O'zbekistonda marketingni vujudga kelish va rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini alohida turi sifati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	354.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

O'zbekistonda marketingni vujudga kelish va rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini alohida turi sifati

Sotib olish

O'zbekistonda marketingni vujudga kelish va
rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini alohida turi sifati
Mundarija:
Kirish…………………………………………………… 3
I.Bob Mark et ing t ushunchasi v a uning
mohiy at i… … … … … … … .....5
1.1 Marketing tushunchasi va uning mohiyati……………………………..5
1.2. Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari…..9
II.Bob Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi…....20
2.1 Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi…….........20
2.2 Marketing elementlari tarkibi va jarayoni……………….............…..25
Xulosa va takliflar ………...………………………………………….....29
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………..……30

1

KIRISH
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan milliy
iqtisodiyot qaror topdi. Jamiyat hayotida bozor munosabatlari va bozor
iqtisodiyotining amal qilishi haqidagi bilimlarga talab va qiziqish sezilarli oshdi.
Hayotning o‘zi bozor haqida bilimlarni o‘zida jamlagan va shuningdek, rivojlangan
mamlakatlar tajribasi bilan uyg‘unlashgan darslik va o‘quv qo‘llanmalarni yaratishni
kun tartibiga qo‘ydi. O‘quvchilar hukmiga taqdim etilayotgan “Marketing” fanidan
mazkur o‘quv qo‘llanma Toshkent moliya instituti talabalariga uzoq yillardan buyon
o‘qitib kelinayotgan “Marketing” o‘quv kursi doirasida shakllangan ma’ruzalar va
o‘quv-uslubiy ishlanmalarga tayangan holda va soha mutaxassislari, fanni
o‘rganuvchilarning bildirgan fikrlarini hisobga olgan holda tayyorlangan.
O‘quv qo‘llanmaning tarkibi marketing fani va undagi bilim va ko‘nikmalarni
talabalar tomonidan puxta o‘zlashtirishlari uchun qulay qilib shakllantirilgan.
Shuningdek, jahondagi yetakchi mutaxassislar va darsliklarda qabul qilingan
mantiqiy ketma-ketlikka amal qilingan. Har bir mavzuda uning o‘quvchilar
tomonidan puxta o‘zlashtirilishiga qaratilgan takrorlash savollari, amaliy
topshiriqlar, tayanch iboralar elementlari keltirilgan. Bozorni o‘rganish, undagi
qonuniyatlar, tendensiyalar va yuzaga kelgan vaziyatlarni yoritish uchun o‘quv
qo‘llanmada jadval, diagramma, grafik, rasm va amaliy elementlardan keng
foydalanilgan. “Marketing” o‘quv kursini chuqurroq o‘zlashtirish uchun o‘quv
qo‘llanmada o‘rganuvchilar e’tiboriga asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar tavsiya
qilingan.
O‘quv qo‘llanma kitobxonlar keng ommasini, birinchi navbatda talabalar,
mutaxassislar, umuman bozor haqidagi bilimlar bilan qiziquvchilarni marketing
sohasidagi muhim nazariy tushunchalar va amaliy xatti-harakatlar bilan yaqindan,
batafsilroq tanishtirishni ko‘zlagan.
Har bir mavzuni yoritishda marketing sohasida shakllangan nazariy bilimlar va jahon
tajribasini milliy iqtisodiyot bilan bog‘lashga harakat qilindi. Shu maqsadda
2

mustaqillik yillarida qabul qilingan marketing sohasiga oid me’yoriy-huquqiy
hujjatlar, Davlat statistika qo‘mitasining davriy statistik to‘plamlaridan foydalanildi.
O‘quv qo‘llanmani yozish jarayonida uning mazmuni Toshkent moliya institutida
o‘qitilib kelayotgan ta’lim yo‘nalishlarida amalda bo‘lgan davlat ta’lim
standartlariga muvofiqlashtirildi. Jumladan, mazkur o‘quv qo‘llanma institutning
bakalavriat bosqichidagi 5230200“Menejment”, 5230300-“Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni tashkil etish” ta’lim yo‘nalishlarida tahsil olayotgan talabalarga
mo‘ljallangan. Muhtaram o‘quvchi, qo‘lingizdagi kitob marketing o‘quv kursi
bo‘yicha tayyorlanganlik o‘quv qo‘llanmalaridan biri bo‘lganligi sababli ayrim
kamchiliklardan xoli bo‘lmasligi tabiiy. Shuning uchun muallif kitobning tuzilishi va
mazmuni bo‘yicha bildiriladigan xolisona mulohaza va takliflarni bajonu dil qabul
qiladi va ularni kitobning kelgusi nashrlarini tayyorlashda albatta e’tiborga oladi.
3

I.Bob Mark et ing t ushunchasi v a uning mohiy at i
1.1. Marketing tushunchasi va uning mohiyati
Marketing inglizchadan “market” – bozor, bozordagi harakat, faoliyat, ya’ni bozor
faoliyatini o‘rganish ma’nosini anglatadi. Marketing tushunchasi bozor bilan bog‘liq
bo‘lgan istalgan faoliyatni o‘z ichiga oladi. Marketing murakkab, ko‘p qirrali
tushunchadir. Marketing- korxonaning tovarlar ishlab chiqarish va sotishni tashkil
etish hamda boshqarish shaklidir.
«Marketing» ga «sotish» va «reklama qilish»dan ham ko‘proq aloqador boshqa
muhim jihatlarini o‘rganish uchun velosipedni misol qilib olamiz.
- Hech kim velosiped minib tug‘ilmagan.
- Hech kim o‘zi uchun velosiped yasamagan. Balki biz uchun
mashhur Schwinn, Performance,
Huffy yoki Murray firmalari velosipedlarni yasaydi. Barcha velosipedlar bir xil
vazifani bajaradi, ya’ni haydovchini manzilini yaqin qilish maqsadida bir joydan
ikkinchi joyga eltib qo‘yish. Lekin haydovchi turli xil model va dizayndagi
velosipedlardan xohlaganini tanlashi mumkin.Velosipedlar odatda turli xil
o‘lchamda, ayollar, erkaklar, bolalar, qariyalar uchun yoki ikki kishilik, savatchalik,
4 oyoqlik, arzon, qimmat va hokazo bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi xilma – xilliklar
velosiped ishlab chiqarish va sotishni chigallashtiradi. Shuning uchun velosiped
ishlab chiqaruvchi kompaniya velosiped ishlab chiqarishdan oldin va keyin quyidagi
ishlarni amalga oshirishi zarur.
1. Iste’molchilar ehtiyojini tahlil qilish.
2. Velosiped turini bashorat qilish.
3. Yaqin orada qancha odam velosiped haydashini baholash.
4. Odamlar qachon velosiped sotib olishini bashorat qilish.
5. Velosiped haydovchilari qayerda ko‘p bo‘lishi va ularni topish.
4

6. Velosiped sotib olish uchun odamlar qancha pul sarflashini taxmin
qilish.
7. Ushbu kompaniya velosipedlarini mijozlarga tanishtrish uchun qanaqa
aksiyalar o‘tkazish.
8. Yana nechta raqobatchi korxona bor, ular qancha velosiped ishlab
chiqaradi, turi va narxi qanday?
9. Agar mijozlar velosipedni sotib olgach muammolarga duch kelsa,
ularga qanday qilib xizmat ko‘rsatish?
Yuqoridagi harakatlar ishlab chiqarishning emas, balki kengroq jarayon, ya’ni –
«marketing»ning – ajralmas bosqichlaridir.Yuqoridagi haraktlarni to‘g‘ri bajarish
ishlab chiqarishni to‘g‘ri yo‘nalishga boshlab, faqat kerakli mahsulot va xizmatlarni
ishlab chiqarish hamda o‘z mijozini aniq topishga yordam beradi.
«Velosiped misoli»dan ko‘rinib turibdiki, «marketing» - «sotish» va «reklama
qilish»dan ham ko‘proq muhim jihatlarni qamrab oladi. Marketing — mijozni
kerakli tovar va xizmatlar bilan ta’minlashda «mijozni qanoatlantirish («Customer
satisfaction)», ya’ni mijozning ehtiyoji, xohish va istaklarini qoniqtirish katta
ahamiyatga ega.
Marketingning ishlab chiqarishga qanday aloqasi bor?
Marketing bugunda bozorga yo‘naltirilgan tadbirkorlik faoliyati va fikrlash uslubi
bo‘lib, o‘zining ijodiy yo‘nalganligi va agressiv xarakteri bilan farqlanadi.
Ishlab chiqarish – muhim iqtisodiy jarayon hisoblanadi. Ko‘pchilik o‘zi istagan
tovarini ishlab chiqara olmaydi, chunki unda «tajriba», «resurs» va «vaqt»
muammolari mavjud. Marketingning ishlab chiqarishga ta’sirini juda ko‘pchilik
haddan ziyod oshirib yuboradi. Masalan: «Zo‘r qopqon yarating va butun dunyo
sizning eshiklaringiz tomon yo‘l topib keladi». Boshqacha qilib aytganda, siz ishlab
chiqargan mahsulotlar zo‘r bo‘lsa, biznesingiz albatta muvaffaqiyatli bo‘ladi.
Vaholanki, «ishlab chiqarish» va «marketing» biznesning muhim bo‘lagi hisoblanib,
mijozlarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishni maqsad qiladi.
5

