O’zbekistonda kontrabanda va bojxona ishiga oid qonunlarning buzilishiga qarshi kurashishda xalqaro hamkorliklar - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	290.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

O’zbekistonda kontrabanda va bojxona ishiga oid qonunlarning buzilishiga qarshi kurashishda xalqaro hamkorliklar

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“Iqtisodiy xavfsizlik” kafedrasi
“Bojxona ishi” fanidan
KURS ISHI
O’zbekistonda kontrabanda va bojxona ishiga oid
qonunlarning buzilishiga qarshi kurashishda xalqaro
hamkorliklar
1

Mundarija

Kirish
1. Kontrabanda va bojxona qoidalari buzulishi tushunchasi va
ularning o’zaro farqlanishi…………………….……………………
6
2. Kontrabanda jinoyatchiligining jamiyat va mamlakat iqtisodiyoti
uchun xavflilik darajasi………….……….……… . …………………12
3. O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida
buzarligiga qarshi kurashishda axborot texnologiyalarini joriy etish
chora tadbirlari………………….…………………………………...20
4. Kontrabanda jinoyatchiligining asosiy turlari va ularning o’zaro
farqlanishi……………………………………….……………………33
Xulosa va takliflar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
2

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunga kelib kontrabanda muammosi
O’zbekistonda juda katta salbiy tusga kirdi. Kontrabanda faqatgina iqtisodiyot
hamda uning tarmoqlariga ta’sir o’tqazibgina qolmay jamiyat xavfizligi uchun ham
jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Davlatimiz mustaqillikga erishgan yillardan boshlab to shu kunga qadar
tobora kontrabanda jinoyatchiligi soni oshib bormoqda. Bu masalagi ikki nuqtai
nazardan qarasak bo’ladi. Shu kunga qadar kontrabanda jinoyatchiligi
ko’paymoqda yoki jinoyatchilik soni avalgi yillar bilan qiyoslaganda katta
o’zgarishni aks ettirmasa ham kontrabandaga qarshi kurashning samarali natijalari
tufayli, jinoyatchilikni ro’yhatga olish soni o’sib bormoqda.
Yildan yilga kontrabandaga qarshi kurash usullari kuchaymoqda, kontrabanda
jinoyatchiligini oldini olish maqsadida mamlakatlar o’zaro izchil hamkorliklarni
yo’lga qo’yishmoqda, kontrabandani fosh etuvchi texnik vositalar
takomillashmoqda. Shuning bilan birga kontrabandaga qarshi kurash yuzasidan
qonunchilikda ko’plab o’zgartirishlar kiritildi. Ammo shunga qaramay
kontrabanda yo’li bilan mahsulot olib kirmoqchi bo’lgan qonunbuzarlarda qarshi
immunitet shaklanib, barcha yuqorida aytib o’tilgan chora tadbirlarga qarshi puxta
yo’llar bilan jinoyatchilikni sodir qilishmoqda.
O’zbekiston sharoitida kontrabandaning jiddiy xavf ekanligini va unga qarshi
kurash yo’llarini tobora kuchaytirish kerak ekanligini asosiy sabablaridan biri qilib
Afg’oniston Respublikasi bilan qo’shni mamlakat ekanligimizni keltirsa bo’ladi.
BMT ma'lumotlariga ko'ra, dunyodagi yagona mamlakat — Xitoy 19 asrning
o'rtalarida hozirda Afg'oniston kabi ko'plab giyohvand moddalarni yetishtirgan.
Jahon bozoriga kiradigan afyunning 90 foizidan ko'prog'i Afg’onistonda
yetishtiriladi. 1
Kontrabandaning kumulyativ salbiy oqibatlari O’zbekiston jamiyati hayoti va
davlat institutlari faoliyatining eng muhim sohalariga ta'sir qilganligi sababli,
ushbu tajovuzga qarshi kurashish shakllari va usullarini takomillashtirish o'ta
1
https://ee.sputniknews.ru/infographics/20190208/14947427/Afganistan-lider-po-proizvodstvu-narkotikov.html
3

dolzarb vazifaga aylanadi. Kontrabandaga qarshi samarali kurashni faqat
mukammal bojxona, jinoiy va jinoyat-protsessual qonunchiligi, huquqni muhofaza
qilish organlari tomonidan uning qoidalarini to'g'ri va aniq tushuntirish asosida
amalga oshirish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 iyundagi “Bojxona
ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati
organlari faoliyatini takomillashtirishi to‘g‘risida”gi Farmoni 2
mamlakatimizning
bojxona tizimida bosqichma-bosqich va izchillik bilan olib borilayotgan
islohotlarning mantiqiy davomi sifatida qabul qilingan, bojxona faoliyatini
kompleks tarzda, yangicha mazmun va shaklda tashkil etishga hamda tadbirkorlik
sub'ektlariga qulay shart-sharoitlar yaratishga xizmat qiladigan muhim tarixiy
hujjat bo‘ldi. Ushbu Farmon Butunjahon savdo tashkiloti, Butunjahon bojxona
tashkiloti va bojxona ishiga oid boshqa xalqaro tashkilotlarning standartlari va
tavsiyalari asosida bojxona ma'muriyatchiligini takomillashtirish va bojxona tartib
taomillarini soddalashtirish maqsadida, milliy qonunchilikka implementasiya qilish
borasida amalga oshirilayotgan ishlarning bevosita natijasidir.
Kurs ishi ob'ekti va predmeti .
Tadqiqot ob’ekti - noqonuniy kontrabanda. Shuningdek, kontrabanda uchun
javobgarlik to'g'risidagi jinoyat qonuni normalarini qo'llashning o'ziga xos
xususiyatlari va muammolari.
Tadqiqot predmeti - kontrabandani kvalifikatsiya qilish va jazo tayinlashning
huquqiy asosini tashkil etuvchi jinoyat qonuni va boshqa normalar, shuningdek,
uning sodir etilishida kuzatiladigan salbiy ijtimoiy jarayonlar va hodisalar.
Kurs ishi maqsadi va vazifalari:
 kontrabanda jinoyatchiligining jamiyat va davlat iqtisodiyoti uchun salbiy
ta’sirini o’rganish;
 kontrabanda uchun javobgarlik to'g'risidagi qonun hujjatlari va jinoyat-
huquqiy normalarni qo'llash amaliyotini har tomonlama tahlil qilish;
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 iyundagi “Bojxona ma'muriyatchiligini isloh etish va
O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini takomillashtirishi to‘g‘risida”gi Farmoni
4

 kontrabanda uchun javobgarlik to'g'risidagi qonunchilikni nazariy tahlil
qilish va takomillashtirish bo'yicha takliflarni, shuningdek uni qo'llash bo'yicha
amaliy organlarga tavsiyalar ishlab chiqish.
Ushbu maqsadlarga erishish quyidagi tadqiqot vazifalarini hal qilish orqali
ta'minlanadi:
 kontrabandaning hozirgi holati va dinamikasini, uning ijtimoiy xavfliligi
namoyon bo'lish xususiyatlarini aniqlash;
 kontrabandaning huquqiy tushunchasi va belgilarini (jinoyat ob'ekti va
sub'ekti, ob'ektiv va sub'ektiv tomoni, jinoyat sub'ekti), jinoyat qonuni
normalarining o'rganish.
1.Kontrabanda va bojxona qoidalari buzulishi tushunchasi va ularning
o’zaro farqlanishi.
5

Kontrabanda jinoyatchilikning ancha yillar oldin vujudga kelgan shakli, yillar
davomida uning maqsadi o’zgarmadi ammo uning shakli yil sayin ko’payib
kelmoqda. Vaqt o’tishi bilan kontrabanda oqali olib o’tiladigan tovaralar ro’yhati
ham ko’paydi shu bilan birga unga qarshi kurashish usullari yil sayin o’zgarib
bormoqda.
Kontrabandaga qarshi kurash tarixi bojxona, mamlakat iqtisodiyoti, ichki va
tashqi savdoning rivojlanishi bilan uzviy bog'liqdir.
Kontrabandaning kelib chiqishi va rivojlanishi qadimgi davrlarda, chetdan
olib kelinadigan va eksport qilinadigan tovarlarga boj birinchi marta kiritilgan
paytdan boshlab paydo bo’lgan. Kontrabanda ko'lamining kengayishi bojlarning
ko'payishiga mutanosib ravishda sodir bo'ldi va tovarlarni bojxona hududidan
tashqarida yoki bojxona orqali noqonuniy, yashirin olib o'tish bilan bog'liq edi.
Qadimgi Rossiyada kontrabanda X asrda paydo bo'la boshlagan. Qadimgi
Rossiyaning eng qadimgi qonunlari - "Russkaya Pravda" da savdo qoidalari,
bojxona to'lovlarini to'lash tartibi va kontrabanda uchun sanktsiyalarni qo'llashni
allaqachon belgilab qo'yilgan edi. Knyaz Vladimir qonun hujjatlarida aytilishicha,
bojni to'lamasdan tovarlarni yashirincha olib kirishga uringani uchun tovarlarni
musodara qilish va tashuvchini qamchi bilan urish shaklida jazo qo'llanilgan. 3
O’rta Osiyo davlatlarida ham savdo qonun qoidalari “Buyuk Ipak Yo’li” bilan
bo’g’liq bo’lib, bojxona tizimiga oid qoidalar aynan shu yo’l tashkil topgandan
so’ng o’rnatila boshladi. Bojlarni to’lamaslig maqsadida yashirincha olib o’tilgan
tovarlar musodara qilinibgina qolmay ularga qo’shimcha ravishda jarimalar ham
undirilar edi.
XVII – XVIII asrlarga kelib bojxona qoidalarini buzish va tovarlarni
yashirincha olib o’tishga bo’lgan talab yanada kuchayib borgan, bunga sabab esa
yuklarni olib o’tish uchun belgilangan bojlarning miqdori keskin oshishi edi.
Endi esa, kontrabanda tushinchasi nima ekanligini chuqurroq tahlil qilsak:
“Kontrabanda (italyancha "contra" - qarshi va "bando" Hukumat qarori)
iqtisodiy hodisa sifatida turli xil tovarlarni yoki davlat mulkini mamlakat
3
https://law.wikireading.ru/5069
6

