O'zbekistonda paxta ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	113.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

O'zbekistonda paxta ishi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH…………. …………. …………. …………. …………. ………… 2
1.BOB. XX ASR 80-YILLARI O RTALARIDA RESPUBLIKA ʻ
IJTIMOIY -SIYOSIY, IQTISODIY VA MA NAVIY
ʻ
HAYOTIDAGI INQIROZLI HOLA. MARKAZNING
O`ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRGAN QATAG`ON
SIYOSATI .…………. …………. ……………………………..……………….. 4
1.1. XX asr 80-yillari o’rtalarida respublikada ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy va ma’naviy hayotidagi inqirozli holat. ……. ….…….…. ………. …. 14
1.2.XX asrni 80-yillari oxirlarida O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli.
…………. …………. …………. ………….……. ..………. …………. …….… 15
2.BOB.O‘ZBEKISTONDA QATAG‘ONLIKNING YANGI
BOSQICHI. “PAXTA ISHI”, “O‘ZBEKLAR ISHI” NOMLI
SOXTA ISHLAR………………………………………………………..………19
2.1. Paxta ishi -sovet rejimining O’zbekistondagi so’nggi qatag’on
siyosati ………….………. …………. …………. ………….…………. ……….15
3.BOB. 1980 YILLARDA PAXTA YAKKA XOKIMLIGI VA
UNING OQIBATLARI … ………. …………. ….…. …………. …………. …27
3.1. “Paxta ishi” “o’zbek ishi” nomli kompaniyalar …………. ………….……. ..27
3.2. Rossiyalik tarixchim KGB maxsus xizmati va SSSR tarixi bo’yicha
asarlar muallifi Aleksand kolpakidi “Paxta ishi” ning yashirin sabablari
haqida . …………. …………. …………. …………. …………. ………………. 32
XULOSA…………. …………. …………. …………. …………. ……………..37
FOYDDALANILGAN ADABIYOTLAR …………. …………. ……………..38

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi — O zbekistonʻ
tarixida 1980–1990-yillar davri ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan murakkab
davr bo lgan. Ayniqsa, paxtachilik sohasi Sovet Ittifoqining mustamlakachilik
ʻ
siyosati doirasida O zbekiston iqtisodiyotining asosiy tarmog iga aylantirilgan edi.
ʻ ʻ
Mamlakatda paxta yetishtirish sun iy ravishda haddan tashqari ko paytirilib,
ʼ ʻ
buning oqibatida ekologik falokatlar, odamlarning majburiy mehnatga jalb etilishi,
statistika soxtalashtirilishi va keng ko‘lamdagi korrupsiya holatlari yuzaga kelgan.
Bu holatlar tarixda “paxta ishi” (paxta kampaniyasi bilan bog‘liq korrupsiya
jinoyatlari) nomi bilan qoldi.
Mazkur kurs ishi ana shu tarixiy jarayonlarni tahlil qilib, paxta ishining iqtisodiy,
siyosiy va ijtimoiy oqibatlarini ochib berishga qaratilgan.
Hozirgi davrda ham paxtachilik O zbekistonning asosiy iqtisodiy tarmoqlaridan
ʻ
biri bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, uning tarixini, ayniqsa 1980–1990-yillardagi
siyosiy bosimlar, majburiy mehnat va korrupsiya bilan bog‘liq jihatlarini o‘rganish
dolzarbdir. Bu nafaqat tarixiy adolatni tiklash, balki hozirgi islohotlarning
zaruriyatini tushunishga ham xizmat qiladi.
Bundan tashqari, ushbu mavzuni chuqur o rganish orqali:
ʻ
● O tmishda yo l qo yilgan xatolardan saboq chiqarish,
ʻ ʻ ʻ
● Qishloq xo jaligini yanada adolatli va barqaror rivojlantirish yo llarini
ʻ ʻ
belgilash mumkin.
2

Shuningdek, O zbekistonning xalqaro miqyosdagi imijini yaxshilashda ham paxtaʻ
yetishtirishdagi yondashuvlar, xususan majburiy mehnatga qarshi kurashish, tarixiy
kontekstda tahlil qilinishi lozim.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi (O‘zbekistonda paxta ishi va uning
siyosiy voqealari) — O‘zbekistonning paxta sanoati tarixiy jihatdan nafaqat
iqtisodiy, balki siyosiy jihatdan ham o‘ta muhim o‘rin tutadi. 1980-1990 yillar
davomida paxta ishlab chiqarish O‘zbekistonda iqtisodiy va siyosiy jarayonlarning
markazida bo‘lgan. Paxta, mamlakatning asosiy eksport mahsuloti sifatida, Sovet
Ittifoqi tomonidan qo‘yilgan yuqori ishlab chiqarish maqsadlari va talablariga mos
ravishda, siyosiy qarorlar va qishloq xo‘jaligi siyosatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan.
Kurs ishida o‘rganilgan voqealar, ayniqsa, O‘zbekistonda paxta ishlab
chiqarishning markazlashgan boshqaruvi va Sovet siyosatining ta’siri ostida
bo‘lgan davrni yoritishga qaratilgan. Bu davrda paxta ishlab chiqarishining davlat
tomonidan qat’iy nazorat qilinishi, paxtakorlarga qo‘yilgan og‘ir mehnat
majburiyatlari, shuningdek, ekologik va ijtimoiy muammolarning yuzaga kelishi
tahlil qilindi.
Paxta sanoati O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim o‘rin
tutgan, biroq bu jarayonda ko‘plab siyosiy va ijtimoiy qarama-qarshiliklar yuzaga
kelgan. Paxtaning ishlab chiqarilishida yirik siyosiy qarorlar, masalan,
dehqonlarning yerga bo‘lgan huquqlarini cheklash, ishlov berish texnologiyalarini
modernizatsiya qilishdagi kechikishlar va paxta yetishtirishning ekologik oqibatlari
ko‘rib chiqildi. Paxta ishi O‘zbekistondagi siyosiy voqealar, qishloq xo‘jaligi
siyosati va mehnat sharoitlaridagi o‘zgarishlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan.
Kurs ishida, ayniqsa, 1980-1990 yillarda paxta sanoatidagi siyosiy voqealar va
ular o‘zbek paxta ishlab chiqarishining iqtisodiy rivojlanishiga qanday ta’sir
3

qilgani tahlil qilindi. O‘zbekistonning paxta sanoatidagi siyosiy qarorlar, yirik
paxta kampaniyalari, shuningdek, bu sohada amalga oshirilgan siyosiy va iqtisodiy
islohotlar haqida chuqur tahlil olib borildi.
Shu orqali, o‘rganilganlik darajasi, paxta sanoatining siyosiy va iqtisodiy
ta’sirlarining o‘zaro bog‘liqligi, shuningdek, o‘sha davrda paxtakorlarning hayoti
va mehnat sharoitlaridagi o‘zgarishlarni to‘liq tasavvur qilish imkonini beradi. Bu,
o‘z navbatida, O‘zbekistonda paxta sanoati va uning siyosiy voqealari haqidagi
ilmiy bilimlarni kengaytirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining ahamiyati — O‘zbekistonda paxta sanoati tarixiy jihatdan
iqtisodiy rivojlanishning asosiy tarmog‘i sifatida muhim o‘rin tutgan. Paxta,
nafaqat mamlakat iqtisodiyoti, balki siyosiy jarayonlarga ham katta ta’sir
ko‘rsatgan. Kurs ishining ahamiyati shundaki, u paxta sanoatining O‘zbekistonda
amalga oshirilgan siyosiy va iqtisodiy islohotlar, paxta ishlab chiqarishning
markazlashgan boshqaruv tizimi va ijtimoiy muammolar bilan bog‘liq masalalarni
chuqur o‘rganishga imkon beradi.
Kurs ishida, ayniqsa, 1980-1990 yillar oralig‘idagi paxta sanoatining siyosiy va
iqtisodiy jarayonlari tahlil qilindi, bu davrda paxta ishlab chiqarish va qishloq
xo‘jaligi siyosatining davlat tomonidan qanday boshqarilganligi, ekologik va
ijtimoiy ta’sirlari haqida fikrlar ishlab chiqildi. Ushbu ish, paxta sanoatining
o‘zgarishlarini va uning mamlakat iqtisodiyotidagi o‘rnini tahlil qilish orqali,
o‘quvchilarga bu sohaning o‘tmishdagi holati, shuningdek, hozirgi zamon bilan
bog‘liq muammolarni tushunishga yordam beradi.
Kurs ishining maqsadi — paxta sanoatining O‘zbekistondagi tarixiy
rivojlanishini tahlil qilish, 1980-1990 yillar oralig‘ida yuzaga kelgan siyosiy va
iqtisodiy jarayonlarni o‘rganish, shu davrda paxta ishlab chiqarish va eksportning
4

mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini baholash, hamda bu tarmoqning ijtimoiy va
ekologik muammolarini tahlil qilishdir.
Paxta sanoatining siyosiy va iqtisodiy muammolarini o‘rganish, bu sohadagi
ilgari yuzaga kelgan muammolarni anglash va ularga hal qiluvchi tavsiyalar berish
imkonini yaratadi. Bu ish, o‘z navbatida, paxta ishlab chiqarishning ijtimoiy va
ekologik ta’sirlarini baholash, shu bilan birga, keyingi rivojlanish istiqbollarini
aniqlashga yordam beradi. Kurs ishining ahamiyati, shuningdek, O‘zbekistonda
paxta sanoatini diversifikatsiya qilish va modernizatsiya qilish bo‘yicha amaliy
tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan.
Shu tariqa, ushbu kurs ishi nafaqat tarixiy tahlilni o‘z ichiga oladi, balki paxta
sanoatining kelajakda qanday rivojlanishi va uning ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarini
yaxshilash uchun qanday chora-tadbirlar ko‘rilishi lozimligini ko‘rsatadi.
Tadqiqotning obyekti: O zbekiston SSRda 1980–1990-yillar oralig ida paxtaʻ ʻ
yetishtirish jarayonlari, paxta kampaniyasiga doir davlat siyosati hamda unga
bog liq ravishda yuzaga kelgan korrupsiya va ijtimoiy-iqtisodiy muammolar.
ʻ
Tadqiqotning predmeti: O zbekistonda paxta siyosatini amalga oshirish
ʻ
jarayonida yuzaga kelgan korrupsiya holatlari, statistik ma’lumotlarning
soxtalashtirilishi, majburiy mehnat amaliyoti va bu omillarning jamiyat hayotiga
ko‘rsatgan ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri.
Tadqiqotning maqsadi: 1980–1990-yillarda O zbekiston SSRda olib borilgan
ʻ
paxta siyosatini tahlil qilish, bu davrda yuzaga kelgan korrupsiya, statistik
5