Masalan, mijozlar xohishini o‘rganish natijasida Toyota kompaniyasi butun dunyoga
muvaffaqiyatli biznesini davom ettirmoqda. Bundan tashqari «ishlab chiqarish» va
«marketing» mijozlarga 5 ta iqtisodiy foydalilikni beradi:
– shakl – vazifa – vaqt – makon – egalik huquqi.
1.1-rasm. Mijozni qanoatlantiradigan iqtisodiy foydaliliklar
Zamonaviy marketing bozor sharoitida murakkab ijtimoiy — iqtisodiy jarayon
bo‘lib, unda 4 muhim omil muntazam o‘zgarib turadi. Ular quyidagilardir:
• Marketing-tadbirkorlik faoliyatining o‘zaro ta’sir va muvofiqlashtirish
falsafasi sifatida.
• Marketing-boshqarish konsepsiyasi sifatida.
• Marketing-raqobat sharoitida afzallikni ta’minlovchi vosita sifatida.
• Marketing-qaror qabul qilish usuli sifatida.
Marketing faoliyati falsafasining tub mohiyati tadbirkorlik faoliyati va biznesda
asosiy e’tibor iste’molchiga qaratilishi kerak, degan fikrdan iborat. Haqiqatdan ham
6Marketing ko’rsatmasi bilan
ishlab chiqarish tomonidan
ta’minlanadi Marketing xizmati tomonidan
ta’minlanadi
Shakl
Vazifa Vaqt Makon
Egalik
huquqi Mijozni
qanoatlantiradigan
iqtisodiy foydaliliklar

“Iste’molchi - shoh” degan shior bu falsafaning negizidir. Firma tovarlarining
bozorda qabul qilinishi, iste’molchining uni tan olishi firma yutug‘ining garovidir.
Marketingda eng asosiy narsa bu ikki va bir-birini to‘ldiruvchi yondashuvdir. Bir
tomondan bozorni har tomonlama o‘rganish, iste’molchilar ehtiyoji, talabi,
xohishlarini o‘rganish, so‘ngra ishlab chiqarishni yo‘naltirish bo‘lsa, ikkinchi
tomondan marketingni qo‘llab bozor talabiga ta’sir ko‘rsatishdir.
Marketing har bir mijoz uchun muhimdir. Chunki marketing kundalik hayotimizning
har bir jabhasiga ta’sir qiladi. Siz boradigan do‘kon, sotib olayotgan har bir
mahsulot, tinglaydigan radio yoki TV – bularning hammasi marketing tufayli!
Marketingni o‘rganishning yana bir muhim jihati – siz xaridor sifatida marketing
xizmatlari uchun pul to‘laysiz.
Rivojlangan mamlakatlarda marketing sarflari har 1$ da 0.5$ni tashkil qiladi.
Marketingni o‘qitishning yana bir boshqa jihati shundaki, hozirgi kunda marketing
sohasida juda ham qiziqarli va daromadli mavqega ega bo‘lish mumkin.
Marketing — tadbirkorlikning falsafasi va unsuri sifatida yuzaga kelishi turli nazariy
va amaliy maktablarning xulosasidir. Marketing tadbirkorlar, menejerlar, turli
mamlakatlar olimlarining har xil siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlardagi faoliyati
natijasida rivojlanib boradi.
7

1.2. Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari
Marketing atamasi iste’molga XIX asrning 60-yillarida Makkovern tomonidan
kiritilgan. Marketing nazariy konsepsiya va tijorat faoliyatining o‘ziga xos hodisasi
tarzida XX asr boshlarida AQShda ilk bor qo‘llanildi 1
.
1902-yildan boshlab AQShning Michigan, Kaliforniya, Illinoys universitetlarida
“Tovarlar marketingi”, “Marketing usullari”fanlaridan ma’ruzalar o‘qitila boshlandi.
1910-1925-yillar mobaynida marketing usullari orqali bozorlar o‘rganila boshlandi.
Firmalarda biznes faoliyatini o‘rganish uchun bozorni o‘rganish bo‘yicha bo‘limlar
tashkil qilina boshlandi. 1926-yilda AQShda Marketing va Reklama Milliy
Assotsiatsiyasi tashkil qilinib, keyinchalik Amerika Marketing jamiyatiga
aylantirildi. 1973-yilda bu jamiyat Amerika Marketing Assotsiatsiyasi mavqeyiga
ega bo‘ldi. Ikkinchi jahon urushi og‘ir sanoat rivojlanishiga va sanoat tarmoqlarini
boshqarishga bo‘lgan yangicha yondashuvni talab etdi. Ommaviy ishlab
chiqarishning o‘sishi, sotib olish qobiliyatining pastligi bozorlarda sotuv siyosatining
ishlab chiqilishini va marketing sohasida tajribaning ortishiga olib keldi. 1948-yildan
esa marketing turli xo‘jalik faoliyatida qo‘llanilib, ishlab chiqarishdan to
iste’molchiga yetib borgungacha bo‘lgan jarayonda tovarlar oqimi va xizmat
ko‘rsatishni tashkil qilishda ishlatildi.
1960-yilda Djer Makkarti tomonidan marketingning tub mohiyatini ochib
beruvchi“ 4P” modeli ishlab chiqildi. Bu modelda marketingning asosiy 4
elementlari tovar (product), narx (price), sotuv (place), reklamarag‘batlantirish
(promotion) o‘z aksini topgan. Bu model marketing sohasidagi nazariy izlanishlarga
asos soldi.Turli mamlakatlarda marketing assotsiatsiyalari va institutlari tashkil
qilinib, bozor va marketing izlanishlari olib borila boshlandi. 1965-yilda ingliz
Marketing instituti tomonidan marketingga quyidagi tarif berildi. Marketing –
amaliy faoliyat bo‘lib, boshqaruv funksiyalari tizimi hisoblanadi, uning yordamida
iste’molchilarning xarid (sotib olish) qobiliyati o‘rganilishi natijasida tovar va
1 “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y. 479- bet
8

xizmatlarga bo‘lgan real talabni shakllantirish orqali foyda olish jarayonidir. Bu tarif
ko‘pgina nazariyotchilar tomonidan tan olindi va amaliy jarayonda unga asoslanib
biznes va ishlab chiqarishni boshqarish olib borildi. 1966-yildan to hozirga qadar
marketingning juda ko‘p tariflari yaratildi. Amerika Marketing Assotsiatsiyasi
ma’lumotlariga ko‘ra 2000 dan ortiq tariflar marketingning ko‘p qirrali faoliyatini
to‘la – to‘kis ochib bergan.
“Marketing – tovarlar yaratish, taklif qilish va ayirboshlash vositasida shaxslarning
ham, guruhlarning ham ehtiyoj va talablarini qondirishga yo‘naltirilgan ijtimoiy va
boshqaruv jarayonidir”. Marketing bo‘yicha taniqli mutaxassis F. Kotler marketing
faoliyatini ayirboshlash orqali insonlar talabini qondirishga yo‘naltirilgan faoliyat,
deb tushuntiradi. Ingliz mutaxassisi Dj. Steyner fikricha, marketing strategik
rejalashtirish va boshqaruv jarayonidagi asosiy vazifa bo‘lib, uning maqsadi -
iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirish va korxonalar daromadini ta’minlash
hisoblanadi. Korxona faoliyatining barcha yo‘nalishlari, ya’ni ishlab chiqarish,
moliyaviy va sotuv sohasida integratsiyani yo‘lga qo‘yish. 2
1960-yilda Amerika Marketing Assotsiatsiyasi tomonidan quyidagi tarif
ma’qullandi. Marketing-ishlab chiqaruvchidan to iste’molchigacha yetib borgunga
qadar tovar va xizmatlar oqimini yo‘lga qo‘yish, tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan
tadbirkorlik faoliyatidir. 1985-yilga kelib esa bu tarif yanada to‘liqroq qilib
tavsiflandi, ya’ni “Marketing-narx shakllantirish, g‘oyalarni siljitish va amalga
oshirish, tovar va xizmatlarni ayirboshlash orqali sotish natijasida alohida shaxslar
va tashkilotlar talabini qondirishga yo‘naltirilgan jarayon”.
AQShda 1966-yilga kelib marketing masalalari bo‘yicha shug‘ullanuvchi 350 ga
yaqin firmalar faoliyat ko‘rsata boshladi. Bu firmalar yirik kompaniyalar uchun
pullik shartnoma asosida tadqiqotlar o‘tkazib 300 mln. dollarga yaqin daromad ko‘ra
boshladilar. Keyinchalik marketing faoliyati bilan yirik universitetlarning tadqiqot
guruhlari, markazlari, savdo – sanoat assotsiatsiyalari, davlat tashkilotlari
shug‘ullana boshladilar. 1967-yildan boshlab Angliyaning 500 dan ortiq firmalari
2 Г . Л . Багиев , В .M.Ta расевич . Маркетинг . 4-e изд . - СПб .,” Питер ” 2012 г .
9

