Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 354.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Iyun 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

17 Sotish

O'zbekistonda marketingni vujudga kelish va rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini alohida turi sifati

Sotib olish
O'zbekistonda marketingni vujudga kelish va rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini alohida turi sifati Mundarija: Kirish…………………………………………………… 3 I.Bob Mark et ing t ushunchasi v a uning mohiy at i… … … … … … … .....5 1.1 Marketing tushunchasi va uning mohiyati……………………………..5 1.2. Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari…..9 II.Bob Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi…....20 2.1 Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi…….........20 2.2 Marketing elementlari tarkibi va jarayoni……………….............…..25 Xulosa va takliflar ………...………………………………………….....29 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………..……30 1 KIRISH Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan milliy iqtisodiyot qaror topdi. Jamiyat hayotida bozor munosabatlari va bozor iqtisodiyotining amal qilishi haqidagi bilimlarga talab va qiziqish sezilarli oshdi. Hayotning o‘zi bozor haqida bilimlarni o‘zida jamlagan va shuningdek, rivojlangan mamlakatlar tajribasi bilan uyg‘unlashgan darslik va o‘quv qo‘llanmalarni yaratishni kun tartibiga qo‘ydi. O‘quvchilar hukmiga taqdim etilayotgan “Marketing” fanidan mazkur o‘quv qo‘llanma Toshkent moliya instituti talabalariga uzoq yillardan buyon o‘qitib kelinayotgan “Marketing” o‘quv kursi doirasida shakllangan ma’ruzalar va o‘quv-uslubiy ishlanmalarga tayangan holda va soha mutaxassislari, fanni o‘rganuvchilarning bildirgan fikrlarini hisobga olgan holda tayyorlangan. O‘quv qo‘llanmaning tarkibi marketing fani va undagi bilim va ko‘nikmalarni talabalar tomonidan puxta o‘zlashtirishlari uchun qulay qilib shakllantirilgan. Shuningdek, jahondagi yetakchi mutaxassislar va darsliklarda qabul qilingan mantiqiy ketma-ketlikka amal qilingan. Har bir mavzuda uning o‘quvchilar tomonidan puxta o‘zlashtirilishiga qaratilgan takrorlash savollari, amaliy topshiriqlar, tayanch iboralar elementlari keltirilgan. Bozorni o‘rganish, undagi qonuniyatlar, tendensiyalar va yuzaga kelgan vaziyatlarni yoritish uchun o‘quv qo‘llanmada jadval, diagramma, grafik, rasm va amaliy elementlardan keng foydalanilgan. “Marketing” o‘quv kursini chuqurroq o‘zlashtirish uchun o‘quv qo‘llanmada o‘rganuvchilar e’tiboriga asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar tavsiya qilingan. O‘quv qo‘llanma kitobxonlar keng ommasini, birinchi navbatda talabalar, mutaxassislar, umuman bozor haqidagi bilimlar bilan qiziquvchilarni marketing sohasidagi muhim nazariy tushunchalar va amaliy xatti-harakatlar bilan yaqindan, batafsilroq tanishtirishni ko‘zlagan. Har bir mavzuni yoritishda marketing sohasida shakllangan nazariy bilimlar va jahon tajribasini milliy iqtisodiyot bilan bog‘lashga harakat qilindi. Shu maqsadda 2 mustaqillik yillarida qabul qilingan marketing sohasiga oid me’yoriy-huquqiy hujjatlar, Davlat statistika qo‘mitasining davriy statistik to‘plamlaridan foydalanildi. O‘quv qo‘llanmani yozish jarayonida uning mazmuni Toshkent moliya institutida o‘qitilib kelayotgan ta’lim yo‘nalishlarida amalda bo‘lgan davlat ta’lim standartlariga muvofiqlashtirildi. Jumladan, mazkur o‘quv qo‘llanma institutning bakalavriat bosqichidagi 5230200“Menejment”, 5230300-“Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni tashkil etish” ta’lim yo‘nalishlarida tahsil olayotgan talabalarga mo‘ljallangan. Muhtaram o‘quvchi, qo‘lingizdagi kitob marketing o‘quv kursi bo‘yicha tayyorlanganlik o‘quv qo‘llanmalaridan biri bo‘lganligi sababli ayrim kamchiliklardan xoli bo‘lmasligi tabiiy. Shuning uchun muallif kitobning tuzilishi va mazmuni bo‘yicha bildiriladigan xolisona mulohaza va takliflarni bajonu dil qabul qiladi va ularni kitobning kelgusi nashrlarini tayyorlashda albatta e’tiborga oladi. 3 I.Bob Mark et ing t ushunchasi v a uning mohiy at i 1.1. Marketing tushunchasi va uning mohiyati Marketing inglizchadan “market” – bozor, bozordagi harakat, faoliyat, ya’ni bozor faoliyatini o‘rganish ma’nosini anglatadi. Marketing tushunchasi bozor bilan bog‘liq bo‘lgan istalgan faoliyatni o‘z ichiga oladi. Marketing murakkab, ko‘p qirrali tushunchadir. Marketing- korxonaning tovarlar ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish hamda boshqarish shaklidir. «Marketing» ga «sotish» va «reklama qilish»dan ham ko‘proq aloqador boshqa muhim jihatlarini o‘rganish uchun velosipedni misol qilib olamiz. - Hech kim velosiped minib tug‘ilmagan. - Hech kim o‘zi uchun velosiped yasamagan. Balki biz uchun mashhur Schwinn, Performance, Huffy yoki Murray firmalari velosipedlarni yasaydi. Barcha velosipedlar bir xil vazifani bajaradi, ya’ni haydovchini manzilini yaqin qilish maqsadida bir joydan ikkinchi joyga eltib qo‘yish. Lekin haydovchi turli xil model va dizayndagi velosipedlardan xohlaganini tanlashi mumkin.Velosipedlar odatda turli xil o‘lchamda, ayollar, erkaklar, bolalar, qariyalar uchun yoki ikki kishilik, savatchalik, 4 oyoqlik, arzon, qimmat va hokazo bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi xilma – xilliklar velosiped ishlab chiqarish va sotishni chigallashtiradi. Shuning uchun velosiped ishlab chiqaruvchi kompaniya velosiped ishlab chiqarishdan oldin va keyin quyidagi ishlarni amalga oshirishi zarur. 1. Iste’molchilar ehtiyojini tahlil qilish. 2. Velosiped turini bashorat qilish. 3. Yaqin orada qancha odam velosiped haydashini baholash. 4. Odamlar qachon velosiped sotib olishini bashorat qilish. 5. Velosiped haydovchilari qayerda ko‘p bo‘lishi va ularni topish. 4 6. Velosiped sotib olish uchun odamlar qancha pul sarflashini taxmin qilish. 7. Ushbu kompaniya velosipedlarini mijozlarga tanishtrish uchun qanaqa aksiyalar o‘tkazish. 8. Yana nechta raqobatchi korxona bor, ular qancha velosiped ishlab chiqaradi, turi va narxi qanday? 9. Agar mijozlar velosipedni sotib olgach muammolarga duch kelsa, ularga qanday qilib xizmat ko‘rsatish? Yuqoridagi harakatlar ishlab chiqarishning emas, balki kengroq jarayon, ya’ni – «marketing»ning – ajralmas bosqichlaridir.Yuqoridagi haraktlarni to‘g‘ri bajarish ishlab chiqarishni to‘g‘ri yo‘nalishga boshlab, faqat kerakli mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish hamda o‘z mijozini aniq topishga yordam beradi. «Velosiped misoli»dan ko‘rinib turibdiki, «marketing» - «sotish» va «reklama qilish»dan ham ko‘proq muhim jihatlarni qamrab oladi. Marketing — mijozni kerakli tovar va xizmatlar bilan ta’minlashda «mijozni qanoatlantirish («Customer satisfaction)», ya’ni mijozning ehtiyoji, xohish va istaklarini qoniqtirish katta ahamiyatga ega. Marketingning ishlab chiqarishga qanday aloqasi bor? Marketing bugunda bozorga yo‘naltirilgan tadbirkorlik faoliyati va fikrlash uslubi bo‘lib, o‘zining ijodiy yo‘nalganligi va agressiv xarakteri bilan farqlanadi. Ishlab chiqarish – muhim iqtisodiy jarayon hisoblanadi. Ko‘pchilik o‘zi istagan tovarini ishlab chiqara olmaydi, chunki unda «tajriba», «resurs» va «vaqt» muammolari mavjud. Marketingning ishlab chiqarishga ta’sirini juda ko‘pchilik haddan ziyod oshirib yuboradi. Masalan: «Zo‘r qopqon yarating va butun dunyo sizning eshiklaringiz tomon yo‘l topib keladi». Boshqacha qilib aytganda, siz ishlab chiqargan mahsulotlar zo‘r bo‘lsa, biznesingiz albatta muvaffaqiyatli bo‘ladi. Vaholanki, «ishlab chiqarish» va «marketing» biznesning muhim bo‘lagi hisoblanib, mijozlarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishni maqsad qiladi. 