvvatlash uchun maxsus ta’lim va reabilitatsiya markazlari tashkil etish; Ko’p bolali oilalar uchun imtiyozlar berish, xususan, uy-joy ta’minotida yordam ko’rsatish. Nogironligi bo’lgan bolalar va ehtiyojmand oilalarni qo’llab-quvvatlash Mustaqillikdan keyin nogironligi bo’lgan bolalar uchun maxsus maktab- internatlar, reabilitatsiya markazlari va davolash muassasalari tashkil etildi. Davlat tomonidan ushbu bolalarga yordam ko’rsatish uchun subsidiya va imtiyozlar berish tizimi yo’lga qo’yildi. 2017-yildan keyin ushbu yo’nalishda yanada katta o’zgarishlar bo’lib, nogironligi bo’lgan bolalar uchun inklyuziv ta’lim tizimi yo’lga qo’yildi. Bu orqali ularning odatiy maktablarda tahsil olishi va jamiyatga to’liq integratsiya bo’lishiga sharoit yaratildi. Bolalar mehnatini taqiqlash va huquqlarini himoya qilish O’zbekiston mustaqillikdan keyin bolalar mehnatini kamaytirish va ularning huquqlarini himoya qilish borasida xalqaro talablarga javob beradigan islohotlarni amalga oshirdi. 2008-yilda bolalar huquqlari bo’yicha xalqaro konvensiyalar qabul 18 qilindi va majburiy bolalar mehnatini bartaraf etish bo’yicha maxsus dasturlar ishlab chiqildi. Xususiy sektor va nodavlat tashkilotlarning o’rni Mustaqillikdan so’ng xususiy va nodavlat tashkilotlarning ijtimoiy himoya tizimidagi roli ortdi. Xususan, "Mehribonlik uylari" , "Saxovat uylari" , "Nogironlar jamiyati" kabi turli xayriya va nodavlat tashkilotlari ehtiyojmand oilalar va bolalar uchun moddiy yordam ko’rsatmoqda. Davlat dasturlari va kelajak rejalar Keyingi yillarda O’zbekiston hukumati tomonidan ijtimoiy himoyani takomillashtirish bo’yicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, “Yangi O’zbekiston” strategiyasi doirasida: Kam ta’minlangan oilalarga subsidiya va kredit ajratish tizimi takomillashtirildi; Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish orqali ijtimoiy yordamga qaramlikni kamaytirish choralari ko’rildi; Ta’lim va tibbiyot sohasida ijtimoiy himoya choralari kuchaytirildi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ijtimoiy islohotlar O’zbekistonda oila va bolalarni qo’llab-quvvatlash tizimini tubdan o’zgartirdi. Davlat tomonidan ta’lim, tibbiyot, moddiy yordam va reabilitatsiya xizmatlari yo’lga qo’yildi, mahalla instituti esa mahalliy darajada ijtimoiy yordamning asosiy ustuniga aylandi. Xususiy sektor va nodavlat tashkilotlarning ishtiroki ham kuchayib, jamiyatning barcha qatlamlari uchun barqaror ijtimoiy himoya tizimi shakllantirildi. Bu islohotlar kelgusida ham takomillashtirilishi kutilmoqda. Hozirgi kundagi ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimi 3.1 Davlat dasturlari va loyihalar O’zbekiston mustaqillik yillarida ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish va aholining zaif qatlamlarini qo’llab-quvvatlash maqsadida keng ko’lamli davlat dasturlari va loyihalarni amalga oshirdi. Ijtimoiy himoya tizimi asosan davlat 19 tomonidan moliyalashtirilgan dasturlar, mahalliy hokimiyat organlarining tashabbuslari va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan loyihalar orqali rivojlantirildi. Ijtimoiy qo’llab-quvvatlash davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanib, ayniqsa, kam ta’minlangan oilalar, nogironligi bo’lgan shaxslar, yetim bolalar va yolg’iz keksalar uchun maxsus dasturlar ishlab chiqildi. Bu borada qabul qilingan davlat dasturlari va strategiyalar har bir ehtiyojmand fuqaroning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan bo’lib, ularning moddiy, tibbiy va psixologik jihatdan qo’llab-quvvatlanishini ta’minlashga asoslangan. Kam ta’minlangan oilalar va aholining ijtimoiy himoyasi Kam ta’minlangan oilalarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha davlat tomonidan maxsus yordam dasturlari ishlab chiqildi. Bu dasturlar asosida: Kam daromadli oilalarga nafaqa va moddiy yordam ajratish; Uy-joy ijarasi yoki kommunal xizmatlar uchun subsidiyalar berish; Ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelgan oilalarni kasb-hunar o’rganish orqali iqtisodiy mustaqillikka erishishiga ko’maklashish; Oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilikni rivojlantirish uchun imtiyozli kreditlar ajratish kabi chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ayniqsa, ijtimoiy yordam tizimida mahalla instituti muhim rol o’ynaydi. Mahalla faollari tomonidan kam ta’minlangan oilalar aniqlanib, ularga moddiy va ma’naviy yordam ko’rsatish, bolalarini bepul ta’lim dasturlariga jalb qilish, tibbiy xizmatlar bilan ta’minlash bo’yicha ishlar olib boriladi. Nogironligi bo’lgan shaxslar va bolalar uchun ijtimoiy dasturlar Nogironligi bo’lgan shaxslar, ayniqsa bolalar uchun davlat tomonidan qator muhim dasturlar amalga oshirildi. Bular orasida: Nogiron bolalar uchun maxsus maktablar va reabilitatsiya markazlarini tashkil etish ; Inklyuziv ta’lim tizimini rivojlantirish orqali nogironligi bo’lgan bolalarning umumta’lim maktablarida tahsil olishini ta’minlash; Tibbiy-ijtimoiy reabilitatsiya markazlarini kengaytirish va ularga zamonaviy tibbiy texnologiyalar bilan jihozlangan yordam ko’rsatish; 20 Nogiron shaxslarni ish bilan ta’minlash va kasb-hunar o’rgatish bo’yicha maxsus dasturlarni amalga oshirish kabi chora-tadbirlar mavjud. Shuningdek, davlat tomonidan nogiron bolalarni parvarishlayotgan oilalarga moddiy yordam ajratish, ularga imtiyozli sharoitlarda tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyatini yaratish, ijtimoiy transport xizmatlarini rivojlantirish kabi qo’shimcha imtiyozlar ham joriy etilgan. Yetim bolalarni himoya qilish va "Mehribonlik uylari" tizimi Yetim bolalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tizimi ham takomillashtirilib, "Mehribonlik uylari" va bolalar uylari faoliyatini rivojlantirishga katta e’tibor qaratildi. Davlat tomonidan bu borada qabul qilingan dasturlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: Yetim va qarovsiz qolgan bolalar uchun zamonaviy sharoitlarga ega "Mehribonlik uylari"ni qurish va ularning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash; Ota-onasiz qolgan bolalarni oilaviy tarbiya tizimiga jalb qilish va ularning ijtimoiy muhitga moslashuvini ta’minlash; Bolalarni boqib oluvchi oilalar uchun moddiy yordam va rag’batlantirish tizimini takomillashtirish; Yetim bolalar uchun ta’lim va kasb-hunar o’rgatish imkoniyatlarini kengaytirish. Shuningdek, bolalarni asrab olish tartiblarini yengillashtirish va oilaviy tarbiya tizimini kuchaytirish orqali yetim bolalar sonini kamaytirish bo’yicha chora- tadbirlar ko’rildi. Ayollar va onalar uchun ijtimoiy dasturlar Davlat ayollar, ayniqsa yosh onalar va ko’p bolali ayollarni qo’llab-quvvatlash borasida ham qator dasturlarni amalga oshirdi. Bular orasida: Homilador ayollar uchun tibbiy xizmatlarni kengaytirish va bepul tibbiy tekshiruvlarni yo’lga qo’yish; Onalik ta’tili davrida moddiy yordam va imtiyozlar berish; Ko’p bolali onalar va yolg’iz ayollar uchun ijtimoiy himoya choralarini kuchaytirish; 21 Ayollarning bandligini oshirish va ularning tadbirkorlik faoliyatini qo’llab- quvvatlash. Bu dasturlar natijasida ayollarning mehnat bozorida ishtiroki oshib, ularning iqtisodiy mustaqillikka erishishiga sharoit yaratildi. O’zbekiston mustaqillikdan keyingi yillarda aholining ijtimoiy muhofazasini ta’minlash bo’yicha keng ko’lamli davlat dasturlarini ishlab