soxtalashtirish, majburiy mehnat holatlari hamda ularning iqtisodiy, siyosiy va
ijtimoiy oqibatlarini tarixiy manbalar asosida o‘rganish va baholash.
Tadqiqotning vazifalari: XX asrning so‘nggi o‘n yilliklariga kelib mamlakat
ichki hayotini qamrab olgan jiddiy iqtisodiy nuqsonlar qishloq xo‘jaligini o‘z
domiga torta boshladi. O‘zbekiston SSR ham mamlakatning asosan xomashyo
yetishtirib beradigan mintaqasi hisoblanganligi sababli, respublika qishloq xo‘jaligi
rivoji boshqa ittifoqdosh respublikalarga nisbatan ancha og‘ir, ziddiyatli jarayonlar
ta’sirida qoldi. O‘ta markazlashtirilgan boshqaruv, “umumxalq manfaatlarini”
ro‘kach qilib olib borilgan siyosat O‘zbekiston SSR qishloq xo‘jaligini, shu sohada
band bo‘lgan aholining ijtimoiy, iqtisodiy ahvolini ham nihoyatda og‘irlashtirib
yubordi. O‘rta Osiyo, ayniqsa O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining “Paxta” xomashyo
kompleksi atrofida rivojlantirish bu yillarda o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsata boshlagan
edi. Yillar davomida partiyaning paxta hosildorligini oshirish uchun ketma-ket
berib kelgan besh yillik rejalar yerlarning chala o‘zlashtirib, belgilanmagan vaqtda
“topsirishga”, yerning meliorativ holatini buzilishiga, ketma-ket bir xil ekinlar
ekib, katta miqdorda sarf qilingan zaharli kimyoviy moddalar oqibatida yerlar
zaharlanishi, eroziya, qumloqlashishga olib keldi. Biroq, bu safar ham markaz
o‘zining sobiq markaz esa besh yillik paxta rejasini bajarishini qat’iy turib talab
qilar edi. Natijada olinadigan real daromad to‘liq bo‘lmas, buyruqbozlik, qattiq
nazorat, tazyiq o‘tkazish kuchayib borar, kamomad, o‘g‘rilik, ichki nazorat va
hisob-kitobning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi ortib borar edi. Bu holatlar butun
mamlakatda qo‘shib yozish degan illatlarni kuchaytirib yubordi. X. Yunusovaning
ilmiy tadqiqot ishida ta’kidlanishicha, SSSR FA olimlari o‘tkazgan hisob-
kitoblarga ko‘ra, qo‘shib yozishlar butun mamlakatda ishlab chiqarilgan
mahsulotning 3 foiziga teng bo‘lgan. Xomashyo yetkazish sohalarida esa, qo‘shib
6

yozishlar 5 foizdan 25 foizgacha bo‘lgan. Mamlakat iqtisodiyotidagi holatlar
boshqa ittifoqdosh respublikalarda ham ko‘zga tashlanadi.
Shu bilan birga, paxta yetishtirishdagi bu sun’iy yondashuv va natijalarni ataylab
ko‘paytirish siyosati 1980-yillarning oxiriga kelib jiddiy oqibatlarga olib keldi.
O‘zbekistonda "Paxta ishi" nomi bilan tanilgan tergov ishlari boshlab yuborildi.
Sovet rahbariyati bu ishlar orqali O‘zbekiston SSR rahbariyatini korrupsiyada
ayblab, minglab rahbar va mutaxassislarni jazoladi. Biroq, bu kampaniyalar
faqatgina iqtisodiy noto‘g‘ri ishlarni fosh qilishga emas, balki O‘zbekistonning
siyosiy irodasini sindirish, mahalliy boshqaruv tizimini zaiflashtirishga ham
qaratilgan edi.
Ko‘plab olimlar va tarixchilar bu davrni Markaz bilan Respublika o‘rtasidagi
ishonchsizlik kuchaygan pallalardan biri deb baholaydilar. Aynan mana shu
bosimlar natijasida o‘zbekistonlik ziyolilar, yoshlar va siyosiy faollar mustaqillik
g‘oyasiga yanada jiddiyroq yondasha boshladilar. "Paxta ishi" O‘zbekiston
mustaqillik sari boshlagan ilk siyosiy uyg‘onish bosqichlaridan biri bo‘lib xizmat
qildi. Bu tarixiy jarayonlar milliy g‘urur va adolatli boshqaruv tamoyillariga
asoslangan yangi O‘zbekiston sari dadil qadam tashlanishiga zamin yaratdi.
7

1.BOB. XX ASR 80-YILLARI O RTALARIDA RESPUBLIKA IJTIMOIY-ʻ
SIYOSIY, IQTISODIY VA MA NAVIY HAYOTIDAGI INQIROZLI
ʻ
HOLAT. MARKAZNING O`ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRGAN
QATAG`ON SIYOSATI.
1.1. XX asirning 80-yillarida SSSR davlatidagi siyosiy o’zgarishlar
Mamlakatimizda so’ngi 34 yil ichida erishgan yutuq va marralarimizni holis va
munosib baholash uchun mustaqillik ostonasida ijtimoiy-siyosiy hayot qanday
murakkab vaziyatda bo’lganini, bu vaziyatni tubdan yangilangan yo’nalishga burib
yuborish uchun ulkan donishmandlik va jasorat , insoniylik va ezgulik
tamoyillariga yo’g’rilgan, ko’pchilikka ibrat va namuna bo’ladigan vazmin siyosat
talab etilganini esga olishimiz va o’zimizga aniq tasavvur etishimiz muhimdir.
Demak mamlakatimiz mustaqillikka erishishi arafasida ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy holatlarning fojiali tus olishi, qaror topgan xo’jalik, ishlab chiqarish va
moilaviy aloqalarning butunlay izdan chiqishiga barham berish, ishsizlikning
yanada kuchayishiga yo’l qo’ymaslik nihoyatda muhim zaruriyat edi.
Quyidagi muammolarning negizi, ularning mohiyat mazmunini hal etishdek
mas’uliyatli ish Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov zimmasida edi
yurtboshimiz bu murakkab muammolarni o’z donishmandligi sababli samarali hal
etdi. O’zbekiston mustaqillikka erishish arafasida mamkakatdagi ijtimoiy-siyosiy
vaziyat murakkab jarayonni boshidan kechirayotgan edi.
50-80 yillarning birinchi yarmi vatanimiz tarixidagi eng murakkab davrlardan
biridir.Bir tomondan mehnatkashlarning fidokorona mehnati tufayli respublika
iqtisodiyoti rivojlandi.Ikkinchi tomondan, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotda
muammolar, noxush holatlar to’planib borib pirovardida inqirozli vaziyatni keltirib
chiqardi.
8

1
Foto: Google Photos
Mamlakatimizda iqtisodiy rivojlanish batamom to’xtab qolmagan bo’lsada, siljish
suratlari tobora pasayib sekinlashib bordi.Biroq 1956-yilda ijtimoiy hayotda
iqtisodiyotni qayta qurish demokratik jamiyatni yarayish uchun urinishlar bo’lda.
Bu urinishlar natejasida jamiyatda biroz bo’lsada boshqaruv respublika ixtiyoriga
berildi. Demokratlashgan jamiyat vujudga kela boshladi, korxona va tashkilotlarda
xo’jalik mustaqilligi kengaytirildi, boshqaruv apparati qisqardi va shu kabi bir
qator o’zgarishlar jamiyatning barcha qatlamlariga yetib bormadi va konservativ
kuchlarning qarshiligiga duch keldi.
Jamiyatning siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy hayotida yuzaga kelgan inqirozli
holatning sabablari va ildizi fikrlashning orqada qolganligida, muayyan tarixiy
sharoitga yetarli siyosiy baho bera olmaganlikda edi.
Ijtimoiy munosabatlar mehnatni rag’batlantirish tizimining buzilishi oqibatida
murakkab vaziyat vujudga keldi. Malakali mehnatga haq to’lamasdan kamsitildi.
1 Q. Usmonov, M.Sodiqov va b. O‘zbеkiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., O‘qituvchi, 1996.
9

