O’zbekistonda ma’muriy buyruqbozlikning shakllanishi - Tarix - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	39.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

60 Sotish

O’zbekistonda ma’muriy buyruqbozlikning shakllanishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTONDA MA’MURIY BUYRUQBOZLIKNING SHAKLLANISHI
REJA:
I KIRISH
II ASOSIY QISM:
1. O‘ZBEKISTONDA MA’MURIY-BUYRUQBOZLIK ORQALI
SANOATLASHTIRISH VA UNING OQIBATLARI
2. O‘ZBEKISTONDA MA’MURIY-BUYRUQBOZLIK ORQALI
QISHLOQ XO‘JALIGINI JAMOALASHTIRISH SIYOSATI
3. MUSTABID SOVET REJIMINING O‘ZBEKISTONDAGI
OMMAVIY QATAG‘ON VA TERROR SIYOSATI
III XULOSA
IV FOYDALANGAN ADABIYOTLAR.

KIRISH
Ma’lumki, 1925-yil fevralida milliy-hududiy chegaralash o‘tkazilganidan
keyin O‘zbekiston Sovetlarining I qurultoyi «O‘zbekiston SSR tuzil-gani
to‘g‘risidagi deklaratsiya»ni tasdiqladi. 1925-yil 13-may kuni SSSR Sovetlarining
III qurultoyida O‘zbe-kiston SSR Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi tar-
kibiga qabul qilindi. Xalq komissarliklari va idoralarituzildi. Ittifoq va respublika
boshqaruv muassasalari birxilda edi; qarorlar va asosiy masalalar, odatda,
Markazdaqabul qilinar va hal etilardi. Respublikaning davlat va xo‘jalik
apparatiga yordam berish va uni nazorat qilishuchun Markazdan vakillar
yuborildi. VKP(b) tutgan yo‘lshu vakillar orqali amalga oshirildi. Biroq ular
o‘zbektilini, xalqning rasm-rusmlari va odatlarini bilmas, mahalliy tartibning
o‘ziga xoShgini inkor qilardilar.
O‘rta Osiyo respublikalarining xalq xo‘jaligi va madaniyati ustidan
nazoratni kuchaytirish maqsadida 1923- yilda tashkil etilgan, O‘rta Osiyo
Iqtisodiy Kengashi - СРЕДАЗЭКОСО 1926-yilda qayta tuzildi. 20-yiUarda
boshqa respublikalararo boshqaruv organlari: O‘rta Osiyo suv xo‘jaligi
boshqarmasi ( Средазводхоз ), O‘rta Osiyo Davlat plan qo‘mitasi
( Средазгосплан ), O‘rta Osiyo Xalq xo‘jaligi Oliy Kengashi, KPSS ( Всесоюзный
центральный совет профессиональных союзов ) O‘rta Osiyo byurosi, turli
Ittifoq xalq komissarliklarining filiallari ham tashkil etildi.
O‘zbekiston SSRda davlat hokimiyatining rasman qonun chiqaruvchi oliy
organi Sovetlarning okrug va rayon qurultoylari tomonidan saylanadigan
vakillardan tarkib topadigan Sovetlar qurultoyi bo‘ldi, respublika davlat
boshqaravining oliy organi esa Xalq Komissarlar Kengashi bo‘lib qoldi.
O‘zbekiston Kompartiyasining birinchi Ta’sis qurultoyi 1925-yil 6- 12-
fevralda Buxoroda bo‘lib o‘tdi. Quraltoyda partiyani yot unsurlardan tozalasli,
guruh- bozlikni tugatish borasida tortishuvlar bo‘ldi. Unda Vladimir Ivanov va
Akmal Ikromov (1898-1938) O‘zbekiston Kompartiyasining kotiblari qilib
saylandi. Shu partiyaning II qurultoyida (1925-yil 22-30noyabr), jurnladan, yer
2

islohoti, kooperativ harakat, sovet qurilishi to‘g‘risidagi ma’ruzalar tinglandi. Shu
bilan birga, «yot unsurlar» (kommunistlarning muxoliflari, mulkdorlar va ularning
tarafdorlari) yana bir karra qoralandi, saflarni yangidan tozalasliga, guruhbozlar
kurashini tugatishga da’vat etuvchi chaqiriqlar yangradi va hokazo.
Biroq, ayniqsa, milliy masala yuzasidan keskin muxoliflik kurashi davom
etdi. O‘zbekiston Kompartiyasining III (1927-yil) va IV (1929-yil) qurultoylarida
bu masalalar muhim o‘rin egallab keldi.
3