hududiga olib kirish yoki chetga olib chiqishda qonunchilikdan belgilanga tartibga
amal qilmaslik” 4
.
Yana bir adabiyotda esa kontrabanda quyidagicha talqin qilinadi:
“Kontrabanda (kontr… va ital. bando — hukumat farmoni) — mamlakatga olib
kelish va olib ketish taqiklangan tovarlar, qimmatbaho buyumlar, valyuta
boyliklari va b. ni davlat chegarasidan qonunga xilof (yashirincha) usullarda
o tkazish, shuningdek, taqiqlangan mollarni olib o tish uchun noqonuniy harakatlarʻ ʻ
qilish. Bojxonadan o tkazilmagan, xususan, bojxona nazoratidan tashqari
ʻ
yashirincha, topish qiyin bo lgan vositalar orqali yoki hujjatlar (deklaratsiya)da
ʻ
ko rsatilmagan mollar nokrnuniy olib o tilgan hisoblanadi. Bunday noqonuniy
ʻ ʻ
o tkaziladigan molmulkning o zi ham Kontrabanda deyiladi. Kontrabanda qonun
ʻ ʻ
b-n jazolanadi. Xalqaro qonunlarga ko ra, Kontrabanda tovarlari musodara
ʻ
qilinadi, aybdorlar jarima to laydi yoki jinoiy javobgarlikka tortiladi”.
ʻ 5
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 246-moddasi
Kontrabanda deb nomlanib, jinoyat predmeti kuchli ta'sir qiluvchi zaharli,
zaharlovchi, portlovchi moddalar, radioaktiv materiallar, portlatish qurilmalari,
qurol-yarog‘, o‘qotar qurol yoki o‘q-dorilarni, shuningdek giyovandlik vositalari,
ularning analoglari yoki psixotrop moddalarni yoki diniy ekstremizm, separatizm
va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi materiallar hisoblanishi ko‘rsatilgan.
Shuningdek, Jinoyat kodeksining sharhida 246-moddada ko‘rsatilgan
Kontrabanda jinoyatning usullari quyidagicha tavsiflabberilgan:
O‘zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan turli shakllarda:
- bojxona nazoratini chetlagan holda;
- bojxona nazoratidan yashiringan holda;
- hujjatlar yoki bojxona identifikasiya qilish vositalaridan aldov yo‘li bilan
foydalangan holda;
- kuchli ta'sir qiluvchi, zaharli, zaharlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalar,
portlash qurilmalari, qurol-yarog‘, o‘qotar qurollar yoki o‘q-dorilar, shuningdek,
4
https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_law/1066/%D0%9A%D0%9E%D0%9D
%D0%A2%D0%A0%D0%90%D0%91%D0%90%D0%9D%D0%94%D0%90
5
https://qomus.info/oz/encyclopedia/k/kontrabanda/
7

giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar yo diniy ekstremizm, separatizm
va fundamentalizmni targ‘ib qiluvchi materiallarni deklaratsiyasiz yoki o‘z nomi
bo‘yicha deklaratsiya qilmagan holda olib o‘tishda ifodalanadi 6
.
yoki diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi
materiallar hisoblanishi ko‘rsatilgan.
Ilmiy adabiyotlar va tadіqіot ishlarida kontrabanda tushunchasiga berilgan
turlicha ta'riflarga duch kelish mumkin. Masalan, kontrabandaga qarshi kurash
muammolarining taniqli tadqiqotchisi prof. Yu.I.Suchkov fikriga ko’ra, erkin
muomalada bo’lgan tovarlar va boshqa predmetlarni bojxona chegarasidan
g’ayriqonuniy olib o’tishnigina kontrabanda deb hisoblash o’rinli bo’ladi. 7
Shu o’rinda kontrabanda va noqonuniy olib o’tish holatlarini farqlab olishimiz
kerak. Kontrabanda tushunchasi aynan nimani anglatishini yuqorida tahlil qilgan
bo’lsak, quyidagi jadvalda qanday holatlarda noqonuniy olib o’tish holatlari
yuzaga kelishini bilib olishimiz mumkin :
1-jadval
Noqonuniy olib o’tish turlariga quyidagilar kiradi:
Yuqoridagi jadvalda qayd etilgan holatlar sodir etilgan holda bojxona
qoidalari buzilishi holati kelib chiqadi. Ammo bu holatda tovar turilari quyidagi
qayt etilgan mahsulotlardan tashkil topgan bo’lsa jinoyat kontrabanda holatiga
o’zgaradi (2-jadval):
2-jadval
6
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 22.09.1994 yil.
7
Suchkov Yu.I. Zashita vneshneekonomicheskoy deyatel'nosti Rossiyskoy Federasii po
ugolovnomu zakonodatel'stvu (problemnіe aspektі teorii i zakonodatel'stva).
8• belgilangan joylardan tashqarida;
• ushbu joylarda bojxona organlarining aniq belgilanmagan ish vaqtida;
• bojxona nazoratidan yashirgan holda;
• soxta deklaratsiya yoki deklaratsiyalanmagan holda;
• yolg'on ma'lumotlar bo'lgan hujjatlardan foydalanish.

Kontrabanda jinoyatchiligini keltirib chiqaruvchi tovarlar 8
1. Giyohvand moddalar,
2. Psixotrop moddalar,
3. Kuchli ta’sirli moddalar
4. Zaharli moddalar
5. Toksik moddalar
6. Radioaktiv moddalar,
7. Portlovchi moddalar,
8. Qurol,
9. Portlovchi qurilmalar,
10. Olovli qurollar
11. O'q-dorilar,
12. Ommaviy qirg'in qurollari (yadro, kimyoviy, biologik va boshqalar),
13. Ommaviy qirg'in qurollarini yaratish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan materiallar va
uskunalar,
14. Strategik muhim tovarlar,
15. Madaniy boylik lar
16. Pul mablag'lari,
8
контрабанда и ее виды в соответствии с законодательством рф/ вавилов с. П.
9

17. Pul vositalari (pul to'lash majburiyatini tasdiqlovchi hujjatli shakldagi sayohat cheklari,
veksellari, cheklari (bank cheklari), shuningdek qimmatli qog'ozlarni anglatadi to'lov
amalga oshirilgan shaxs ko'rsatilmagan)
18. Alkogolli ichimliklar va tamaki mahsulotlari,
19. Nurlanish manbalari,
20. Yadroviy materiallar,
21. Qurollarning asosiy qismlari,
22. Ommaviy qirg'in qurollari uchun transport vositalari,
23. Boshqa qurol yoki boshqa harbiy texnika,
24. Qimmatli yovvoyi hayvonlar va suv biologik resurslari;
25. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalar prekursorlari,
26. Tarkibida giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar bo’lgan o’simliklar
27. Giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni ishlab chiqarish uchun maxsus nazorat
ostida bo'lgan va ishlatiladigan asboblar yoki uskunalar.
Yuqoridagi jadvalda, kontrabanda jinoyatchiligini keltirib chiqaruvchi
tovarlar ro’yhati keltirilgan. Shu tovarlarni bojxona chegarasidan aylanma yo’l
bilan olib o’tilishga urinish holati yuzaga kelganda kontrabanda jinoyati vujudga
keladi.
Bojxona chegarasidan mahsus ruhsatnomaga ega bo’lmagan holda yoki davlat
buyurtmasi asosida olib kirilmayotgan holda yashirin yo’l bilan davlat hududiga
kirg’azish rejalashtirilgan holatlar kontrabanda jinoyatchiligini keltirib chiqaradi.
10

1-rasm.Kontrabandaning turlari 9
Kontrabandaning zarari tizimli bo’lib, murakkab va birdaniga bir necha
yo'nalishda namoyon bo'ladi (1-rasmga ). Kontrabandaning iqtisodiy, siyosiy,
ijtimoiy va jinoiy muhitda yuzaga keladigan oqibatlari haqida qisqacha so'zlab
bering.
2-rasm. Kontrabanda oqibatida yuzaga keluvchi zararlar. 10
Yuqoridagi rasmdan ko’rinib turibdiki, kontrabanda oqibatidagi zararlar bir
nechta turga bo’linadi.
Iqtisodiy zarar. Milliy iqtisodiyot uchun iqtisodiy yo'qotishlarni ikki jihatda
muhokama qilish kerak:
- birinchidan, bojxona to'lovlari, soliqlar va yig'imlar tushumidan davlat
byudjetiga to'g'ridan-to'g'ri yo'qotishlar;
- ikkinchidan, bozor raqobatining barcha ishtirokchilarining teng
imkoniyatlarini yo'q qilish nuqtai nazaridan.
Kontrabandaning iqtisodiy ta'siri ijtimoiy oqibatlarga bog'liqdir. Davlat
byudjetiga katta miqdordagi mablag'ni olmaslik uning xarajatlarida keskinlikni
keltirib chiqaradi. Moliyaviy mablag'larning etishmasligi tufayli davlat davlat
xizmatchilarining, harbiy xizmatchilarning va boshqa "davlat xizmatchilarining"
9
Muallif ma’lumotlari asosida tuzildi
10
http://vadim-galkin.ru/politics/customs/smuggling-and-counterfeiting/
11KONTRABANDANING TURLARI
MUOMALADA BO'LGAN YOKI CHEKLANGAN NARSALAR
KONTRABANDASI NAQD VA (YOKI) PUL VOSITALARINI KONTRABANDASI
Kontrabanda oqibatidagi zarar lar
Iqtisodiy zarar Ijtimoiy zarar. Kontrabandaning siyosiy oqibatlari.
Kontrabandanin g jinoiy oqibatlari

oylik maoshlarini muzlatib qo'yadi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar o'z vaqtida
oshirilmaydi.
Kontrabanda tovarlar, valyuta va boshqa qimmatliklarni bojxona haqidagi
qonunlarni buzgan holda davlat chegarasi orqali yashirincha olib o‘tish.
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq kontrabanda - ya’ni bojxona
nazoratini chetlab yoki bojxona nazoratidan yashirib yoxud bojxona hujjatlari yoki
vositalariga o‘xshatib yasalgan hujjatlardan aldash yo‘li bilan foydalanib,
deklaratsiyasiz yoki boshqa nomga yozilgan dektaratsiyadan foydalanib, kuchli
ta’sir qiluvchi zaharli, zaharlovchi, radioaktiv, portlovchi moddalar, portlash
qurilmalari, qurol-yarog‘, shuningdek, giyohvandlik vositalari yoki psixotrop
moddalarni yoki diniy ekstremizm, separatizm va aqidaparastlikni targ‘ib qiluvchi
materiallarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasidan o‘tkazish, u
mol-mulk musodara qilinib yoki musodara qilinmay besh yildan o‘n yilgacha
ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
12

2. Kontrabanda jinoyatchiligining jamiyat va mamlakat iqtisodiyoti uchun
xavflilik darajasi .
Kontrabanda jinoyatchligi nafaqat davlat byudjetiga sa’lbiy ta’sir ko’rsatadi,
shuning bilan birga u jamiyat uchun ham xavf tug’dirmoqda. So’ngi yillarda ilm-
fan, texnika rivojlanishi bilan birgalikda jamiyat hayoti uchun havf tug’diruvchi
mahsulotlar turi ham ko’paymoqda. Ularni mamlakat hududiga yashirin olib kirish
kundan-kunga avj olmoqda. Ayniqsa dori mahsulotlari, alkagol, ta’maki,
giyohvand moddalar kontrabandasi fikrimiz yaqqol isboti. Peretoxnika vositalari
kontrabandasi ham bundan mustasno emas. Bu kabi mahsulotlarning mamlakat
hududiga kirib kelishi insonlar sog’ligiga, tichligiga havf solibgina qolmay davlat
rivoji uchun ham ulkan to’siq bo’lib xizmat qiladi.
Zamonaviy sharoitda milliy xavfsizlikka tahdidlar juda xilma-xildir, bundan
tashqari ularning ro'yxati doimiy ravishda kengayib boradi. MDHga a'zo davlatlar
(shu jumladan O’zbekiston Respublikasi) milliy xavfsizligiga tahdidlardan biri
iqtisodiy kontrabanda. Ushbu tahdidning dolzarbligi hozirgi kunda doimiy
ravishda o'sib bormoqda, bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
1. Kontrabandaning hajmi tobora ortib bormoqda, ya'ni vaqt o'tishi bilan
iqtisodiy kontrabanda keng tarqalmoqda.
2. Iqtisodiy kontrabanda tobora uyushgan shakllarga ega bo'lmoqda.
Kontrabandachilarning qudrat va yaxshi intelektual bazaga ega bo’lgan jinoiy
guruhlarga birlashishi kuchaymoqda. Ushbu jamoalarga huquqni muhofaza qilish
organlari xodimlari (politsiya, bojxona va boshqalar) va hukumat vakillari ham
kirishi, bu hodisaga qarshi kurashni sezilarli darajada murakkablashtiradi. 11
Kontrabanda jinoyatiga organ hodimlarining aralashivu va qo’llab quvatlashi
natijasida iqtisodiyotimizga sezirarli darajada zarar yetqizadi. Xususan, «Ark
buloq» bojxona posti boshlig‘i boshchiligidagi bir guruh bojxona xodimlari pora
evaziga turli sub’ektlar tomonidan import qilingan tovarlar qiymatini pasaytirib
ko‘rsatib, davlat manfaatlariga qariyb 9 mlrd so‘m zarar yetkazgan. 12
11
https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/
12
https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/
13