Barcha ishchilar misol uchun vrach va sanitar bir xil maosh olardi. Natejada
aholining mehnatga bo’lgan qiziqishi pasayib bordi bu esa unumning
pasayishiga olib keldi, mazkur holat yillar davomida o’sib bordi mahsulot
tanqisligini keltirib chiqardi.
Bu holatni biz nafaqat ishchilar haqqi masalasida balki jamiyatning har bir
ko’rinishida ko’rishimiz mumkin. Jumladan sog’liqni saqlash va xalq maorifi
sohalarida ham ko’rib o’tishimiz mumkin. Davlat budjetidagi mablag’ bu o’z
navbatida ushbu sohalardagi moddiy texnik bazasining eskirishiga, ta’lim
jarayonini va aholining tibbiy yordam olishining yomonlashuviga olib keldi. 2
Yurtimizda yosh avlod ta’lim olishi uchun o’quv qurollari u yoqda tursin hatto
o’quv muassasalari ham yomon ahvolda edi.
Respublikadagi 9000 ga yaqin maktablarning atiga 40 foizi maktab uchun
mo’ljallab qurilgan binolar qolganlari esa moslashtirilgan binolarda
o’qirdi.Ko’plari avariya holatida edi. O’quvchilarning ko’pchiligi ikkinchi yoki
uchinchi smenada o’qir edi.
O’quvchilarning yiliga 2-3 oylab qishloq xo’jaligi ishlari bilan bandligi o’quv
ishlarini ishdan chiqarar edi.
Kadrlar tayyorlashda ham faqat son izidan quvilib sifat esdan chiqdi.
Milliy tahqirlash va kamsitish ayniqsa, kadrlar siyosatida yaqqol ko’zga
tashlanardi. O’zbekistondagi respublika, viloyat, shahar va tuman partiya va sovet
tashkilotlarining rahbar hodimlari, bo’lim boshliqlari Moskva “nomenktatura”sida
bo’lib, KPSS Markaziy Komiteti tomonidan tayinlanar edi.
Mahalliy rahbarlar faqat nomiga qo’yilgan asosiy ish mahalliy rahbar bo’lmagan
ikkinchi rahbar qo’lida edi. Kadrlar tanlashda O’zbekistonning hech qanday o’rni
va roli bo’lmagan. Bu haqidagi quyidagi I.Usmonxo’jayevning iqrori nihoyatda
2 Jo’rayev N., Karimov Sh. O`zbеkiston tarixi: O`zbеkiston sovet mustamlakachiligi davrida. Ikkinchi Kitob. -T.: Sharq, 2011.
10

ahamiyatlidir: “Bir so’z bilan aytganda, hamma narsani markaz hal qilardi. U
nima desa, shu bo’lardi.Hattoki obkomning bo’lim boshlig’idan tortib,
raykomning birinchi kotibigacha Moskva ixtiyorida turardi.Moskva topshirig’iga
ko’ra 40 yoshdan oshgan kishi raykomning birinchi kotibi, 50 yoshdan oshgan
kishi esa obkomning birinchi kotibi bo’la olmasdi.U har qancha ishbilarmon
bo’lsin, baribir Moskva uning nomzodini o’tkazmasdi”.
Kadrlarni tanlash ish o’rinlariga va lavozimlarga qo’yishda xodimning ish
qobiliyati, ishbilarmonligi, saviya darajasi, o’z sohasining chuqur bilimdonligi va
kasb mutahassisligi kabi zarur belgilar hal qiluvchi rol o’ynamasdi. Balki
hodimlarning rus tilini qay darajada bilishi, Markazga shaxsan sadoqatliligi va
“baynalminalligi” hisobga olinar edi.
Mustamlakachilik va milliy tahqirlash siyosatining yorqin ko’rinishlaridan biri
O’zbekiston KP MQning 1984-yil iyunida bo’lib o’tgan XVI Plenumidan so’ng
Markazdan respublikaga yuborilgan “kadrlar desanti” bo’ldi. Bu hodimlar
O’zbekiston Kompartiyasining faoliyatiga musaffo oqim baxsh etmoqdalar, eng
yirik partiya tashkilotlarining tajribasini jamlab, undan foydalanishga
yordamlashmoqdalar” deb maqtanar edi I.Usmonxo’jayev O’zbekiston KPsining
XXI syezdidagi hisobat ma’ruzasida. 8
Bu “desantchilar” respublikada sovet,
huquq targ’ibot idoralarda rahbarlik lvozimlarida ishladilar va “layoqatsiz”
kadrlar o’rnini egalladilar.
Xuddi shu jarayon O’zbekistondan ham Rossiya Federatsiyasiga xodimlar
“rejali” jo’natilgan. Ammo Markazdan kelgan xodimlar faqat rahbar 3
lavozimlariga joylashtirilgan bo’lsa, O’zbekistonlik kadrlar faqat qora mehnat
zonalarida ishlish va ish o’rganish uchun yuborilgan.
3 I.A.Karimov. O‘zbеkistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Asarlar, 1- jild, T., O‘zbеkiston,
1996, 36-86-bеtlar.
11

O’zbekiston SSR Ministrlar Soveti 1973-yilda “Ko’chirma oilalar uchun
yengilliklar” to’g’risida mahsus qaror ham qabul qilgan.Ushbu qarorga asosan har
bir ko’chirma oilada albatta ikkita odam ishga yaroqli bo’lishi kerakligi
ko’rsatiladi. Bundan tashqari yolg’iz mehnatkashlarni ham Rossiyaning turli
viloyatlariga rejali yuborish O’zbekiston viloyatlari zimmasiga yuklandi.
1987yilga qadar O’zbekiston Rossiyaning noqoratuproq zonasi va Sibir
hududlariga jami bo’lib 30 ming fuqaroni jo’natdi. Ko’chiriluvchilar soni yildan
yilga oshib bordi. Jumladan, oilasizlar 1981-yilda 4124 bu ko’rsatkich 11099
kishiga yetdi. Demak bu jarayon yanada jadalashdi, O’zbekistonlik ishchilar
yerlarni o’zlashtirish, qurilish ya’ni turar- joy binolarini qurdilar. Shunday
sharoitda savol to’g’iladi O’zbekitonda malakali kadrlar yo’q edimi yoki 4
Rossiyada ishchi kuchi mavjud emasmidi? Bu say-harakatlarning tub zamirida
boshqa g’oya yotar edi u ulug’ davlatchilik shovinizm siyosatining tarkibiy qismi
sanalib, u kichik millitlarni assimilyasiya qilib yuborishdan iborat bosh maqsadga
xizmat qiladi.
Shovinizm siyosatining barcha ijtimoiy siyosiy jabhalarda ta’siri keng
ko’lamli va u xalq yashash sharoitini yanada og’irlashtirib borgan. Buni biz
xususan qishloq xo’jaligi sohasida ham ko’rib o’tishimiz mumkin.Demak qishloq
xo’jaligida sifat ko’rsatgichlari yildan yilga pasayib bordi.Mehnatkash aholi o’z
mehnatiga yarasha haq olmaganligi sababli mehnat layoqati pasaydi.Markaz
borgan sari paxta buyurtmasini oshirib bordi, lekin aholiga to’lanadigan haq
kamligicha qolaverdi. Qishloq oilasining har bir a’zosiga to’g’ri keladigan oylik
daromad Rossiyada 98,1 so’mni tashkil etgan bir paytda, O’zbekistonda o’z
tamorqasidan tushadigan daromad bilan birgalikda hisoblanganda 58,9 so’mga
teng bo’lgan. Natijada O’zbekiston xalqining turmush darajasi pasayib, SSSR
mintaqasida oxirgi o’rinlarga tushib qoldi.
4 I.A.Karimov. O‘zbеkiston – bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li. T., O‘zbеkiston, 1993.
12

Foto: Google Photos
Bundayin ijtimoiy larzalarda xalqimizning o’ta qiyinchilik bilan hayot
kechirgan shunday alamli sharoitda sho’rolar xalqining o’zligini, tilini yo’q qilib
rus bo’lmagan millatlarni umuman millat sifatida tobtab assimilyasiyani amalga
oshirgan. Bu jarayon, xususan KPSS XXII syezdining “ Kommunizm qurish”
dasturi qabul qilingach, bevosita kun tartibiga qo’yildi. SSSRda “sotsializm to’la
va uzil kesil g’alaba” qilgach, bevosita SSSR xalqining yangi tarixiy birligi sovet
xalqi paydo bo’ldi. Bu birlik: “Yagona Vatan-SSSR; “Yagona til-rus tili”;
“yagona maqsad kommunizm”; “Yagona mafkura- marksizm leninizm” ga
asoslanadi, degan g’oyalardan kelib chiqib, “Yagona xalq- sovet xalqi”; “Yagona
pasport-Sovet pasporti” qoidasini ilgari surishgacha borib yetdilar.
“Baynalminal tarbiya” bayrog’i ostida, sistemali sur’atda, 70-yidan ortiq vaqt
mobaynida xaspo’shlab olib borildi. Demak bu g’oyalarning asl maqsadi
millatning o’zligini yo’q qilish xalqni sovet xalqiga aylantirish edi. Barcha davlat
13

idoralarida hujjat rus tilida olib borilishi odat tusiga kirdi. O’zbek tili o’z yurtda
ikkinchi darajali tilga aylandi. Misol uchun 1970-yilda 1-million nusxada chop
etilgan bo’lsa, shundan 600 ming (60%) nusxada rus tilida u faqat 300-400ming
(30-40%) o’zbek tilida edi xolos. Holbuki, o’zbeklar O’zbekistonda 73 foizdan
ortiqni tashkil etganlar.
Bu mustaqillik e’lon qilinishi arafasida Respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat
haqida o’rganish jarayonida ijtomoiy hayotning barcha sohalarida sof shovinistik
mustamlakachilik siyosati olib borilganiga guvoh bo’ldim.
Xalqimizning juda boy tarixi uning madaniyati, o’ziga xos noyob xususiyatlarni
bilmagan va bilishni ham xoxlamagan kelgindilar mahalliy xalqning urf-odatlari,
an’analarini oyoq osti qildilar. Xalqimizning boy madaniyati va ma’naviy
qadriyatlari kamsitildi. Milliy libos kiyish qoloqlik deb baholandi. Milliy
an’analar bo’yicha to’y qilgan, qarindosh urug’larini milliy va diniy qadriyatlar
asosida dafn qilganlar tanqid ostiga olindi, shavqatsiz jazolandi. Bu qadar
xo’rlashlar xalqimizning sabr kosasini to’ldirib bordi.
Siyosiy va mafkuraviy zug’umlarga qaramasdan ijtimoiy ong o’zgara boshladi.
O’tmish va hozirgi zamon muammolari to’g’risida munozaralar, turli qarashlar,
nuqtai nazarlar bildiriladigan bo’ldi. Jamoatchilik paxta yakkahokimligini
tugatish, o’zbek tiliga davlat tili maqomini berish, ekologik holatni
sog’lomlashtirish kabi masalalarni ko’tara boshladilar. 5
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O’zbekiston
Mustaqillikka erishish ostonasida kitobini o’rganish bo’yicha o’quv –uslubiy
qo’llanmada ijtimoiy-siyosiy jarayon mustabid tuzumdan qolgan og’ir meros
haqida aytib o’tilgan.
● Mustabid tuzumning repressiv siyosati oqibatlari
5 To‘xliyеv N. O‘zbеkiston iqtisodiyoti (savollar va javoblar). T., O‘zbеkiston, 1991.
14