1. O‘ZBEKISTONDA MA’MURIY-BUYRUQBOZLIK
ORQALI SANOATLASHTIRISH VA UNING OQIBATLARI
20-yillarning oxiri va 30-yil-larning boshlarida sanoat-lashtirishning jadal
sur'atlari-ga o‘tishning tub mohiyati texnikaviy qoloq sovet mamlakatining bor
imkoniyatlarini to‘g‘ri hisobga olmaganholda, zo‘ravonlik yo‘li bilan tez orada
zamonaviysanoatni barpo etishdan iborat bo‘ldi.
Industrial taraqqiyot muammolari, uning yo‘nalishlari va shakllari partiya
ichidagi munozaralarda va dast-labki besh yillik deb nomlangan rejalarining
muhoka-masida markaziy o‘rinni egalladi. Ixtiloflar, mohiyat e’tibori bilan
aytganda, xalq xo‘jaligining asosiy sohalari bilan madaniyatni bir yo‘lda
rivojlantirish uchunmablag‘larning yetishmasligidan kelib chiqar edi. O‘ta
sanoatlashtirish tarafdorlari uning sur'atini keskin tezlashtirish maqsadida
mablag‘larni qishloq xo‘jaligihisobidan sanoatga olish rejasini ilgari surdilar.
Ularningmuxoliflari sanoatlashtirish siyosatini yoqlagan holda, uni aholining
moddiy ahvolini, turmush sharoitlarini yaxshilasli va qishloq xo‘jaligida
kooperatsiyani asta-sekin ixtiyoriy ravishda amalga oshirish bilan birgalikdaolib
borishni taklif qildilar. Birinchi yo‘nalish rahnamosi Stalin iqtisodiy
qonuniyatlarni inkor qilib, sanoatlashtirishni amalga oshirish uchun favqulodda
tadbirlar(qishloq xo‘jaligida jamg‘arilgan mablag‘larni sanoatgaolib o‘tish va
hokazolar) o‘tkazdi. Boshqaruvning iqtisodiy usullarini nazar-pisand qilmaslik va
lyuntarizmga, ma’muriy buyruqbozlikka katta yo‘l ochib berardi. Oqibatda
Sanoatlashtirishning sub'ektivlikka asoslangan stalincha usuli butun mamlakatda,
jumladan, O‘zbekistonda ham bosh yo‘nalish bo‘lib qoldi.
Xo‘sh, Markaz rahbarlari bularni nimalar asosidavujudga keltirishi mumkin
edi? Demak, dasta vvalmehnatkasli xalqning moddiy-maishiy hisobidan,
uningmatonatli mehnati tufayli erishishga ishonch hosil qil-gan. Shu asnoda milliy
respublikalarda, jumladan, O‘zbekistonda sanoatning rivojlanishi tezlatilgan,
undagibor resurslardan tez vaqt ichida bahramand bo‘lishmaqsadida markaziy
4

rayonlardan mavjud ortiqchaishchilar bu yerga keltirilib, qurilayotgan zavod va
fab-rikalarga joylaslitirilgan.
O‘zbekiston iqtisodiyoti agrar xarakterga ega edi,zero, 1927-1928-xo‘jalik
yilida xalq xo‘jaligida qishloq xo‘jaligining hissasi 61,6 %ni, sanoatniki esa 38,4
%nitashkil qilardi. Respublikadagi mavjud sanoat ishlabchiqarishining 90 % i
qishloq xo‘jalik xom ashyosini ish-lasliga ixtisoslasligan edi. Paxta ishlab
chiqarish va qishloq xo‘jaligini qayta tik-lasli dasturida Markaz tomonidan
ko‘ndalang qilibqo‘yilgan vazifalarga muvofiq asosiy e’tibor paxta bilanbog‘liq
sohalarning rivoji (qishloq xo‘jalik mashinasozli-gi, irrigatsiya qurilishi, metall
konstruksiyalar, mineralo‘g‘itlar ishlab chiqarishni, qishloq xo‘jalik xom
ashyosiva chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlovchi sanoatni),shuningdek,
ashyo chiqaruvchi sanoatni (rangli metall,neft, tosliko‘mir, tuz, grafit konlarini)
vujudga keltirish-ga qaratildi.
O‘zbekiston Markazning asosiy paxta bazasigaaylanib qoldi. Shu tariqa
respublikada paxta yakka-hokimligi joriy etildi. O‘zbek paxtasini ishlab chiqarish
ko‘paygani tufayli sobiq Ittifoq 30-yillarning boshidapaxta mustaqilligiga erishdi.
1932-yili O‘zbekistonda mamlakat bo‘yicha paxta tolasining 89,7% i,
o‘simlikmoyining 56,4% i, xom ipakning 42% i ishlab chiqarildi. Bu Markaz
siyosiy rahbariyatini qoniqtira olmadi.
Paxtachilik va u bilan bog‘liq sanoat sohalarini rivojlantirish hamda shu
qatori xom ashyo bazasini hartomonlama keskin ravishda kuchaytirish,
ayniqsa,mahalliy resurslarni (mis, azot va boshqalar) keng ra-vishda ishlab
chiqarishni tezlashtirish, ipakchilik,bog‘dorchilik, uzumchilik, qorako‘lchilik va
boshqalarnio‘stirish sur'atlarini jadallashtirish mo‘ljallandi.
O‘zbekiston xalqi o‘z kuch-quvvati, idroki va mahoratini ona diyor ravnaqi
uchun safarbar qilib, qisqa mud-datlarda hasliamatli sanoat binolarini,
irrigatsiyainshootlarini, yangi-yangi yerlarni o‘zlashtirar, bog‘rog‘lar va shu
kabilarni bunyod etardi. Toshkent qishloq xo‘jalik mashinasozligi zavodi (1931),
Quvasoy sement va ohak zavodi (1932), Chirchiq elektr kimyo kombinati(1937),
5