bozorda raqobatbardosh bo‘lish uchun bozor tadqiqotlari olib borishni yo‘lga
qo‘yishdi. Bu tadqiqotlarga 5000 dan ortiq talabalarni jalb qilishdi.
Marketing rivojlanishining jarayoni unga bo‘lgan yondashuv va fikrlarning tobora
ko‘payib borishiga sabab bo‘ldi. 1972-yilda F.Kotler mikro va makromarketing
tushunchalarini asoslab berdi.
Mikro marketing - ma’lum bir kompaniya tomonidan bajariladigan ishlarni nazarda
tutadi. Makro marketing — butun jamiyatning yashash tarzini nazarda tutadi. 1976-
yilga kelib, Shelbi Xant “marketing- ayirboshlash jarayoni haqidagi ilmlar
majmuasidir”, deb xulosa qildi. Ko‘rib turibmizki, marketing faoliyatining naqadar
keng qamrovli ekanligi sababli turli olimlar tomonidan bir-birini inkor etmagan
holda turli tariflar berilishiga olib keldi.
AQSh va G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida marketing masalalari
bo‘yicha milliy institutlar, turli assotsiatsiya, maktab va tadqiqot markazlarining
tashkil etilishi bu sohaning rivojlanishiga olib keldi. Marketing g‘oyalarining
rivojlanishini Yevropa Marketing Qo‘mitasi va Angliya Xalqaro Marketing
Assotsiatsiyalari targ‘ibot qildilar.
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi davlatlari va Rossiya bozor munosabatlariga
o‘tilgandan so‘ng marketing faoliyati firmalar va korxonalar faoliyatiga jadal
sur’atlar bilan joriy etila boshlandi.
1990-yilda Rossiya Marketing Assotsiatsiyasi tashkil etildi va uning Prezidenti etib
professor G.G.Abramshvili tayinlandi.
80-90-yillarda marketingning globallashuv jarayoni kuzatildi. Avstraliyaning
Kanberre shahrida 1992-yilda Global Marketing bo‘yicha Xalqaro Konferensiya
bo‘lib o‘tdi. Uning shiori bo‘lib «Marketing – bu hamma narsa», «Marketing – bu
BIZNES», deb jarangladi.
Marketingning fan va o‘ziga xos san’at sifatida shakllanishi va takomillashuviga
ko‘plab xorijiy mutaxassislar B.Berman, G.Bolt, M.Bruk, A.Vayman, X.Vays, X.
Verli, D. Gardner, D.Garst, X.Grenross, E.Dixtl, P.Druker, R.Kamp, F.Kotler,
J.Lamblen, T. Levitt, S. Madjaro, Meffert
10

X., R. Nishlag, Dj.Evans va boshqalar o‘z hissalarini qo‘shdilar.
1.1-jadval
Marketing tariflari
Muallif Tariflar
Kotler Filipp Marketing – ayirboshlash orqali iste’molchilarning talab va
ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan inson faoliyatidir.
Abramishvili
G.G. Marketing – bugungi kunda ishbilarmon operatsiyalarni olib
borishning o‘ziga xos falsafasidir.
Braverman
A.A. Makro darajada marketing bozor muhitini shakllantirish
instrumenti sifatida ishtirok etadi. Mikro darajada esa
korxonalarning bozor muhitini tashkil qilish tizimi hamda
investitsiyalarni jalb qilishni ta’minlovchi instrument sifatida
talqin etgan.
Amerika
Marketing
Assotsiatsiyasi Marketing – narx shakllantirish, g‘oyalarni siljitish va amalga
oshirish, tovar va xizmatlarni ayirboshlash orqali sotish
natijasida alohida shaxslar va tashkilotlar talabini qondirishga
yo‘naltirilgan jarayon.
Evans Dj.R. Marketing –bu iste’molchilar va tashkilotlarning tovar va
xizmatlarga bo‘lgan talabini ko‘ra bilish, boshqarish va
ayirboshlash orqali qondirishdir.
Pashkus Yu.V. Marketing – kompleks tushuncha. U insonlar va mamlakatlar
o‘rtasida bo‘ladigan barcha ayirboshlash bilan bog‘liq bo‘lgan
faoliyatni o‘z ichiga olib, iste’molchilarning xohish va
talablarini qondirishga yo‘naltirilgandir.
Svalbe X. Marketing tovar aylanishi siyosati doirasida barcha faoliyatni
o‘z ichiga oluvchi jarayondir.
Nishlag R., Marketing iste’molchilar talabiga bog‘liq bo‘lgan qarorlarni
11

Dixtl.E.,
Xershten X. qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan bozor faoliyatini
yo‘naltirishdir.
Lamben J.J. Marketing bir paytni o‘zida biznes falsafasi va faol jarayondir.
Marketing – bu ijtimoiy jarayon bo‘lib, odamlar va
tashkilotlarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan xohish va
talablarini erkin raqobatli sharoitda qondirish jarayonidir.
Golubkov E.P Marketing – bu kompaniya imkoniyatlari va iste’molchilar
zarurati, talabining mosligini ta’minlash jarayonidir.
Marketing keng ma’noda ijtimoiy boshqaruv jarayoni bo‘lib,
u orqali alohida shaxslar va odamlar guruhi mahsulotlarni
ishlab chiqish va ayirboshlash orqali o‘zlariga kerak bo‘lgan
tovar va xizmatlarni oladilar.
Sankt Peterburg
Davlat Moliya
Iqtisod
Universiteti
marketing
kafedrasi Marketing – xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘zaro ta’sir
falsafasi va vositasi bo‘lib, ijtimoiy iqtisodiy tizimlarni
o‘rganish, oxirgi iste’molchilar talabini qondirishga
yo‘naltirilgan ishlab chiqarish va foyda olish bo‘yicha
faoliyatdir.
Rodjer L.V. Marketing – ishlab chiqarish tugallangan joyda boshlanmasdan
balki, ishlab chiqarish xarakteri va masshtabini belgilash,
ishlab
chiqarish rentabelligini ta’minlash, muhandislik - texnik
imkoniyatlarni inobatga olgan holda sotuv imkoniyatlarini
belgilashdan boshlanadi. Boshqacha qilib aytganda, marketing
sohasidagi qarorlar ishlab chiqarish va kapital qo‘yilmalar
bilan bog‘liqdir.
12

Meffert X. Marketingning zamonaviy, umumlashtirilgan va keng
ma’nodagi talqini marketingni ayirboshlash jarayonidagi ikki
shaxs o‘rtasidagi kelishuvga o‘xshatilishidir.
Marketing – bukorxonalarni bozorga
yo‘naltirilgan holda boshqarish, rejalashtirish,
muvofiqlashtirish hamda nazorat qilishdir.
Rayon U. Marketing iste’molchini o‘rganish orqali tovar va xizmatlarni
yaratish, ular xohishini qondirish va talabni keng aytirishdir.
Levit T. Marketingni tovar sotish bilan o‘xshatish mumkin emas.
Savdo funksiyasi ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishdan
iborat bo‘lsa, marketingning vazifasi - bozorga iste’molchi
ehtiyoj sezgan tovar va xizmatni olib chiqishdan iborat.
Kulakov S.N. Zamonaviy marketingning mohiyati xaridorning talabini
korxona daromadiga aylantirishdan iborat bo‘lgan tadbirkorlik
faoliyatidir.
Rossiyada marketingning evolyutsion rivojlanishi bir necha bosqichda amalga
oshirildi. 3
1-bosqich. 1970-yildan boshlab marketing haqida ilk ilmiy maqolalar paydo bo‘la
boshladi. G. Abramishvili, V. Voyna, N. Gerchikova, A. Goryachev, V. Demidova,
P. Zavyalov, K. Kostyuxin, I. Kretov, B. Solovyov, Yu.Trusov va boshqalar
Rossiyada marketing nazariyasi va amaliyotini shakllantira boshladilar.
2-bosqich. 1980-yillarning o‘rtalari va 1990-yillarga to‘g‘ri kelib, bu davrda
marketolog olimlar qatori kengaydi. A.Braverman, I.Gerchikova, E.Golubkov,
N.Kapustin, I.Kretov, N.Moiseyeva, R.Nozdrev, A.Porshnev va boshqalar bozor
sharoitida marketingning ahamiyatini uni firmalar faoliyatiga qo‘llash samarasini o‘z
ilmiy ishlarida o‘rgandilar.
3 Г.Л.Багиев,В.M.Taрасевич. Маркетинг.4-eизд.-СПб., “Питер” 2012 г.
13