5 Masalan, mijozlar xohishini o‘rganish natijasida Toyota kompaniyasi butun dunyoga muvaffaqiyatli biznesini davom ettirmoqda. Bundan tashqari «ishlab chiqarish» va «marketing» mijozlarga 5 ta iqtisodiy foydalilikni beradi: – shakl – vazifa – vaqt – makon – egalik huquqi. 1.1-rasm. Mijozni qanoatlantiradigan iqtisodiy foydaliliklar Zamonaviy marketing bozor sharoitida murakkab ijtimoiy — iqtisodiy jarayon bo‘lib, unda 4 muhim omil muntazam o‘zgarib turadi. Ular quyidagilardir: • Marketing-tadbirkorlik faoliyatining o‘zaro ta’sir va muvofiqlashtirish falsafasi sifatida. • Marketing-boshqarish konsepsiyasi sifatida. • Marketing-raqobat sharoitida afzallikni ta’minlovchi vosita sifatida. • Marketing-qaror qabul qilish usuli sifatida. Marketing faoliyati falsafasining tub mohiyati tadbirkorlik faoliyati va biznesda asosiy e’tibor iste’molchiga qaratilishi kerak, degan fikrdan iborat. Haqiqatdan ham 6Marketing ko’rsatmasi bilan ishlab chiqarish tomonidan ta’minlanadi Marketing xizmati tomonidan ta’minlanadi Shakl Vazifa Vaqt Makon Egalik huquqi Mijozni qanoatlantiradigan iqtisodiy foydaliliklar “Iste’molchi - shoh” degan shior bu falsafaning negizidir. Firma tovarlarining bozorda qabul qilinishi, iste’molchining uni tan olishi firma yutug‘ining garovidir. Marketingda eng asosiy narsa bu ikki va bir-birini to‘ldiruvchi yondashuvdir. Bir tomondan bozorni har tomonlama o‘rganish, iste’molchilar ehtiyoji, talabi, xohishlarini o‘rganish, so‘ngra ishlab chiqarishni yo‘naltirish bo‘lsa, ikkinchi tomondan marketingni qo‘llab bozor talabiga ta’sir ko‘rsatishdir. Marketing har bir mijoz uchun muhimdir. Chunki marketing kundalik hayotimizning har bir jabhasiga ta’sir qiladi. Siz boradigan do‘kon, sotib olayotgan har bir mahsulot, tinglaydigan radio yoki TV – bularning hammasi marketing tufayli! Marketingni o‘rganishning yana bir muhim jihati – siz xaridor sifatida marketing xizmatlari uchun pul to‘laysiz. Rivojlangan mamlakatlarda marketing sarflari har 1$ da 0.5$ni tashkil qiladi. Marketingni o‘qitishning yana bir boshqa jihati shundaki, hozirgi kunda marketing sohasida juda ham qiziqarli va daromadli mavqega ega bo‘lish mumkin. Marketing — tadbirkorlikning falsafasi va unsuri sifatida yuzaga kelishi turli nazariy va amaliy maktablarning xulosasidir. Marketing tadbirkorlar, menejerlar, turli mamlakatlar olimlarining har xil siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlardagi faoliyati natijasida rivojlanib boradi. 7 1.2. Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari Marketing atamasi iste’molga XIX asrning 60-yillarida Makkovern tomonidan kiritilgan. Marketing nazariy konsepsiya va tijorat faoliyatining o‘ziga xos hodisasi tarzida XX asr boshlarida AQShda ilk bor qo‘llanildi 1 . 1902-yildan boshlab AQShning Michigan, Kaliforniya, Illinoys universitetlarida “Tovarlar marketingi”, “Marketing usullari”fanlaridan ma’ruzalar o‘qitila boshlandi. 1910-1925-yillar mobaynida marketing usullari orqali bozorlar o‘rganila boshlandi. Firmalarda biznes faoliyatini o‘rganish uchun bozorni o‘rganish bo‘yicha bo‘limlar tashkil qilina boshlandi. 1926-yilda AQShda Marketing va Reklama Milliy Assotsiatsiyasi tashkil qilinib, keyinchalik Amerika Marketing jamiyatiga aylantirildi. 1973-yilda bu jamiyat Amerika Marketing Assotsiatsiyasi mavqeyiga ega bo‘ldi. Ikkinchi jahon urushi og‘ir sanoat rivojlanishiga va sanoat tarmoqlarini boshqarishga bo‘lgan yangicha yondashuvni talab etdi. Ommaviy ishlab chiqarishning o‘sishi, sotib olish qobiliyatining pastligi bozorlarda sotuv siyosatining ishlab chiqilishini va marketing sohasida tajribaning ortishiga olib keldi. 1948-yildan esa marketing turli xo‘jalik faoliyatida qo‘llanilib, ishlab chiqarishdan to iste’molchiga yetib borgungacha bo‘lgan jarayonda tovarlar oqimi va xizmat ko‘rsatishni tashkil qilishda ishlatildi. 1960-yilda Djer Makkarti tomonidan marketingning tub mohiyatini ochib beruvchi“ 4P” modeli ishlab chiqildi. Bu modelda marketingning asosiy 4 elementlari tovar (product), narx (price), sotuv (place), reklamarag‘batlantirish (promotion) o‘z aksini topgan. Bu model marketing sohasidagi nazariy izlanishlarga asos soldi.Turli mamlakatlarda marketing assotsiatsiyalari va institutlari tashkil qilinib, bozor va marketing izlanishlari olib borila boshlandi. 1965-yilda ingliz Marketing instituti tomonidan marketingga quyidagi tarif berildi. Marketing – amaliy faoliyat bo‘lib, boshqaruv funksiyalari tizimi hisoblanadi, uning yordamida iste’molchilarning xarid (sotib olish) qobiliyati o‘rganilishi natijasida tovar va 1 “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y. 479- bet 8 xizmatlarga bo‘lgan real talabni shakllantirish orqali foyda olish jarayonidir. Bu tarif ko‘pgina nazariyotchilar tomonidan tan olindi va amaliy jarayonda unga asoslanib biznes va ishlab chiqarishni boshqarish olib borildi. 1966-yildan to hozirga qadar marketingning juda ko‘p tariflari yaratildi. Amerika Marketing Assotsiatsiyasi ma’lumotlariga ko‘ra 2000 dan ortiq tariflar marketingning ko‘p qirrali faoliyatini to‘la – to‘kis ochib bergan. “Marketing – tovarlar yaratish, taklif qilish va ayirboshlash vositasida shaxslarning ham, guruhlarning ham ehtiyoj va talablarini qondirishga yo‘naltirilgan ijtimoiy va boshqaruv jarayonidir”. Marketing bo‘yicha taniqli mutaxassis F. Kotler marketing faoliyatini ayirboshlash orqali insonlar talabini qondirishga yo‘naltirilgan faoliyat, deb tushuntiradi. Ingliz mutaxassisi Dj. Steyner fikricha, marketing strategik rejalashtirish va boshqaruv jarayonidagi asosiy vazifa bo‘lib, uning maqsadi - iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirish va korxonalar daromadini ta’minlash hisoblanadi. Korxona faoliyatining barcha yo‘nalishlari, ya’ni ishlab chiqarish, moliyaviy va sotuv sohasida integratsiyani yo‘lga qo‘yish. 2 1960-yilda Amerika Marketing Assotsiatsiyasi tomonidan quyidagi tarif ma’qullandi. Marketing-ishlab chiqaruvchidan to iste’molchigacha yetib borgunga qadar tovar va xizmatlar oqimini yo‘lga qo‘yish, tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatidir. 1985-yilga kelib esa bu tarif yanada to‘liqroq qilib tavsiflandi, ya’ni “Marketing-narx shakllantirish, g‘oyalarni siljitish va amalga oshirish, tovar va xizmatlarni ayirboshlash orqali sotish natijasida alohida shaxslar va tashkilotlar talabini qondirishga yo‘naltirilgan jarayon”. AQShda 1966-yilga kelib marketing masalalari bo‘yicha shug‘ullanuvchi 350 ga yaqin firmalar faoliyat ko‘rsata boshladi. Bu firmalar yirik kompaniyalar uchun pullik shartnoma asosida tadqiqotlar o‘tkazib 300 mln. dollarga yaqin daromad ko‘ra boshladilar. Keyinchalik marketing faoliyati bilan yirik universitetlarning tadqiqot guruhlari, markazlari, savdo – sanoat assotsiatsiyalari, davlat tashkilotlari shug‘ullana boshladilar. 1967-yildan boshlab Angliyaning 500 dan ortiq firmalari 2 Г . Л . Багиев , В .M.Ta расевич . Маркетинг . 