Toshkent to‘qimachilik kombinati shular jum-lasidan. Respublika neft sanoatida
ochilgan konlar soni11 taga (Uchqizil, Xautog‘ va boshqalar) yetdi. Ohan-garon
vohasida Angren qo‘ng‘ir ko‘mir, Sharg‘un, Boysuntog‘ (Surxondaryo)
tosliko‘mir konlari ishgatushdi. Elektr stansiyalari qu vvati 482 mln
kilovattgayetdi. 30-yillarda Chirchiq Bo‘zsuv GESlari kaskadibarpo etildi.
Respublikada rangli kamyob va qimmatbaho metallar (oltin, mis,
qo‘rg‘oshin, rux, volfram, molibden, oltin-gugurt, ozokerit, simob) konlari
ochildi. 30-yillar boshi-da Ohangaron, Chirchiq daryolari vodiylarida,
Quramatog‘larida oltin konlari topildi. Qo‘ytosh volfram-molibden (Jizzax, 1937)
konlari ishga tushirildi. Shular qatorida o‘nlab paxta tozalasli zavodlari,
to‘qimachilik vaipakchilik fabrikalari, oziq-ovqat sanoati korxonalaribarpo etildi.
Ikkinchi jahon urushi boshlanishi arafasidarespublikada 1445 ta yirik va o‘rta
sanoat korxonalarimavjud edi. Ularda 142 ming kishi mehnat qilardi.
Sanoatni jadal rivojlantirish natijasida O‘zbekistonMarkazga rangli va nodir
metallar, oltingugurt, ozokerit, volfram, molibden, paxta tolasi, xom ipak va
boshqastrategik xom ashyo yetkazib, chet el xom ashyosiga qaramligidan
qutqardi. Respublikaning oltin konlari mahsuloti markaziy hokimiyat valyuta
balansini mustahkamlashda katta madad berdi.
O‘zbekiston sobiq Ittifoqning iqtisodiy mustaqilligigakatta hissa qo‘shdi.
Shunday qilib, O‘zbekiston Markazga muttasil xom ashyo yetkazib beruvchi
bazagaaylanib qolaverdi. U aholi jon boshiga sanoat ishlab chiqarishida sobiq
SSSRning rivojlangan markaziy mintaqalaridan ancha orqada qolib ketdi. Qazib
oluvchi sohalar va qishloq xo‘jaligi xom ashyosi hajmlari kattabo‘lishiga
qaramay, iqtisodiyot strukturasidagi ishlabberuvchi, mashinasozlik sanoati
sohalari umumittifoq darajasidan bir necha baravar past bo‘lib qoldi. O‘zbe-kiston
iqtisodiyotining industrial-agrar tabiati mamlakat markaziy mintaqalari
sanoatining rivojlanishi ehtiyojlarini ta’minlasliga qaratildi. Respublikaning ichki
imkoniyatlari va manfaatlari hisobga olinmadi, aholiningijtimoiy ehtiyojlari
nazar-pisand qilinmadi. Respublika ishchilarining o‘rtacha oylik ish haqi 1932-yili
6

taxminan105 so‘mni tashkil etdi. Biroq, shuni nazarda tutish ke-rakki, o‘sha
davrda yuqoridan belgilangan narxlar sanoatbuyumlarining haqiqiy qiymati va
mehnatning asl maz-munini aks ettirmas edi. Ijtimoiy iste’mol jamg‘armalarining
ishchi va xizmatchilar umumiy daromadlaridagisalmog‘i 1931 - 1932-yillarda
deyarli 40%ni tashkil etdi.Ham keksalik, ham nogironlik pensiyalarining
o‘rtachamiqdori 33 so‘mdan kamroqni tashkil etgan. Jamiyatning ko‘pgina
tabaqalari, jumladan, dehqonlar, diniymuassasa va tashkilotlarning xizmatchilari,
yakka tar-tibdagi mehnat faoliyati bilan shug‘ullangan shaxslarpensiya va nafaqa
olish huquqidan amalda foydalanaolmasdilar.
Davlat dasturlarini bilvosita tarzda mablag‘ bilan ta’minlasliga aholini
majbur etishga intildi. Bunda zayomlar katta rol o‘ynadi, ular esa busiz ham
jiddiymoliyaviy muammolarga to‘qnasli kelib turganodamlarga ko‘pincha
to‘g‘ridan-to‘g‘ri tiqishtirilar edi. Bunda g‘oyaviy ta’sir, ba’zan esa ma’muriy
ta’sirning turli shakllaridan foydalanildi. Sovet davrining hammabosqichlarida
oziq-ovqat muammosi bilan bir qatorda, turar joy muammosi ham hamisha keskin
bo‘lib keldi.Turar joy bilan bog‘liq qiyinchiliklar ayniqsa tub aholigadaxldor
bo‘ldi, chunki bunday joylar ko‘pincha sanoat korxonalariga berilar, bu
korxonalarning ishchi va mutaxassislari esa asosan sanoatni mustahkamlash
uchuno‘z vaqtida sobiq Ittifoqning boshqa joylaridan ko‘chibkelgan kishilardan
iborat edi.
Sovet tuzumida azaldan mav-jud bo‘lgan ziddiyatlar 30-yillarda kuchaya
boshladi.
Hayotning barcha tomonlari ustidan davlat to‘la nazoratolib boradigan,
partiya apparati har qanday hukmchiqarishga qodir bo‘lgan vaziyatda
mehnatkaslilar hayotining ijtimoiy-iqtisodiy, maishiy sohalarini isloh qilish yoki
loaqal yumshatish to‘g‘risida gap ham bo‘lishi mumkin emas edi.
7