3-bosqich. 1990-yillar o‘rtalari va hozirga qadar hisoblanib, bu davr marketingning
barcha sohalarga tatbiq etilishi bilan xarakterlanadi. Oliy ta’lim muassasalarida
marketing kafedralari tashkil qilinib, marketing bo‘yicha mutaxassislar tayyorlana
boshlandi. Yirik kompaniya va firmalar faoliyati marketingsiz amalga oshirilmaydi,
chunki bozor sharoitida iste’molchi talab va ehtiyojlarini qondirish, so‘ngra daromad
yoki foydani o‘ylash bozor talablaridan biriga aylandi. Raqobatning vujudga kelishi
tufayli tovar va xizmat turlarini ishlab chiqaruvchilar tomonidan iste’molchini o‘ziga
jalb qilishda faollik korxona samarasining muhim omiliga aylandi. Bu davrda
nazariya va amaliyotga yangicha qarash va yondashuvlarning paydo bo‘lishida bir
qator rus olimlari ma’lum hissa qo‘shdilar. G. Azoyev, G. Bagiyev, D. Barkan,
I. Berezin, A. Goltsev, O. Dmitriyev, V. Domnin, A.Yegorov, B. Zamyatin, A.
Pankruxin,E. Popov, M.Sokolova va boshqalar shular jumlasidandir.
1.2- jadval
Marketingning fan sifatida rivojlanish evolyutsiyasi
Yillar Nazariy asoslari Usullar Qo‘llash
sohalari
1900-
1950yillar Tovar haqida ta’limotning
paydo bo‘lishi, tovar
tarqatishga xos yondashuv,
eksport va sotuv
nazariyalarining yaratilishi kuzatuv, xarid va
sotuv jarayonining
tahlili,
iste’molchilarni sotib
olish qobiliyati tahlili ommaviy
tovarlar ishlab
chiqarish,
qishloq xo‘jalik
tarmoqlari
1960
yillar Sotuv haqida
ta’limot, sotuv
hajmiga yo‘naltirilganlik
tovar va uning
funksiyalariga urg‘u berish,
distribyuterlik rag‘batlar tahlili,
operatsiyalar tahlili,
modellashtirish iste’mol
tovarlari
iste’molchilari
14

nazariyasining
shakllanishi
1970
yillar Qaror qabul qilishning
ilmiy asoslari. Marketing
tavsiya qiladi, sotuvga
yo‘naltirilganlik,
iste’molchiga qisman
e’tibor Faktoring,
diskrimenant tahlil,
matematik usullar,
marketing modellari Ishlab chiqarish
vositalari va
iste’mol
vositalari
iste’molchilari
Shuni ta’kidlash lozimki, 90 - yillar o‘rtalarida bozor tarmoqlarida marketing
kommunikatsiyalari to‘g‘risida nazariya va uslubiyotlar yaratildi.
Rossiya Fanlar Akademiyasi, Sankt Peterburg moliya-iqtisod universiteti va boshqa
oliy ta’lim muassasalari olim va tadqiqotchilari bozorni o‘rganish iste’molchilarni
taqiq etish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarni kengaytirdilar. Marketing rivojlanishi
evolyutsiyasi uning iqtisodiyotning barcha sohalariga joriy etilishi bilan
xarakterlanadi.
1-bosqichda Marketing amaliy iqtisodiyot sohasi sifatida ko‘rilib, sotuvni samarali
tashkil qilish, sotuv jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlarni tahlil qilish, firma
faoliyati rentabelligini oshirishga qaratilgan.
2-bosqichda Marketingning turli konsepsiyalari shakllandi. Bu davrda marketingning
asosiy funksiyalari bozorni o‘rganish, reklama, sotuvni rag‘batlantirish, sotuvni
rejalashtirish kabilarga katta e’tibor qaratiladi.
3-bosqichda Marketing bozor konsepsiyasini boshqarish sifatida ko‘rilib,
marketingning nazariy va uslubiy asoslarini rivojlantirishga zarurat tug‘ildi.
4-bosqichda Marketing rivojining evolyutsiyasi marketingni boshqarish nazariyasini
ishlab chiqish, bozorni o‘rganish usullarini mukammallashtirsh, narx,
kommunikatsiya, sotuv siyosatini amalga oshirish orqali qarorlar qabul qilishni
to‘g‘ri amalga oshirish bo‘yicha nazariy va amaliy ko‘rsatmalar ishlab chiqildi.
15

5-bosqichda Marketing – menejment nazariyasi rivojlana boshladi. Bu nazariya
zamonaviy axborot texnologiyalariga asoslangan holda bozor tarmoqlarining
xususiyatlari, o‘zaro bir biriga ta’siri kabi masalalarga katta e’tibor berildi. Raqobatli
bozor sharoitida tovar sifati uning xarakteristikasi, xizmat sifatiga asosiy e’tibor
qaratildi. Ekologik marketing konsepsiyasi shakllandi.
O‘zbekistonda 1980-yillardan boshlab iqtisodiyot o‘quv yurtlarida marketing kurslari
o‘qitila boshlandi. Shu yillari marketing masalalari bilan S. Salimov, S. G‘ulomov,
A. Bekmurodov, J. Jalolov, M. Qosimova, D.Muhitdinov, X.Raimov, A.
Soliyev kabi olimlar ilmiy tadqiqot ishlari olib bordilar. 1986-yilda «Sovplastital»
qo‘shma korxonasida birinchi bo‘lib marketing bo‘limi tuzildi. Shuningdek,
«Toshkent to‘qimachilik mashinasozlik zavodi» aksiyadorlik jamiyati, «V. P.
Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi» davlat-
aksiyadorlik birlashmasi, «Toshkent qishloq xo‘jaligi mashinasozligi» aksiyadorlik
jamiyati kabi korxonalarda ham marketing bo‘limlari ochildi. 4
Mamlakatimizda hozirda faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari, yirik ishlab
chiqarish korxonalarining aksariyatida marketing bo‘limlari ish olib boradi.
Yillar davomida marketingning roli juda o‘zgaradi. Marketingning rivojlanishini
tushunish zamonaviy marketingni tushunishga yordam beradi. Bozordagi holat,
raqobat darajasi, atrof-muhitga qarab firmalar o‘zlari uchun turli marketing
dasturlarini ishlab chiqishlari mumkin.
Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi:
1) oddiy savdo –sotiq davri;
2) ishlab chiqarish davri. Sanoat revolyutsiyasidan keyin to
1920yillargacha ko‘p kompaniyalar ishlab chiqarish davrida edilar («Ishlab
chiqarish davri» da kompaniyalar ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan); 3) realizatsiya davri.
4 “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y. 479- bet
16

1930-yillarga kelib G‘arb kompaniyalari ishlab chiqarish quvvatini keskin pasaytirdi,
endi ishlab chiqarish muammo emas, balki raqobatda yengib chiqib o‘z mahsulotini
sotish muhim edi, («Realizatsiya davrida» kompaniya raqobat kuchayganligi uchun
sotuvga e’tibor qaratishi tushuniladi);
4) marketing bo‘limi davri;
5) marketing kompaniyasi davri;
1.2-rasm. Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi
Rivojlangan mamlakatlarda «Realizatsiya davri» 1950-yillargacha davom etdi.
Sotish hajmi yetarli darajada edi. Lekin muammo kompaniya nimaga ko‘proq
ahamiyat berish kerakligini aniqlash edi. Kompaniyalar uchun ilmiy izlanish olib
borish, sotib olish, ishlab chiqarish, jo‘natish va sotishni bog‘lab turadigan odam
kerak edi. Shunday qilib, «Realizatsiya davri»ni «marketing bo‘limi davri» egalladi.
«Marketing bo‘limi davri» - kompaniyaning barcha marketing ishlari faqat bir
bo‘lim tomonidan olib boriladi va qisqa muddatli rejalari tuziladi.
1960-yillarga kelib esa ba’zi bir kompaniyalar faqat marketologlardan iborat holda
ishni boshladi. Hatto, marketing kompaniyalari ishchilarining ba’zilari «Marketing
bo‘limi davridan» chiqishgan edi.
17Oddiy savdo-sotiq
davri
Ishlab chiqarish davri
Realizatsiya davri
Marketing bo’limi davri
Marketing kompaniyasi
davri Ortiqcha sotish
Taklifni ko’paytirishortiqcha
sotish
Raqobatda yengish
Umumlashtirish va nazorat
Mijozni uzoq muddatli
qanoatlantirish