4-e изд . - СПб .,” Питер ” 2012 г . 9 bozorda raqobatbardosh bo‘lish uchun bozor tadqiqotlari olib borishni yo‘lga qo‘yishdi. Bu tadqiqotlarga 5000 dan ortiq talabalarni jalb qilishdi. Marketing rivojlanishining jarayoni unga bo‘lgan yondashuv va fikrlarning tobora ko‘payib borishiga sabab bo‘ldi. 1972-yilda F.Kotler mikro va makromarketing tushunchalarini asoslab berdi. Mikro marketing - ma’lum bir kompaniya tomonidan bajariladigan ishlarni nazarda tutadi. Makro marketing — butun jamiyatning yashash tarzini nazarda tutadi. 1976- yilga kelib, Shelbi Xant “marketing- ayirboshlash jarayoni haqidagi ilmlar majmuasidir”, deb xulosa qildi. Ko‘rib turibmizki, marketing faoliyatining naqadar keng qamrovli ekanligi sababli turli olimlar tomonidan bir-birini inkor etmagan holda turli tariflar berilishiga olib keldi. AQSh va G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida marketing masalalari bo‘yicha milliy institutlar, turli assotsiatsiya, maktab va tadqiqot markazlarining tashkil etilishi bu sohaning rivojlanishiga olib keldi. Marketing g‘oyalarining rivojlanishini Yevropa Marketing Qo‘mitasi va Angliya Xalqaro Marketing Assotsiatsiyalari targ‘ibot qildilar. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi davlatlari va Rossiya bozor munosabatlariga o‘tilgandan so‘ng marketing faoliyati firmalar va korxonalar faoliyatiga jadal sur’atlar bilan joriy etila boshlandi. 1990-yilda Rossiya Marketing Assotsiatsiyasi tashkil etildi va uning Prezidenti etib professor G.G.Abramshvili tayinlandi. 80-90-yillarda marketingning globallashuv jarayoni kuzatildi. Avstraliyaning Kanberre shahrida 1992-yilda Global Marketing bo‘yicha Xalqaro Konferensiya bo‘lib o‘tdi. Uning shiori bo‘lib «Marketing – bu hamma narsa», «Marketing – bu BIZNES», deb jarangladi. Marketingning fan va o‘ziga xos san’at sifatida shakllanishi va takomillashuviga ko‘plab xorijiy mutaxassislar B.Berman, G.Bolt, M.Bruk, A.Vayman, X.Vays, X. Verli, D. Gardner, D.Garst, X.Grenross, E.Dixtl, P.Druker, R.Kamp, F.Kotler, J.Lamblen, T. Levitt, S. Madjaro, Meffert 10 X., R. Nishlag, Dj.Evans va boshqalar o‘z hissalarini qo‘shdilar. 1.1-jadval Marketing tariflari Muallif Tariflar Kotler Filipp Marketing – ayirboshlash orqali iste’molchilarning talab va ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan inson faoliyatidir. Abramishvili G.G. Marketing – bugungi kunda ishbilarmon operatsiyalarni olib borishning o‘ziga xos falsafasidir. Braverman A.A. Makro darajada marketing bozor muhitini shakllantirish instrumenti sifatida ishtirok etadi. Mikro darajada esa korxonalarning bozor muhitini tashkil qilish tizimi hamda investitsiyalarni jalb qilishni ta’minlovchi instrument sifatida talqin etgan. Amerika Marketing Assotsiatsiyasi Marketing – narx shakllantirish, g‘oyalarni siljitish va amalga oshirish, tovar va xizmatlarni ayirboshlash orqali sotish natijasida alohida shaxslar va tashkilotlar talabini qondirishga yo‘naltirilgan jarayon. Evans Dj.R. Marketing –bu iste’molchilar va tashkilotlarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabini ko‘ra bilish, boshqarish va ayirboshlash orqali qondirishdir. Pashkus Yu.V. Marketing – kompleks tushuncha. U insonlar va mamlakatlar o‘rtasida bo‘ladigan barcha ayirboshlash bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatni o‘z ichiga olib, iste’molchilarning xohish va talablarini qondirishga yo‘naltirilgandir. Svalbe X. Marketing tovar aylanishi siyosati doirasida barcha faoliyatni o‘z ichiga oluvchi jarayondir. Nishlag R., Marketing iste’molchilar talabiga bog‘liq bo‘lgan qarorlarni 11 Dixtl.E., Xershten X. qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan bozor faoliyatini yo‘naltirishdir. Lamben J.J. Marketing bir paytni o‘zida biznes falsafasi va faol jarayondir. Marketing – bu ijtimoiy jarayon bo‘lib, odamlar va tashkilotlarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan xohish va talablarini erkin raqobatli sharoitda qondirish jarayonidir. Golubkov E.P Marketing – bu kompaniya imkoniyatlari va iste’molchilar zarurati, talabining mosligini ta’minlash jarayonidir. Marketing keng ma’noda ijtimoiy boshqaruv jarayoni bo‘lib, u orqali alohida shaxslar va odamlar guruhi mahsulotlarni ishlab chiqish va ayirboshlash orqali o‘zlariga kerak bo‘lgan tovar va xizmatlarni oladilar. Sankt Peterburg Davlat Moliya Iqtisod Universiteti marketing kafedrasi Marketing – xo‘jalik yurituvchi subyektlarning o‘zaro ta’sir falsafasi va vositasi bo‘lib, ijtimoiy iqtisodiy tizimlarni o‘rganish, oxirgi iste’molchilar talabini qondirishga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish va foyda olish bo‘yicha faoliyatdir. Rodjer L.V. Marketing – ishlab chiqarish tugallangan joyda boshlanmasdan balki, ishlab chiqarish xarakteri va masshtabini belgilash, ishlab chiqarish rentabelligini ta’minlash, muhandislik - texnik imkoniyatlarni inobatga olgan holda sotuv imkoniyatlarini belgilashdan boshlanadi. Boshqacha qilib aytganda, marketing sohasidagi qarorlar ishlab chiqarish va kapital qo‘yilmalar bilan bog‘liqdir. 12 Meffert X. Marketingning zamonaviy, umumlashtirilgan va keng ma’nodagi talqini marketingni ayirboshlash jarayonidagi ikki shaxs o‘rtasidagi kelishuvga o‘xshatilishidir. Marketing – bukorxonalarni bozorga yo‘naltirilgan holda boshqarish, rejalashtirish, muvofiqlashtirish hamda nazorat qilishdir. Rayon U. Marketing iste’molchini o‘rganish orqali tovar va xizmatlarni yaratish, ular xohishini qondirish va talabni keng aytirishdir. Levit T. Marketingni tovar sotish bilan o‘xshatish mumkin emas. Savdo funksiyasi ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishdan iborat bo‘lsa, marketingning vazifasi - bozorga iste’molchi ehtiyoj sezgan tovar va xizmatni olib chiqishdan iborat. Kulakov S.N. Zamonaviy marketingning mohiyati xaridorning talabini korxona daromadiga aylantirishdan iborat bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatidir. Rossiyada marketingning evolyutsion rivojlanishi bir necha bosqichda amalga oshirildi. 3 1-bosqich. 1970-yildan boshlab marketing haqida ilk ilmiy maqolalar paydo bo‘la boshladi. G. Abramishvili, V. Voyna, N. Gerchikova, A. Goryachev, V. Demidova, P. Zavyalov, K. Kostyuxin, I. Kretov, B. Solovyov, Yu.Trusov va boshqalar Rossiyada marketing nazariyasi va amaliyotini shakllantira boshladilar. 2-bosqich. 1980-yillarning o‘rtalari va 1990-yillarga to‘g‘ri kelib, bu davrda marketolog olimlar qatori kengaydi. A.Braverman, I.Gerchikova, E.Golubkov, N.Kapustin, I.Kretov, N.Moiseyeva, R.Nozdrev, A.Porshnev va boshqalar bozor sharoitida marketingning ahamiyatini uni firmalar faoliyatiga qo‘llash samarasini o‘z ilmiy ishlarida o‘rgandilar. 3 Г.Л.Багиев,В.M.Taрасевич. Маркетинг.4-eизд.-СПб., “Питер” 2012 г. 13 3-bosqich. 1990-yillar o‘rtalari va hozirga qadar hisoblanib, bu davr marketingning barcha sohalarga tatbiq etilishi bilan xarakterlanadi. Oliy ta’lim muassasalarida marketing kafedralari tashkil qilinib, marketing bo‘yicha mutaxassislar tayyorlana boshlandi. Yirik kompaniya va firmalar faoliyati marketingsiz amalga oshirilmaydi, chunki bozor sharoitida iste’molchi talab va ehtiyojlarini qondirish, so‘ngra daromad yoki foydani o‘ylash bozor talablaridan biriga aylandi. Raqobatning vujudga kelishi tufayli tovar va xizmat turlarini ishlab chiqaruvchilar tomonidan iste’molchini o‘ziga jalb qilishda faollik korxona samarasining muhim omiliga aylandi. Bu davrda nazariya va amaliyotga yangicha qarash va yondashuvlarning paydo bo‘lishida bir qator rus olimlari ma’lum hissa qo‘shdilar. G. Azoyev, G. Bagiyev, D. Barkan, I. Berezin, A. Goltsev, O. Dmitriyev, V. Domnin, A.Yegorov, B. Zamyatin, A. Pankruxin,E. Popov, M.Sokolova va boshqalar shular jumlasidandir. 