2. O‘ZBEKISTONDA MA’MURIY-BUYRUQBOZLIK ORQALI
QISHLOQ XO‘JALIGINI JAMOALASHTIRISH SIYOSATI
1930-yil 6-fevralda qishloq xo‘jaligi artelining birinchi Namunaviy Nizomi
qabul qilindi. Nizomda mulkni umumiylashtirish mezonlari, kolxozlarning
bo‘linmas fondlari to‘g‘risida tushuncha berilmagan edi.Natijada turar joy
binolari, qo‘y-echki, qoramollar hamumumiylaslitirildi. Ana shunday noqonuniy
holler Qo‘qon, Toshkent, Samarqand okruglarida qayd qilindi. Jamoalashtirishni
jadallashtirish amalda o‘ziga to‘qroq xo‘jaliklarni tugatish, ya’ni xo‘jalik mulklari
va imoratlarni musodara qilishga aylanib qoldi, yuqoridanqilingan qattiq tazyiq
shunga olib keldi.
Quloq xo‘jaliklarini tugatish kampaniyasi O‘zbe-kistonda 1930-yil
fevraldan boshlab avj oldi.
Yuqoridan kelib turgan har xil yo‘1-yo‘riqlar vako‘rsatmalar zo‘rlikni avj
oldirishga mo‘ljallangan edi.Bu yo‘1-yo‘riqlar kimlarni quloqlar toifasiga kiritish
kerakligini aniq belgilab bermasdi. Yakka tartibda qishloq xo‘jalik solig‘i
solinadigan o‘ziga to‘q dehqon xo‘jalikla-rining ro‘yxati quloq xo‘jaliklarini
belgilasli uchun asosbo‘lib xizmat qildi. Bu ro‘yxatlar moliya organlari tomonidan
tuzilar va o‘rta hoi dehqonlar hatto kam-bag‘allar hisobiga kengaytirib borilardi.
Chunonchi, Mirzacho‘l tumani (Toshkent viloyati)da 137 ta quloq xo‘jaligini
tugatish ko‘zda tutilgan edi, lekin ro‘yxatlartekshirib chiqilganidan keyin 75 ta
xo‘jalik tugatildi.Ko‘pgina tumanlarda quloq xo‘jaliklarinigina emas,
balkio‘rtahol va hatto kambag‘al xo‘jaliklar ham musodaraqilindi.
Bunday xo‘jaliklarning tugatilishi dehqonlarda ishonchsizlik va xavotir
uyg‘otdi. Ko‘pgina odamlar o‘zxo‘jaliklarini qarovsiz taslilab qochdilar,
chorvalariniso‘ydilar va sotib yubordilar. Mollarning ko‘plab so‘yilishi jiddiy
muammo bo‘lib qoldi. Qoramollar boshi respublika bo‘yicha 1930-yili 60
mingdan ziyodga kamaydi.
Jadal Jamoalashtirish va quloq xo‘jaliklarini tugatish,o‘rtahol dehqonlarga
nisbatan zo‘rlik qilish respub-likadagi siyosiy vaziyatni keskinlaslitirdi.
8

Dehqonlarning noroziligi kuchayib, ayrim tumanlarda ommaviy norozilik
namoyishlari boshlandi. 1930-yil 25-fevralda ular Farg‘ona vodiysining bir
qancha tumanlarida bo‘lib o‘tdi. So‘ngra Andijon, Buxoro, Toshkent, Xorazm va
Samarqand okruglarining ba’zi tumanlariga yoyildi.
Jamoalashtirishga qarshi chiqishlar bir qancha hollarda sovet hokimiyatiga
qarshi siyosiy chiqishlarga aylanibketdi. Jumladan, Farg‘onada kolxozlarga qarshi
namoyishlar ko‘pchilik hollarda siyosiy tus oldi.
Partiya ma’muriy tazyiq o‘tkazishni pasaytirganbo‘lsa ham, haddan oshish
va buzg‘unchilik hollari avj olib ketgan edi. Shuning uchun dehqonlar
kolxozlardan chiqib keta boshladilar. Natijada 1930-yilning martida
kollektivlashtirish foizi respublika bo‘yicha 47 % dan ko‘proqni tashkil etgan
bo‘lsa, may oyiga kelib u 29% gacha kamaydi. 1930-yilning kuzidan boshlab
dehqonlarga yangidan tazyiq o‘tkazish to‘lqini boshlandi. 1931-yilning yoziga
kelib dehqon xo‘jaliklarining 56,7% i birlashtirildi.
1931-yilning bahoridan boshlab O‘zbekistonda yalpi jamoalashtiriladigan
tumanlar qaytadan tuzildi. 1930-1933-yillari tugatilib, quloq qilingan xo‘jaliklar
soni 5,5 mingtaga yetdi.
Majburan ko‘chirib yuborilganlarning ahvoli nihoyatda og‘ir kechdi,
ularning ko‘pchiligi yo‘lda nobud bo‘ldi. Quloq qilinganlarning birqismi Ukraina,
Sibir va Qozog‘istonning odam yashamaydigan cho‘llariga, o‘rmonlariga surgun
qilindi,yana bir qismi respublikaning boshqa joylariga zo‘rlik bilan ko‘chirildi.
Kolxozlashtirishga qarshi chiqishi mumkin deb hisoblangan tadbirkor
xo‘jaliklarni, ruho-niylarni «uchlik», ya’ni partiya, sovet, ichki ishlar organlari
rahbarlaridan iborat komissiya qarori bilan quloq qilganlar. Ko‘chirilganlar uchun
respublikaning o‘zida chekka joylarda 17 ta «quloq qishloqlari»,
aniqrog‘i,lagerlari tashkil qilingan.
Shunday lagerlardan bin Samarqand viloyatidagi Miyonko‘l orolida
joylasligan edi. Miyonko‘llik keksalarning eslasliicha, 30-yillarning boshlarida
buyerga ichki ishlar organlari xodimlari bir necha mingquloq qilinganlarni keltirib
9