chiqdi va amalga oshirdi. Bu dasturlar kam ta’minlangan oilalarni moddiy va tibbiy qo’llab- quvvatlash, yetim bolalarni himoya qilish, nogironligi bo’lgan shaxslarni qo’llab- quvvatlash hamda ayollar va yosh onalar uchun maxsus imtiyozlar yaratishga qaratilgan. Shu bilan birga, ijtimoiy himoya tizimining samaradorligini oshirish va uning jamiyatdagi rolini kuchaytirish maqsadida nodavlat tashkilotlar va xususiy sektor bilan hamkorlik ham rivojlantirilmoqda. Kelajakda ushbu dasturlar yanada takomillashtirilib, aholining barcha qatlamlariga mos ijtimoiy himoya mexanizmlarini yaratishga qaratilgan yangi tashabbuslar amalga oshirilishi rejalashtirilgan. 3.2 Nogironligi bo’lgan bolalar va kam ta’minlangan oilalarni qo’llab- quvvatlash O’zbekistonda nogironligi bo’lgan bolalar va kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Ushbu guruhdagi aholining huquqlarini himoya qilish, ularning moddiy, tibbiy va ta’lim ehtiyojlarini ta’minlash hamda jamiyatga integratsiyasini yengillashtirish maqsadida turli dasturlar, loyihalar va huquqiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Nogironligi bo’lgan bolalarni ijtimoiy muhofaza qilish va ularning jamiyatda to’laqonli hayot kechirishlari uchun maxsus ta’lim va reabilitatsiya markazlari tashkil etilgan bo’lib, ularda bolalarning ta’lim olishi va jamiyatga moslashuvi uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Nogiron bolalarning oddiy maktablarda tahsil olishi uchun inklyuziv ta’lim tizimi rivojlantirilmoqda. Bu orqali ularga zamonaviy o’quv dasturlari asosida bilim olish, ijtimoiy hayotga moslashish va mustaqil hayot kechirish imkoniyati yaratilmoqda. Nogiron bolalar uchun bepul tibbiy reabilitatsiya markazlari faoliyat yuritib, ularning sog’lig’ini tiklash, jismoniy imkoniyatlarini 22 kengaytirish hamda psixologik moslashuvini yaxshilash bo’yicha kompleks xizmatlar ko’rsatilmoqda. Davlat tomonidan nogironligi bo’lgan bolalar va ularning oilalariga nafaqa, bepul dori-darmonlar, tibbiy jihozlar va maxsus transport xizmatlari taqdim etiladi. Kam ta’minlangan oilalar moddiy jihatdan himoya qilinishi, bandligini ta’minlash va farzandlariga sifatli ta’lim hamda tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyati yaratish maqsadida davlat tomonidan turli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Kam ta’minlangan oilalar uchun davlat tomonidan turli to’lovlar va moddiy yordam ajratiladi. Ushbu yordamlar oilaning daromad darajasi va farzandlar soniga qarab belgilanadi. Kam ta’minlangan oilalar vakillari, ayniqsa ayollar va bolalar uchun bepul tibbiy xizmatlar taqdim etiladi. Bolalar uchun emlash, tibbiy tekshiruvlar va zarur dorilar bepul yoki imtiyozli shartlar asosida beriladi. Kam ta’minlangan oilalar davlat tomonidan arzon uy-joy bilan ta’minlanishi yoki kommunal xizmatlar uchun subsidiya olishi mumkin. Kam ta’minlangan oilalar farzandlariga bepul yoki imtiyozli ta’lim olish imkoniyatlari yaratilgan. Bundan tashqari, mehnat bozoriga mos kasb-hunar o’rganish dasturlari orqali oilalarning iqtisodiy mustaqilligiga erishishiga yordam beriladi. Nogironligi bo’lgan bolalar va kam ta’minlangan oilalar uchun nafaqat moddiy yordam, balki jamiyatga to’laqonli integratsiya bo’yicha ham keng ko’lamli ishlar olib boriladi. Ayniqsa, nogiron bolalar uchun maxsus ishlab chiqilgan kasb-hunar o’rgatish dasturlari orqali ularning kelajakda mustaqil mehnat qilishlari uchun sharoit yaratish maqsad qilingan. Kam ta’minlangan oilalar uchun esa tadbirkorlikni rivojlantirish, davlat subsidiyalari va imtiyozli kreditlar orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish imkoniyati kengaytirilmoqda. Nogironligi bo’lgan