● Ertangi kunga ishonchsizlikning ortishi
● Ozgina uchqun chiqsa, lovullab yonib ketish mumkin bo’lgan vaziyat
● Hukmron repressiv siyosat
● Mustabid mafkura kuchning saqlanishi
● Keng tarqalgan qo’rquv va vahima
● Xalq kayfiyatdagi tushkunlik.
● Mustabid tuzumdan qolgan og’ir meros
● Sog’liqni saqlash ishlarda o’ta ayanchli ahvol
● Oddiy ichimlik suvi bilan taminlanmaganligi
● 9 million kishining daromadi eng zarur darajadan ham pastligi
● 60 foiz ijtmoiy infratuzilmaning nobopligi
● Bir millionga yaqin ishsiz mavjudligi
● “Paxta ishi”-tuxmat, tazyiq, taqib nohaq qamalishlar.
Xalqmizni o’z girdobiga olayotgan ijtimoiy-siyosiy hayotni isloh qilish o’z
o’rnini o’tab bo’lgan mustabit tuzumdan voz kechish, rivojlangan davlatlar
tajribasini har tomonlama o’rganish, millatmizning asriy qadriyatlarni urf-odat va
boy an’analarni yanada mustahkamlash zaruriy jarayon edi.
Shundayin bir tarixiy sharoitda Mustaqillik Dekloratsiyasining qabul qilinishi
xalqimizning yorug’ istiqboli uchun qo’yilgan muhim qadam hisoblanadi.
“Mustaqillik Dekloratsiyasining qabul qilinishi xalqimiz, millatim hayotida
misli ko’rilmagan tarixiy voqealardan biri sanaladi.Xo’sh bu tarixiy jarayon
qanday shartsharoitda yetildi. 1989-yil 23-iyun kuni O’zbekiston kompartiyasi
MQning XIV Plenumida Islom Abdug’aniyevich Karimov O’zbekiston
kompartiyasi 6
MQning birinchi kotibi etib saylandi. Bo’lajak yurtboshimiz boshliq
6 Q. Usmonov, M.Sodiqov va b. O‘zbеkiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., O‘qituvchi, 1996.
15

yangi rahbariyat millatimizning o’z-o’zini anglashi kuchayib borayotganligini ilk
bor etirof etgan.Xalqimiz asriy orzu-umidlari erkin farovonlik uchun kurashish
milliy mustaqillikka erishish tomon zabardast qadamlar tashlandi.
O’zbek xalqi hayotida muhim o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Bu tub
o’zgarishlardan birini kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish va ularni tartiblash
masalalarida milliy manfaatdorlikni ta’minlashdagi qaror va farmonlarda
ko’rishimiz mumkin. Zero, mahalliy kadrlar rahbarlik lavozimlarini egallay
boshladilar.
Kadrlar siyosatidagi jiddiy ijobiy o’zgarish shundan iborat bo’ldiki, endi
O’zbekistonda partiya, sovet, davlat, huquqni himoya qilish organlarining
boshliqlari Moskva orqali hal qilish, Moskva belgilangan hodimlarni ko’tarish
amaliyotiga chek qo’yildi, bu masalalarni hal qilishni respublika rahbariyati o’z
qo’liga oldi. 16

Bu rahbarimizning muhim jasorati bo’lib, siyosiy mutelikdan qutilish uchun
muhim qadam bo’ldi.
Xususan, rahbarimizning o’zligimizni anglashda asosiy tayanchlaridan til husisida
to’g’ri yo’l tutdi. O’zbekiston SSR Oliy Kengashining 1989- yil 21- oktabrda
bo’lgan 11-sessiyasi “O’zbekiston SSRning Davlat tili haqida” qonun qabul qildi.
Qonunda “O’zbekiston SSRning Davlat tili o’zbek tilidir.O’zbek tili respublikada
siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning barcha sohalarida to’liq amal
qiladi”, deb belgilab qo’yildi. Bu qonun qabul qilinishi Qonun va davlat dasturiga
binoan mehnat jamoalarida ish yuritish, o’quv yurtlari, korxona va davlat
muassasalarida ish rus tilidan o’zbek tiliga o’tkazila boshlandi. Bu qonunning
qabul qilinishi va uning tadbiq etilishi mamlakatimiz ijtimoiy hayotida erkinlik sari
muhim qadam edi.
16

1990 yil 18-fevralda O’zbekiston Oliy Sovetida saylov bo’ldi.Bu saylovning
yangiligi shundan iborat bo’ldiki, 500 saylov okrugining 326 tasi muqobil
nomzodlar ko’rsatildi. Oldingi saylovda barcha nomzodlarni birinchi turidayoq
deyarli yuz foiz ovoz bilan saylangan bo’lsalar, bu safar birinchi turda 368
nomzod zarur ovozlarni to’play oldi. Qolgan 132 okrugda qayta saylovlar bo’lib
o’tdi.
1990-yil 24-31 mart kunlari Toshkentda o’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston SSR
Oliy sovetining birinchi sessiyasi bo’lib o’tdi. 24-mart kuni sessiya respublikalar
orasida birinchi bo’lib “O’zbekiston SSR Prizidenti lavozimini ta’sis etish
to’g’risida” qonun qabul qildi.1990 yil 24-mart kuni Oliy Sovet sessiyasida
yashirin ovoz berish yo’li bilan Islom Abdug’aniyevich Karimov O’zbekiston
Prezidendi etib saylandi. Prezidentimiz I.A.Karimov saylanishi bu tub
o’zgarishlar yasalishiga imkon yaratdi. O’zbekiston fuqoralari kelajak avlodlari
hayotining to’kisligi, tinchlik osoyishtalik muammolarini izchil hal etishni
ko’rsata boshladi.O’zbekiston oldidagi mana shu dolzarb muammolarni hal
etishda Prezident lavozimi keng imkoniyat ochar edi.
Respublikaning prezidenti I.A.Karimov sessiyada “Bu katta ishonch uchun
o’zimning minnatdorchiligimni bildiraman, men buni, eng avvalo, o’zbek xalqi,
O’zbekiston SSRning barcha mehnatkashlari, ishchilar sinfi, dehqonlar, ziyolilar,
jumxuriyatimizda yashovchi hamma millat va xalqlar taqdiri uchun o’z
zimmamga tushgan o’lkan burj va javobgarlik deb qabul qilaman. Har bir
grajdanning konsitutsion huquqi va erkinliklarini ta’minlash yo’lida katta
mas’uliyat deb tushunaman” degan edilar. Ular o’z nutqlarida asosiy vazifalarni
belgilab aytib o’tdilar. Xalqimizning siyosiy mustaqilligini mustahkamlash uni 7
7 Jo’rayev N., Karimov Sh. O`zbеkiston tarixi: O`zbеkiston sovetmustamlakachiligi davrida. Ikkinchi kitob.-T.:
Sharq, 2011.
17

yangi mazmun bilan boyitish uning iqtisodiy mustaqilligini takomillashtirish o’z-
o’zini mustaqil idora qilish va yanada ko’plab xalq farovonligini uning har bir
sohadagi ijobiy o’zgarishlar yasashga intildilar.Shu tariqa Prezident eng qiyin va
qonli to’qnashuvlarni boshdan kechirgan xalq oldida butun mas’uliyatni ochiq
oydin o’z zimmasiga oldi. Shu bilan birga Prezident o’z faoliyatining markazida
xalqni ma’naviy yuksaltirish, insonni axloqiy va jismoniy takomilligiga erishtirish
turganligini hamalohida o’qtiradi.
18

1.1.XX asr 80-yillari o’rtalarida respublikada ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
ma’naviy hayotidagi inqirozli holat.
XX asrning 70-yillarda boshlangan turg'unlik holati 80-yillarning o'rtalarida
ijtimoiy-siyosiy tanglikni yanada kuchaytirdi. bu moddiy boyliklarni taqsimlash
jarayonida davlat monopoliyasi va boshqaruv tizimi hukmronligining kuchayishi
natijasida ishlab chiqarish sur'atlari va mehnat unumdorligining pasayishiga,
mehnatkashlarning o'z mehnatlari samaralaridan begonalashuviga olib keldi.
boshqaruv tizimining o'ta markazlashtirilganligi, siyosiylashtirilganligi ijtimoiy
adolat printsiplarining buzilishi va iqtisodiyotda jiddiy nuqsonlarga olib kelishi
natijasida sarf-xarajatlari tobora oshib borgan, tufayli sovet bir qator islohotlar
o'tkazishga majbur bo'ldi. partiya rahbarligi va ma'muriy buyruqbozlik tizimiga
bo'ysundirilgan tizim doirasida iqtisodiyotning mafkura izmiga to'la
bo'ysundirilishi sharoitida qilingan islohotlar kutilgan natijani bermadi. shu davrda
ta'lim-tarbiya, ilmiy tadqiqot ishlarining miqdoriy ko'rsatkichlari qanchalik yuqori
bored qaramligi sababli o'zlarining ish faoliyatida kompartiya mafkuraviy
tazyiqidan chetga chiqa olmadilar. 80-yillarning birinchi boshqa yarmida,
sohalarda bo'lganidek, o'zbekistonning ma'naviy hayotida ham inqirozga hos
vaziyat vujudga keldi. xalqning milliy an'analari va madaniyatining qimmatli
bebaho manbalaridan begonlashtirish ko'chaydi. madaniy inqilobning
insonparvarlikka doir va umuminsoniy qadriyatlapni baholashga keskin partiyaviy
va sinfiy nazarda turib yondashadigan komunistik g'oya millat madaniy
rivojlanishiga ziyon yetkazadi.
19