joylaslitirgan. Ular kelganida orolning to‘qayzorlarida qayrag‘och, saksovul
vaqamishlar o‘sib yotardi. Orol o‘rtasi botqoqlik va ko‘llar-dan iborat edi.
Bandilarga zovurlar qazdirilib, botqoqlik-lar suvi quritilgan, qayrag‘ochlar,
saksovullar kesilib pechlarda yoqilgan. Ular qamishlardan bo‘yralar to‘qib,lager
qurganlar. Bu lagerda NKVD xodimlari bandilarni oddiy hayvonchalik qadr
qilmay kamsitar, xo‘rlar, ovozchiqarishsa birovdan so‘ramay otib taslilar, beayov
ish-latardilar. Quloqlar Miyonko‘l orolida yer chopar, paxta, sholi ekardilar. Ko‘p
bandilar mehnatning masliaqqatla-ridan, ochlikdan, kasallikdan, soqchilarning
zulm vaazoblaridan begunoh o‘lib ketdilar. Har kuni o‘nlabmurdalar o‘ris
aravabriclikasida bandilarning o‘zlariqazigan handaqlarga kafansiz eltib taslilanar
edi. 1930-1933-yillarda Miyonko‘lda Farg‘ona vodiysi va boshqa viloyatlardan
quloq qilib keltirilgan begunoh kishilarning yarmiga yaqini qatl etilgan.
Surgun qilingan quloqlarning ahvoli ko‘chirilganlarnikidan oson
bo‘lmagan. Ularning bola-chaqalariba’zan dim, ba’zan sovuq usti yopiq
mashinalarda, qizil vagonlarda uzoq-uzoq Rossiya o‘lkalariga olib ketilardi.Yo‘l
azobiga, issiq-sovuqlarga, suvsizlik, ochlikka chidamay, quloq qilinganlarning
ko‘pchiligi manzilga yetib bormasdan halok bo‘lardi.
Forishlik tibbiyot olimi A.Abdurahmonov otasi va qariyalardan eshitib
hikoya qilishicha, Forish tumanidan1929-1933-yillarda bir necha yuz xo‘jalik
quloq qilin-gan. Shu tumanning Nokurt qishlog‘idan o‘ndan ortiq xo‘jalik,
jumladan, uning otasi va ikki amakisi Stavropol o‘lkasining Terek o‘rmonlariga
surgun qilingan. Otasi 10yil muddatni o‘tab, ona-yurtiga qaytgan. Ammo ikki
amakisi o‘sha yerda sovuq va ochlikdan o‘lib ketgan. Barcha quloq qilinib surgun
qilingan va ko‘chirilganlarning taqdiri shunday kechgan. Ularning taxminan
uchdan ikki qismi halok bo‘lgan.
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligini jamoalashtirish ras-man 1932-yili poyoniga
yetdi. Shu vaqtga kelib respub-likadagi dehqon xo‘jaliklarining 75 foiziga yaqin
qismiumumiylaslitirilgan sektorga birlashtirildi. Yakka xo‘jalikdehqonlarning bir
qismi kolxozlardan tasliqarida qoldi,lekin ularga iqtisodiy jihatdan tazyiq
10

o‘tkazish yanadakuchaydi. Yakka xo‘jaliklarga solinadigan qishloqxo‘jalik
soliqlari oshirildi, davlatga majburan topshiriladigan mahsulot hajmi esa kokozlar
uchun belgilanganme’yorlarga qaraganda 50 foizga ko‘paytirildi. 1939-yilgakelib
esa respublikada yakka xo‘jaliklarga butkul barham berildi. Jamoalashtirish
qishloq xo‘jaligini ma’muriy-buyruqbozlik tizimi bilan boshqarishni
mustalikamladi, dehqonlarning mustabid davlat asoratiga tushishiga yo‘lochdi.
O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligini jamoalashtirish davrida 40000 dan ortiq
dehqon xo‘jaliklari quloq qili-nib, ulardan 31700 tasi qatag‘on qilindi.
Kolxoz tuzilishining eng boshidan qishloq xo‘jalik artellari mulklarini
davlat tasarrufiga o‘tkazish boshlandi. Kolxozlar dehqonlarningishlab chiqarish
vositalarini birlashtirish asosida tuzildi, bu vositalar yagona bo‘linmas fondga
qo‘shildi. Mabodokolxozchilar kokozdan chiqib ketadigan bo‘lsalar, vositalar
ularga qaytarib berilmas edi. Bu dehqonlarning mulkdan ajralishini boshlab berdi.
Kolxozlar iqtisodiy jihatdan butunlay davlatga qaram bo‘lib qoldi.
Ularningmustaqilligi va tasliabbusi keskin cheklandi.
Yirik ishlab chiqarish vositalari MTSlar ko‘rinishida davlat qo‘lida
to‘planib bordi. MTSlar kokoz dalalarininatural haq evaziga ishlab berar, bu
haqning miqdorlariesa yuqoridan belgilab berilardi. 193 3-yil boshlariga kelganda
O‘zbekistonda 73ta MTS ishlab turdi. Ularqishloq xo‘jaligini texnik jihatdan
qayta qurishnitezlaslitirdi, lekin texnikani ularda to‘plasli qishloq mehnati
imkoniyatlarini ochib berishga yordam qilmadi.Amalda kolxozlar ham, MTSlar
ham yer egalari emasdilar, yerning egasi aslida davlat bo‘lib qoldi.
11

3. MUSTABID SOVET REJIMINING O‘ZBEKISTONDAGI
OMMAVIY QATAG‘ON VA TERROR SIYOSATI
20-yillarning o‘rtalaridan boshlab mamlakat va respublikada totalitar
jamiyatning xususiyatlari tobora oshkora ko‘rina boshladi. Bu holatxususan milliy
respublikalardagi rahbar xodimlarga nis-batan bo‘lgan munosabatda yaqqol
namoyon bo‘ldi.Mamlakatda qaror topgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimiva uning
rahbar o‘zagi hisoblangan Butunittifoq kom-munistlar (bolsheviklar) partiyasi -
VKP(b) bu paytgakelib yangi iqtisodiy siyosatdan butunlay yuz o‘girdi
va«sotsializm asoslari»ni qurishga jiddiy kirishdi.
Mustabid sovet rejimi o‘zgacha fikrlasliga mutlaqotoqat qila olmas edi.
Lenin tomonidan allaqachon e’lonqilingan «Kim biz bilan birga bo‘lmasa, u
- dushmanimizi» shiorini Stalin shafqatsizlik bilan amalga oshirish-ga kirishdi.
Sovet rejimi dasta vval mavjud tuzumga mu-xolifatda turganlarga qarshi
repressiya (qatag‘on) siyosa-tini amalga oshirgan bo‘lsa, 30-yillardan boshlab
o‘zxalqiga nisbatan ommaviy terror (qatli oni) qo‘lladi.
20-yillarning ikkinchi yarmi va 30-yillar boshidaO‘zbekistonda «o‘n
sakkizlar guruhi», «inog‘omovchilik», «qosimovchilik», «badriddinovchilik»
singari ishlarto‘qilishi va Munavvar Qori boshchiligidagi milliyziyolilarning
qamoqqa olinishi natijasida o‘zbek xalqining ko‘plab asl farzandlari qatag‘on
qilindi.
«O‘n sakkizlar guruhi » masalasi O‘zbekistonKompartiyasi MK IV plenumi
(1925-yil 19-22-noyabr), RKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi maxsuskomissiyasi
(1925-yil 21-22-noyabr) va O‘zbekistonKompartiyasi II s'yezdi (1925-yil 22-30-
noyabr) majlis-larida ko‘rib chiqildi. O‘zbekiston hukumati a’zolari,viloyatlar
rahbarlari va yirik xo‘jalik boshliqlaridan 18nafar obro‘li kishi o‘z talablari bilan
O‘zbekistonKompartiyasi MK plenumi va O‘rta Osiyo byurosigayozma ravishda
murojaat qilishgan edi.
Muxtor Saidjonov (Zarafshon okrujkomi kotibi), Rahmat Rafiqov
(O‘zbekiston ichki ishlar xalq komis-sari), Inomjon Xidiraliyev (O‘zbekiston yer-
12