Tergov jarayonida post boshlig‘ining uyida o‘tkazilgan tintuvda, pora sifatida
olingan 311 ming dollar naqd pullar olingan. Bundan tashqari, jinoiy yo‘l bilan
topilgan pullar evaziga Bo‘stonliq tumanida 8 sotixli dala hovli qurganligi,
«Tashkent City» majmuasidan 2 ta xonadon va bitta noturar joy hamda Captiva
avtomashinasini sotib olgani aniqlangan.
Kontrabandadan davlatning milliy xavfsizligiga zarar quyidagicha:
1. Davlat byudjeti tushumlari darajasi, undirilishi kerak bo’lgan boj,
to’ov, soliq, yig’imlar undirilmaganligi hisobiga kamayadi. Natijada byudjetdan
iqtisodiy va siyosiy muammolarga qaratilgan mablag’larga nisbatan kam mablag’
ajratadi. Bu birinchi navbatda davlatning iqtisodiy (mamlakat iqtisodiy rivojlanish
sur'atini pasaytiradigan) va ijtimoiy (mamlakat aholisi hayot darajasi va sifatining
o'sishiga to'sqinlik qiladi) xavfsizligiga soya soladi. Bu bir tomondan, mamlakat
aholisining daromadlari differentsiatsiyasining oshishiga va uning mintaqalarini
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bo'yicha farqlanishining chuqurlashishiga
olib keladi. Boshqa tomondan esa, davlat turli xil ijtimoiy loyihalar, kichik
biznesni qo’llab quvatlash, ta’limni yaxshilash, sport, sa’nat kabi loyihalarga
mablag’ ajratishi qiyinlashadi. Bu o’z o’zidan aholi hayot farovonligiga salbiy
ta’sir o’tqazadi.
2. Yashirin iqtisodiyot hajmi oshib boradi, jinoyatchilik hamda uyushgan
jinoiy jamoalarni shakllanishi kuchayadi, bu ham iqtisodiy (birinchi navbatda
byudjet tizimi daromadlari darajasining pasayishi orqali), ham mamlakatning
siyosiy va jamoat xavfsizligi uchun xavf tug'diradi.
3. Milliy tashkilotlar hamda davlat reputatsiyasiga ham zarari talaygina.
Bilamizki kontrabanda yo’li bilan asosan sifatsiz mahsulotlar olib kiriladi, tabiiyki
bunday tovarlar narxi ham arzon bo’ladi, bu esa ularga bo’lgan talabni oshiradi.
Natijada ishki ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari savdosi pasayadi bu esa davlat
iqtisodiyoti aylanmasini sekinlashtiradi. Bu bilan cheklanib qolmaygina
kontrabanda yo’li bilan kirib kelgan tovarlarni harid qilgan ishlab chiqaruvchi yoki
tadbirkorla xarajat jihatidan raqobatchilardan ustun bo’ladi. Bu holat esa “Halol”
14

tadbirkorni raqobatdan siqib chiqarishga olib keladi. Bu birinchi navbatda,
mamlakatning iqtisodiy xavfsizligiga tahdidni keltirib chiqaradi. Shuni ta'kidlash
kerak bu holda kontrabanda predmeti bo’lib nafaqat tayyor mahsulotlar, balki
xomashyo va materiallar ham tushiniladi.
4. Noqonuniy ravishda olib kirilayotgan mahsulotlarning sifati davlat
tomonidan nazorat qilinmaydi natijada m amlakat aholisi hayoti va sog'lig'iga zarar
yetishi mumkin. Mamlakatga noqonuniy olib kirilgan tovarlar tarkibida inson
salomatligi uchun zararli moddalar bo'lishi mumkin, bu mamlakatda kasalliklari
sonining ko'payishiga olib keladi, demografik holatga zarar etkazadi.
Fikrimiz isboti sifatida quyida peretoxnika vositalari natijasida aholi
jabrlanishi statistikasini ko’rishimiz mumkin.
3-jadval.
Perotexnika vositalaridan foydalanish vaqtida jarohat olish holatlari
(2014-2019, AQSH) 13
Yil Taxminiy jarohatlanganlar Jarohatlanganlarning 100000
kishiga to’g’ri kelishi
2019 10,000 3.0
2018 9,100 2.8
2017 12,900 4.0
2016 11,100 3.4
2015 11,900 3.7
2014 10,500 3.3
2013 11,400 3.6
2012 8,700 2.8
2011 9,600 3.1
2010 8,600 2.8
2009 8,800 2.9
2008 7,000 2.3
2007 9,800 3.3
13
2019 Fireworks Annual Report - CPSC.gov
15

Jadvalga qo’shimcha tarzida inobatga olinishi kerak bo’lgan yana bir holat,
jarohatlanganlarning 75% yosh bolalar bo’lib, ularning 14% ko’z, 22% bosh, 31%
qo’l, 17% oyoq qismlariga jarohat yetqazgan. 14

Pirotexnika vositalari inson organizmiga quyidagicha salbiy ta'sirlarni
ko‘rsatishi mumkin:
· tananing yuz, ko‘z, qo‘l sohalarida og‘ir chuqur kuyish jarohatlarining
yuzaga kelishi;
· ko‘zlarning shikastlanishi natijasida ko‘rish faoliyatining qisman yoki
butunlay buzilishi;
· olingan kuyish jarohatidan keyin plastik operatsiyalar o‘tkazishga muhtojlik;
· kuygan sohalarida dag‘al chandiqlar, qo‘l barmoqlari sohalarida
kontrakturalar hosil bo‘lishi;
· asoratlar bemorlarning ruhiy holatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi kuzatiladi.
Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi hududida pirotexnika
vositalari aylanishini tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan
pirotexnika vositalari noqonuniy aylanishining oldini olish, iste'molchilarning
huquqlari himoya qilinishini ta'minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
hududida litsenziyasiz pirotexnika vositalarini olib kirish, ishlab chiqarish, tashish,
saqlash, sotish va ulardan foydalanish taqiqlangan.
Shuningdek, Jinoyat kodeksining 2501-moddada (Pirotexnika buyumlarining
qonunga xilof muomalasi) pirotexnika buyumlarini qonunga xilof ravishda ishlab
chiqarish, tayyorlash, saqlash, tashish, jo‘natish, ulardan foydalanish, xuddi
shuningdek ularni qonunga xilof ravishda O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish
(O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish) yoki o‘tkazish ancha miqdorda yoxud
shunday harakatlar uchun ma'muriy jazo qo‘llanilganidan keyin sodir etganlik
uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. 2020-yilda O’zbekiston Respublikasida
bojxona organlari tomonidan 234 ta holatda umumiy qiymati 4 milliard 551
14
https://www.aao.org/eye-health/tips-prevention/firework-safety-infographics
16

million so‘mlik 3 million 569 ming 364 dona pirotexnika vositalari ushlab
qolingan 15
.
2018 yilda aynan pirotexnika vositalari tufayli 3ta yong‘in holati kelib
chiqqan. Quvonarli tomoni, ularda kuyish va o‘lim holatlari qayd etilmagan.
Ammo fuqarolar mol-mulkiga 96 mln. so‘mlik moddiy zarar yetkazilgan.
2019 yilning o‘tgan 11 oyi davomida pirotexnika vositalaridan foydalanish
oqibatida 5ta yong‘in kelib chiqqan. Tan jarohati olganlar, halok bo‘lganlar yo‘q.
Ko‘rilgan moddiy zarar 11mln 776 ming so‘mni tashkil etgan.
Pirotexnika vositalari aniqlangandan so‘ng O‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2009 yil 15 iyuldagi “ Davlat daromadiga o‘tkaziladigan mol-
mulkni olib qo‘yish, sotish yoki yo‘q qilib tashlash tartibini takomillashtirish
to‘g‘risida”gi 200-sonli Qarori talablariga muvofiq vakolatli organ mansabdor
shaxsi tomonidan bir sutka muddatda mol-mulkni saqlash uchun joylashtirish
masalasi hal qilinadi.
Bunda, olib qo‘yilgan mol-mulk, qoidaga ko‘ra, saqlash uchun O‘zbekiston
Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Majburiy ijro byurosining hududiy
boshqarmalari mol-mulkni sotish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatishga belgilangan
tartibda shartnomalar tuzgan va mol-mulkni saqlash uchun tegishli joylarga ega
bo‘lgan savdo tashkilotlariga beriladi.
Jinoyat ishlari bo‘yicha Toshkent shahar Olmazor tuman sudi hukmiga
muvofiq, umumiy qiymati 4 milliard 200 million so‘mdan ortiqni tashkil etuvchi
102 118 dona pirotexnika vositalari hamda 5 613 dona sifati kafolatlanmagan
biofaol qo‘shimchalar Buxoro viloyati bojxona boshqarmasi xodimlari hamda
tegishli idoralar vakillari bilan hamkorlikda belgilangan tartibda yo‘q qilindi.
Giyohvand moddallar kontrabandasi jaxon jinoyatchiligida birinchi o’rinda
turishi bilan ja’miyat va davlat uchun nechog’lik havfli ekanini isbotlamoqda.
Giyohvand moddalar kontrabandasining asosiy usullari:
• yuk konteynerlarida tashish, shu jumladan xalqaro pochta jo'natmalari;
15
https://kun.uz/uz/news/2019/12/28/yana-paqildoq-mavzusi-pirotexnika-vositalaridan-foydalanishdan-
korilayotgan-zarar-kolami-qanday
17