1.2. XX-asrni 80-yillari oxirlarida O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli.
Sovet davrida O‘zbekiston xom- ashyo yetkazib beruvchi hududligicha qolib
ketdi. Ishlab chiqarishga e’tibor qaratilmadi. Paxta yakkahokimligi o‘rnatildi.
Sobiq sovet davlatining markaziga xom-ashyoni ko‘proq etkazib berish maqsadida
cho‘l zonalariga ham paxta ekila boshlandi. Bu esa Markaziy Osiyoda ekologik
muammolarni, birinchi navbatda Orol fojeasini keltirib chiqardi.
Uzoq yilllar davomida qishloq xo`jaligini ekstensiv rivojlantirilishi,
paxtachilikka аsosiy e`tibor qaratilishi mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va
ekogologik vaziyatni yana keskinlashtirdi. Buning ustiga markazning ko`rsatmalari
asosida paxta ekin maydonlari doimiy ravishda kengaytirilib, g`alla maydonlari esa
qisartirilib borildi. Masalan, 1985-yilda paxta maydonlari 1989,8 ming gegtarni
tashkil qilgan bo`lsa,1986-yil bu ko`rsatgich 2054,0 gegtarga yetkazildi. G`alla
maydonlari muttasil ravishda kamaytirilib borildi. Bunday nomutanosiblik chetdan
don sotib olish hajmini yanada oshirdi. Paxta yakka hokimligi oqibatida respublika
iqtisodiyoti xom-ashyo yetkazib beradigan iqtisodiyotga aylanib qoldi. Bu
respublikada shundoq ham og`ir holatda bo`lgan ijtimoiy–iqtisodiy vaziyatni
yanada keskinlashtirdi. Markazning paxtachlikni jadal rivojlantirish siyosati 8
oqibatida ko`plab suv omborlari qurilishi, sug’oriladigan yer hajmining kengayib
suv isrofgarchiligiga yo`l qo`yilishi natijasida ekogologik vaziyat keskinlashdi.
Amudaryo, Sirdaryo daryolaridan Orol dengiziga qo`yiladigan suv nihoyatda
kamayib ketdi.Orol fojiasi ro`y berdi. Oqibatda dengiz 1969-yildagi holatiga
nisbatan 1990-yilda 14,5 metrga pasaydi, suvning hajmi 54%ga qisqarib, dengiz
743 km kub suv yo’qotdi.1989-yilga kelib uning zaminida ikkita bir biridan
ajralgan ko`l paydo bo`lgan. Orol dengizi o`zining Respublika xalq xo`jaligida
baliq mahsulotlar yetishtirishdagi yetakchi o`rinini yo`qotdi. Mutaxassislarning
8 I.A.Karimov. O‘zbеkistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Asarlar, 1-jild, T., O‘zbеkiston, 1996, 36-86-bеtlar.
20

ma`lumotlariga qaraganda dengiz atrofidan buronlar ko`tarilishi natijasida yiliga
50-70 ming tonnagacha chang va tuz ko`tarilgan. Zaharli tuzlar nafaqat Orol
havzasida balki Yevropa hamda Osiyoning turli mamlakatlariga tarqalgani
kuzatilgan.
Respublikada ekologik vaziyatning keskinlashuvi, jumaladan ichimlik suvi
bilan ta`minlanishi yamonligi, suvdagi minerallashuvning o’sishi, dengiz tubidan
katta miqdorda ko`tarilayotgan chang , tuz va minerallarning atrof- muhitni
zaharlashi oqibatida dengiz havzasi qishloq aholisining 87 foizi yuqumli
kasalliklarga chalinganligi, hamda bolalar o`lim darajasi baland ekanligi
aniqlangan. Jumlada , O`zbekistonda 1985-yilda har 1000 nafar chaqaloqdan 46,2
foizi o`lgan. Bu ko`rsatgich Qoraqalpog`iston Respublikasida 62,5, Surxondaryo
viloyatida 55,2, Xorazm viloyatida 50,4 foizni tashkil qildi. Ammo
O`zbekistondagi og`ir ekologik vaziyat, Orol dengizi hududi aholisining salomatlik
darajasini pasayib borayotganligi, mazkaziy siyosiy rahbariyatni tashvishga
solmadi.
O`tgan asrning 80-yillariga kelib faqat xom-ashyo yetkazib berishga
asoslangan, qoloq va mo`rt iqtisodiyotga ega bo`lgan O`zbekiston asosiy iqtisodiy
va ijtimoiy ko`rsatkichlar bo`yicha sobiq ittifoqdagi o`rtacha ko`satgichdan ancha
orqada bo`lib, mamlakatda oxirgi o`rinlarga tushib qolgan edi. Jumladan, aholi jon
boshiga yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish ittifoqdosh respublikalar orasida 12-
o`rinni, daromad darajasi hamda asosiy turdagi mahsulotlarni iste`mol qilish
jihatidan 2,5 borabar, qishloq xo`jaligida esa 2 borabar, orqada edi.
Xalq boqimandachilik va befarqlikka o‘rgatildi, faolligi susayib bordi. Milliy
g‘urur tushunchalariga zarba berildi. Barcha sohalarda davlat hukmronligining
o‘rnatilishi egasizlik va o‘zibo‘larlikka olib keldi. Xalq ijodkorligiga yo‘l
qo‘yilmadi. Vazifalar faqat buyruq asosida belgilandi. Ziyolilarning qirib
tashlanishi, yoxud iskanjaga olinishi milliy poklanish jarayonini pasaytirdi. Sovet
21

davlatining beshafqat jazolovchi mashinasi xalq ko‘nglida qo‘rquv va umidsizlik
uyg‘otdi.Yurtimizda ruslashtirish siyosati kuchaydi va Davlat tili rus tili deb
belgilandi.
O‘zbek xalqi ham sovet davlatida yashovchi boshqa xalqlar qatorida iskanjada
ushlanib, dunyo miqyosida ro‘y berayotgan taraqqiyot va integratsiyadan uzib
qo‘yildi.O‘zbek xalqining tarixi, buyuk ajdodlari hayotining xolisona
o‘rganilishiga ataylab to‘siqlar o‘rnatildi. Bu borada maxsus qarorlar qabul qilindi.
Islom dini va milliy bayramlarning yo‘q qilinishi ma’naviy bo‘shliq kelib
chiqishiga zamin yaratdi.
«Qayta qurish» siyosati va uning barbod bo'Iishi Markazdagi rahbarlar hamon
sotsializm «afzallik»laridan foydalanib, jamiyatni «qayta qurish»ga, sotsializmni
yaxshilashga umid bog'lar edi. Ammo ular mamlakatni sotsializmning o'zi, u
yaratgan totalitar siyosiy, iqtisodiy tuzum inqirozga olib kelganligini pay-qamagan
edi. 9
1987- yildagi mavjud siyosiy tuzumni va iqtisodiyotga partiyaviy rahbarlikni
saqlab qolgan holda xo'jalik mexanizmini isloh qilish yo'lidagi urinish ham samara
bermadi. Iqtisodiy islohotlar tez orada qotib qolgan ijtimoiy-siyosiy tizimga urilib
barbod bo'Idi, hech qanday samara bermadi.
9 Shamsiev B. Sovet davrida O‘zbekiston paxtasining eksport salohiyati . – T.: O‘zbekiston, 2008.
22

Foto: Google Photos
1980- yillarning oxirlarida siyosiy tizimni isloh qilishga, birinchi navbatda
KPSS(Sovet Ittifoqi kommunistik partiyasi)ning siyosiy va mafkuraviy 10
hukmronligini cheklashga, davlat va xo'jalik organlarini kompartiya
hukmronligidan chiqarishga, xalq deputatlari sovetining to'la hokimiyatini
ta'minlashga urinish bo'Idi. Ammo bu sa'y-harakatlar ham behuda ketdi.
To'g'ri, jamiyatni demokratlashtirish, oshkoralik, turli xil fikrlar bildirishga
imkon berish tomon ijobiy qadamlar qo'yildi. Matbuotda, radio va televidenieda
turli xil fikr-mulohazalar erkin yoziladigan, gapiriladigan bo'Idi.
10 Shamsiev B. Sovet davrida O‘zbekiston paxtasining eksport salohiyati . – T.: O‘zbekiston, 2008.
23

2.BOB. O‘ZBEKISTONDA QATAG‘ONLIKNING YANGI BOSQICHI.
“PAXTA ISHI”, “O‘ZBEKLAR ISHI” NOMLI SOXTA ISHLAR.
Ma’muriy-buyruqbozlik hamda kommunistik mafkuraga asoslangan sovet
davlati o‘z ichki siyosiy mavqeini mustahkamlash maqsadida ma’lum davrlarda
zo‘ravonlik siyosatini amalga oshirib turdi. Tazyiq, zo‘ravonlik va qatag‘onlar
boshqa xalqlar ichida milliy ruh va o‘zlikni yo‘qotishga, loqaydlik kabi
kayfiyatlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Sovet davlati tomonidan boshlangan
qatag‘onlarning ohirgi davri O‘zbekistonda XX asr 80-yillarida ''paxta ishi",
keyinroq "o‘zbeklar ishi" degan ma’shum nom ostida tarixga kirdi. Sovet davlatini
qamrab ola boshlagan inqiroziy holatlarni mavjud tuzum negizida emas, balki
«yuzaga kelgan salbiy illatlarda» deb bilgan markaz, O‘zbekistonni tajriba-sinov
maydoni sifatida tanlab oldi.
1982 yil noyabrda KPSS MQ Bosh kotibi L.I.Brejnev vafotidan so‘ng
mazkur lavozimni egallagan YU.V.Andropov mamlakatda kadrlarni tanlash va
joy-joyiga qo‘yish siyosatida ta’kib va tazyiqqa asoslangan qattiq qo‘llik yo‘lining
tarafdori sifatida maydonga chiqdi. YU.V.Andropov o‘zining Davlat xavfsizlik
qo‘mitasidagi uzoq yillik tajribasidan kelib chiqqan holda, mamlakatning tobora
og‘irlashayotgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayotiga doir bo‘lgan barcha
ma’lumotlardan, jumladan rahbar-kadrlar faoliyatidagi nuqson va kamchiliklardan
xabardor edi. Markazdagi siyosiy rahbariyat mamlakatda yuzaga kelgan chuqur
inqiroziy holatlarning sabablari echimini aksariyat kadrlar siyosatida yo‘l
qo‘yilgan kamchiliklar, tartib-intizomning bo‘shashi, mafkuraviy hushyorlikni
yo‘qotish bilan izohladi. Hukmron partiyaning 1983 yil iyun plenumida ham aynan
partiya ideologik, ommaviy siyosiy ishining muhim masalalari ko‘rib chikildi va
jamiyatdagi poraxo‘rlik illatlarining asosiy sabablarini biron-bir xodimning
24