1.2- jadval Marketingning fan sifatida rivojlanish evolyutsiyasi Yillar Nazariy asoslari Usullar Qo‘llash sohalari 1900- 1950yillar Tovar haqida ta’limotning paydo bo‘lishi, tovar tarqatishga xos yondashuv, eksport va sotuv nazariyalarining yaratilishi kuzatuv, xarid va sotuv jarayonining tahlili, iste’molchilarni sotib olish qobiliyati tahlili ommaviy tovarlar ishlab chiqarish, qishloq xo‘jalik tarmoqlari 1960 yillar Sotuv haqida ta’limot, sotuv hajmiga yo‘naltirilganlik tovar va uning funksiyalariga urg‘u berish, distribyuterlik rag‘batlar tahlili, operatsiyalar tahlili, modellashtirish iste’mol tovarlari iste’molchilari 14 nazariyasining shakllanishi 1970 yillar Qaror qabul qilishning ilmiy asoslari. Marketing tavsiya qiladi, sotuvga yo‘naltirilganlik, iste’molchiga qisman e’tibor Faktoring, diskrimenant tahlil, matematik usullar, marketing modellari Ishlab chiqarish vositalari va iste’mol vositalari iste’molchilari Shuni ta’kidlash lozimki, 90 - yillar o‘rtalarida bozor tarmoqlarida marketing kommunikatsiyalari to‘g‘risida nazariya va uslubiyotlar yaratildi. Rossiya Fanlar Akademiyasi, Sankt Peterburg moliya-iqtisod universiteti va boshqa oliy ta’lim muassasalari olim va tadqiqotchilari bozorni o‘rganish iste’molchilarni taqiq etish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarni kengaytirdilar. Marketing rivojlanishi evolyutsiyasi uning iqtisodiyotning barcha sohalariga joriy etilishi bilan xarakterlanadi. 1-bosqichda Marketing amaliy iqtisodiyot sohasi sifatida ko‘rilib, sotuvni samarali tashkil qilish, sotuv jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlarni tahlil qilish, firma faoliyati rentabelligini oshirishga qaratilgan. 2-bosqichda Marketingning turli konsepsiyalari shakllandi. Bu davrda marketingning asosiy funksiyalari bozorni o‘rganish, reklama, sotuvni rag‘batlantirish, sotuvni rejalashtirish kabilarga katta e’tibor qaratiladi. 3-bosqichda Marketing bozor konsepsiyasini boshqarish sifatida ko‘rilib, marketingning nazariy va uslubiy asoslarini rivojlantirishga zarurat tug‘ildi. 4-bosqichda Marketing rivojining evolyutsiyasi marketingni boshqarish nazariyasini ishlab chiqish, bozorni o‘rganish usullarini mukammallashtirsh, narx, kommunikatsiya, sotuv siyosatini amalga oshirish orqali qarorlar qabul qilishni to‘g‘ri amalga oshirish bo‘yicha nazariy va amaliy ko‘rsatmalar ishlab chiqildi. 15 5-bosqichda Marketing – menejment nazariyasi rivojlana boshladi. Bu nazariya zamonaviy axborot texnologiyalariga asoslangan holda bozor tarmoqlarining xususiyatlari, o‘zaro bir biriga ta’siri kabi masalalarga katta e’tibor berildi. Raqobatli bozor sharoitida tovar sifati uning xarakteristikasi, xizmat sifatiga asosiy e’tibor qaratildi. Ekologik marketing konsepsiyasi shakllandi. O‘zbekistonda 1980-yillardan boshlab iqtisodiyot o‘quv yurtlarida marketing kurslari o‘qitila boshlandi. Shu yillari marketing masalalari bilan S. Salimov, S. G‘ulomov, A. Bekmurodov, J. Jalolov, M. Qosimova, D.Muhitdinov, X.Raimov, A. Soliyev kabi olimlar ilmiy tadqiqot ishlari olib bordilar. 1986-yilda «Sovplastital» qo‘shma korxonasida birinchi bo‘lib marketing bo‘limi tuzildi. Shuningdek, «Toshkent to‘qimachilik mashinasozlik zavodi» aksiyadorlik jamiyati, «V. P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi» davlat- aksiyadorlik birlashmasi, «Toshkent qishloq xo‘jaligi mashinasozligi» aksiyadorlik jamiyati kabi korxonalarda ham marketing bo‘limlari ochildi. 4 Mamlakatimizda hozirda faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari, yirik ishlab chiqarish korxonalarining aksariyatida marketing bo‘limlari ish olib boradi. Yillar davomida marketingning roli juda o‘zgaradi. Marketingning rivojlanishini tushunish zamonaviy marketingni tushunishga yordam beradi. Bozordagi holat, raqobat darajasi, atrof-muhitga qarab firmalar o‘zlari uchun turli marketing dasturlarini ishlab chiqishlari mumkin. Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi: 1) oddiy savdo –sotiq davri; 2) ishlab chiqarish davri. Sanoat revolyutsiyasidan keyin to 1920yillargacha ko‘p kompaniyalar ishlab chiqarish davrida edilar («Ishlab chiqarish davri» da kompaniyalar ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan); 3) realizatsiya davri. 4 “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y. 479- bet 16 1930-yillarga kelib G‘arb kompaniyalari ishlab chiqarish quvvatini keskin pasaytirdi, endi ishlab chiqarish muammo emas, balki raqobatda yengib chiqib o‘z mahsulotini sotish muhim edi, («Realizatsiya davrida» kompaniya raqobat kuchayganligi uchun sotuvga e’tibor qaratishi tushuniladi); 4) marketing bo‘limi davri; 5) marketing kompaniyasi davri; 1.2-rasm. Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi Rivojlangan mamlakatlarda «Realizatsiya davri» 1950-yillargacha davom etdi. Sotish hajmi yetarli darajada edi. Lekin muammo kompaniya nimaga ko‘proq ahamiyat berish kerakligini aniqlash edi. Kompaniyalar uchun ilmiy izlanish olib borish, sotib olish, ishlab chiqarish, jo‘natish va sotishni bog‘lab turadigan odam kerak edi. Shunday qilib, «Realizatsiya davri»ni «marketing bo‘limi davri» egalladi. «Marketing bo‘limi davri» - kompaniyaning barcha marketing ishlari faqat bir bo‘lim tomonidan olib boriladi va qisqa muddatli rejalari tuziladi. 1960-yillarga kelib esa ba’zi bir kompaniyalar faqat marketologlardan iborat holda ishni boshladi. Hatto, marketing kompaniyalari ishchilarining ba’zilari «Marketing bo‘limi davridan» chiqishgan edi. 17Oddiy savdo-sotiq davri Ishlab chiqarish davri Realizatsiya davri Marketing bo’limi davri Marketing kompaniyasi davri Ortiqcha sotish Taklifni ko’paytirishortiqcha sotish Raqobatda yengish Umumlashtirish va nazorat Mijozni uzoq muddatli qanoatlantirish 1.3-rasm. Marketing kompaniyasi «Marketing kompaniyasi davri» - qisqa muddatli marketing rejalashtirishga qo‘shimcha uzoq muddatli marketing rejalarini ishlab chiqadi va butun korxona marketing kompanyasi asosida ish olib boradi. Marketing kompaniyasi juda oddiy, lekin juda muhim. Marketing kompaniyasi yangilik emas. Lekin ko‘pchilik boshqaruvchilar bu so‘zni eshitib vahimaga tushadi. Shuning uchun ular o‘zlari uchun oson bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarish, uni sotishga harakat qiladi. «Ishlab chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra sotiladigan mahsulotni ishlab chiqarish maqsadga muvofiqdir», ya’ni aqlli boshqaruvchi esa ishlab chiqarishdan ko‘ra ko‘proq marketingga e’tibor qaratadi. Marketingga moyil korxona o‘zi ishlab ishlab chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra mijozlarga kerakli narsani ishlab chiqarishni ma’qul ko‘radi. Masalan, Ford Motors «Mijozlar tajribasi» dasturiga muvofiq Ford kompaniyasining turli bo‘limlaridagi ishchilari Fordning minglab mijozlari bilan uchrashib, ularning xohish va istaklarini o‘rganishdi va ishlab chiqarishga tatbiq qilishdi. 