• transport vositalarining yashirin bo'shliqlarida tashish, dengiz va daryo
kemalari, temir yo'l vagonlar;
• yo'lovchilar tomonidan qo’l yuki yoki bagaj orqali;
• yo'lovchilar tomonidan yoki yolovchilar ichki organlariga yashirish orqali.
2019 yilda respublikamizda giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq 4611 ta
jinoiy holat aniqlangan bo‘lsa, bu turdagi jinoyatni sodir etgan 3636 nafar shaxs
ushlangan. Ulardan 802 nafarini 14-29 yoshda bo‘lganlar tashkil etadi. Yanayam
yomoni, 38 nafar talaba va o‘quvchi giyohvandlik vositalari bilan bog‘liq
jinoyatlarga qo‘l urgan. Birgina misol, o‘tgan yilning 20 noyabr' kuni Toshkent
davlat texnika universiteti 1-bosqich talabasining yonidan tarkibida giyohvandlik
vositasi bo‘lgan 10 dona «Tramadol» dori vositasi olingan.
Joriy yilning 23 yanvar kuni O'zbekiston Respublikasi DXX, Chegara
qo'shinlari va Davlat bojxona qo'mitasi mas'ullari ishtirokida
hududlardagi Idoralararo mobil guruhlar doirasida tezkor-qidiruv tadbirlarini
tashkil etish bo'yicha tezkor yig'ilish o'tkazilib, boshqa huquqni muhofaza qilish
organlari bilan hamkorlikda 2 ming 937 nafar xodim dan iborat ishchi guruhlar
tuzildi va 23 marotaba o'tkazilgan “Tong” va “Zarbdor” tadbirlariga ko'ra 530 ta
manzil tekshirildi. Natijada 72 ta holat aniqlandi.
Jumladan, 5 kg. 486 gramm giyohvandlik vositalari, 432 mln. so'mlik turli
xildagi dori vositalari, 153 dona patron, 23 ta pirotexnika vositalari, 22 ta diniy
mazmundagi kitob va disklar, 13 ta bita, 13 ta o'tkir tig'li pichoq, 4 ta ov quroli, 1
ta maxsus dubina, 1 ta kastet, 1 juft avtomashina davlat belgisi olinib, 1
nafar qidiruvdagi shaxs ushlandi hamda 1 ta qimor o'yini tashkillashtirilgani
aniqlandi.
O'tkazilgan oylik davomida jami 458 ta giyohvandlik vositalari bilan bog'liq
holatlar qayd etildi, ya'ni ularning 260 tasi saqlash, 138 – o'tkazish, 34
– etishtirish, 26 - kontrabanda hamda 1 tasi bangixona saqlash kabi jinoyatlardir.
Noqonuniy muomaladan jami 54 kg 391 gramm giyohvandlik vositalari
olindi (Shundan 1 kg. 30 grammi geroin, 3 kg. 320 grammi opiy, 12 kg. 168
18

grammi gashish, 37 kg. 215 grammi marixuana, 395 grammi ko'knor, 212
grammi sintetik giyohvandlik vositalari va 9 grammi psixotrop va boshqa dori-
darmonlar).
Ushbu turdagi jinoyatlarni sodir etgan 394 nafar shaxs aniqlandi. Ularning
1 nafari o'qituvchi, 134 nafari 17 yoshdan 29 yoshgacha bo'lgan yoshlardir.
O‘zbekistonda 5889 nafar giyohvandlik moddalari iste’mol qiluvchi yoshlar
ro‘yxatda turibdi. Bu haqda ichki ishlar vazirining jamoatchilik tartibi bo‘yicha
o‘rinbosari, mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vaziri o‘rinbosari Azizbek
Ikromov juma kuni Senatning yettinchi yalpi majlisida ma’lum qildi .
Ularning asosiy qismi Andijon viloyatida — 1232 nafar, Farg‘onada — 1093
nafar va Toshkent shahrida — 1188 nafar. Qolgan viloyatlarda 600−500 nafardan
hisobda turibdi 16
.
Ichki ishlar vaziri o‘rinbosari oxirgi to‘rt yilda kuchli ta’sir qiluvchi
preparatlar va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanmasi hajmi ortib
borayotganini ham ta’kidlab o‘tdi. 2016 yilda 58 mingta «dorixona
narkotiklari»ning noqonuniy savdosiga chek qo‘yilgan bo‘lsa, 2017 yilda 62,5
ming, 2018 yilda 128 ming, 2019 yilda 365 mingta tabletka va boshqa giyohvand
vositalar olingan. 2020 yilning 8 oyi ichida esa 191196 ta tramadol yoki
tropikamid tabletkalari olib qo‘yilgan.
Hisobotga ko'ra, opiumdan foydalanuvchilar soni 53 milliondan oshmoqda -
avvalgi hisob-kitoblarga qaraganda 56 foiz ko'p. 2017 yilda giyohvand moddalarni
iste'mol qiladigan 585 ming kishining uchdan ikki qismi afyun iste'mol qilishdan
vafot etdi. Shuningdek, 2017 yilda dunyo miqyosida 11 million kishi giyohvand
moddalani ineksiya usulida qabul qilgan, shulardan 1,4 million kishi OITS va 5,6
million kishi gepatit S formasi bilan kasallangan.
16
https://www.gazeta.uz/oz/2020/09/11/narcotic/# !
19

4-jadval
Giyohvand moddalar ta’sirida o'lim darajasi
bo'yicha mamlakatlar ro'yxati (2018-yil) 17
№ Mamlakat O’limlar soni Bir million kishiga
to'g'ri keladigan o'lim
1 AQSH 63 632 300,7
2 Shvetsiya 1 069 173,5
3 Estoniya 114 134,3
4 Avstraliya 1 899 121,7
5 Urugvay 264 119,9
6 Islandiya 23 105,2
7 Kanada 2 458 100,4
8 Norvegiya 289 84,6
9 Seyshel orollari 5 80,9
10 Buyuk Britaniya 3 141 74,7
O’zbekiston 356 16,72
Yuqoridagi jadvalda ko ’ rib turganimizdek , giyohvand moddalar ta ’ sirida
o ’ lim holatlari juda kata miqdordagi raqamlarni ko ’ rsatmoqda , bu raqamlar yildan
yilga o ’ sib jabrlanuvchilar soni ortmoqda .
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Giyohvand moddalar va jinoyatchilik
bo ' yicha boshqarmasi giyohvand moddalar o ' limi to ' g ' risidagi ma ' lumotlarni yig ' ish
va tahlil qilish bilan shug ' ullanadi . Giyohvand moddalarni iste ' mol qilish bo ' yicha
yillik hisobotlarida ular mutlaq va nisbiy o ' lim ko ' rsatkichi bo ' yicha mamlakatlar
ro ' yxatini e ' lon qilishadi ( million aholiga o ' lim ). Statistik ma ' lumotlarga ko ' ra ,
o ' limlarning aksariyati ( son jihatidan ham , aholi soniga nisbatan ham ) Qo ' shma
Shtatlarda kuzatiladi . Shuningdek , yuqori pog ’ onada Shimoliy Evropa
mamlakatlari joylashgan edi . Ro ’ yhatning 33- pog ’ onasini Qozog ’ iston , 36-
pog ’ onasini O ’ zbekiston hamda 83- pog ’ onasini Afg ’ oniston egallagan .
17
https://nonews.co/directory/lists/countries/drug-related-mortality
20

3.O‘zbekiston Respublikasi kontrabanda va bojxona qoida buzarligiga
qarshi kurashishda axborot texnologiyalarini joriy etish chora tadbirlari.
Bugungi kunda iqtisodiyotning taraqqiyoti asosan zamonaviy axborot
texnologiyalari (IT-texnologiyalar) bilan belgilanadi, ularsiz jamiyatning yanada
rivojlanishini tasavvur qilib bo’lmaydi. Bunga, yagona jahon axborot makonini
shakllantirilishi, global axborot tizimlari va texnologiyalarini yaratilishi, axborot
oqimlari va resurslarini tizimlashtirilishi, axborotni bozor talabi sub’ektiga
aylantirilishi turtki berdi. Faoliyati bir hil bo’lmagan ma’lumotlarning katta
hajmini qayta ishlash va tahlil qilish zarurati bilan bog’liq bo’lgan davlat
organlarida, axborot-komunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish hozirgi
bosqichda ayniqsa muhimdir. Aynan axborot-komunikatsiya texnologiyalarini
qo’llash O’zbekiston bojxona xizmati rivojlanish tendentsiyasini belgilovchi asosiy
omillardan biri hisoblanadi.
Bu borada yurtimizda ham keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. Jumladan,
Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona
xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 18
gi
farmoni bilan o‘tgan yil 1 sentyabrga qadar bo‘lgan muddatda tovarlarning bojxona
nazoratini tanlov asosida o‘tkazishni nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning
avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini ta’minlash belgilandi.
Bojxona tizimi bu nafaqat mamlakat aholisiga xizmat qiladigan, balki xalqaro
miqyosda manfaatlar kesishuvchan joydir. Uning ishlash tizimini takomillashtirish,
samaradorligini oshirish shuning bilan birga ortiqcha qog’ozbozlikdan yiroqligini
ta’minlash bugungi kundagi eng dolzarb muammolardan hisoblanadi.
Turli xil axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish
istiqbollarini ishlab chiqish bojxona organlarining mamlakatning iqtisodiy
xavfsizligini ta’minlash bo’yicha yanada yuqori samarali faoliyatiga asos
yaratishga imkon beradi.
Axborot texnologiyalari hayotning barcha sohalariga ishonchli kirib keldi.
Albatta bundan Bojxona organlari xizmati ham istisno emas. Bojxona sohasida
18
https://www.lex.uz/docs/-3680568
21

information kommunikatsion texnologiyalarni joriy etishning asosiy sabablaridan
biri bu bojxona va tashqi iqtisodiy faoliyatga aloqador shaxslarning o’zaro
harakatlarini tezlashtirish va sifatini yaxshilashdan iborat. Tizimda axborot
texnologiyalarini qo’llash korrupsiya holatinini oldini oladi va ish sifatini oshiradi,
xatoliklar kamayadi hamda tizim mo’tadillashadi.
Bu bobda axborot – kommunikatsiya texnologiyalari tushunchasi tahlil qilinadi
hamda ularning bojxona faoliyatida tutgan o’rni o’rganiladi. Shuning bilan birga
hozirda amalda qo’llanilayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tahlil
qilinadi.
Axborot texnologiyalarining davlat idoralarida joriy etilishi iqtisodiyot
rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bojxona xizmati ham bundan mustasno emas.
So’nggi o’n yil ichida Rossiya Federatsiyasi Bojxona xizmati o’z faoliyatiga
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini faol joriy qilmoqda. Ma’lumki, axborot
bojxona texnologiyalaridan foydalanish tovarlarni chiqarishni tayyorlash va qaror
qabul qilish jarayonini soddalashtirishga, uni biznes uchun yanada shaffof qilishga
imkon beradi.
Hozirgi vaqtda bojxona rasmiylashtiruvini soddalashtirish va tashqi iqtisodiy
faoliyat sohasida davlat xizmatlarini ko’rsatish sifatini oshirish maqsadida bir qator
axborot bojxona texnologiyalari ishlab chiqilgan va joriy qilingan. Ulardan
asosiylari:
- elektron deklaratsiya;
- dastlabki ma’lumotlar;
- masofadan chiqarish;
- bojxona to’lovlari kartasi;
- davlat xizmatlarini (funktsiyalarini) elektron shaklda taqdim etish;
- ruxsatnomalar bilan ishlash va boshqalar.
Bojxona organlarining “xizmat ko’rsatuvchi provayder va shu bilan birga tati
va tovarlar tashqi savdo aylanmasi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi huquqni
muhofaza qiluvchi organ sifatida “ 19
qaraladi.
19
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография
22