bolalar va kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy qo’llab- quvvatlash tizimi O’zbekistonda doimiy rivojlanib borayotgan sohalardan biri hisoblanadi. Davlat tomonidan yaratilayotgan sharoitlar ushbu toifadagi aholining huquqlarini ta’minlash, ularning ijtimoiy faolligini oshirish va kelajakda jamiyatda munosib o’rin egallashlari uchun imkoniyatlar yaratishga qaratilgan. Ijtimoiy yordam tizimining samaradorligini oshirish va bu boradagi muammolarni bartaraf 23 etish maqsadida nodavlat tashkilotlar, xalqaro hamkorlik va xususiy sektor ishtirokida turli loyihalar ham amalga oshirilmoqda. 3.3 Nodavlat tashkilotlarning o’rni O’zbekistonda ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimida nodavlat tashkilotlarning o’rni tobora ortib bormoqda. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy himoya choralari bilan bir qatorda, nodavlat notijorat tashkilotlari, xususiy fondlar va xalqaro tashkilotlar ham aholining zaif qatlamlariga ko’mak berishda muhim rol o’ynamoqda. Ushbu tashkilotlar nogironligi bo’lgan bolalar, kam ta’minlangan oilalar, yetim bolalar hamda ijtimoiy muammolarga duch kelgan shaxslarni qo’llab- quvvatlash maqsadida turli loyihalar va dasturlarni amalga oshiradi. Nodavlat tashkilotlar ko’pincha aholining ehtiyojmand qatlamlariga manzilli yordam ko’rsatish bilan shug’ullanadi. Ular jamiyatda ijtimoiy birdamlikni shakllantirish, inson huquqlarini himoya qilish va ijtimoiy xizmatlarni takomillashtirishga qaratilgan faoliyat olib boradi. Xususan, nogironligi bo’lgan bolalar uchun maxsus reabilitatsiya markazlari, psixologik yordam berish markazlari va kasb-hunar o’rgatish kurslari tashkil etiladi. Kam ta’minlangan oilalar va yolg’iz onalar uchun esa oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak va zaruriy buyumlar bilan ta’minlash kabi amaliy yordamlar ko’rsatiladi. Nodavlat tashkilotlar faqatgina moddiy yordam bilan cheklanmay, balki ijtimoiy muammolarni hal qilish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish va qonunchilikni takomillashtirishda ham faol ishtirok etadi. Ular davlat organlari bilan hamkorlikda qonun loyihalarini ishlab chiqish, jamiyatda muhim masalalar bo’yicha xabardorlikni oshirish va aholining huquqiy madaniyatini yuksaltirish yo’nalishida ham samarali ishlar olib boradi. Bundan tashqari, xayriya jamg’armalari va nodavlat tashkilotlar turli xalqaro institutlar va donor tashkilotlar bilan hamkorlik qilib, mahalliy darajada ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirishga hissa qo’shadi. Ushbu hamkorlik natijasida ko’plab bolalar bog’chalari, maktablar, tibbiy muassasalar hamda ijtimoiy xizmat ko’rsatish markazlari qurilib, aholiga xizmat qilishni boshlaydi. 24 Nodavlat sektorning rivojlanishi ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimining yanada samarali ishlashiga xizmat qiladi. Chunki bu yo’nalish faqat davlat organlariga bog’liq bo’lmay, jamoatchilik va fuqarolik jamiyati institutlari ishtirokida amalga oshiriladi. Jamiyatning turli qatlamlaridan chiqqan tashabbuskor insonlar, tadbirkorlar va ko’ngillilar nodavlat tashkilotlar orqali o’z hissalarini qo’shish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Xulosa qilib aytganda, nodavlat tashkilotlarning ijtimoiy qo’llab-quvvatlash jarayonidagi o’rni beqiyosdir. Ular davlat dasturlarini to’ldirib, aholining turli ehtiyojlariga mos keladigan innovatsion yechimlar taklif qiladi, bevosita yordamga muhtoj insonlarga yetib boradi va jamiyatda ijtimoiy adolat tamoyillarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu sababli, kelgusida nodavlat tashkilotlarning faoliyatini kengaytirish, ularni qo’llab-quvvatlash va davlat bilan hamkorligini mustahkamlash ijtimoiy himoya tizimini yanada rivojlantirishga yordam beradi. 