18Mijozni qanoatlantirish Foyda olish (yoki muvaffaqqiyatga erishish) maqsadi Marketing kompaniyasi Kompaniya say- harakatlari II.Bob Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi 2.1 Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi Konsepsiya-lotincha “conception”-so‘zidan olingan bo‘lib, tizim yoki biror sohaga oid qarashlar, tamoyillar tizimi, dalil (fakt) va hodisalarni tushunish, anglash va izohlashning muayyan usuli, asosiy nuqtayi nazar ma’nosini anglatadi 5 . Keng ma’noda konsepsiya so‘zi u yoki bu faoliyatning samarali amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan qarashlar tizimi, deb tushuniladi. Firma konsepsiyasi - firmaning asosiy faoliyat yo‘nalishi, g‘oyalari, tadbirkorlik falsafasi, iste’molchi talabi asosida mahsulot ishlab chiqarish istiqboli yo‘nalishidir. Konsepsiya komponentlari g‘oya, strategiya, instrumentariy va maqsaddan iborat. Shu nuqtayi nazardan marketing konsepsiyasi tashkilotning ilmiy asoslangan g‘oyasi, loyihasi hisoblanib tadbirkorlikni amalga oshirishda korxonaning samarali strategiyasini ham anglatadi. Marketing konsepsiyasini o‘zlashtirish oson bo‘lmadi. Marketing konsepsiyasini birinchilardan bo‘lib Procter & Gamble qabul qildi. Procter & Gamble kompaniyasi 1837 - yilda ikki tadbirkorning birgalikda ish olib borish to‘g‘risidagi kelishuv asosida tashkil etilgan edi. Kompaniya asoschilari Uilyam Procter kompaniyaga asos solinganga qadar shamlar ishlab chiqargan bo‘lsa, Djeyms Gambl esa sovun ishlab chiqargan. Kompaniya o‘zining 1- million dollarlarini 1859-yilda ishlab topdi. AQShdagi fuqarolar urushi davrida kompaniya shimolliklar armiyasiga sovun va sham yetkazib berish uchun katta davlat buyurtmasini qo‘lga kiritdi. Procter & Gamble kompaniyasi taniqli savdo markalari va brendlarini sotib olish evaziga muttasil kengayib bordi. 2003-yilda Germaniyaninig soch bo‘yoqlari ishlab chiqaruvchi mashhur WELLA kompaniyasi sotib olindi. 2005-yilda Gilette kompaniyasini sotib oldi. Raqobatda Unileverni yutib, o‘zining sohasi bo‘yicha yirik kompaniyaga aylandi. Raqobat juda katta edi, yutib chiqishning yagona bir yo‘li mijozni qanoatlantirish edi. Marketing konsepsiyasini tatbiq qilgan menejer uchun 5 “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y.23-bet. 19 mijozni qanoatlantirish - bu foyda olish yo‘lidir, yani shior «Mijoz nuqtayi nazari bilan ishla». Keyinchalik, turli sanoat sohalari – metall, ko‘mir, qog‘oz, shisha – kompaniyalari ham marketing konsepsiyasini qabul qila boshladi. Xizmat ko‘rsatish sohalari juda sekinlik bilan marketing konsepsiyasini qabul qildi. Marketing konsepsiyasini o‘zlashtirish oson bo‘lmadi. «Banklar bank xodimlari uchun qulay bo‘lgan bir necha soat ochiq, mijozlar uchun qulay paytda yopiq bo‘ladi. Tushlik paytida va soat 16 dan keyin yopiq bo‘ladi. Mijozni qanoatlantirishga ketadigan xarajatlar va xarajat talab qilmaydigan harakatlar talab qilinadi. Marketing konsepsiyasi korxonaning amaldagi yoki rejalashtirilayotgan faoliyatining strategik tahlili asosida ishlab chiqilishi kerak. Uni ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat: • Ichki va tashqi muhitning strategik tahlili. • Korxona va marketing faoliyatining maqsadlarini aniqlash. • Marketing strategiyasiniasoslash. • Kutilgan natijaga erishish uchun tegishli marketing usullarini tanlash. Marketing va tadbirkorlik borasida jahon amaliyoti marketing evolyutsiyasida quyidagi konsepsiyalarni asoslab ko‘rsatdi: Ishlab chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi mavjud assortimentdagi ishlab chiqarish hajmini oshirishga yo‘naltirilgan. Bu dastlabki konsepsiya hozirgi kunda ham qo‘llaniladi. Firmaning asosiy e’tibori mahsulot hajmini ko‘paytirishga qaratilgan bo‘lib, bozor tor assortimentdagi tovarlarga to‘yinadi. Bunday sharoitda iste’molchi o‘z talabini bozor taklifiga qarab shakllantiradi. Bu konsepsiya asosan quyidagi hollarda qo‘llaniladi: • Real va potensial iste’molchilarning ko‘pchiligi cheklangan sotib olish qobiliyatiga ega bo‘lsa. 20 • Ma’lum tovarga talab taklifdan yuqori bo‘lsa, bunday holda o‘rinbosar tovar bo‘lmagani uchun xaridor bor tovarni sotib olishga majbur. • Agarda mahsulot tannarxi yuqori bo‘lsa, ko‘p hajmda ishlab chiqarish tannarxni birmuncha kamayishiga olib keladi, korxona ma’lum bir tovari bilan bozorda o‘z ulushini egallaydi. Bu konsepsiyaning asosiy maqsadi ishlab chiqarish bo‘lib, aynan shu tovarga talab yuqori, taklif esa kam bo‘lgan vaqtda uni sotish muammo emas. Rejali iqtisodiyot davrida ko‘proq shu konsepsiya ishlatilgan, lekin juda katta seriyalarda tor assortimentda mahsulotlar iste’molchilarning bunday tovarlarga nisbatan talabini pasayishiga va tovarlarning peshtaxtalarda turib qolishiga sabab bo‘ldi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu konsepsiya o‘z vaqtida Genri Fordning avtomobil zavodida juda katta daromad keltirdi. U katta hajmda ommaviy avtomobillar seriyasini ishlab chiqarib avtomobil sanoatini rivojlantirdi. Uning qora rangdagi o‘rta hol amerikalikning hamyoniga to‘g‘ri keladigan avtomobillarini 1908 – 1927-yillarda T-modeli nomi ostida chiqarib shu yillarda 15 mln.dan ortiq avtomobil sotilishiga erishdi. Katta partiyalarda shu modeldagi avtomobillarni chiqarib ommaviy iste’molchilarni shakllantirdi. Qora rang o‘sha vaqtda eng arzon va tez quruvchi bo‘yoq bo‘lgani uchun G.Ford shu rangdan foydalanib, mahsulot tannarxini pasayishiga erishgan va katta daromad ko‘rgan. O‘z mahsulotlarini har xil qilish haqidagi takliflarga G.Ford hazil qilib, mijozlarga xohlagan rangdagi avtomobilni berish mumkin, faqat bitta shart bilan: u qora bo‘ladi, degan gapi uchun sal bo‘lmasa “tuzoqqa” tushay dedi, chunki raqobatchilari yangi boshqaruv konsepsiyasini o‘zlashtirib, avtomobillarning turli modelini taklif qila boshladilar. Keyinchalik ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi qo‘llanilib, unda tovarlarning yangi modellari, texnologiyalari, assortimentlari yaratilishiga katta e’tibor qaratildi. 2. Tovarni mukammalashtirish konsepsiyasi. Iste’molchilarni o‘rganish, ular xohish, ehtiyojlarini, zaruratini, sotib olish imkoniyatlarini tahlil 21 qilish asosida yangi tovarlar, o‘rinbosar tovarlar, innovatsion tovarlar ishlab chiqarish bu konsepsiyaning asosiy maqsadidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning kuchayishi firma va kompaniyalarni shu konsepsiyaga asoslanishlarini taqozo etadi. Bu konsepsiya juda ko‘p hollarda yaxshi natijalar keltirsada, ba’zi hollarda kutilgan natijaga erishmaslik hollari ham uchrashi mumkin. Yangi tovarning afzalligi, narxi, uning naflilik darajasi, ilgarigi tovardan farq qiluvchi xususiyatlari iste’molchini qoniqtirishi zarur. Iste’molchilar yuqori ekspluatatsiya xossalariga ega bo‘lgan yuqori sifatli tovarlarga moyilligini ta’kidlaydi, demak, tashkilot o‘z energiyasini tovarni doimiy mukammal quvvatlashtirishga qaratishi zarur bo‘ladi. Shu bilan “marketing shabko‘rligi”dan qochish uchun ushbu mahsulot iste’molchilarga shu holicha kerak emas, o‘z muammolarini qandaydir mahsulot yordamida hal qilish uchun kerakligini hamisha yodda tutish shart. Mukammallashtirilgan mahsulot iste’molchilar uchun avvalgilariga nisbatan katta iste’mol qiymatini (iste’molchining tovar sotib olish xarajatiga nisabatan foydasi) berishi kerak. 