Davlatlar bojxona organlari tizimi bir-biridan farqli bo’lishiga qaramay
ularning asosiy vazifalari bir xil hisoblanadi.
5-jadval
Shuning bilan birga, Bojxona faoliyatining asosiy vazifalari quyidagilar
bilan belgilanadi 20
:
 Ichki bozor tizimning uzluksiz ishlashini kafolatlash;
 O’z vakolati doirasida soliqlar, yig’imlar va bojlarni undirish;
 Qonuniy tashqi savdo operatsiyalari va operatsiyalarining normal
bajarilishini ta’minlash, shu jumladan ularning belgilangan standartlarga
muvofiqligini nazorat qilish;
 Jamiyatni giyohvand moddalar va boshqa zararli moddalarning
noqonuniy olib o’tilishidan himoya qilish, shuningdek, iqtisodiy
jinoyatchilikka qarshi kurash.
Hozirgi davrga kelib davlatlarda “Elektron hukumat” tizimi rivojlanib
bormoqda. Boshqaruv tizimiga innovatsion axborot kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy qilish har doimgidan ham dolzarb. “Elektron hukumat”
tizimi boshqaruv faoliyatidagi shaffoflikni taminlabgina qolmay, davlat boshqaruv
tizimining tez va sifatli ishlashi uchun asos bo’lin xizmat qilmoqda.
Elektron hukumat kontseptsiyasini amalga oshirish doirasida bojxona
xizmatlarini ko’rsatishning muhim tendentsiyasi bojxona xizmatlarini
ko’rsatishning tatisti usullarini joriy qilish va masofaviy axborot bazalaridan
foydalangan holda protseduralarni bajarishdir. Elektron hukumat tizimi bojxona va
bojxona muassasalari uchun ham, ushbu xizmatga buyurtma bergan shaxs uchun
ham bojxona xizmatlarini ko’rsatish jarayonini sezilarli darajada soddalashtiradi va
tezlashtiradi.
Shu o’rinda elektron hukumat tizimi yaxshi rivojlangan davlatlarga e’tibor
qaratsak (10-jadval).
6-jadval
20
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ТАМОЖЕННОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ/2017/М.В. Бойкова/Монография
23

Dunyo mamlakatlarida elektron hukumatning rivojlanish darajasi 21
.
Davla
t O’rin Elektron hukumat rivojlanish indeksi
1 Janubiy Koreya 0.8785
2 AQSH 0.8510
3 Kanada 0.8448
4 Buyuk Britaniya 0.8147
5 Gollandiya 0.8097
6 Norvegiya 0.8020
7 Daniya 0.7872
8 Avstraliya 0.7863
9 Ispaniya 0.7516
10 Fransiya 0.7510
Rivojlangan davlatlar bojxona xizmatlarini ko’rsatishda yangicha yondashuv,
avvalambor, mijozlar va ularning ehtiyojlarini aniqlashga qaratilgan. Bu borada
Avstraliya bojxona tizimi namuna oladigan darajada rivojlangan. Tizimning bosh
vazifasi “davlatga xizmat ko’rsata turib, biznes ishtirokchilarini ham hafa
qilmaslik” deb takidlaydi Avstraliya bojxona qo’mitasi raisi 22
.
Yaponiya an’anaviy ravishda texnologik innovatsiyalarning tendentsiyasini
belgilab beruvchi davlat bo’lib kelgan. Ushbu tizim bojxona sohasida ham amal
qiladi. 1980-yillardayoq Yaponiya bojxonasi samarali va zamonaviy bojxona
xizmatlarini ilgari surishga katta e’tibor qaratib kelgan. Bojxona xizmatlarini
kompyuterlashtirish NACCS axborot tizimi orqali olib boriladi.
Yaponiya “yagona darcha” tizimini 2003 yildayoq joriy etgan edi. Uni ishga
tushirishdan oldin bir qator davlat idoralari bilan muvofiqlashtirish ishlari olib
borildi:
- davlat sanitariya nazorati;
- davlat karantini xizmati;
- hayvonlar karantini davlat xizmati;
- yuk tashish uchun mas’ul bo’lgan turli xil xizmatlar.
21
Evropa standartlashtirish / rivojlantirishga ko'maklashish qo'mitasining axborot portal tovar va xizmatlar savdosi
[Elektron resurs]: Rasmiy sayt. Kirish rejimi: http: //www.cen.eu.
22
http://www.tamognia.ru/rules/avst/index.php
24

Bugungi kunda yapon bojxonachilari samaradorligini oshirgan holda yangi
avlod dasturiy ta’minotini ishlab chiqmoqdalar. Tizimning o’zigga hosligi shunda
bo’ladiki, endilikda Yaponiya bir boshqaruv tizimiga ostiga barcha davlatlar
bojxona organlarini birlashtirmoqchi.
(TAINEO) Tayland “yagona darcha” tizimi va uning bojxona tizimiga
ijobiy ta’siri
TAINEO tizimi 2008 yil iyul oyida ishga tushirilgan bo’lib, u davlat idoralari
va xususiy kompaniyalar o’rtasida tatisti savdo va transport hujjatlari xavfsiz
almashinuvini ta’minladi, shuningdek, 660 ta bojxona postlarida bojxona
rasmiylashtiruvi va tovarlarni chiqarish jarayonini to’liq avtomatlashtirishga imkon
berdi. 2011 yil noyabr oyida TAINEO obunachilari soni qariyb 8000 kishiga
yetdi, tizim esa import, eksport, logistika va ta’minot sohasida ishlaydigan 100000
ga yaqin treyderlarga va 36 ta davlat idoralariga xizmat ko’rsatdi. 23
Tailandning milliy yagona darchasi (TAINEO) muvaffaqiyatli tizin
namunasidir. Tizimning maqsadi savdoni tezlashtirish hamda xalqaro savdpga
keng yo’l ochish hisoblanadi.
Barcha davlat idoralari va treyderlari “Yagona oyna” tizimiga mutlaqo bepul
kirishlari mumkin. Savdogarlar faqat masofadan boshqarish tizimi orqali
hujjatlarni tatisti shaklda rasmiylashtirish uchun ozgina oylik to’lovni to’lashlari
kerak. Savdo kompaniyalari ma’lumotlari 25 KB tatist bo’lgan operatsiya uchun
25 baht to’laydilar. Har bir qo’shimcha KB ularga 1 bat turadi. Ma’lumotlar
miqdoridan qat’i nazar, maksimal to’lov miqdori – 300 baht.
TAINEO tizimi tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq
jarayonlarni ham, ish jarayonini ham soddalashtiradi. TAINEO tufayli Tailand har
yili taxminan 1,5 milliard dollar uchun logistika xarajatlari tejaydi.
Quyida TAINEO tizimi orqali bojxona organlari faoliyati qay tomonga
o’zgarganini ko’rishimiz mumkin 3-jadval:
7-jadval
23
https://docplayer.ru/32039118-Prakticheskie-primery-mezhvedomstvennoe-sotrudnichestvo-po-realizacii-sistemy-
edinogo-okna-opyt-tailanda-vysokourovnevaya-arhitektura-taineo.html
25

Bojxona rasmiylashtiruvi jarayonlarini takomillashganligi 24
.
Bojxona rasmiylashtiruvi
(1 deklaratsiya uchun) 1998 yilgacha 1998-200 0 2008-2011
yashil qizil
Bojxona rasmiylashtiruvi 6-8 etap 2-4 etap 0 etap 1 etap
Rasmiylashtirish vaqti 3-10 kun 0.5-1 kun 0 soat 0.5-1soat
Kerakli hujjatlar soni 5 hujjat 3 hujjat 0 1
Ko’rib chiqish muddati 3-10 kun 10-30 minut 95% 5 minut
TAINEO tizimi tashqi savdo-sotiq operatsiyalarini amalga oshirish bilan
bog’liq jarayonlarni ham, hujjat aylanishini ham soddalashtiradi. Bu chegaradagi
tatistic talablarga rioya qilish uchun zarur bo’lgan jarayonlar, hujjatlar va vaqt
sonining sezilarli darajada qisqarishini ta’minlaydi. TAINEO tufayli Tailand har
yili logistika xarajatlaridan 1,5 milliard AQSh dollar tejaydi.
Ikkinchi bobda O’zbekiston bojxona tizimida axborot texnologiyalarini
qo’llanish holatini tahlil qilish bilan bir qatorda yangi joriy etilgan “Xavfni
boshqarish tizimi” ham o’rganamiz. Tizimning afzallik va qulayliklari bilan
yaqindan tanishamiz.
Prezidentimizning 2018 yil 12 apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Davlat
bojxona xizmati organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi farmoni bilan o‘tgan yil 1 sentyabrga qadar bo‘lgan muddatda
tovarlarning bojxona nazoratini tanlov asosida o‘tkazishni nazarda tutuvchi xavfni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqilishi va joriy etilishini
ta’minlash belgilandi 25
.
Ushbu farmon bilan Davlat bojxona qo‘mitasida Xavflarni monitoring qilish
va baholash boshqarmasi tashkil qilindi. Mazkur boshqarmaga bojxona organlarida
bojxona qonun hujjatlari buzilishi xavfi yuqori bo‘lgan tovar va tashqi iqtisodiy
faoliyat qatnashchilarini nazorat qilish uchun kuch va vositalarni jamlashni
nazarda tutuvchi xavfni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish
vazifasi yuklatildi. Jahonning yetakchi davlatlarida ushbu yo‘nalishda
24
Королевская таможенная служба Таиланда, Разработка национального «единого окна» для импорта,
экспорта и логистики: Опыт Таиланда (2012 г.)
25
https :// uzhurriyat . uz /2019/03/27/ yangi - tizim - yangi - imkoniyat /
26

foydalanilayotgan axborot texnologiyalari imkoniyatlarini o‘rgangan holda xavfni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimi ishlab chiqildi va 2018 yil 1 sentyabrdan
sinov tarzida ishga tushirildi.
O‘zbekiston Respublikasining 2018 yil 18 oktyabrda yangi tahrirda qabul
qilingan “Davlat bojxona xizmati to‘g‘risida”gi Qonuni bilan esa mazkur yangi
tizimni qo‘llash samaradorligining muntazam monitoringini amalga oshirish
bojxona organlarining asosiy vazifalaridan biri etib belgilandi. Yana bir hujjat-
Prezidentimizning 2018 yil 24 noyabrdagi “Bojxona ma’muriyatchiligini
takomillashtirish va O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmati organlari
faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi farmoni bilan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi to‘liq
rejimda joriy etildi. Ushbu farmonga binoan 2018 yil 1 dekabrdan boshlab, “Sariq”
va “Qizil” yo‘laklar ishga tushirildi. Joriy yil 1 martdan esa “Yashil” va “Ko‘k”
yo‘laklar ishga tushirdi.
“Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimining to‘liq joriy etilishi —
halol tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashda muhim omil” mavzusida kuni kecha
o‘tgan matbuot anjumani ana shu o‘zgarishlarga bag‘ishlandi.
Unda Davlat bojxona qo‘mitasining xavflarni monitoring qilish va baholash
boshqarmasi boshlig‘i Ilhom Muxtorov va boshqa mutasaddi vakillar mazkur
tizimning afzalliklari haqida batafsil ma’lumot berdi.
— Xavfni boshqarish, tizimni to‘laqonli amalga kiritish orqali “yalpi”
bojxona nazoratini o‘tkazishdan voz kechiladi va xavf profillari yoki tasodifiy
tanlov asosida tovar, transport vositalarining nazorati to‘rtta yo‘lakdan biriga
yo‘naltirilgan holda amalga oshiriladi, — deydi I. Muxtorov. — “Sariq yo‘lak”da
bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni tekshirish bo‘yicha nazorat
shakllari xavf darajasi o‘rtacha ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda
aniqlangan tovar va transport vositalariga nisbatan amalga oshiriladi.
“Qizil yo‘lak”da esa xavf darajasi yuqori yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan
tovar va transport vositalariga nisbatan nazorat amalga oshiriladi. Xavf darajasi
27