11
xatolaridan, rivojlanishning aniq muammolaridan va qiyinchiliklaridan qidirish
lozimligini ta’kidlandi.
Respublika ijtimoiy hayotida katta «burilish» yasagan O‘zbekiston KP MQ
1984 yil XVI plenumi ham markazning respublikadagi «sog‘lomlashtirish»
borasida ko‘rsatayotgan va belgilayotgan tadbirlarini qo‘llab-quvvatladi. Bunday
tartib respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotiga salbiy ta’sir etayotgan
bo‘lsa-da, kadrlar bilan ishlashni partiyaning asosiy «vazifalaridan» biriga
aylantirib olganlarga nisbatan hech qanday chora ko‘rilmagan edi. Mazkur plenum
markazning ''O‘zbekistonda turg‘unlik davri illatlariga qarshi kurash"ini qo‘llab-
quvvatlagan holla mahalliy rahbar kadrlarni turli yo‘llar bilan tazyiq ko‘rsatish va
jazolash jarayonlarini boshlab yubordi.
Bunday holatlar O‘zbekiston sovet mamlakatidagi “poraxo‘rliklar, qo‘shib
yozishlar, o‘g‘rilik kuchayib ketgan yagona hudud”, degan tushuncha paydo
bo‘lishiga olib keldi. O‘zbekiston KP MQ XVI plenumi va XXI s’ezdi qarori bilan
O‘zbekistonga markazdan kadrlar jo‘natila boshlandiki, O‘zbekiston Kompartiyasi
MQ O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti, O‘zbekiston SSR Oliy Soveta,
O‘zbekiston SSR Prokuraturasi, O‘zbekiston SSR Ichki Ishlar Ministrligi kabi
muhim boshqaruv bo‘g‘inlari shunday kadrlar qo‘l ostiga tushib qoldi. Ular
respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning yanada keskinlashishining asosiy
sababchilariga aylana bordilar. Qisqa muddat ichida O‘zbekiston prokuraturasining
eng yuqori, eng muhim lavozimlaridan tortib, oblast, rayon prokurorlarigacha
markazdan doimiy ishlashga yuborilgan vakillari bilan almashtirilgan. 1984 yilda
O‘zbekiston SSR Prokurori, uning muovinlaridan uchtasi, eng katta
boshqarmalarning boshliqlari lavozimlariga markazdan yuborilgan xodimlar
qo‘yildi. Natijada, Buxoro viloyatiga G.N.Matyushov, Samarqand viloyatiga
11 Shamsiev B. Sovet davrida O‘zbekiston paxtasining eksport salohiyati . – T.: O‘zbekiston, 2008.
25

V.I.Eremenko, Xorazm viloyatiga A.D.Titorenko, Navoiy viloyatiga A.P.Suxarev,
12
Surxondaryo viloyatiga V.M.Jeltkov, Qoraqalpog‘iston ASSRga V.V.Donsov,
Toshkent shahariga G.P.Filippenkovlar prokuror etib tayinlandilar.
Bu hol aslida respublikadagi asosiy mas’uliyatli lavozimlarga markazdan
yuborilgan "desantchilarni" joylashtirish siyosati boshlanganligidan darak berar
edi. Ular ittifoq markazining respublikadagi tayanchi bo‘lishi va respublikada
sovetcha usuldagi «tartib-intizom»ni yanada mustahkamlashlari lozim edi.
SHubhasiz, mahalliy rahbariyat «iltimosiga binoan» yuborilgan kadrlar noqonuniy
tarzda hibsga olinganlarning manfaatlarini himoya qilishi ham qiyin edi. Aksincha
«desantchilar» qatag‘onlik siyosatining davom etishida, respublikada nohaklik va
qonunbuzarlik, mansabni suistemol qilishning avj olishida, zo‘ravonlik va tazyiqni
kuchayishida “faol” rol o‘ynadilar. O‘z navbatida ular markazning respublikadagi
tayanchi bo‘lib qoldi va respublika huquq-targ‘ibot organlariga ehtiyojni
“decantchilap” orqali to‘ldirib borishdi.
Ayni paytda o‘zi egallab turgan lavozimiga noloyiq deb «hisoblangan»
kadrlarga nisbatan ta’qib boshlanib, etilib kelayotgan iqtisodiy inqiroz
"gunohkorlar"ini topish, ularga partiyaviy jazo berish bilan, go‘yoki, muammolarni
oldini olish boshlandi. 1983 yilda SSSR Bosh Prokurori A.M.Rekunkov
topshirig‘iga ko‘ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim ishlar bo‘yicha
tergovchisi T.Gdlyan boshchiligida mamlakatning turli mintaqalaridan to‘plangan
200 kishidan iborat tergov guruhi tuziladi va O‘zbekistonga yuboriladi. Bu "paxta
ishi"ni amaldagi boshlanishi edi.
12 Yo.Xo‘jambеrdiyеv. O‘zbеklar ishi. T., Yozuvchi, 1990.
26

Foto: Google Photos
«Paxta ishi» uydirmalaridan boshlangan vaqtda xalq xo‘jaligida «jinoiy
ishlarga qo‘l urgan» xodimlar javobgarlikka tortilib, ular xalq xo‘jaligida "qo‘shib
yozishlarga" yo‘l qo‘yilganlikda ayblandilar. Qo‘shib yozishlarni tekshirishdan
boshlangan tergov guruhining faoliyati asta-sekinlik bilan rahbarlik lavozimida
ishlayotgan kishilarni ham torta boshladi. “Paxta ishi”, "o‘zbeklar ishi" nomini olib
kelgan qatag‘onga keyinroq milliy tus berilib, to‘liq "o‘zbeklar ishi"ga aylantirildi.
Natijada mahalliy rahbar xodimlar, ziyolilar ham ta’kib ostiga olina boshladi.
O‘zbekistondagi bu holatlar haqida markaziy matbuot sahifalarida shunchalik ko‘p
maqolalar chop etildiki, ulardan «xalqimizning tarixi, madaniyati, paxta va
paxtakorning mashaqqatli mehnatlaridan behabar odamlarda go‘yo, o‘zbeklar turli
nopok yo‘llar bilan daromad ortirib, engil - elpi hayot kechiradi”, degan noto‘g‘ri
tasavvur tug‘ilishiga sabab bo‘ldi.
Tergov guruhiga kirgan tergovchilarping asosiy qismi katta bilim va tajribaga
ega bo‘lmagan, noqonuniy holatlardan ko‘z yumadigan, topshiriqdarni ko‘r-
ko‘rona tarzda bajaradigan kishilar bo‘lgan. Tergov guruhiga katta vakolat va
imtiyozlar berilgan. Ular sohta ayblovlar bilan qonunsizlik yo‘liga o‘tib, tergov
jarayonlarida tuhmat, ig‘volar uyushtirish, faktlarni sohtalashtirish, kishilarni sohta
27

ma’lumot berishga majbur etish, o‘zlariga yoqmagan kishilardan o‘ch olish
vositasi sifatida foydalanganlar. T.Gdlyan olib borayotgap jinoyat-tergov
ishlarining barchasi ochiqdan ochiq ayblov yo‘nalishida bo‘lgan. Ko‘plab jismoniy
va ma’naviy azoblardan so‘ng qamoqqa olinganlar o‘z ayblarini bo‘yinlariga
olishga majbur bo‘lganlar.
Gunohi hali isbotlanmagan kishilarni qamoqdarda ashaddiy jinoyatchilar
bilan birga bir kameralarda ushladilar, ularni shafqatsiz kaltaklab, ruhiy azob berib,
qo‘rqitib, tergovchilar avvaldan tayyorlab qo‘ygan xo‘jjatlarga imzo chekishga
majbur etdilar.
Mana shunday kabih yo‘llar bilan tergov guruhi guvohlik beruvchilardan
o‘zlariga kerakli ma’lumotlarni olgan. Noqonuniy qamoqqa olingan kishilar
orasida ko‘p bolali onalar, xomilador ayollar, yosh bolalar ham bo‘lgan. Bu
ishlardan ko‘zlangan maqsad iqtisodiy “jinoyatchilik”ni fosh etish emas, balki
mamlakat hayotidagi umumii salbiy holatlarning aniq bir qo‘rinishi bo‘lgan
qo‘shib yozishga qarshi harakatlarni to‘xtatish, ''temir intizom" bilan milliy
kadrlarni jazolab, erkin fikrlaydigan ziyolilarni jilovlash, respublikalarda yuzaga
kelayotgan ijtimoiy-ciyosiy kuchlarni bo‘g‘ib tashlash, milliy ong, fuqaroning
faolligini ham bir tizginda ushlab turishdan iborat edi.
T.Gdlyan guruhining O‘zbekistondagi faoliyati davomida O‘zbekiston
SSR prokraturasi va O‘zbekiston SSR Ichki ishlar vazirliklarining 20 nafar rahbar
xodimi, O‘zbekiston Kompartiyasi MQning to‘rt nafar kotibi, viloyatlardagi
qo‘mitalarining sakkiz kotibi, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti raisi,
O‘zbekiston 13
SSR Oliy Soveti prezidiumi Raisi, O‘zbekiston Paxta tozalash
sanoati vaziri va boshqa bir qancha ma’sul xodimlar, umuman 62 nafar mas’ul
shaxs pora olishda ayblanib, jinoiy javobgarlikka tortildilar. 1989 yilning may
13 Yo.Xo‘jambеrdiyеv. O‘zbеklar ishi. T., Yozuvchi, 1990.
28