suv ishlarixalq komissari), M.O‘rinxo‘jayev, Muzaffarov, Max-sumov va boshqa
milliy rahbar xodimlar o‘z murojaat-larida respublikada ishlasli uchun toqat qilib
bo‘lmaydi-gan vaziyat yaratilganligini, amalda butun hokimiyatRKP(b) MK O‘rta
Osiyo byurosining raisi I.A.Zelenskiyva O‘zbekiston Kompartiyasi mas'ul kotibi
V.Ivanovqo‘lida to‘planganligini bayon qilishdi. Ular Moskvaningfavqulodda
organi hisoblangan O‘rta Osiyo byurosinitugatish fikrini bayon qilishdiki, bu
go‘yoki quyoshliosmonda momaqaldiroq gulduraslii bilan barobar edi.O‘n
sakkizlar guruhi mazkur talablar qondirilmasa,o‘zlarini O‘zbekistondagi
vazifalaridan ozod qilib, Moskvaga - RKP(b) MK ixtiyoriga
yuborishlariniso‘raslidi. 1920yilda shunga o‘xshasli talablar(Turkkomissiyani
tugatish, qizil armiyani Turkistondanolib ketish va b.) bilan Turkiston MIK raisi
T.Risqulov Leninga murojaat qilgan edi. O‘n sakkizlar guruhiningharakatlarini
hukumat boshlig‘i Fayzulla Xo‘jayev faolqo‘llab-qu vvatladi. U bu guruhning
rasmiy a’zosibo‘lmasa ham, aslida ularning g‘oyaviy ilhomchisi edi.
Biroq O‘rta Osiyo byurosi milliy rahbarlarning (o‘nsakkizlar guruhiga
keyinchalik yana boshqa mas'ulxodimlar ham qo‘shildi) bu haqli talablarini
nafaqat radqilishdi, balki uning mohiyatini soxtalashtirishga muvaffaq bo‘ldi.
Kommunistik mafkuraning rasmiy siyosati uqtirishicha, go‘yoki o‘n sakkizlar
guruhi respublikadayer-suv islohoti o‘tkazilishi va boshqa tadbirlarga
qarshichiqib, boylar manfaatini ko‘zlagan. Aslida o‘zbek xalqimanfaatlarini
himoya qilgan bu rahbar xodimlar 1925-yilning oxiridayoq O‘rta Osiyo
byurosining talabi bilano‘z mas'ul lavozimlaridan olib taslilandi.
«Inog‘omovchilik» O‘zbekiston maorif xalq komissari (1925-1926),
O‘zbekiston Kompartiyasi MK matbuot bo‘limi mudiri (1926-yil) lavozimlarida
ishlagan Rahim Oxunjonovich Inog‘omov (1902-1938) nomi bilan bog‘liqdir.
R.Inog‘omov «O‘zbekiston ziyolilari» (1926) risolasi- da o‘zbek xalqi
bolsheviklar amalga oshirgan oktabr to‘ntarishiga nisbatan noxush munosabatda
bo‘lganligini ko‘rsatgan edi. U o‘zining bir qator maqola va nutqla- rida
O‘zbekiston Kompartiyasining bolsheviklar mar- kazining mustamlakachilik
13