past bo‘lgan tovar va transport vositalarini o‘tkazish to‘g‘risidagi qaror qabul
qilinganda, “Yashil yo‘lak” qo‘l keladi, ya’ni bojxona nazorati shakllari ularga
nisbatan qo‘llanmaydi. Xavf darajasi o‘rtacha ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy
tanlov asosida aniqlangan tovarlar nazorati esa ular chiqarib yuborilgandan so‘ng
“Ko‘k yo‘lak”da amalga oshiriladi.
Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali bir qator
maqsadlarga erishiladi: xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali qonun
hujjatlariga rioya etilishini hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan
vazifalarning bajarilishi ta’minlanadi. Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona
nazorati ob’ektlariga nisbatan nazoratni yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona
nazoratining shakllarini hamda darajasini tanlash mumkin. Nazoratni tezlashtirish
hamda xavf darajasi kam bo‘lgan tovar va transport vositalarining O‘zbekiston
Respublikasi bojxona chegarasidan olib o‘tilishida nazoratni soddalashtirish uchun
qulay shart-sharoitlar yaratiladi.
Xo‘sh, mazkur tizim tadbirkorlarga nima beradi? Eng avvalo, tizim tashqi
savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag‘batlantirish hamda
huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi. Bojxona
nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli darajada qisqaradi. Har
bir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga qarab
saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug‘iladi. TIF qatnashchilariga bojxona
ko‘rigida yengillik yaratiladi. Ularning tovarlari aylanmasi davri qisqaradi.
Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo‘mitasining bojxona.uz saytidagi
http://service.customs.uz havolasi orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi
hamda uning qaysi yo‘lakka joylashtirilgani to‘g‘risidagi ma’lumotlarni aniq
vaqtda bilib olishlari mumkin.
Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni
tekshirish va ularning ishonchliligini to‘la va bekamu ko‘st ta’minlashning imkoni
yo‘q. Xavfni boshqarish tizimi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan
28

eng katta samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi. Bunda asosiy e’tibor
yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona qonunchiligining buzilishi yoki
mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur yetkazadigan yoxud davlatning
boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, eng xavfli holatlarga qaratiladi.
Xavf-xatar bo‘lmasa yoki uning ehtimoliy qonunbuzilishlarining oqibatlari
minimal darajada bo‘lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng sodda texnologiyalari
qo‘llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni tashish, bojxona
terminallarida saqlash bilan bog‘liq asossiz xarajatlarga yo‘l qo‘yilmaydi.
DBQ Axborot xizmati bosh inspektori Husan Tangriyevning ma’lum
qilishicha, xavfni boshqarish tizimning to‘laqonli amalga kiritish orqali «yalpi»
bojxona nazoratini o‘tkazishdan voz kechgan holda, xavf profillari yoki tasodifiy
tanlov asosida tati va transport vositalarining bojxona nazorati 4 ta yo‘laklardan
biriga yo‘naltirilgan holda amalga oshiriladi 26
.
«Sariq yo‘lak» , bunda bojxona deklaratsiyasi, hujjatlar va ma’lumotlarni
tekshirish bo‘yicha bojxona nazorati shakllari xavf darajasi o‘rta ko‘rsatkichga ega
yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga nisbatan amalga
oshiriladi.
«Qizil yo‘lak» , bunda bojxona nazorati shakllari xavf darajasi yuqori
ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy tanlovda aniqlangan tati va transport vositalariga
nisbatan amalga oshiriladi.
«Yashil yo‘lak» , bunda xavf darajasi past bo‘lgan tati va transport
vositalarini chiqarib yuborish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinganda, bojxona
nazorati shakllari ularga nisbatan amalga oshirilmaydi.
«Ko‘k yo‘lak» , bunda xavf darajasi o‘rta ko‘rsatkichga ega yoki tasodifiy
tanlov asosida aniqlangan tovarlarga nisbatan bojxona nazorati shakllari ular
chiqarib yuborilgandan so‘ng amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari xodimi o‘rnatilgan
tartibda tasdiqlangan tovarlarni ko‘zdan kechirish hamda namuna va (yoki)
sinamalar olishda bojxona tartib-taomillarini amalga oshirish to‘g‘risidagi
26
https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi
29

yo‘riqnomaga asosan xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimi buyurgan
bojxona operatsiyalarini bajarishga majbur.
Xo‘sh, xavf o‘zi nima?
Bu bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilmasligi ehtimolining
darajasi bo‘lib, xavfni boshqarish — xavfning oldini olish va ularni imkon qadar
kamaytirish, ularning qo‘llanilish samaradorligini baholash, shuningdek bojxona
operatsiyalarining bajarilishi ustidan nazorat qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni
ishlab chiqish va amalda bajarishni, bojxona organlarida mavjud bo‘lgan
axborotning uzluksiz yangilanishini, tahlil etilishini va qayta ko‘rib chiqilishini
nazarda tutuvchi doimiy ishlardir.
Bojxona organlarida xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali quyidagi
maqsadlarga erishiladi:
 Xavfni boshqarish tizimini qo‘llash orqali qonun hujjatlariga rioya etilishini
hamda bojxona organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarilishini
ta’minlash;
 Qonun hujjatlariga muvofiq, bojxona nazorati ob’yektlariga nisbatan
bojxona nazoratini yetarli darajada ta’minlaydigan bojxona nazoratining shakllarini
hamda darajasini tanlash;
 Bojxona nazoratini tezlashtirish hamda xavf darajasi kam bo‘lgan tati va
transport vositalarini O‘zbekiston Respublikasi bojxona chegarasidan olib
o‘tilishida bojxona nazoratini soddalashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish.
Mazkur tizim tadbirkorga nima beradi?
 Eng avvalo, ushbu tizim tashqi savdo aylanmasining oshishiga va xalqaro
savdoning rivojlanishiga xizmat qiladi;
 Tashqi iqtisodiy faoliyatning (TIF) halol ishtirokchilarini rag‘batlantirish
hamda huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish imkonini beradi;
 Bojxona nazorati va rasmiylashtiruviga sarflanadigan vaqt sezilarli ravishda
qisqaradi;
30

 Harbir TIF qatnashchisiga individual baho berish va ularning halolligiga
qarab saralash, bir-biridan farqlash imkoni tug‘iladi;
 TIF qatnashchilariga bojxona ko‘rigidan yengillik yaratiladi;
 TIF qatnashchilarining tovarlari aylanmasi davri qisqaradi.
Endilikda tadbirkorlar Davlat bojxona qo‘mitasining bojxona.uz
saytidagi havola orqali bojxona yuk deklaratsiyasining maqomi hamda uning qaysi
yo‘lakka joylashtirilganligi to‘g‘risida ma’lumotlarni real vaqt rejimida olishlari
mumkin.
Mazkur tizim bojxona organlariga nima beradi?
Tovar va transport vositalarini, bojxona nazoratidan o‘tkazishda Xavfni
boshqarish tizimi bojxona nazoratining qo‘llaniladigan shakli va darajasini belgilab
beradi. Tovarlar bojxona chegarasi orqali olib o‘tilayotganda bojxona
operatsiyalarining o‘tkazilishini tezlashtirish bilan bir qatorda bojxona to‘g‘risidagi
qonun hujjatlari buzilishlarini aniqlash, prognoz qilish va ularning oldini olishda
muhim rol o‘ynaydi.
Ma’lumki, bojxona organlariga taqdim qilinadigan barcha ma’lumotlarni
tekshirish va ularning ishonchliligini ta’minlashning imkoniyati yo‘q. Xavfni
boshqarish tizmi esa bojxona organlarining cheklangan resurslaridan eng katta
samaradorlik asosida foydalanish imkonini beradi.
Bunda asosiy e’tiborni yuqori stavkali, doimiy xarakterdagi bojxona
qonunchiligining buzilishi yoki mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga putur
yetkazadigan yoxud davlatning boshqa manfaatlariga tahdid soladigan, himoya
qilish bojxona organlari zimmasiga yuklangan eng xavfli holatlarga va yetkazib
berish jarayonlariga qaratishga katta e’tibor beriladi.
Aksincha, xavf-xatarlar bo‘lmasa yoki uning ehtimoliy qonun buzilishlarining
oqibatlari minimal darajada bo‘lsa, bojxona rasmiylashtiruvining eng tat
texnologiyalarini qo‘llaniladi va transport vositalarining kutib qolishi, yuklarni
tashish, ularni bojxona terminallarida saqlash bilan bog‘liq asossiz xarajatlarga
yo‘l qo‘yilmaydi.
31

Dastlabki natijalar
Xavfni boshqarish avtomatlashtirilgan axborot tizimidan samarali
foydalanilishi natijasida dastlabki 6 oy mobaynida 135 ta holat aniqlanib, 6,3 mlrd.
So‘mlik qo‘shimcha bojxona to‘lovlari hisoblangan.