3. Bozorning rivojlanishining navbatdagi bosqichida (50-60-yillar), ya’ni talab va taklif nisbatan teng bo‘lganda, xaridorlar talab qiladigan tovarlar bozorda doimo sotila boshlaydi, korxonani boshqarishda savdoga doir yondashuv amalga oshadi. Bu davrda marketing savdo ustidan g‘olib keladi. Sotuvchining vazifasiga raqobatchilarni emas, aynan xaridorlarni tovarlarni sotib olish uchun qator rag‘batlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirish kiradi. Buning uchun sotuvchi o‘z mahsulotlarini reklama qilish, uning savdosini rag‘batlantirish uchun qo‘shimcha xarajatlar qilishi kerak bo‘ladi. Bunday vaziyatda agar savdo va rag‘batlantirish sohasida sezilarli harakatlar amalga oshirilmasa, xaridorlar korxonaning mahsulotlarini yetarli miqdorda sotib olmaydilar, degan tasdiqqa asoslanadigan tijorat kuchlarini intensifikatsiyalash (jadallashtirish ) boshqaruv konsepsiyasi (savdo konsepsiyasi) yo‘nalishi o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Ko‘plab firmalar mahsulotlarini o‘tkazishda qiyinchilikka uchragach, ushbu konsepsiyaga moslasha boshlaydilar, ularda qayta ishlab chiqarish belgilari paydo bo‘ladi. Shuning 22 uchun bunday marketing agressiv (tajavvuzkor) marketing nomini olgan. Savdoda muammolarga uchragan kompaniyalarning maqsadi – jamiyat ehtiyojmand bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarish emas, avval ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish bo‘lib qoladi. Tijorat ishlarini intensivlashtirish yoki sotuv konsepsiyasining asosiy maqsadi - firma ishlab chiqargan mahsulotlarni samarali sotishga yo‘naltirilgan xatti- harakatlardan iborat. Marketingning sotuvni rag‘batlantirish, reklama, targ‘ibot, turli aksiyalar e’lon qilish orqali iste’molchilarni o‘ziga jalb etish va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni samarali sotish - konsepsiyaning falsafasidir. Har bir xaridor firmaning mijoziga aylanishi uchun marketologlar ulardan so‘rovnomalar o‘tkazish orqali tovar haqidagi fikrlarini, tovar bahosini, ularni qoniqtirishi yoki narxning yuqoriligi haqida fikrlarini inobatga olgan holda firma keyingi faoliyatini rejalashtiradilar. Ko‘p hollarda bozorni o‘rganmay mahsulot ishlab chiqargan firma bozorda to‘yinish hosil bo‘lgan tovarni ishlab chiqargani uchun sotishda qiynalib, mazkur konsepsiyani qo‘llashi kerak. 23 2.2 Marketing elementlari tarkibi va jarayoni. Marketing – “MIKS” tushunchasi Marketing nazariyasi va amaliyotining rivojlanishida marketing – bu kompleks tizim bo‘lib, boshqarilishi ishlab chiqarish – tijorat metodlari birlashmasi (birikmasi)dan foydalanishni ko‘zda tutadi, degan tushunchaga olib keldi. Masalan, 1980-1990- yillarda xaridorlarga quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha ta’sir etishni ko‘zda tutuvchi marketing – miks konsepsiyasi paydo bo‘ldi: - tovar (tovar siyosati, tovar marketingi); - savdo, tarqatish (savdo siyosati, savdo marketingi); - oldinga harakatlanish (kommunikatsiya siyosati, kommunikatsiya marketingi); - odamlar (kadrlar siyosati, munosabatlar marketingi). Bugun rivojlangan mamlakatlarda ustuvor ravishda bir martalik bitim tuzishga mo‘ljallangan bitim marketingidan o‘zaro munosabatlar marketinggiga o‘tilmoqda. Ko‘pchilik kompaniyalar bozorning to‘yinishi, yangi iste’molchilarni egallash uchun qattiq raqobat sharoitlari, eski mijozlar bilan munosabatlarni saqlash, xaridorga yo‘naltirilgan personalni tanlash va o‘qitish ancha arzonga tushishini tushuna boshladilar. Munosabatlar marketingi – yuqori iste’mol qimmatliklari bilan xizmat ko‘rsatish yo‘li orqali iste’molchilar va boshqa manfaatdor shaxslar bilan mustahkam o‘zaro foydali munosabatlarni yaratish, saqlash va kengaytirish jarayonidir. Agar butun dunyoda bugun marketingning ijtimoiy-etika konsepsiyasi umum tan olingan hisoblansa, O‘zbekistonda marketing sezilarli darajada hayotga kirib kelmoqda. Tashkilotlarda marketing xizmatlari yaratilmoqda, marketing tadqiqotlari o‘tkazilmoqda, O‘zbekiston bozorlari o‘rganilmoqda. Turli xil tovarlar bozorlarida yuzaga keladigan vaziyatlarga bog‘liq holda tadbirkorlik faoliyatini boshqarish 24 ko‘rib chiqilgan konsepsiyalardan biri asosida amalga oshirilmoqda. F. Kotler bu konsepsiya samarasini quyidagicha asoslaydi: • Xaridorlar o‘z manfaatlarini himoyalanishini biladilar. • Xariddan qoniqmagan xaridorlar tezda bu hissiyotni unutadilar. • Bunday xaridorlar o‘z fikrlarini boshqa xaridorlar bilan bo‘lishmaydi. • Xariddan qoniqmagan xaridor jamoat tashkilotlariga, masalan, iste’molchilar huquqini himoya qiluvchi qo‘mitaga shikoyat bilan murojaat qilmaydi, chunki chegirma bilan tovarni sotib oladi va h.k. • Chegirmalar va aksiyalar davrida juda ko‘p potensial xaridorlar firma mahsuloti xaridoriga aylanadilar. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu konsepsiya firma tomonidan iste’molchilar xohishi – talabi inobatga olinmasdan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishga yo‘naltirilganligi uchun uning hayotiylik davri uzoq emas. 3. An’anaviy marketing konsepsiyasi. Bozor rivojlanishining navbatdagi bosqichida (60-70-yillar) tovarga bo‘lgan taklif talabdan ortib ketishi vaziyati yuz beradi (xaridorlar bozori): xaridorlar taklif qilinayotgan juda ko‘p turdagi va rang- barang (har xil) tovarlarga duch kelishadi, ular tovarlarni bemalol tanlab, erkin xarid qila oladilar. Shu tariqa ishlab chiqaruvchi nisbatan tobelik holatiga tushib qoladi, chunki u ko‘plab boshqa korxonalar bilan raqobatlasha borib, xaridorlarning didini anglab olishi, kelgusi talablarini shakllantirish maqsadida ularga ta’sir o‘tkaza olishi zarur bo‘ladi. Savdo “tor joy”ga aylanib qolgan vaziyatda ko‘plab korxonalar faoliyatini boshqarish iste’molchiga, bozor shartlariga moslashishga va ularga faol ta’sir etishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Marketingning iste’mol konsepsiyasi mohiyati ana shundan iborat. Marketingning iste’molchilarga oid konsepsiyasi tashkilot maqsadlariga yetishning garovi iste’molchilar talabini o‘rganish va ularning qondirilishini raqobatchilarga nisbatan samaraliroq usulini ta’minlashdir, deb ta’kidlaydi. Marketingning iste’molchilarga oid konsepsiyasi - savdo konsepsyasiga o‘xshash, biroq u 25 iste’molchilar muammolarining anchagina qismini hal qilishiga to‘g‘ri keladi. Savdo konsepsiyasi mahsulot savdosini (sotishni) rag‘batlantirish bo‘yicha tadbirlar vositasida sotish hajmini ko‘paytirish hisobiga foyda (daromad) olishni ko‘zda tutadi. Marketingning iste’molchiga oid konsepsiyasi xaridorlar talablarini qondirish yo‘li bilan foyda (daromad) olishdan kelib chiqadi. Savdoning asosiy maqsadi – ishlab chiqarilgan tovarni realizatsiya qilish, marketingning maqsadi esa talabni o‘rganish, yaratish va ularga mos holda tovar chiqarishdir. An’anaviy marketing konsepsiyasi tub ma’noda sotuvni intensivlashtirish konsepsiyasi mohiyatini o‘zgartirishga qaratilgan. Marketing konsepsiyasi avvalambor, iste’molchi talab va ehtiyojlariga yo‘naltirilganlikdan, konsepsiyaning maqsadi – real va potensial iste’molchilarni aniqlash, talabini o‘rganishdan iborat. Marketing konsepsiyasi firmalarni quyidagilarga rioya qilishga undaydi: • Sotiladigan narsani ishlab chiqarishga. • O‘z tovarini emas, balki xaridorni sevishga. • Tovar sotish bilan emas, balki ehtiyoj va talabni qondirishga. • Bozor talablarini o‘rganib, so‘ngra ishlab chiqarish hajmlarini oshirishga. • Iste’molchilarning tez o‘sib borayotgan talablariga moslashish va egiluvchan ishlab chiqarishni tashkil etishga. • Firmaga raqobatning ta’sirini o‘rganishga, tashqi omillarning ta’sirini baholashga. Potensial iste’molchilarga ko‘ra uzoq muddatga mo‘ljallangan sotuv jarayoni, bu - iste’molchi bilan muloqot, uning fikrini bilish, tovardan qoniqqanlik darajasini aniqlashdan iborat. Chunki firma xaridor talabini qoniqtirib foyda oladi, uning rentabelligi, raqobatbardoshligi tovar orqali xaridorni o‘z iste’molchisiga aylantiradi. An’anaviy marketing konsepsiyasi muntazam ravishda iste’molchilarni yangi talab va ehtiyojlarining o‘sishiga sabab bo‘lsa, firma katta foyda ketidan quvishga intilib, boshqa narsalarga e’tiborni susaytirishi, o‘z manfaatlarini jamiyat manfaatlaridan ustun qo‘yishi mumkin. 