oyiga qadar javobgarlikka tortilgan 35 nafar ayblanuvchining ishi sudga oshirildi.
1984-1989 yillar davomidaT.Gdlyan guruhi tomonidan 800 dan ko‘proq "jinoiy"
ish ko‘rilib, jinoiy javobgarlikka tortilganlarning 600 nafari rahbar xodimlar, 10
nafari Sotsialistik Mehnat Qahramonlari bo‘lgan. O‘zbekiston SSR Paxta tozalash
sanoati vaziri V.Usmonovga esa 1986 yilda o‘lim jazosi belgilangan,
hukm 1987 yilda amalga oshirilgan.
XX asr 80 - yillariga kelib ko‘shib yozishlar, poraho‘rlik, mansabni suite’mol
qilish hollari ittifoqdosh respublikalarning barchasida kuchaygan edi. SHuningdek,
bu illatlar faqat mahalliy rahbar kadrlar yo‘l qo‘ygan xato, kamchiliklarnigina
emas, balki mamlakatda o‘tgan yillar ichida shakllangan ma’muriy-buyruqbozlik
tizimining natijasi edi. “Paxta ishi” uydirmalari bo‘lsa, o‘zbek xalqining
kuchayib kelayotgan iqisodiy inqirozlardan chalg‘itish, bunda biror bir xalqni
“aybdor” qilib ko‘rsatish orqali xalq e’tiborini boshqa tomonlarga burib
yuborishdan iborat edi. Aslida shunday ham bo‘ldi, butun mamlakat bo‘ylab
O‘zbekistondagi «ulkan o‘g‘riliklar», «poraxo‘rliklar» muhokama etildi. Natijada,
"turli millat xalqlarining buzilmas ittifoqi tashkil toptan" bu ulkan davlatda
"do‘stlik va qardoshlarcha hamkorlik" bir chetda qolib, butun mamlakatga o‘zbek
xalqiga nisbatan "boqimanda" degan yorliq yopishtirildi. Butun bir millatni ayblash
yo‘liga o‘tib olgan siyosiy rahbariyat "paxta ishi"ni "o‘zbeklar ishi"ga aylantirib
yubordi. O‘zbekiston mustaqil ravishda "paxta ishi"ni tekshirish boshlanganda
ishni mahalliy rahbarlarga berishni istamay, tekshiruv ishlariga to‘sqinlik qilishga,
haqiqiy aybdorlarni yashirib turishga, barcha ayblovlarni yana o‘zbek xalqi
elkasida qoldirishga intildi.
29

2.1. Paxta ishi -sovet rejimining O’zbekistondagi so’nggi qatag’on siyosati
O‘zbekiston SSRning ijtimoiy-siyosiy hayotida 1984-yil 23-iyunda bo‘lgan.
O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining XVI plenumi mash’um rol
14
o‘ynadi. Moskva tashabbusi va ko‘rsatmasi bilan tashkil qilingan bu plenumda
qabul qilingan hujjatlar O‘zbekistonda o‘zbek xalqini asossiz badnom qilish
kompaniyasini boshlab berdi. Plenumda Moskvadan
maxsus yuborilgan KPSS MK sekretari Y .K.Ligachev va boshqalar qatnashib,
Kreml ko‘rsatmalari izchillik bilan bajaralishini talab qilishgan . Aynan ushbu
plenum qarorlari bilan Markaz tomonidan O‘zbekistonda “paxta ishi” deb atalgan
siyosiy qatag‘onlar boshlandi. Keyinchalik bu qatag‘on hatto O‘zbekiston SSRning
o‘sha paytdagi sobiq va birinchi rahbarlarini ham chetlab o‘tmadi SSSR Bosh
prokurori huzurida alohida muhim ishlar bo‘yicha maxsus tergovchilar guruhi
tuzildi • maxsus tergov guruhlarining asosiylaridan biri T.X.Gdlyan va N.V.Ivanov
rahbarligida 1983-yil aprelda tuzilgan edi. Ular keyinchalik Markazdan
respublikaga kelgan“desantchilar”ga tayanib, O‘zbekistonda navbatdagi qatag‘onni
amalga oshirdi. 1983 – 1987-yillarda Moskva, Leningrad (hozirgi Sankt-
Peterburg) va RSFSRning boshqa shaharlaridan 1000 nafarga yaqin“desantchi”
O‘zbeki- stonning partiya, sovet, ma’muriy-xo‘jalik organlariga yuqori rahbarlik
la- vozimlariga ishga yuborilgan edi. O‘sha paytda“desantchilar” va 3000 na-
fardan ortiq tergovchilarga mahalliy rahbarlar va respublika huquq-tartibot
organlarining ko‘plab xodimlari katta yordam bergan. 1985 – 1990-yillarda
O‘zbekistonda “paxta ishi” degan uydirma bo‘yicha jami 40 000 kishi tergov
qilindi, ularning aksariyati tergov izolyatorlarida prokuror sanksiyasisizo‘tirdi,
5000 nafar kishi esa soxta ayblar bilan jinoiy javobgarlikka tortildi.
14 Shamsiev B. Sovet davrida O‘zbekiston paxtasining eksport salohiyati . – T.: O‘zbekiston, 2008.
30

Foto: Google Photos
Paxta ishining o‘zbeklar ishiga aylantirilishi va mohiyati Markaziy matbuotda
15
e’lon qilingan maqolalarda o‘zbek xalqi badnom etilib, paxta ishi- ga ataylab
siyosiy tus berildi va u “o‘zbeklar ishi”ga aylantirildi. Bu siyosiy kompaniyani
O‘zbekistonning o‘sha paytdagi rahbarlari qo‘llab-quvvatlashdi. Markazdan
yuborilgan kommunistik amalparastlar O‘zbekistonning par- tiya va hokimiyat
tizimida asosiy o‘rinlarni egallab, o‘zbek xalqiga qarshi qatag‘onni avj oldirdilar.
Qatag‘on qilichi eng avvalo O‘zbekistonning sobiq rahbari, marhum Sharof
Rashidov xotirasiga qarshi ko‘tarildi. “Sharof Rashi- dovchilik” degan sun’iy ibora
o‘ylab topilib, undan Sh.Rashidovni o‘limidan so‘ng badnom qilish va shuhratini
yerga urishda foydalanildi. Xullas, sovet rejimining paxta ishi oqibatida
O‘zbekistonda minglab kishilar nohaq ravishda jazolandi. Xalq xo‘jaligi sohalarida
qo‘shib yozish, poraxo‘rlik va korrupsiyaga aloqador jinoyatlar SSSRning deyarli
barcha hududlarida yuz bergan bo‘lsa ham“tajriba maydoni” sifatida O‘zbekiston
15 Shamsiev B. Sovet davrida O‘zbekiston paxtasining eksport salohiyati . – T.: O‘zbekiston, 2008.
31

tanlandi ham- da jinoiy ishga aloqador kishilardan tashqari ko‘plab odamlar aybsiz
jazoga tortildi. Kommunistik mafkuraning qatag‘on qilichi bu bilan cheklanmasdan
paxta ishini o‘zbeklar ishiga aylantirishga urindi. Qatag‘on siyosatini amalga
paytdagi siyosiy rahbariyati, xalqimiz orasidan chiqqan hamda tergovchilar bilan
hamkorlik qilgan va ularning g‘arazli ishlariga ko‘maklashgan ayrim qo‘rqoq va
xoinlar ham faollik ko‘rsatdi. Bu– tarixning achchiq haqiqati.
32

3.BOB. 1980 YILLARDA PAXTA YAKKA XOKIMLIGI VA UNING
OQIBATLARI
3.1. “Paxta ishi” “o’zbek ishi” nomli kompaniyalar
XX asrning so‘nggi o‘n yilliklariga kelib mamlakat ichki hayotini qamrab
16
olgan jiddiy iqtisodiy nuqsonlar qishloq xo‘jaligini o‘z domiga torta boshladi.
O‘zbekiston SSR ham mamlakatning asosan xomashyo yetishtirib beradigan
mintaqasi hisoblangani sababli, respublika qishloq xo‘jaligi rivoji boshqa
ittifoqdosh respublikalarga nisbatan ancha og‘ir, ziddiyatli jarayonlar ta’sirida
qoldi. O‘ta markazlashtirilgan boshqaruv, “umumxalq manfaatlarini” ro‘kach qilib
olib borilgan siyosat O‘zbekiston SSR qishloq xo‘jaligini, shu sohada band bo‘lgan
aholining ijtimoiy, iqtisodiy ahvolini ham nihoyatda og‘irlashtirib yubordi. O‘rta
Osiyo, ayniqsa O‘zbekiston qishloq xo‘jaligining “Paxta” xomashyo kompleksi
atrofida rivojlantirishi bu yillarda o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsata boshlagan edi. Yillar
davomida partiyaning paxta hosildorligini oshirish uchun ketma – ket berib kelgan
besh yillik rejalari yerlarning chala o‘zlashtirib, belgilangan vaqtda “topshirishga”,
yerning meliorativ holatini buzilishiga, ketma - ket bir xil ekinlar ekib, katta
miqdordagi sarf - harajat qilinishiga sabab bo‘la boshladi. Biroq, bu sarf –
harajatlar o‘zini oqlamas, markaz esa besh yillik paxta planini bajarishni qat’iy
turib talab qilar edi. Natijada olinadigan real daromad to‘liq bo‘lmas,
buyruqbozlik, qattiq nazorat, tazyiq o‘tkazish kuchayib borar, kamomad, o‘g‘rilik,
ichki nazorat va hisob - kitobning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi ortib borar edi. Bu
holatlar butun mamlakatda qo‘shib yozish degan illatlarni kuchaytirib yubordi.
X.Yunusovaning ilmiy tadqiqot ishida ta’kidlanishicha, SSSR FA olimlari
o‘tkazgan hisob - kitoblarga ko‘ra, qo‘shib yozishlar butun mamlakatda ishlab
16 I.A.Karimov. O‘zbеkistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Asarlar, 1-jild, T., O‘zbеkiston, 1996, 36-86-
bеtlar.
33

chiqarilgan mahsulotning 3 foiziga teng bo‘lgan. Xomashyo yetkazish sohalarida
esa, qo‘shib yozishlar 5 foizdan 25 foizgacha bo‘lgan. Mamlakat iqtisodiyotidagi
holatlar boshqa ittifoqdosh respublikalarda ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, 1977-
yilda Belorussiya SSRda qo‘shib yozishga yo‘l qo‘yilganligi uchun 1075 kishi
jinoiy javobgarlikka tortilgan. Tojikiston SSRning Leninobod viloyatidagi qurilish
tashkilotlarida 1983 - 1984 yillarda 700 ming rubllik qo‘shib yozishga yo‘l
qo‘yilganligi aniqlangan. Ozarbayjon SSRda esa 1983- yilning o‘zida 667 sanoat
korxonasi va qurilish tashkilotlarida qo‘shib yozishga yo‘l qo‘yilgan. Moldaviyada
esa qo‘shib yozishlar nihoyatda avj olgan bo‘lsa-da, kishilar tobora ko‘proq
mansab kursilarini egallab borganlar. Biroq, mamlakat ijtimoiy - iqtisodiy va
siyosiy hayotidagi barcha salbiy illatlarning tub mohiyati tahlil etilmagan va ochib
berilmagan. Aksincha, ularga ayrim olib qaralgan mahalliy kadrlarning faoliyati
bilan bog‘liq tarzda milliy, mintaqaviy voqelik sifatidagina baho berildi. Mazkur
holatlar mansabni suiste’mol qilish, poraxo‘rlik, qo‘shib yozishlar avj olishiga olib
kelgan asosiy omillardan biri deb qaralgan .
34