1.3-rasm. Marketing kompaniyasi
«Marketing kompaniyasi davri» - qisqa muddatli marketing rejalashtirishga
qo‘shimcha uzoq muddatli marketing rejalarini ishlab chiqadi va butun korxona
marketing kompanyasi asosida ish olib boradi. Marketing kompaniyasi juda oddiy,
lekin juda muhim. Marketing kompaniyasi yangilik emas. Lekin ko‘pchilik
boshqaruvchilar bu so‘zni eshitib vahimaga tushadi. Shuning uchun ular o‘zlari
uchun oson bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarish, uni sotishga harakat qiladi. «Ishlab
chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra sotiladigan mahsulotni ishlab chiqarish
maqsadga muvofiqdir», ya’ni aqlli boshqaruvchi esa ishlab chiqarishdan ko‘ra
ko‘proq marketingga e’tibor qaratadi. Marketingga moyil korxona o‘zi ishlab ishlab
chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra mijozlarga kerakli narsani ishlab chiqarishni
ma’qul ko‘radi. Masalan, Ford Motors «Mijozlar tajribasi» dasturiga muvofiq Ford
kompaniyasining turli bo‘limlaridagi ishchilari Fordning minglab mijozlari bilan
uchrashib, ularning xohish va istaklarini o‘rganishdi va ishlab chiqarishga tatbiq
qilishdi.
18Mijozni
qanoatlantirish
Foyda olish (yoki
muvaffaqqiyatga
erishish) maqsadi Marketing
kompaniyasi Kompaniya
say-
harakatlari

II.Bob Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi
2.1 Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi
Konsepsiya-lotincha “conception”-so‘zidan olingan bo‘lib, tizim yoki biror sohaga
oid qarashlar, tamoyillar tizimi, dalil (fakt) va hodisalarni tushunish, anglash va
izohlashning muayyan usuli, asosiy nuqtayi nazar ma’nosini anglatadi 5
. Keng
ma’noda konsepsiya so‘zi u yoki bu faoliyatning samarali amalga oshirilishi uchun
zarur bo‘lgan qarashlar tizimi, deb tushuniladi. Firma konsepsiyasi - firmaning
asosiy faoliyat yo‘nalishi, g‘oyalari, tadbirkorlik falsafasi, iste’molchi talabi asosida
mahsulot ishlab chiqarish istiqboli yo‘nalishidir. Konsepsiya komponentlari g‘oya,
strategiya, instrumentariy va maqsaddan iborat. Shu nuqtayi nazardan marketing
konsepsiyasi tashkilotning ilmiy asoslangan g‘oyasi, loyihasi hisoblanib
tadbirkorlikni amalga oshirishda korxonaning samarali strategiyasini ham anglatadi.
Marketing konsepsiyasini o‘zlashtirish oson bo‘lmadi. Marketing konsepsiyasini
birinchilardan bo‘lib Procter & Gamble qabul qildi. Procter & Gamble kompaniyasi
1837 - yilda ikki tadbirkorning birgalikda ish olib borish to‘g‘risidagi kelishuv
asosida tashkil etilgan edi. Kompaniya asoschilari Uilyam Procter kompaniyaga asos
solinganga qadar shamlar ishlab chiqargan bo‘lsa, Djeyms Gambl esa sovun ishlab
chiqargan. Kompaniya o‘zining 1- million dollarlarini 1859-yilda ishlab topdi.
AQShdagi fuqarolar urushi davrida kompaniya shimolliklar armiyasiga sovun va
sham yetkazib berish uchun katta davlat buyurtmasini qo‘lga kiritdi. Procter &
Gamble kompaniyasi taniqli savdo markalari va brendlarini sotib olish evaziga
muttasil kengayib bordi. 2003-yilda Germaniyaninig soch bo‘yoqlari ishlab
chiqaruvchi mashhur WELLA kompaniyasi sotib olindi. 2005-yilda Gilette
kompaniyasini sotib oldi. Raqobatda Unileverni yutib, o‘zining sohasi bo‘yicha yirik
kompaniyaga aylandi. Raqobat juda katta edi, yutib chiqishning yagona bir yo‘li
mijozni qanoatlantirish edi. Marketing konsepsiyasini tatbiq qilgan menejer uchun
5 “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y.23-bet.
19

mijozni qanoatlantirish - bu foyda olish yo‘lidir, yani shior «Mijoz nuqtayi nazari
bilan ishla».
Keyinchalik, turli sanoat sohalari – metall, ko‘mir, qog‘oz, shisha – kompaniyalari
ham marketing konsepsiyasini qabul qila boshladi.
Xizmat ko‘rsatish sohalari juda sekinlik bilan marketing konsepsiyasini qabul qildi.
Marketing konsepsiyasini o‘zlashtirish oson bo‘lmadi. «Banklar bank xodimlari
uchun qulay bo‘lgan bir necha soat ochiq, mijozlar uchun qulay paytda yopiq
bo‘ladi. Tushlik paytida va soat 16 dan keyin yopiq bo‘ladi. Mijozni
qanoatlantirishga ketadigan xarajatlar va xarajat talab qilmaydigan harakatlar talab
qilinadi.
Marketing konsepsiyasi korxonaning amaldagi yoki rejalashtirilayotgan
faoliyatining strategik tahlili asosida ishlab chiqilishi kerak. Uni ishlab chiqish
quyidagi bosqichlardan iborat:
• Ichki va tashqi muhitning strategik tahlili.
• Korxona va marketing faoliyatining maqsadlarini aniqlash.
• Marketing strategiyasiniasoslash.
• Kutilgan natijaga erishish uchun tegishli marketing usullarini tanlash.
Marketing va tadbirkorlik borasida jahon amaliyoti marketing evolyutsiyasida
quyidagi konsepsiyalarni asoslab ko‘rsatdi:
Ishlab chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi mavjud assortimentdagi ishlab
chiqarish hajmini oshirishga yo‘naltirilgan. Bu dastlabki konsepsiya hozirgi kunda
ham qo‘llaniladi. Firmaning asosiy e’tibori mahsulot hajmini ko‘paytirishga
qaratilgan bo‘lib, bozor tor assortimentdagi tovarlarga to‘yinadi. Bunday sharoitda
iste’molchi o‘z talabini bozor taklifiga qarab shakllantiradi. Bu konsepsiya asosan
quyidagi hollarda qo‘llaniladi:
• Real va potensial iste’molchilarning ko‘pchiligi cheklangan sotib olish
qobiliyatiga ega bo‘lsa.
20

• Ma’lum tovarga talab taklifdan yuqori bo‘lsa, bunday holda o‘rinbosar tovar
bo‘lmagani uchun xaridor bor tovarni sotib olishga majbur.
• Agarda mahsulot tannarxi yuqori bo‘lsa, ko‘p hajmda ishlab chiqarish
tannarxni birmuncha kamayishiga olib keladi, korxona ma’lum bir tovari bilan
bozorda o‘z ulushini egallaydi.
Bu konsepsiyaning asosiy maqsadi ishlab chiqarish bo‘lib, aynan shu tovarga talab
yuqori, taklif esa kam bo‘lgan vaqtda uni sotish muammo emas.
Rejali iqtisodiyot davrida ko‘proq shu konsepsiya ishlatilgan, lekin juda katta
seriyalarda tor assortimentda mahsulotlar iste’molchilarning bunday tovarlarga
nisbatan talabini pasayishiga va tovarlarning peshtaxtalarda turib qolishiga sabab
bo‘ldi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu konsepsiya o‘z vaqtida Genri Fordning
avtomobil zavodida juda katta daromad keltirdi. U katta hajmda ommaviy
avtomobillar seriyasini ishlab chiqarib avtomobil sanoatini rivojlantirdi. Uning qora
rangdagi o‘rta hol amerikalikning hamyoniga to‘g‘ri keladigan avtomobillarini 1908
– 1927-yillarda T-modeli nomi ostida chiqarib shu yillarda 15 mln.dan ortiq
avtomobil sotilishiga erishdi. Katta partiyalarda shu modeldagi avtomobillarni
chiqarib ommaviy iste’molchilarni shakllantirdi. Qora rang o‘sha vaqtda eng arzon
va tez quruvchi bo‘yoq bo‘lgani uchun G.Ford shu rangdan foydalanib, mahsulot
tannarxini pasayishiga erishgan va katta daromad ko‘rgan. O‘z mahsulotlarini har xil
qilish haqidagi takliflarga G.Ford hazil qilib, mijozlarga xohlagan rangdagi
avtomobilni berish mumkin, faqat bitta shart bilan: u qora bo‘ladi, degan gapi uchun
sal bo‘lmasa “tuzoqqa” tushay dedi, chunki raqobatchilari yangi boshqaruv
konsepsiyasini o‘zlashtirib, avtomobillarning turli modelini taklif qila boshladilar.
Keyinchalik ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi qo‘llanilib, unda
tovarlarning yangi modellari, texnologiyalari, assortimentlari yaratilishiga katta
e’tibor qaratildi.
2. Tovarni mukammalashtirish konsepsiyasi. Iste’molchilarni
o‘rganish, ular xohish, ehtiyojlarini, zaruratini, sotib olish imkoniyatlarini tahlil
21