3-rasm. “Xavfni boshqarish tizimi” bilan ishlash 27
.
Tovarlar bojxonada elektron shaklda rasmiylashtirilmoqda
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 29-dekabrdagi 370-
sonli qarori ijrosini ta’minlash, tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga
qulayliklar yaratish maqsadida DBQ tomonidan «Elektron dek-laratsiyalash»
avtomatlashtirilgan axborot tizimi ishlab chiqildi va amaliyotga joriy etildi. Ushbu
tizim TIF qatnashchilariga bir qator afzalliklar beradi. Jumladan:
 elektron deklaratsiyalash jarayonida tadbirkorlik subyekti bojxona postidan
uzoq masofada bo‘lishidan qat’iy nazar, internet tarmog‘i orqali amalga oshirish
imkoniyatiga ega;
 deklarant o‘z ish joyida o‘tirib, bir necha bojxona postlari bilan tovarlarni
deklaratsiyalashi mumkin;
27
https :// www . xabar . uz / uz / jamiyat / bojxonada - xavfni - boshqarish - tizimi
32

 TIF qatnashchilarining kerakli bojxona protseduralari bilan bog‘liq bo‘lgan
vaqti va moddiy xarajatlari qisqaradi. «Elektron deklaratsiyalash» tizimi 2012-yil
31-dekabrdan www.customs.uz
DBQ saytiga interaktiv xizmati sifatida joylashtirildi hamda 2013-yil 1-
yanvardan boshlab tatbiq etildi. Olib borilgan ishlar natijasida, 2013-yilda jami
bojxona yuk deklaratsiyalarining 39,2 foizi elektron tarzda taqdim etilgan bo‘lsa,
2015-yilda esa bu ko‘rsatkich 99,95 foizni tashkil etdi.
4.Kontrabanda jinoyatchiligining asosiy turlari va ularning o’zaro
farqlanishi.
Kontrabanda jinoyatchiligi kundan-kunga rivoj topmoqda, shu bilan birga
uning yangidan yangi turlari paydo bo’lmoqda. Kontrabandani tashkil etish
bo’yicha ham jinoyatchilar yangi usullarni o’yalab topishmoqda, bu esa o’z
o’zidan ularga qarshi kurashishning zamonaviy usullarini tashkil etishni talab
qilmoqda.
Shu o’rinda kontrabanda jinoyatchiligining turlarini tahlil qilsak. Rossiyalik
olimlar kontrabandani tashkil etish tur jihitidan quyidagi 3 turga bo’lishadi:
33

 Oddiy
 Malakali
 Maxsus malakali
Oddiy kontrabanda - turli xil tovarlarni Rossiya Federatsiyasining bojxona
chegarasi orqali katta miqdordagi noqonuniy olib o'tish.
Malakali kontrabanda nima? Rossiya hududidan noqonuniy ravishda turli xil
zararli kimyoviy, radioaktiv moddalar, ongni o'zgartiradigan dorilar, qurol-yarog’
va uskunalarni olib o’tish.
Maxsus malakali, rasmiy lavozimidan foydalangan holda mansabdor shaxs
bo'lgan tarafdorlari bilan targ'ibot; bojxona xodimlariga nisbatan jismoniy bosim
qo'llanilishi bilan. 28
Maxsus malaka kontrabandasiga misol tariqasida 2020-yil 13-apreldagi
holatni olsak bo’ladi 29
.
Uyushgan jinoiy guruh tomonidan qo shni davlatdan yurtimizga olib kirilishiʻ
rejalashtiriligan yirik miqdordagi sigaret mahsulotlari yuklangan avtotransport
vositasini hujjatlarda go yoki yuksiz holatda ko rsatib, Surxondaryo viloyatidagi
ʻ ʻ
“Gulbahor” chegara bojxona postidan o tkazish evaziga bojxona xodimiga 10 500
ʻ
AQSH dollarini pora tariqasida taklif etgan. Bu haqda DBQ axborot xizmati xabar
berdi.
Ammo bojxona xodimi o z xizmat burchiga sodiq qolib, Davlat bojxona
ʻ
qo mitasi Raisiga yozgan bildirgisi asosida, zarur tezkor choralar olib borilib,
ʻ
2020-yil 12-aprel kuni Davlat bojxona qo mitasi va Davlat xavfsizlik xizmati
ʻ
xodimlari hamkorlikda o tkazilgan tezkor tadbir davomida qiymati 20 mlrd.
ʻ
so mdan oshiq bo lgan tamaki mahsulotlarining noqonuniy ravishda olib
ʻ ʻ
kirilishiga chek qo yildi.
ʻ
Tezkor tadbirda, qo shni davlatdan kirib kelgan fuqaro D.U boshqaruvidagi
ʻ
yuk avtotransport vositasi Termiz tumani hududida to xtatilib ko zdan
ʻ ʻ
kechirilganida, avtotransport vositasi yukxonasiga joylashtirilgan konteyner ichida
28
https://bestcustomsbrokers.ru/site/articleview?id=27
29
https://xs.uz/uz/post/bozhkhona-khodimiga-105-ming-dollar-pora-berishga-uringan-uyushgan-zhinoij-guruh-
azolari-qolga-olindi
34

qonuniy olib kirilganligini tasdiqlovchi hyech qanday hujjatlari bo lmagan 749 900ʻ
quti “GOLDEN SLUB” nomli sigaretlar borligi aniqlandi.
Mazkur tamaki mahsulotlarini chegara bojxona postidan sezdirmay olib o tish
ʻ
uchun haydovchi D.U. hujjatlarda yuk avtotransport vositasini go yoki bo sh
ʻ ʻ
holatda deb ko rsatish maqsadida mazkur postda xizmat olib borayotgan bojxona
ʻ
xodimlariga 10 500 AQSH dollarini pora sifatida taqdim etadi.
Bojxona posti xodimlari esa xizmat burchiga sodiq qolgan holda mazkur holat
yuzasidan zudlik bilan tezkor tadbir ishtirokchilariga belgilangan tartibda ma lum
ʼ
qilishdi.
Yevropalik olimlar esa kontrabandani quyidagi turlarga bo’lishmoqda
8-jadval
Kontrabanda turlari
Tovarlar
kontrabandasi Odamlar
kontrabandas
i Noyob hayvonlar
kontrabandasi Valyuta
kontrabandasi
Giyohvand moddalar,
Psixotrop moddalar,
Kuchli
ta’sirlimoddalar
Zaharli moddalar
Toksik moddalar
Radioaktiv moddalar,
Portlovchi moddalar,
Qurol, Portlovchi
qurilmalar, Olovli
qurollar O'q-dorilar,
Ommaviy qirg'in
qurollari (yadro,
kimyoviy, biologik va Migratsion ;
Yosh bolalar;
Ayollar;
Odam savdosi Qizil kitobga
kiritilgan noyob
turdagi hayvonlar Chet el valyutasi
kontrabandasi
35

boshqalar), uskunalar.
Aynan valyuta kontrabandasiga to’htaladigan bo’lsak, Bugungi kunda
O‘zbekiston Respublikasida valyuta siyosatini liberallashtirish borasida amalga
oshirilayotgan islohotlar natijasida eksport-import operatsiyalarini amalga oshirish
bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlik sub'ektlari va fuqarolar uchun keng qulay
imkoniyatlar yaratilmoqda. Shunga qaramay, ayrim “nopok tadbirkorlar” va
fuqarolar tomonidan yaratilayotgan imkoniyatlardan qonunga xilof ravishda
foydalanish, xususan, valyutalar kontrabandasi bilan shug‘ullanish holatlari
uchramoqda. Bu holat o‘z navbatida hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida
valyutalar kontrabadasining avj olishiga va ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Shu
bois, valyutalar kontrabandasiga qarshi kurashish sohasida yuzaga kelgan vaziyat,
ushbu sohadagi tashkiliy-huquqiy asoslarni takomillashtirish zaruratini taqazo
etmoqda. Bu shundan dalolat beradiki, bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida
valyuta ayirboshlashning erkinlashtirilganligi natijasida aholi va tadbirkorlar
ixtiyorida xorijiy valyuta pul mablag‘lari ko‘payib, chet el valyutasidagi pul
mablag‘larini valyuta operatsiyalari sohasidagi qonunchilik talablarini buzgan
holda kontrabanda usullari bilan O‘zbekiston Respublikasidan xorijiy davlatlarga
olib chiqish holatlari ko‘payib bormoqda.
Bu o‘z navbatida, O‘zbekiston Respublikasining valyuta to‘g‘risidagi va
valyuta operatsiyalari sohasidagi hamda valyuta munosabatlari bilan bog‘liq
qonunbuzilish holatlariga qarshi kurashning huquqiy asoslarini takomillashtirishni
talab etmoqda. Huquqiy hujjatlarda “valyutalar kontrabandasi” tushunchasini
kiritish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Ilmiy tadqiqot ishlarini o‘rganish natijalariga ko‘ra, xorijiy valyutalar
kontrabandasi tushunchasiga tadqiqotchilar tomonidan har xil ilmiy izoh
berilganligi ma'lum bo‘ldi.
Jumladan, Rossiyalik tadqiqotchi V.M. Talan o‘zining “Vidi kontrabandi”
nomli ilmiy maqolasida, Rossiya qonunchiligida kontrabandaning yangi turi
36

sifatida Naqd pul vositalari yoki pul vositalari kontrabandasi tushunchasi
kiritilganligini va ushbu tushunchaning mazmuni asosan, jinoiy yo‘l bilan topilgan
naqd pul vositalarini legallashatirishga qarshi kurash ekanligiga e'tibor
qaratilganligini ta'kidlagan 30
.
Ushbu tushuncha Rossiya qonunchiligida aks etgan “Moliyaviy kontrabanda”
tushunchasidagi alomatlarni qamrab olganligini, tushunchalarni umumlashtirib,
ularga yagona yondashuvni va bir biridan ajratuvchi alohida ta'riflar ishlab chiqish
zarurligini ma'lum qilgan.
V.M. Talandan oldin, Rossiyalik tadqiqotchi R.V.Kravsov o‘zining
“Kontrabandav mejdunarodnom prave” nomli ilmiy maqolasida ma'lum
qilishicha 31
, 1971 yilda sosialistik mamlakatlar bojxona boshqarmalari
rahbarlarining XIII konferensiyasida imzolangan xalqaro bayonnomaga ko‘ra,
Kontrabanda – yuklarning (tovarlar, boyliklar va boshqa narsalar) davlat chegarasi
orqali noqonuniy harakat qilishi yoki bojxona va valyuta qoidalariga qarshi
qaratilgan boshqa harakatlar bo‘lib, ular uchun tegishli mamlakatning huquqiy
normalariga muvofiq sanksiyalar nazarda tutilishi ko‘rsatilganligini ta'kidlagan.
Shuningdek, mahalliy tadqiqotchilardan D.Sh.Abduraxmanov o‘zining
“O‘zbekiston Respublikasida kapital harakatini tartibga solishning jinoiy huquqiy
jihatlari” nomli magistirlik ishida xorijiy valyutalar kontrabandasi bilan bog‘liq
bo‘lgan kapitalning O‘zbekiston Respublikasidan noqonuniy chiqib ketishi
masalasini o‘rganishda hujjatli tahlil va kriminologik tahlil uslublaridan
foydalanib, muammoning jinoiy huquqiy jihatlarini, asosan, iqtisodiy sohadagi
qonunlar talablarining buzilayotganligini, jinoyatning sodir etilish usullari,
shakllari hamda jinoyatchi shaxsining hususiyatlarini yoritib bergan.
Ammo yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan olimlar valyuta qonunchiligini buzish
holatlari, valyuta va kontrabanda tushunchalarining o‘zaro bog‘liqligi hamda
valyutalar kontrabandasi muammolarini o‘z ishlarida yoritib bermagan.
30
Талан В.М. “Виды контрабанды”, научная статья, 2013 г
31
Кравцов Р.В. “Контрабанда в международном праве”, 2006 г
37