siyosatiga qarshi kurashma- yotganlikda, VKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi
( Средаз - бюро ) va O‘rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi ( Средаз - ЭКОСО ) kabi
Markazning nazoratchi organlarini zo‘ravonlikda ayblaydi.
R.Inog‘omov O‘zbekiston yozuvchilarining Samar-qanddagi «Qizil qalam»
jamiyati faoliyatini dastlabyo‘naltirib turgan edi.
VKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosi va O‘zbekistonKompartiyasi MK
RJnog‘omovning to‘g‘ri muloha-zalari va uning fikriga qo‘shilganlarni partiyaga
qarshi«inog‘omovchilik guruhi» deb aybladi va ularga qarshikurash uchun
respublika partiya tashkilotini oyoqqaturg‘azdi. 1926-yil 12-dekabrda O‘zbekiton
Komparti-yasi MK Ijroiya byurosi va plenumida bu masala ko‘ribchiqilib,
inog‘omovchilik - mayda burjua va millatchi-likka tomon og‘ish, deb qoralandi.
Dekabr oyidaR.Inog‘omov o‘z vazifasidan olib taslilandi. 1927-yilyanvar oyida
VKP(b) MK O‘rta Osiyo byurosida ham buish maxsus ko‘rilib, «inog‘omovchilik
o‘ng oppozitsiyabilan g‘oyaviy yaqinlikda» ayblandi.
O‘zbekiston Kompartiyasining III s'yezdi (1927-yil noyabr) R.Inog‘omovni
«g‘oyaviy jihatdan» tor-mor qilindi deb hisoblab, uni Qashqadaryo okrugining
eng chekka qishlog‘iga ishlasli uchun jo‘natadi.
1930-yil 30- niayda « Правда Востока » gazetasida R.Inog‘omovning
«ochiq xati» uyushtirilib, u tavba-tazarru qildiriladi.
Sovet rejimi milliy rahbarxodimlarni faqat lavozimlari-dan chetlatib, ularni
«g‘oya-viy jihatdan» tor-mor qilishdan 20-yillarning oxiriga kelganda, endilikda
jismoniymahv etishga kirishdi. Bu jihatdan olganda O‘zbekistonOliy sudi
organlarida o‘tkazilgan qatag‘onlar xarakterlidir.
Markazning tazyiqi bilan O‘zbekiston Kompar-tiyasining IV s'yezdi
(1929yil 17-fevral-2-mart)dankeyin jazo mexanizmi ishga tushirildi.
O‘zbekiston SSR Oliy sudining raisi Sa’dulla Qosimov 1929-yil mart oyida
lavozimidan bo‘shatilib,qamoqqa olindi. U bu vazifada 1926-yildan boshlab ish-
layotgan edi. S.Qosimov va uning 6 ta tarafdori ustidanSSSR Oliy sudi sayyor
sessiyasi 1930-yil 26-mart - 22-iyunda Samarqand shahrida sud jarayonini
14

o‘tkazdi.S.Qosimov bilan birgalikda O‘zbekiston SSR Oliy sudi-ning sobiq
prokurori Badriddin Sharipov, eskiToshkentning sobiq sudyasi Mirsoat
Mirzokirov, Mir-zacho‘l tumani sobiq sudyasi Ibrohim Xo‘jayev,advokatlar
kollegiyasining sobiq a’zosi Spiridonov, yiriksavdogarlar Nasritdin Alimov va
Samig‘jonov - jami 7kishi aybdor deb topildi. Markazdan kelgan jazo organ-lari
(sud raisi - Vasilyev-Yujin va prokuror-R.Katanyan) ishga ataylab siyosiy tus
berishdi. S.Qo-simov va uning tarafdorlari «bosmachilar»ni qo‘llab-quv-
vatlaslida, «aksilinqilobchi millatchi tashkilotlar» a’zolaribilan aloqa
bog‘laganlikda, islom dinini himoya qilishdaayblanib, ularga «qosimovchilik»
yorlig‘i bosildi.Holbuki, S.Qosimov va B.Sharipov o‘z xizmat vazifala-rini
bajarish vaqtida tub millat manfaatlarini imkoniyatdoirasida himoya qilishgan edi.
S.Qosimov tergov va sudjarayonida SSSR Oliy sudi O‘zbekistonning
suverenhuquqi va milliy manfaatlarini poymol qilayotganliginiocbib taslilaslidan
cho‘chimadi.
Sovet rejimi uch oy davom etgan sud jarayoninidoimiy ravishda matbuotda
yoritib bordi. Lekin ungakommunistik mafkura asosida yondoshilib,
ishningmohiyati soxtalaslitirildi. 22-iyunda S.Qosimov, B.Sharipov, N.Alimov,
Spiridonov otib o‘ldirishga, qol-ganlar esa 10 yil muddatga qamoq jazosiga hukm
qilin-di. Ularning butun molmulki musodara qilinib, davlathisobiga o‘tkazildi.
Oradan ko‘p o‘tmay navbatdagi ish - «badriddinovchilik» o‘ylab topildi.
1932-yil 5-may - 15-iyundaToshkent shahrida SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasi-
ning sayyor sessiyasi Shamsutdin Badriddinov va uning 5 tarafdori ustidan sud
jarayonini o‘tkazdi. Sh.Bad-riddinov 1929-yilda Farg‘ona okrugi prokurori,
keyin-chalik O‘zbekiston SSR Oliy sudining prokurori lavo-zimlarida ishlagan
bo‘lib, u va tarafdorlari 1931yildaqamoqqa olingan edi. Sh.Badriddinovga «Milliy
Ittihod»tashkiloti a’zolari va «bosmachilar» bilan aloqa bog‘-lagan, Munavvar
Qori va S.Qosimovning yaqin do‘sti vahamfikri bo‘lgan, degan ayblar qo‘yildi.
Bu sud jara-yonida ham prokuror R.Katanyan edi. Sh. Badriddinova vval otishga
hukm qilinib, so‘ngra o‘lim hukmi 10 yilqamoq muddati bilan almaslitiriladi.
15

Uning Muham-madjon Xo‘jayev, Abdurahmon Rahmonov, Mahmudxon
Ahmadjonov, Muhitdin Sadixonov, IbrohimjonMusaxonovlardan iborat 5 ta
tarafdori ham uzoq mud-dat qamoq jazosiga hukm qilinadi.
Sovet rejimi sud organlaridagi milliy rahbar xodim-larni qatag‘on qilish
bilan birgalikda jazo qilichini maorifjabhasidagi ziyolilarga ham qarshi ko‘targan
edi.
16