qilish asosida yangi tovarlar, o‘rinbosar tovarlar, innovatsion tovarlar ishlab
chiqarish bu konsepsiyaning asosiy maqsadidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
raqobatning kuchayishi firma va kompaniyalarni shu konsepsiyaga asoslanishlarini
taqozo etadi. Bu konsepsiya juda ko‘p hollarda yaxshi natijalar keltirsada, ba’zi
hollarda kutilgan natijaga erishmaslik hollari ham uchrashi mumkin. Yangi
tovarning afzalligi, narxi, uning naflilik darajasi, ilgarigi tovardan farq qiluvchi
xususiyatlari iste’molchini qoniqtirishi zarur.
Iste’molchilar yuqori ekspluatatsiya xossalariga ega bo‘lgan yuqori sifatli tovarlarga
moyilligini ta’kidlaydi, demak, tashkilot o‘z energiyasini tovarni doimiy mukammal
quvvatlashtirishga qaratishi zarur bo‘ladi. Shu bilan “marketing shabko‘rligi”dan
qochish uchun ushbu mahsulot iste’molchilarga shu holicha kerak emas, o‘z
muammolarini qandaydir mahsulot yordamida hal qilish uchun kerakligini hamisha
yodda tutish shart. Mukammallashtirilgan mahsulot iste’molchilar uchun
avvalgilariga nisbatan katta iste’mol qiymatini (iste’molchining tovar sotib olish
xarajatiga nisabatan foydasi) berishi kerak.
3. Bozorning rivojlanishining navbatdagi bosqichida (50-60-yillar), ya’ni
talab va taklif nisbatan teng bo‘lganda, xaridorlar talab qiladigan tovarlar bozorda
doimo sotila boshlaydi, korxonani boshqarishda savdoga doir yondashuv amalga
oshadi. Bu davrda marketing savdo ustidan g‘olib keladi.
Sotuvchining vazifasiga raqobatchilarni emas, aynan xaridorlarni tovarlarni sotib
olish uchun qator rag‘batlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirish kiradi. Buning
uchun sotuvchi o‘z mahsulotlarini reklama qilish, uning savdosini rag‘batlantirish
uchun qo‘shimcha xarajatlar qilishi kerak bo‘ladi. Bunday vaziyatda agar savdo va
rag‘batlantirish sohasida sezilarli harakatlar amalga oshirilmasa, xaridorlar
korxonaning mahsulotlarini yetarli miqdorda sotib olmaydilar, degan tasdiqqa
asoslanadigan tijorat kuchlarini intensifikatsiyalash (jadallashtirish ) boshqaruv
konsepsiyasi (savdo konsepsiyasi) yo‘nalishi o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Ko‘plab
firmalar mahsulotlarini o‘tkazishda qiyinchilikka uchragach, ushbu konsepsiyaga
moslasha boshlaydilar, ularda qayta ishlab chiqarish belgilari paydo bo‘ladi. Shuning
22

uchun bunday marketing agressiv (tajavvuzkor) marketing nomini olgan. Savdoda
muammolarga uchragan kompaniyalarning maqsadi – jamiyat ehtiyojmand bo‘lgan
tovarlarni ishlab chiqarish emas, avval ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish bo‘lib
qoladi.
Tijorat ishlarini intensivlashtirish yoki sotuv konsepsiyasining asosiy maqsadi -
firma ishlab chiqargan mahsulotlarni samarali sotishga yo‘naltirilgan xatti-
harakatlardan iborat.
Marketingning sotuvni rag‘batlantirish, reklama, targ‘ibot, turli aksiyalar e’lon
qilish orqali iste’molchilarni o‘ziga jalb etish va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni
samarali sotish - konsepsiyaning falsafasidir. Har bir xaridor firmaning mijoziga
aylanishi uchun marketologlar ulardan so‘rovnomalar o‘tkazish orqali tovar haqidagi
fikrlarini, tovar bahosini, ularni qoniqtirishi yoki narxning yuqoriligi haqida
fikrlarini inobatga olgan holda firma keyingi faoliyatini rejalashtiradilar. Ko‘p
hollarda bozorni o‘rganmay mahsulot ishlab chiqargan firma bozorda to‘yinish hosil
bo‘lgan tovarni ishlab chiqargani uchun sotishda qiynalib, mazkur konsepsiyani
qo‘llashi kerak.
23

2.2 Marketing elementlari tarkibi va jarayoni.
Marketing – “MIKS” tushunchasi
Marketing nazariyasi va amaliyotining rivojlanishida marketing – bu kompleks tizim
bo‘lib, boshqarilishi ishlab chiqarish – tijorat metodlari birlashmasi (birikmasi)dan
foydalanishni ko‘zda tutadi, degan tushunchaga olib keldi. Masalan, 1980-1990-
yillarda xaridorlarga quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha ta’sir etishni ko‘zda tutuvchi
marketing – miks konsepsiyasi paydo bo‘ldi:
- tovar (tovar siyosati, tovar marketingi);
- savdo, tarqatish (savdo siyosati, savdo marketingi);
- oldinga harakatlanish (kommunikatsiya siyosati, kommunikatsiya
marketingi);
- odamlar (kadrlar siyosati, munosabatlar marketingi).
Bugun rivojlangan mamlakatlarda ustuvor ravishda bir martalik bitim tuzishga
mo‘ljallangan bitim marketingidan o‘zaro munosabatlar marketinggiga o‘tilmoqda.
Ko‘pchilik kompaniyalar bozorning to‘yinishi, yangi iste’molchilarni egallash uchun
qattiq raqobat sharoitlari, eski mijozlar bilan munosabatlarni saqlash, xaridorga
yo‘naltirilgan personalni tanlash va o‘qitish ancha arzonga tushishini tushuna
boshladilar.
Munosabatlar marketingi – yuqori iste’mol qimmatliklari bilan xizmat ko‘rsatish
yo‘li orqali iste’molchilar va boshqa manfaatdor shaxslar bilan mustahkam o‘zaro
foydali munosabatlarni yaratish, saqlash va kengaytirish jarayonidir. Agar butun
dunyoda bugun marketingning ijtimoiy-etika konsepsiyasi umum tan olingan
hisoblansa, O‘zbekistonda marketing sezilarli darajada hayotga kirib kelmoqda.
Tashkilotlarda marketing xizmatlari yaratilmoqda, marketing tadqiqotlari
o‘tkazilmoqda, O‘zbekiston bozorlari o‘rganilmoqda. Turli xil tovarlar bozorlarida
yuzaga keladigan vaziyatlarga bog‘liq holda tadbirkorlik faoliyatini boshqarish
24

ko‘rib chiqilgan konsepsiyalardan biri asosida amalga oshirilmoqda. F. Kotler bu
konsepsiya samarasini quyidagicha asoslaydi:
• Xaridorlar o‘z manfaatlarini himoyalanishini biladilar.
• Xariddan qoniqmagan xaridorlar tezda bu hissiyotni unutadilar.
• Bunday xaridorlar o‘z fikrlarini boshqa xaridorlar bilan bo‘lishmaydi.
• Xariddan qoniqmagan xaridor jamoat tashkilotlariga, masalan, iste’molchilar
huquqini himoya qiluvchi qo‘mitaga shikoyat bilan murojaat qilmaydi, chunki
chegirma bilan tovarni sotib oladi va h.k.
• Chegirmalar va aksiyalar davrida juda ko‘p potensial xaridorlar firma
mahsuloti xaridoriga aylanadilar.
Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu konsepsiya firma tomonidan iste’molchilar
xohishi – talabi inobatga olinmasdan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishga
yo‘naltirilganligi uchun uning hayotiylik davri uzoq emas.
3. An’anaviy marketing konsepsiyasi. Bozor rivojlanishining navbatdagi
bosqichida (60-70-yillar) tovarga bo‘lgan taklif talabdan ortib ketishi vaziyati yuz
beradi (xaridorlar bozori): xaridorlar taklif qilinayotgan juda ko‘p turdagi va rang-
barang (har xil) tovarlarga duch kelishadi, ular tovarlarni bemalol tanlab, erkin xarid
qila oladilar. Shu tariqa ishlab chiqaruvchi nisbatan tobelik holatiga tushib qoladi,
chunki u ko‘plab boshqa korxonalar bilan raqobatlasha borib, xaridorlarning didini
anglab olishi, kelgusi talablarini shakllantirish maqsadida ularga ta’sir o‘tkaza olishi
zarur bo‘ladi. Savdo “tor joy”ga aylanib qolgan vaziyatda ko‘plab korxonalar
faoliyatini boshqarish iste’molchiga, bozor shartlariga moslashishga va ularga faol
ta’sir etishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Marketingning iste’mol konsepsiyasi mohiyati
ana shundan iborat.
Marketingning iste’molchilarga oid konsepsiyasi tashkilot maqsadlariga yetishning
garovi iste’molchilar talabini o‘rganish va ularning qondirilishini raqobatchilarga
nisbatan samaraliroq usulini ta’minlashdir, deb ta’kidlaydi. Marketingning
iste’molchilarga oid konsepsiyasi - savdo konsepsyasiga o‘xshash, biroq u
25