O‘zbekistonlik mualliflarining ilmiy tadqiqotlarida, muammoning o‘rganish
qamrovi bevosita xorijiy valyutalar kontrabandasi bilan bog‘liq bo‘lgan tashqi
iqtisodiy faoliyatni notarif tartibga solish sohasidagi tartib-qoidalar, yondashuvlar
va nazariyalarning tavsifini yoritishga e'tibor qaratilganligi ma'lum bo‘ldi.
Shu bilan birga, ushbu mavzuda tadqiqot olib borgan Rossiya va g‘arb
tadqiqotchilarning ilmiy ishlarida xorijiy valyutalar kontrabandasi tushunchasiga
har xil yondashuvlar aks etgan. Ammo barcha tadqiqotchilar ilmiy izlanishlarida
zamonaviy tahlil usullaridan samarali foydalanishgan.
Shuningdek, shu kunga qadar mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar ushbu sohada
o‘rgangan muammolar va ularni hal etish bo‘yicha tavsiyalar bugungi kun
talablariga javob bermaydi. Chunki hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida
tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida kundan kun yangi o‘zgarishlar va tartib-qoidalar
joriy etilayotganligi sababli yuzaga kelayotgan muammolarning tabiati va
xususiyatlari o‘zgarib bormoqda.
Ya'ni, muammo shundaki, O‘zbekiston Respublikasida valyuta siyosatining
liberallashtirilishi jarayonida xorijiy valyutalar kontrabandasi faollashdi. Shu bois,
xorijiy valyutalar kontrabandasining oldini olish maqsadida bugungi kunda rasmiy-
huquqiy hujjatlarda “valyutalar kontrabandasi” tushunchaning ta'rifini ishlab
chiqish va uning qamrovini, ya'ni tarkibiy elementlarini (asosiy belgilarini)
ko‘rsatish zarurati vujudga kelgan.
Xususan, ushbu tushuncha yangi paydo bo‘lganligi sababli bugungi kunga
qadar xalqaro huquq normalarida va davlatlarning milliy qonunchiligida hamda
xalqaro va milliy atamalar lug‘atlarida “Valyutalar kontrabandasi” tushunchasiga
aniq ta'rif berilmagan. Shuni ta'kidlash joizki, xalqaro huquq va davlatlarning
milliy qonunchiligida “Chet el valyutasi”, “Valyuta”, “Valyuta qimmatliklari”,
“Kontrabanda” kabi tushunchalarga alohida-alohida ta'rif berilgan bo‘lib, mazkur
tushunchalar muomalada ishlatilayotgan “Valyutalar kontrabandasi”
tushunchasinining mazmun mohiyatini har tomonlama to‘liq ochib bermaydi.
38

O‘zbek tilining izohli lug‘atida valyuta tushunchasiga quyidagicha izoh
berilgan: valyuta – (ital. valuta - qiymat, baho lot. valere — kuchli bo‘lmoq;
qadrlanmoq, baholanmoq) 1 Muayyan davlatning pul birligi (so‘m, tanga, dollar
vab.). 2 Pul tizim iniig turi (oltin, kumush yoki qog‘oz valyuta). 3 Xorijiy
davlatlarning pullari, xalqaro hisob-kitoblarda qo‘llanadigan xorijiy pul birligidagi
kredit va to‘lov hujjatlari (veksellar, cheklar va h.k.) .
Xususan, O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi
«Valyutanitartibga solish to‘g‘risida»gi 556-II-sonli Qonunining 4-moddasiga
asosan, “Chet el valyutasi – muomaladagi hamda chet davlat (chet davlatlar
guruhlari) hududida naqd to‘lovning qonuniy vositasi bo‘lgan pulbelgilari,
shuningdek muomaladan chiqarilayotgan yoki muomaladan chiqarilgan, ammo
almashtirilishi lozim bo‘lgan pul belgilari, chet davlatlarning (chet davlatlar
guruhlarining) pul birliklarida hamda xalqaro pul birliklarida yoki hisob-kitob
birliklarida bank hisobvaraqlarida va omonatlarida turgan mablag‘lar” deb
izohlangan.
O‘zbekiston Respublikasi 1994 yil 22 sentyabrda qabul qilingan Jinoyat
kodeksida chet el valyutasi tushunchasiga quyidagicha ta'rif berilgan: “Chet el
valyutasi - 1) tegishli chet el davlatining muomalasida bo‘lgan va qonuniy
to‘lov vositasi hisoblangan, shuningdek, muomaladan chiqarilgan yoki
chiqarilayotgan, lekin O‘zbekiston Respublikasining pul belgisi bilan
almashtirilishi lozim bo‘lgan banknot tarzidagi chet el pul belgisi; 2) chet el
davlatlarining pul birliklarida va xalqaro hisob-kitob birliklaridagi schyotlar va
omonatlardagi mablag‘lar”. Shuningdek, Nayrobi Konvensiyasining (09.06.1977
yilda Nayrobida (Keniya) imzolangan “Bojxona huquqbuzarliklarining oldini olish
tergov qilish va ularni bartaraf etishda o‘zaro ma'muriy yordam ko‘rsatish
to‘g‘risida”gi xalqaro Konvensiyasi) 1-moddasiga ko‘ra Kontrabanda – har qanday
yashirin shaklda bojxona chegarasi orqali bojxona xizmatini aldash yo‘li bilan
tovarlarni olib o‘tish hisoblanadi 32
.
32
Найроби Конвенцияси. 09.06.1977 йил.
39

Ammo ushbu sohadagi xorijiy davlatlar qonunchiligi o‘rganilganida,
“Kontrabanda” tushunchasi yuqorida nomlari ko‘rsatilgan ashyolardan tashqari
boshqa predmetlarni ham qonunga xilof ravishda o‘tkazish usuli sifatida
ta'riflangan.
Ya'ni xalqaro amaliyotda “Kontrabanda” tushunchasi faqat predmetga
nisbatan emas, balki, tovarlar yoki ashyolarni bojxona chegaralari orqali
noqonuniy ravishda olib o‘tish usullariga nisbatan ishlatilgan.
Xulosa qilib aytganda, xalqaro qonunchilik talablariga asosan, O‘zbekiston
Respublikasida “xorijiy valyutalar kontrabandasi” tushunchasiga ta'rif berish
zarurati mavjud.
Ushbu yo‘nalishda shuni ta'kidlash joizki, bugungi kunda xalqaro
qonunchilikda kontrabanda tushunchasini faqat predmetga nisbatan emas, balki
tovar va boshqa ashyolarni bojxona chegaralari orqali qonunga zid ravishda olib
o‘tish usullariga nisbatan ishlatish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bu borada shuni aytish mumkinki, xorijiy davlatlarda muomalasi ta'qiqlangan
yoki cheklangan ashyolarni bojxona chegarasi orqali noqonuniy o‘tkazish
kontrabanda jinoyati sifatida tan olingan bo‘lsa, tovar va boshqa qimmatliklarni
o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda (RFda qisman) hisoblanadi.
O‘zbekistonda esa tovar va boshqa qimmatliklarni bojxona chegarasi orqali
noqonuniy o‘tkazish bilan bog‘liq jinoyat Iqtisodiy Kontrabanda emas, balki
bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish deb tasniflanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, muammoning yechimi sifatida xalqaro va
milliy qonunchilik talablari asosida xorijiy valyutalar kontrabandasi tushunchasiga
ta'rif ishlab chiqildi.
Yuqoridagi izohlardan kelib chiqib, xorijiy valyutalar kontrabandasiga
quyidagicha ta'rif berish maqsadga muvofiq: Xorijiy valyutalar kontrabandasi – bu
xorijiy davlatda qonuniy to‘lov vositasi hisoblangan valyuta mablag‘larining davlat
chegarasi orqali qonunchilikda o‘rnatilgan tartibni buzgan holda olib o‘tish bo‘lib,
40

ular uchun tegishli mamlakatning huquqiy normalariga muvofiq sanksiyalar
nazarda tutiladi”.
41

Xulosa va takliflari.
Kontrabandaga qarshi kurashish mamlakatimiz hamda jamiyatimiz uchun
juda ahamiyat kasb etuvchi yo’nalishlardan biri. Kontrabanda va bojxona qoidalari
buzilshiga qarshi kurashish bo’yicha hozirgi kunda Respublikamizda bir qancha
ishlar olib borilmoqda ularga qo’shimcha ravishda quyidagilarni taklif qilaman:
 Kontabandani oldini olishning eng samarali yo’llaridan biri, kontrabanda
mahsulotlariga bo’lgan talabni o’rganib ularning qonuniy aylanmasini to’g’ri
yo’lga qo’yish;
 Bojxona to’lovlarini va bojxona bojlari stavkasini minimallashtirish o’z-
o’zidan kontrabandaga bo’lgan talabni kamaytiradi, chunki kontrabandaning asosiy
maqsadlaridan biri to’lovlardan qochishdir;
 Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish. Mamlakatimiz Afg’oniston Respublikasi
bilan qo’shni ekanligi tufayli, kontrabanda sodir etilish ehtimoli yuqori davlatlar
qatoriga kiradi. Bunga qarshi Xalqaro hamkorlkni kuchaytirish muammoga qisman
yechim bo’la oladi;
 Kontrabandaga qarshi qonunchilikni ko’rib chiqish, kontarabandaning yangi
turlari bo’yicha amaldagi qonunchilikka o’zgartirishlar kiritish. Xususan “valyuta
kontrabandasi” va “inson kontrabandasi” tushinchalariga izohlar keltirish;
 Xalqaro tashkilotlarga a’zolik masalasida chuqur tahlillar olib brogan holda
qaror qabul qilish. JST kabi tashkilotlarga a’zo bo’lishning ijobiy natijalari bilan
birga salbiy jihatlari ham mavjud bo’lib, ularning bojxona sohasida sodir etiladigan
jinoyatlarga qanchalik tasir etishini o’rganish;
 Kontrabanda jinoyatchiligi uchun javobgarlik masalalarini kuchaytirish.
Xulosa o’rnida yana shuni ta’kidlash lozimki, yildan-yilga texnika-
texnologiya takomillashar ekan, jinoyatni sodir etish va uni yashirishning
zamonaviy usullari kelib chiqadi. Bu esa o’z-o’zidan zamonaviy yechimlarni talab
qiladi, kontrabandaga qarshi kurashish bo’yicha doimiy izlanishlar jinoyatning
soni oshib ketmasligiga yagona to’siq bo’ladi.
42

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning «Buyuk kelajakni
mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.» Xalq so‘zi
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 noyabrlagi “Bojxona
ma'murchiligini takomillashtirish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona
xizmati organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5582-son Farmoni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5iyundagi “Bojxona
ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati
organlari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-6005-son Farmoni.
4. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari.
5. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.: O‘zbekiston, 2014 yil.
6. O‘zbekiston Respublikasining Bojxona Kodeksi. T.: Adolat, 2016y.
7. O‘zbekiston Respublikasining «Bojxona xizmati to‘g‘risida»gi qonuni. T.:
Iqtisodiyot va xuquq dunyosi 1997 y.
8. Mamatov M. Milliy iqtisodiyotga xorijiy investisiyalarni jalb qilishning
nazariy asoslari, Iqtisodiyot va ta'lim, 2011 y., № 4.
9. O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, 2017-2020 y., № 1-№12
Internet saytlari .
10. http://www. wto. org
11. www.review.uz – “Ekonomicheskoe obozrenie” jurnalining rasmiy sayti
12. www.vip.lenta.ru – Internet nashriyoti
13. http//www.sustoms.ru –O‘zbekiston Respublikasi DBQ sayti
14. www.omad.uz – Biznes rivoji uchun axborot
portali. www.internetindicators.com – Иқтисодий индикаторлар Интернет веб-
сайти.
15. www.economyworld.com – Ахборот Технологиялари Ассосацияси веб-
сайти.
43

O’zbekistonda kontrabanda va bojxona ishiga oid qonunlarning buzilishiga qarshi kurashishda xalqaro hamkorliklar

Купить