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, haqiqatdan ham O‘zbekiston SSRda davlat
hokimiyatining rasman qonun chiqaruvchi oliy organi Sovetlarning okrug va
rayon qurultoylari tomonidan saylanadigan vakillardan tarkib topadigan Sovetlar
qurultoyi bo‘ldi, respublika davlat boshqaravining oliy organi esa Xalq
Komissarlar Kengashi bo‘lib qoldi.
O‘zbek qishlog‘ini rivojlan-tirishda 20-yillarning o‘rtala-riga kelib ba’zi
yutuqlarqo‘lga kiritildi. Yangi iqtisodiy siyosatga o‘tilishi bilano‘zbek dehqoni
erkinroq nafas ola boshladi. Oziq-ovqatrazvyorstkasining oziq-ovqat solig‘i bilan
almaslitirilishidehqonga ortiqcha mahsulotni sotishga, shuningdek,g‘o‘za va
boshqa ekinlar maydonini kengaytirishgaimkon berdi. Buning natijasida
dehqonlarning tovarlarbilan ta’minlanishi o‘sdi, ularning turmush darajasi bir
qadar ko‘tarildi.
1925-yilda o‘zbek qishloqlarida 1917-yil oktabr to‘ntarishidan oldingi
rivojlanish tamoyillari saqlanib qolgan edi. Qishloqda ijtimoiy tabaqalanish
mavjud bo‘ldi, yersiz dehqonlar barcha xo‘jaliklarning taxminan10 %ini, 1-3
desyatinagacha yeri bor kam yerli dehqonlar 64 %ini, 3-10 desyatinagacha yeri
bor o‘rtahol dehqonlar 20 %ini, 10 desyatinadan ortiq yerli boy dehqonlar 6 %ini
tashkil qilgan. Bu boy xo‘jaliklar barcha xo‘jaliklar yerlarining 36 %iga egalik
qilganlar. Boy xo‘jaliklar ikki toifaga bo‘lingan. Bular - 40-50 desya-tinadan ortiq
sug‘oriladigan yeri bor boy xo‘jaliklar va10-40 desyatinagacha yerli o‘ziga to‘q
xo‘jaliklar.Chorakor, yetim, qarol kabi dehqon tabaqalari asosanboy
xo‘jaliklarning yerini ijaraga olib, unda ishlab, oilasi-ni boqar edi. Katta yer
egalari odatda yerga ishlovberishga qatnaslimay, chorikorlar yetishtirgan hosildan
o‘z ulushini olib, boshqalar hisobiga yasliardilar. Quloq xo‘jaliklar a’zolari yerda
o‘zlari ishlagan va ortiqcha yerlarini ijaraga bergan. Yerni ijaraga bergan,
birovlarning kuchidan foydalanganlarni sovet hukumati ekspluatator deb yomon
otliqqa chiqardi.
17

20-yillarning o‘rtalaridan boshlab mamlakat va respublikada totalitar
jamiyatning xususiyatlari tobora oshkora ko‘rina boshladi. Bu holat xususan
milliy respublikalardagi rahbar xodimlarga nis-batan bo‘lgan munosabatda yaqqol
namoyon bo‘ldi. Mamlakatda qaror topgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimiva
uning rahbar o‘zagi hisoblangan Butunittifoq kom-munistlar (bolsheviklar)
partiyasi - VKP(b) bu paytgakelib yangi iqtisodiy siyosatdan butunlay yuz o‘girdi
va«sotsializm asoslari»ni qurishga jiddiy kirishdi.
Mustabid sovet rejimi o‘zgacha fikrlasliga mutlaqotoqat qila olmas edi.
Lenin tomonidan allaqachon e’lonqilingan «Kim biz bilan birga bo‘lmasa, u
- dushmani-mizi» shiorini Stalin shafqatsizlik bilan amalga oshirish-ga
kirishdi. Sovet rejimi dasta vval mavjud tuzumga mu-xolifatda turganlarga qarshi
repressiya (qatag‘on) siyosa-tini amalga oshirgan bo‘lsa, 30-yillardan boshlab
o‘zxalqiga nisbatan ommaviy terror (qatlioni) qo‘lladi.
Shunday qilib, O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligini jamoalashtirishdavrida
40000 dan ortiq dehqon xo‘jaliklari quloq qili-nib, ulardan 31700 tasi qatag‘on
qilindi.
Kolxoz tuzilishining eng boshidan qishloq xo‘jalik artellari mulklarini
davlat tasarruf iga o‘tkazish boshlandi. Kolxozlar dehqonlarningishlab chiqarish
vositalarini birlashtirish asosida tuzildi, bu vositalar yagona bo‘linmas fondga
qo‘shildi. Mabodokolxozchilar kokozdan chiqib ketadigan bo‘lsalar, vosi-talar
ularga qaytarib berilmas edi. Bu dehqonlarningmulkdan ajralishini boshlab berdi.
Kokozlar iqtisodiyjihatdan butunlay davlatga qaram bo‘lib qoldi.
Ularningmustaqilligi va tasliabbusi keskin cheklandi.
Yirik ishlab chiqarish vositalari MTSlar ko‘rinishidadavlat qo‘lida to‘planib
bordi. MTSlar kokoz dalalarininatural haq evaziga ishlab berar, bu haqning
miqdorlariesa yuqoridan belgilab berilardi. 193 3-yil boshlariga kelganda
O‘zbekistonda 73ta MTS ishlab turdi. Ularqishloq xo‘jaligini texnik jihatdan
qayta qurishnitezlaslitirdi, lekin texnikani ularda to‘plasli qishloqmehnati
18

imkoniyatlarini ochib berishga yordam qilmadi.Amalda kolxozlar ham, MTSlar
ham yer egalari emasdi-lar, yerning egasi aslida davlat bo‘lib qoldi.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR:
1. I. A. Karimov. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. T., 1998 y.
2. I. А .K а rimov. Istiklol v а m а ’n а viyat. T., «Uzb е kiston», 1994.
3. O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi.T.1997.
4. Azamat Ziyo. “O‘zbek davlatchiligi tarixi”. T., 2000y.
19

O‘ZBEKISTONDA MA’MURIY BUYRUQBOZLIKNING SHAKLLANISHI

Sotib olish