iste’molchilar muammolarining anchagina qismini hal qilishiga to‘g‘ri keladi. Savdo
konsepsiyasi mahsulot savdosini (sotishni) rag‘batlantirish bo‘yicha tadbirlar
vositasida sotish hajmini ko‘paytirish hisobiga foyda (daromad) olishni ko‘zda
tutadi. Marketingning iste’molchiga oid konsepsiyasi xaridorlar talablarini qondirish
yo‘li bilan foyda (daromad) olishdan kelib chiqadi. Savdoning asosiy maqsadi –
ishlab chiqarilgan tovarni realizatsiya qilish, marketingning maqsadi esa talabni
o‘rganish, yaratish va ularga mos holda tovar chiqarishdir.
An’anaviy marketing konsepsiyasi tub ma’noda sotuvni intensivlashtirish
konsepsiyasi mohiyatini o‘zgartirishga qaratilgan. Marketing konsepsiyasi
avvalambor, iste’molchi talab va ehtiyojlariga yo‘naltirilganlikdan, konsepsiyaning
maqsadi – real va potensial iste’molchilarni aniqlash, talabini o‘rganishdan iborat.
Marketing konsepsiyasi firmalarni quyidagilarga rioya qilishga undaydi:
• Sotiladigan narsani ishlab chiqarishga.
• O‘z tovarini emas, balki xaridorni sevishga.
• Tovar sotish bilan emas, balki ehtiyoj va talabni qondirishga.
• Bozor talablarini o‘rganib, so‘ngra ishlab chiqarish hajmlarini oshirishga.
• Iste’molchilarning tez o‘sib borayotgan talablariga moslashish va
egiluvchan ishlab chiqarishni tashkil etishga.
• Firmaga raqobatning ta’sirini o‘rganishga, tashqi omillarning ta’sirini
baholashga.
Potensial iste’molchilarga ko‘ra uzoq muddatga mo‘ljallangan sotuv jarayoni, bu -
iste’molchi bilan muloqot, uning fikrini bilish, tovardan qoniqqanlik darajasini
aniqlashdan iborat. Chunki firma xaridor talabini qoniqtirib foyda oladi, uning
rentabelligi, raqobatbardoshligi tovar orqali xaridorni o‘z iste’molchisiga aylantiradi.
An’anaviy marketing konsepsiyasi muntazam ravishda iste’molchilarni yangi talab
va ehtiyojlarining o‘sishiga sabab bo‘lsa, firma katta foyda ketidan quvishga intilib,
boshqa narsalarga e’tiborni susaytirishi, o‘z manfaatlarini jamiyat manfaatlaridan
ustun qo‘yishi mumkin.
26

Amerika marketologi T.Levitt savdo va marketing konsepsiyasini quyidagicha
ajratadi: “ Savdo bo‘yicha tijorat kuchlari – bu sotuvchi ehtiyoji bo‘yicha
jamlanganlik, marketing esa xaridorlar ehtiyojlariga jamlanganlik. Savdo bo‘yicha
tijorat kuchlari – bu sotuvchining o‘z tovarlarini naqd pulga aylantirish bo‘yicha
ehtiyojlari haqida qayg‘urish (harakat qilish), marketing esa – bu mijozlar ehtiyojlari
haqida tovarlar va ushbu tovarlarni yaratish, yetkazib berish va iste’moli bilan
bog‘liq qator omillar vositasida qayg‘urish (harakat qilish)”. Menejmentning
yetakchi nazariyachilaridan biri P.Druker ta’kidlaydiki: “Marketingning maqsadi
27

Xulosa
Marketing rivojlanishining jarayoni unga bo‘lgan yondashuv va fikrlarning tobora
ko‘payib borishiga sabab bo‘ldi. 1972-yilda F.Kotler mikro va makromarketing
tushunchalarini asoslab berdi.
Mikro marketing - ma’lum bir kompaniya tomonidan bajariladigan ishlarni nazarda
tutadi. Makro marketing — butun jamiyatning yashash tarzini nazarda tutadi. 1976-
yilga kelib, Shelbi Xant “marketing- ayirboshlash jarayoni haqidagi ilmlar
majmuasidir”, deb xulosa qildi. Ko‘rib turibmizki, marketing faoliyatining naqadar
keng qamrovli ekanligi sababli turli olimlar tomonidan bir-birini inkor etmagan
holda turli tariflar berilishiga olib keldi.
AQSh va G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida marketing masalalari
bo‘yicha milliy institutlar, turli assotsiatsiya, maktab va tadqiqot markazlarining
tashkil etilishi bu sohaning rivojlanishiga olib keldi. Marketing g‘oyalarining
rivojlanishini Yevropa Marketing Qo‘mitasi va Angliya Xalqaro Marketing
Assotsiatsiyalari targ‘ibot qildilar.
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi davlatlari va Rossiya bozor munosabatlariga
o‘tilgandan so‘ng marketing faoliyati firmalar va korxonalar faoliyatiga jadal
sur’atlar bilan joriy etila boshlandi.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: Adolat, 2013.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni
2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi: 2014-yil yuqori o‘sish sur’atlari bilan
rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar
strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi.
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Bozorni iste’mol
tovarlari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqaruvchilar va savdo
tashkilotlarining o‘zaro munosabatlarini takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi 2002-yil 13-noyabrdagi 390-sonli qarori.
4. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2003.
5. Jalolov J. Marketingni boshqarish strategiyalari: O‘quv qo‘llanma. T.: Fan va
texnologiyalar, 2012.
6. Багиев Г.Л.и др. Маркетинг: Учебник. M.: Экономика, 2010. 2-е изд.
7. Багиев Г.Л., Taрасевич В.M. Маркетинг. СПб.: Питер, 2012. 4-изд.
8. Soliyev A.. Buzrukxonov S. Marketing: O‘quv qo‘llanma. 2010.
9. Бокчаева З.Н.Управление экономическим ростом.М.: Экономика, 2007.
10. Прошкина Т.П. Маркетинг. М.: ООО Феникс, 2008.
29

Ilovalar
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 15-iyundagi PQ-279-son qaroriga
1-ILOVA
Davlat oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish jara yonlarini muvofiqlashtirish
bo‘yicha davlat komissiyasining tarkibi
1. A.N. Aripov — O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri, Davlat
komissiyasi raisi
2. A.A.
Abduvaxitov — O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
maslahatchisi, Davlat komissiyasi raisi o‘rinbosari
3. Lavozimi
bo‘yicha — O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining ijtimoiy
rivojlantirish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari, Davlat
komissiyasi raisi o‘rinbosari
4. A.X.
Toshkulov — oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri
5. B.O. Saidov — xalq ta’limi vaziri
6. N.B. Xusanov — bandlik va mehnat munosabatlari vaziri
7. B.A. Musayev — sog‘liqni saqlash vaziri
8. O.A.
Nazarbekov — madaniyat vaziri
9. R.K. Davletov — adliya vaziri
10
. V.I. Norov — tashqi ishlar vaziri v.b.
11
. Sh.X.
Shermatov — axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
rivojlantirish vaziri
12
. J.A. Xodjayev — qishloq xo‘jaligi vaziri
13
. I.R.
Maxkamov — transport vaziri
14 A.I. Ikramov — sportni rivojlantirish vaziri
30