25 XULOSA O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasi, xususan, oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab- quvvatlash tizimi uzoq yillar davomida shakllanib kelgan va hozirgi kunda davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylangan. Tarixiy jarayonlarga nazar tashlaganda, an’anaviy jamiyatda oila va bolalarni qo’llab-quvvatlashning o’ziga xos shakllari mavjud bo’lgan bo’lsa, keyinchalik sovet davrida bu jarayon davlat tomonidan markazlashgan tartibda amalga oshirilgan. Mustaqillik yillarida esa bu sohada tub islohotlar olib borilib, huquqiy asoslar mustahkamlanib, zamonaviy ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tizimi shakllantirildi. Bugungi kunda davlat tomonidan ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish, kam ta’minlangan oilalar va nogironligi bo’lgan bolalarni qo’llab-quvvatlash borasida keng ko’lamli dasturlar amalga oshirilmoqda. Turli davlat dasturlari, qonunchilik bazasi va xalqaro hamkorlik natijasida aholining ehtiyojmand qatlamlari uchun moddiy yordam, bepul tibbiy xizmatlar, ta’lim va kasb-hunar o’rgatish imkoniyatlari kengaytirildi. Barcha qatlamlar uchun teng imkoniyatlar yaratish, jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish va aholining turmush darajasini oshirish borasida izchil ishlar olib borilmoqda. Shuningdek, nodavlat tashkilotlarning o’rni ham tobora ortib bormoqda. Ular davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy dasturlarni to’ldirib, ijtimoiy muammolarni hal qilishda bevosita ishtirok etmoqda. Nodavlat sektorning rivojlanishi ijtimoiy xizmatlarning sifati va ko’lamini oshirishga xizmat qilib, jamiyatda insonparvarlik va ijtimoiy hamkorlik tamoyillarini mustahkamlamoqda. Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab- quvvatlash tizimi davlat siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib, uning rivojlanishi uchun doimiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Davlat va nodavlat tashkilotlarning hamkorligi, qonunchilik bazasining takomillashtirilishi va zamonaviy ijtimoiy dasturlar orqali aholining ijtimoiy muhofazasini kuchaytirish borasida sezilarli yutuqlarga erishilmoqda. Kelgusida bu yo’nalishda islohotlarni yanada chuqurlashtirish va xalqaro tajribadan foydalanish orqali ijtimoiy qo’llab- quvvatlash tizimini yanada rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. 26 FOYDALANILAGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: O’zbekiston, 2023. 2. O’zbekiston Respublikasining “Ijtimoiy himoya to’g’risida”gi Qonuni. – Toshkent, 2022. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ijtimoiy himoya tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoni. – 2023. 4. O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi materiallari. – Toshkent, 2023. 5. Xolmo’minov I., Ijtimoiy ish nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: Fan, 2021. 6. Abdurahmonov Q., O’zbekiston ijtimoiy himoya tizimi tarixi. – Toshkent: Sharq, 2020. 7. Karimov I.A., O’zbekistonning ijtimoiy taraqqiyot yo’li. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. 8. Jahon Banki va BMT Taraqqiyot Dasturi hisoboti: O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimi. – Toshkent, 2022. 9. O’zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlari. – Toshkent, 2023. 10. Turli xalqaro tashkilotlar, jumladan, UNICEF va UNDP hisobotlari va tahliliy ma’lumotlari. 27

O’zbekistonda ijtimoiy ish sohasida oila va bolalarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash amaliyotining rivojlanish tarixi

Купить