26 Amerika marketologi T.Levitt savdo va marketing konsepsiyasini quyidagicha ajratadi: “ Savdo bo‘yicha tijorat kuchlari – bu sotuvchi ehtiyoji bo‘yicha jamlanganlik, marketing esa xaridorlar ehtiyojlariga jamlanganlik. Savdo bo‘yicha tijorat kuchlari – bu sotuvchining o‘z tovarlarini naqd pulga aylantirish bo‘yicha ehtiyojlari haqida qayg‘urish (harakat qilish), marketing esa – bu mijozlar ehtiyojlari haqida tovarlar va ushbu tovarlarni yaratish, yetkazib berish va iste’moli bilan bog‘liq qator omillar vositasida qayg‘urish (harakat qilish)”. Menejmentning yetakchi nazariyachilaridan biri P.Druker ta’kidlaydiki: “Marketingning maqsadi 27 Xulosa Marketing rivojlanishining jarayoni unga bo‘lgan yondashuv va fikrlarning tobora ko‘payib borishiga sabab bo‘ldi. 1972-yilda F.Kotler mikro va makromarketing tushunchalarini asoslab berdi. Mikro marketing - ma’lum bir kompaniya tomonidan bajariladigan ishlarni nazarda tutadi. Makro marketing — butun jamiyatning yashash tarzini nazarda tutadi. 1976- yilga kelib, Shelbi Xant “marketing- ayirboshlash jarayoni haqidagi ilmlar majmuasidir”, deb xulosa qildi. Ko‘rib turibmizki, marketing faoliyatining naqadar keng qamrovli ekanligi sababli turli olimlar tomonidan bir-birini inkor etmagan holda turli tariflar berilishiga olib keldi. AQSh va G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida marketing masalalari bo‘yicha milliy institutlar, turli assotsiatsiya, maktab va tadqiqot markazlarining tashkil etilishi bu sohaning rivojlanishiga olib keldi. Marketing g‘oyalarining rivojlanishini Yevropa Marketing Qo‘mitasi va Angliya Xalqaro Marketing Assotsiatsiyalari targ‘ibot qildilar. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi davlatlari va Rossiya bozor munosabatlariga o‘tilgandan so‘ng marketing faoliyati firmalar va korxonalar faoliyatiga jadal sur’atlar bilan joriy etila boshlandi. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: Adolat, 2013. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi: 2014-yil yuqori o‘sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi. 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Bozorni iste’mol tovarlari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqaruvchilar va savdo tashkilotlarining o‘zaro munosabatlarini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2002-yil 13-noyabrdagi 390-sonli qarori. 4. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2003. 5. Jalolov J. Marketingni boshqarish strategiyalari: O‘quv qo‘llanma. T.: Fan va texnologiyalar, 2012. 6. Багиев Г.Л.и др. Маркетинг: Учебник. M.: Экономика, 2010. 2-е изд. 7. Багиев Г.Л., Taрасевич В.M. Маркетинг. СПб.: Питер, 2012. 4-изд. 8. Soliyev A.. Buzrukxonov S. Marketing: O‘quv qo‘llanma. 2010. 9. Бокчаева З.Н.Управление экономическим ростом.М.: Экономика, 2007. 10. Прошкина Т.П. Маркетинг. М.: ООО Феникс, 2008. 29 Ilovalar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 15-iyundagi PQ-279-son qaroriga 1-ILOVA Davlat oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish jara yonlarini muvofiqlashtirish bo‘yicha davlat komissiyasining tarkibi 1. A.N. Aripov — O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri, Davlat komissiyasi raisi 2. A.A. Abduvaxitov — O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining maslahatchisi, Davlat komissiyasi raisi o‘rinbosari 3. Lavozimi bo‘yicha — O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining ijtimoiy rivojlantirish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari, Davlat komissiyasi raisi o‘rinbosari 4. A.X. Toshkulov — oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri 5. B.O. Saidov — xalq ta’limi vaziri 6. N.B. Xusanov — bandlik va mehnat munosabatlari vaziri 7. B.A. Musayev — sog‘liqni saqlash vaziri 8. O.A. Nazarbekov — madaniyat vaziri 9. R.K. Davletov — adliya vaziri 10 . V.I. Norov — tashqi ishlar vaziri v.b. 11 . Sh.X. Shermatov — axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vaziri 12 . J.A. Xodjayev — qishloq xo‘jaligi vaziri 13 . I.R. Maxkamov — transport vaziri 14 A.I. Ikramov — sportni rivojlantirish vaziri 30 . 15 . Sh.D.Kudbiye v — Davlat soliq qo‘mitasi raisi 16 . S.M. Xolxo‘jayev — iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirining birinchi o‘rinbosari 17 . J.I. Abruyev — moliya vaziri o‘rinbosari 18 . M.M. Karimov — Davlat test markazi direktori 19 . A.V. Nuridinov — O‘zbekiston Badiiy akademiyasi raisi 20 . O.M. Maxkamov — O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi mas’ul xodimi 21 . Sh.X. Daliyev — Vazirlar Mahkamasining Ta’lim, sog‘liqni saqlash va sport masalalari kotibiyati bosh mutaxassisi, Davlat komissiyasi mas’ul kotibi Izoh: Davlat komissiyasi a’zolari boshqa ishga o‘tgan taqdirda, uning tarkibiga ushbu lavozimlarga yangi tayinlangan shaxslar yoki zimmasiga tegishli funksiyalarni bajarish yuklangan shaxslar kiritiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 15-iyundagi PQ-279-son qaroriga 2-ILOVA O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining va O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining ayrim qarorlariga kiritilayotgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 24-fevraldagi “M.V. Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetining Toshkent shahridagi filiali faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-290-son qarori 3-bandining oltinchi xatboshisi quyidagi tahrirda bayon etilsin: “Filialning qabul parametrlari M.V. Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda 31 Moliya vazirligi bilan kelishgan holda Filial Vasiylik kengashi qarori bilan tasdiqlanadi”. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 27-apreldagi “Toshkent shahrida Turin politexnika universiteti faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ- 1106-son qarori 3-bandining oltinchi xatboshisi quyidagi tahrirda bayon etilsin: “Universitetning qabul parametrlari Turin politexnika universiteti (Italiya Respublikasi), Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda Moliya vazirligi bilan kelishgan holda Universitet Vasiylik kengashi qarori bilan tasdiqlanadi”. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 11-maydagi “Federal davlat avtonom oliy ta’lim muassasasi “Milliy texnologik tadqiqotlar universiteti “MISiS”ning Olmaliq shahridagi filiali faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ- 3714-son qarorining 7 -bandi quyidagi tahrirda bayon etilsin: “7. Filialning qabul parametrlari “MISiS” MTTU, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda Moliya vazirligi bilan kelishgan holda Filial Vasiylik kengashi qarori bilan tasdiqlanadi”. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 20-iyuldagi “Toshkent shahrida “MMFI” milliy tadqiqot yadro universiteti” federal davlat avtonom oliy ta’lim muassasasining filialini tashkil etish va uning faoliyatini tashkillashtirish to‘g‘risida”gi PQ-3875-son qarori 9-bandining “a” kichik bandi quyidagi tahrirda bayon etilsin: “a) “MMFI” MTYAU filialining qabul parametrlari bosh muassasa, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda Moliya vazirligi bilan kelishgan holda filial Vasiylik kengashi qarori bilan tasdiqlanadi”. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 26-sentabrdagi “Latviyaning Axborot tizimlari menejmenti Oliy maktabining Farg‘ona shahridagi filialini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-3952-son qarori 9-bandining “a” kichik bandi quyidagi tahrirda bayon etilsin: 32 “a) Filialning qabul parametrlari Oliy maktab, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda Moliya vazirligi bilan kelishgan holda Filial Vasiylik kengashi qarori bilan tasdiqlanadi”. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 11-iyuldagi “Oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4391-son qarori quyidagi mazmundagi 9 1 -band bilan to‘ldirilsin: “9 1 . Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligiga Oliy ta’lim muassasalarini rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan, shuningdek, davlat oliy ta’lim muassasalariga ularning budjetdan tashqari mablag‘lari hisobidan xalqaro e’tirof etilgan reyting tashkilotlari (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times Nigher Education, Academic Ranking of World Universities) bilan oliy ta’lim muassasasini xalqaro reytingga kiritish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish uchun shartnomalar tuzish huquqi berilsin”. 7. Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 13-oktabrdagi 226-son qarori bilan tasdiqlangan Xalqaro va respublika tanlovlari, musobaqalari g‘oliblari bo‘lgan akademik litseylar, professional ta’lim muassasalari va umumta’lim maktablari o‘quvchilarini taqdirlash tartibi to‘g‘risidagi nizomda : a) 2-band quyidagi tahrirda bayon etilsin: “2. Oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga kirish uchun hujjatlar qabul qilish boshlanguniga qadar kattalar va yoshlar o‘rtasida Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlari dasturlariga kiritilgan sportning olimpiya va paralimpiya turlari bo‘yicha Olimpiya va Paralimpiya, Osiyo va Paraosiyo o‘yinlarida oxirgi to‘rt yilda, jahon va Osiyo chempionatlarida oxirgi bir yilda g‘olib va sovrindor (1 — 3 o‘rin) bo‘lgan umumiy o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus professional ta’lim muassasalarining bitiruvchilari oliy ta’lim muassasalarining jismoniy tarbiya va sport sohasidagi ta’lim yo‘nalishlariga qo‘shimcha davlat granti asosida kunduzgi, sirtqi, kechki ta’lim shakllariga imtihon sinovlarisiz qabul qilinadi”; b) 2 1 va 3-bandlar chiqarib tashlansin. 33 8. Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 20-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi faoliyatini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi 130-son qarorida : a) 4-bandning to‘rtinchi xatboshisi quyidagi mazmunda bayon etilsin: “Davlat test markazi direktoriga, zarur hollarda, tuzilmaga xodimlarning belgilangan umumiy cheklangan soni doirasida o‘zgartirishlar kiritish, shuningdek, markaz faoliyatini rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan qo‘shimcha shtat birliklarini joriy etish huquqi berilsin”; b) 7-band quyidagi mazmundagi ikkinchi xatboshi bilan to‘ldirilsin: “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari 2023-yil 1-yanvarga qadar respublikaning barcha hududlarida Davlat test markaziga tegishli namunaviy tipdagi pavilonlarning qurilishi uchun belgilangan tartibda yer uchastkalari ajratilishi hamda 2023-yil 1-iyunga qadar mazkur pavilonlar qurib bitkazilishi va foydalanishga topshirilishini ta’minlasin”. 9. Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 2-iyundagi 417-son qarori bilan tasdiqlangan Oliy ta’lim muassasalariga nogironligi bo‘lgan shaxslarni qo‘shimcha davlat granti kvotalari asosida o‘qishga qabul qilish tartibi to‘g‘risidagi nizomning 2- bandi quyidagi tahrirda bayon etilsin: “2. Oliy ta’lim muassasalariga abituriyentlarni qabul qilishning umumiy soniga nisbatan nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun qo‘shimcha ikki foizli davlat granti kvotalarining (keyingi o‘rinlarda qo‘shimcha kvota deb ataladi) oliy ta’lim muassasalari kesimidagi taqsimoti tizimida oliy ta’lim muassasalari bo‘lgan vazirlik va idoralar tomonidan shakllantirilib, har yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish to‘g‘risidagi tegishli qarori qabul qilinganidan so‘ng ikki hafta muddatda Davlat oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish jarayonlarini muvofiqlashtirish bo‘yicha davlat komissiyasiga (keyingi o‘rinlarda Davlat komissiyasi deb ataladi) taqdim etiladi. Oliy ta’lim muassasalariga abituriyentlarni qabul qilishning umumiy soniga nisbatan nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun qo‘shimcha kvotalarning oliy ta’lim 34 muassasalari kesimidagi taqsimoti ikki hafta muddatda Davlat komissiyasi tomonidan tasdiqlanadi”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 15-iyundagi PQ-279-son qaroriga 3-ILOVA O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining o‘z kuchini yo‘qotgan deb e’tirof etilayotgan ayrim qarorlari ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 2-iyundagi “2005/2006 o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga qabul to‘g‘risida”gi PQ-92-son qarori . 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 23-iyundagi “Respublika oliy o‘quv yurtlariga qabul qilish parametrlarini shakllantirish mexanizmini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2360-son qarori . 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 5-maydagi “2017/2018 o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish to‘g‘risida”gi PQ-2955-son qarori . 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 4-iyundagi “2018/2019 o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish to‘g‘risida”gi PQ-3769-son qarori . 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-iyundagi “2019/2020 o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilishning davlat buyurtmasi parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-4359-son qarori . 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-iyundagi “2020/2021 o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilishning davlat buyurtmasi parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-4749-son qarori . 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 22-iyundagi “2021/2022 o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga qabul qilishning davlat buyurtmasi parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-5157-son qarori . 35

O'zbekistonda marketingni vujudga kelish va rivojlanishi tadbirkorlik faoliyatini alohida turi sifati

Sotib olish