.
15
. Sh.D.Kudbiye
v — Davlat soliq qo‘mitasi raisi
16
. S.M.
Xolxo‘jayev — iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish
vazirining birinchi o‘rinbosari
17
. J.I. Abruyev — moliya vaziri o‘rinbosari
18
. M.M. Karimov — Davlat test markazi direktori
19
. A.V.
Nuridinov — O‘zbekiston Badiiy akademiyasi raisi
20
. O.M.
Maxkamov — O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi
mas’ul xodimi
21
. Sh.X. Daliyev — Vazirlar Mahkamasining Ta’lim, sog‘liqni saqlash va sport
masalalari kotibiyati bosh mutaxassisi, Davlat komissiyasi
mas’ul kotibi
Izoh: Davlat komissiyasi a’zolari boshqa ishga o‘tgan taqdirda, uning
tarkibiga ushbu lavozimlarga yangi tayinlangan shaxslar yoki zimmasiga tegishli
funksiyalarni bajarish yuklangan shaxslar kiritiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 15-iyundagi PQ-279-son qaroriga
2-ILOVA
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining va O‘zbekiston Respublikasi
Hukumatining ayrim qarorlariga kiritilayotgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 24-fevraldagi “M.V.
Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetining Toshkent shahridagi filiali
faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-290-son qarori 3-bandining oltinchi
xatboshisi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“Filialning qabul parametrlari M.V. Lomonosov nomidagi Moskva davlat
universiteti, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda
31

Moliya vazirligi bilan kelishgan holda Filial Vasiylik kengashi qarori bilan
tasdiqlanadi”.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 27-apreldagi “Toshkent
shahrida Turin politexnika universiteti faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-
1106-son qarori 3-bandining oltinchi xatboshisi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“Universitetning qabul parametrlari Turin politexnika universiteti (Italiya
Respublikasi), Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda
Moliya vazirligi bilan kelishgan holda Universitet Vasiylik kengashi qarori bilan
tasdiqlanadi”.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 11-maydagi “Federal
davlat avtonom oliy ta’lim muassasasi “Milliy texnologik tadqiqotlar universiteti
“MISiS”ning Olmaliq shahridagi filiali faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-
3714-son qarorining 7 -bandi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“7. Filialning qabul parametrlari “MISiS” MTTU, Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda Moliya vazirligi bilan kelishgan holda
Filial Vasiylik kengashi qarori bilan tasdiqlanadi”.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 20-iyuldagi “Toshkent
shahrida “MMFI” milliy tadqiqot yadro universiteti” federal davlat avtonom oliy
ta’lim muassasasining filialini tashkil etish va uning faoliyatini tashkillashtirish
to‘g‘risida”gi PQ-3875-son qarori 9-bandining “a” kichik bandi quyidagi tahrirda
bayon etilsin:
“a) “MMFI” MTYAU filialining qabul parametrlari bosh muassasa, Iqtisodiy
taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda Moliya vazirligi bilan
kelishgan holda filial Vasiylik kengashi qarori bilan tasdiqlanadi”.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 26-sentabrdagi
“Latviyaning Axborot tizimlari menejmenti Oliy maktabining Farg‘ona shahridagi
filialini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-3952-son qarori 9-bandining “a” kichik
bandi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
32

“a) Filialning qabul parametrlari Oliy maktab, Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda Moliya vazirligi bilan kelishgan holda
Filial Vasiylik kengashi qarori bilan tasdiqlanadi”.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 11-iyuldagi “Oliy va
o‘rta maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4391-son qarori quyidagi mazmundagi 9 1
-band bilan
to‘ldirilsin:
“9 1
. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligiga Oliy ta’lim muassasalarini
rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan, shuningdek, davlat oliy ta’lim
muassasalariga ularning budjetdan tashqari mablag‘lari hisobidan xalqaro e’tirof
etilgan reyting tashkilotlari (Quacquarelli Symonds World University Rankings,
Times Nigher Education, Academic Ranking of World Universities) bilan oliy ta’lim
muassasasini xalqaro reytingga kiritish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish uchun
shartnomalar tuzish huquqi berilsin”.
7. Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 13-oktabrdagi 226-son qarori bilan
tasdiqlangan Xalqaro va respublika tanlovlari, musobaqalari g‘oliblari bo‘lgan
akademik litseylar, professional ta’lim muassasalari va umumta’lim maktablari
o‘quvchilarini taqdirlash tartibi to‘g‘risidagi nizomda :
a) 2-band quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“2. Oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga kirish uchun hujjatlar qabul qilish
boshlanguniga qadar kattalar va yoshlar o‘rtasida Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlari
dasturlariga kiritilgan sportning olimpiya va paralimpiya turlari bo‘yicha Olimpiya
va Paralimpiya, Osiyo va Paraosiyo o‘yinlarida oxirgi to‘rt yilda, jahon va Osiyo
chempionatlarida oxirgi bir yilda g‘olib va sovrindor (1 — 3 o‘rin) bo‘lgan umumiy
o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus professional ta’lim muassasalarining
bitiruvchilari oliy ta’lim muassasalarining jismoniy tarbiya va sport sohasidagi ta’lim
yo‘nalishlariga qo‘shimcha davlat granti asosida kunduzgi, sirtqi, kechki ta’lim
shakllariga imtihon sinovlarisiz qabul qilinadi”;
b) 2 1
va 3-bandlar chiqarib tashlansin.
33

8. Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 20-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi faoliyatini yanada
takomillashtirish to‘g‘risida”gi 130-son qarorida :
a) 4-bandning to‘rtinchi xatboshisi quyidagi mazmunda bayon etilsin:
“Davlat test markazi direktoriga, zarur hollarda, tuzilmaga xodimlarning
belgilangan umumiy cheklangan soni doirasida o‘zgartirishlar kiritish, shuningdek,
markaz faoliyatini rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan qo‘shimcha shtat
birliklarini joriy etish huquqi berilsin”;
b) 7-band quyidagi mazmundagi ikkinchi xatboshi bilan to‘ldirilsin:
“Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent
shahar hokimliklari 2023-yil 1-yanvarga qadar respublikaning barcha hududlarida
Davlat test markaziga tegishli namunaviy tipdagi pavilonlarning qurilishi uchun
belgilangan tartibda yer uchastkalari ajratilishi hamda 2023-yil 1-iyunga qadar
mazkur pavilonlar qurib bitkazilishi va foydalanishga topshirilishini ta’minlasin”.
9. Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 2-iyundagi 417-son qarori bilan
tasdiqlangan Oliy ta’lim muassasalariga nogironligi bo‘lgan shaxslarni qo‘shimcha
davlat granti kvotalari asosida o‘qishga qabul qilish tartibi to‘g‘risidagi nizomning 2-
bandi quyidagi tahrirda bayon etilsin:
“2. Oliy ta’lim muassasalariga abituriyentlarni qabul qilishning umumiy
soniga nisbatan nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun qo‘shimcha ikki foizli davlat
granti kvotalarining (keyingi o‘rinlarda qo‘shimcha kvota deb ataladi) oliy ta’lim
muassasalari kesimidagi taqsimoti tizimida oliy ta’lim muassasalari bo‘lgan vazirlik
va idoralar tomonidan shakllantirilib, har yili O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish to‘g‘risidagi tegishli
qarori qabul qilinganidan so‘ng ikki hafta muddatda Davlat oliy ta’lim
muassasalariga o‘qishga qabul qilish jarayonlarini muvofiqlashtirish bo‘yicha davlat
komissiyasiga (keyingi o‘rinlarda Davlat komissiyasi deb ataladi) taqdim etiladi.
Oliy ta’lim muassasalariga abituriyentlarni qabul qilishning umumiy soniga
nisbatan nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun qo‘shimcha kvotalarning oliy ta’lim
34

muassasalari kesimidagi taqsimoti ikki hafta muddatda Davlat komissiyasi
tomonidan tasdiqlanadi”.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 15-iyundagi PQ-279-son qaroriga
3-ILOVA
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining o‘z kuchini yo‘qotgan deb e’tirof
etilayotgan ayrim qarorlari ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 2-iyundagi “2005/2006
o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga qabul
to‘g‘risida”gi PQ-92-son qarori .
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 23-iyundagi “Respublika
oliy o‘quv yurtlariga qabul qilish parametrlarini shakllantirish mexanizmini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2360-son qarori .
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 5-maydagi “2017/2018
o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul
qilish to‘g‘risida”gi PQ-2955-son qarori .
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 4-iyundagi “2018/2019
o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul
qilish to‘g‘risida”gi PQ-3769-son qarori .
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-iyundagi “2019/2020
o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul
qilishning davlat buyurtmasi parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-4359-son qarori .
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-iyundagi “2020/2021
o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul
qilishning davlat buyurtmasi parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-4749-son qarori .
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 22-iyundagi “2021/2022
o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul
qilishning davlat buyurtmasi parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-5157-son qarori .
35

O'zbekistonda marketingni vujudga kelish va rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini alohida turi sifati

Sotib olish