Foto: Google Photos
O‘zbekiston mamlakatning asosiy paxta xom ashyosi bilan ta’minlovchi
17
mintaqasi bo‘lganligi sababli qo‘shib yozishlar illati “rivojlangan” joy
O‘zbekiston deb qaraldi va qo‘shib yozishlarga qarshi mamlakat miqyosida katta
harakatlar boshlanib, O‘zbekiston birinchi nishonga olingan respublikalardan
bo‘lib qoldi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish lozimki, darhaqiqat xalq xo‘jaligidagi
qo‘shib yozishlar O‘zbekistonda mavjud bo‘lib, aksariyat hollarda kolxoz va
sovxozlarning mansabdor shaxslari tomonidan qo‘shib yozishlar paxta tozalash
korxonalarining tayyorlov tashkilotlariga tayyorlanmagan va topshirilmagan
17 I.A.Karimov. O‘zbеkistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Asarlar, 1-jild, T., O‘zbеkiston, 1996, 36-86-
bеtlar.
35

paxtani topshirildi deb tovarsiz fakturalarni tuzish yo‘li bilan amalga oshirilgan.
Bunday qo‘shib yozishlarga kolxoz va sovxozning brigadasida, bo‘limida tuzilgan,
ichki xo‘jalik hisobga olish ma’lumotlari, so‘ngra zavod paxta punktining tovarsiz
yozilgan, bir tomondan – kolxoz va sovxoz tomonidan, ikkinchi tomondan – paxta
tozalash sanoati korxonasi tomonidan rejaning bajarilganligi to‘g‘risidagi davlat
hisoboti ko‘rsatilgan ma’lumotlarni balanslashtirgan tovarsiz kvitansiyalar asos
qilib 18
olingandi. Zavod direktori va buxgalteri ushbu ma’lumotlardan rejani
bajarishgani to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlarini oshirish uchun foydalanishgan va
ularni respublika paxta tozalash sanoati vazirligiga hamda statistika boshqarmasiga
topshirganlar .
O‘zbekiston janubidagi Qashqadaryo viloyati sanoatining asosiy yo‘nalishlari
ham paxtachilikka ixtisoslashgan bo‘lib, paxtani qayta ishlash Qashqadaryoda 51
foizga teng bo‘lgan. Buning ustiga respublikada yetishtirilgan mahsulotlarning o‘z
qiymatidan bir necha marta past bahoda sotilishi, ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning ko‘p qismi xom ashyo tariqasida sotilib, boshqa joylarda iste’mol
qiymatlariga aylanishi respublika byudjetiga ham sezilarli ta’sir etar edi. XVI
Plenum (1984-yil) va O‘zbekiston Kompartiyasining XXII syezdi qarorlari bilan
respublikadagi yetuk, har tomonlama tajribaga ega bo‘lgan rahbar kadrlar ishdan
olindi. Ming-minglab odamlar hibsga olindi. Qanchadan-qancha oilalar
xonavayron qilindi. Natijada, odamlarda loqaydlik, ertangi kunga ishonchsizlik
kayfiyati paydo bo‘ldi. Ishlab chiqarish maromi buzildi. Siyosiy parokandalik
oddiy oila tashvishidan tortib, umumdavlat ahamiyatiga molik bo‘lgan
masalalargacha barcha-barchasini boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘ydi. “Paxta ishi”,
“qo‘shib yozishlar” masalasi ham aslida 1983-yilda boshlangan.
18 I.A.Karimov. O‘zbеkistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Asarlar, 1-jild, T., O‘zbеkiston, 1996, 36-86-
bеtlar.
36

O‘zbekiston Kompartiya MQsining XVI Plenumi va unda Inomjon
Usmonxo‘jayevning Markazdan O‘zbekistonga kadrlar bilan “yordam berish”ni
so‘rab qilgan murojatidan so‘ng bu ish avj oldi. O‘zbekistonga yuzlab, minglab
kadrlar yuborildi. Bular – Anishchev, Ogarok, Klepikov, Satin, Nesterenko,
Buturlin, O.Gaydanov, E.Didarenko, Lyubimov, Kalinichenko, Korolyov,
Maydanyuk, Mavrin, Litvinenko, Ivanov, Galkin, Kartashyan va boshqalardir.
“Paxta ishi” bo‘yicha juda ko‘p guruhlar tashkil qilindi. Mahalliy xalqning
“harakter va psixologiyasi”ni yaxshi bilgan amaldorlar bu guruhlarga tub yerlik
prokuror va tergovchilarni bosh qilib, ularga “yaxshi konsultatsiya”lar berdilar va
shu tariqa sopini o‘zidan chiqardilar. Yuqori saviyada “maslahat” olgan guruh
a’zolari amaliy ishga tushib ketdilar. Ular 70-80-yillarda mamlakatda keng tus
olgan qo‘shib yozishlar bo‘yicha jinoyatchilarni aniqlab berishlari kerak edi.
Haqiqatan ham shu yillarda paxta, chorva va boshqa sohalar bo‘yicha qo‘shib
yozishlar davlat rejalarini sun’iy ravishda bajarish usuli bo‘libgina qolmay,
millionlab so‘m davlat mablag‘larini suiste’mol qilish va talon-taroj etishning
sinalgan usuli edi. Poraxo‘rlik avjiga mingandi. Bunday qo‘shib yozishlar,
poraxo‘rliklarning asosiy ilhomchisi va tashkilotchisi Moskvaning o‘zi bo‘lib,
respublika, viloyat, tuman rahbarlari, davlat xo‘jaligi direktorlari, jamoa xo‘jaligi
raislari, paxta tayyorlash korxonalari va paxta tozalash zavodlari rahbarlari bu ish
bilan bog‘liq edilar. Ular asosli ravishda jinoiy javobgarlikka tortildilar va
sudlandilar. Shu bilan bir qatorda, qo‘shib yozishlarga bevosita aloqador
bo‘lmagan, bu ishga ongsiz sur’atda yoki tasodifan o‘ralashib qolgan,
rahbarlarning ta’siri va tazyiqi ko‘zbo‘yamachiliklarga noiloj qo‘shilib qolgan,
undan shaxsan hech qanday moddiy manfaatdor bo‘lmagan yuzlab va minglab
gunohsiz kishilar ham jabr ko‘rib, aziyat chekdilar. “O‘zbeklar ishi”, “Paxta ishi”
bo‘yicha qancha odamning qamoqqa olinganligi to‘g‘risida turlicha ma’lumotlar
37

bor. Ba’zi manbalarda 22 ming, boshqasida 30 ming, hatto 48 ming odam hibsga
19
olinganligi ko‘rsatiladi. O‘zbekiston janubida shu jumladan, Qarshi cho‘li,
Surxon - Sherobod cho‘llarini o‘zlashtirib, Respublikaning janubida joylashgan
Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan XX asrning 80 - yillariga kelib,
o‘rtacha 1 million tonna paxta yetishtirish vazifasini kun tartibiga qo‘ydi.
Gektaridan olinishi lozim bo‘lgan hosildorlik yildan - yilga ortib borib, uni
bajarishning iloji bo‘lmagandan keyin, qo‘shib yozish degan bir illat paydo bo‘ldi.
Shu yo‘sinda O‘zbekistonda “paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” degan uydurma vujudga
keldi. Bu ishning yaqqol ko‘zga tashlangani 1981- yilga to‘g‘ri keladi . O‘zbek
xalqining fidokorona mehnatiga qaramasdan, Markaz o‘ylab topgan «paxta ishi»,
«o‘zbeklar ishi» siyosatining asorati XX asrning 80-yillaridan boshlab
Qashqadaryoda yaqqol ko‘zga tashlandi. Birgina 1981-83 yillarda Qashqadaryoda
halol mehnat qilib obro‘ topgan mashhur kolxoz raislari, sovxoz direktorlaridan,
viloyat rahbarlari 36 kishi ishdan bo‘shatilib, ma’muriy yo‘l bilan jazolandi ..
«Paxta ishi» bo‘yicha surishtirish ishlariga jalb etilgan «malakali» tergovchilar
«talon-taroj» qilingan boyliklarni undirib olish bilan ovora bo‘lib ketib, qishloq–
xo‘jalik va sanoatdagi qo‘shib yozishlarning tub mohiyatini tabiiyki, ochib bera
olmaganlar. Mamlakatda yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy sohadagi inqiroziy
holatlar, avvalo, sovet hukumatining ma’muriy-buyruqbozlik siyosati natijasi
ekanligini tergov guruhi mutlaq anglab yetmas edi.
19 Shamsiev B. Sovet davrida O‘zbekiston paxtasining eksport salohiyati . – T.: O‘zbekiston, 2008.
38

3.2. Rossiyalik tarixchim KGB maxsus xizmati va SSSR tarixi bo’yicha
asarlar muallifi Aleksand kolpakidi “Paxta ishi” ning yashirin sabablari
haqida
SSSRda paxta «oq oltin» deb atalgan. Moskva ishlab chiqaruvchi
respublikalardan uni past narxlarda sotib olgan va jahon narxlarida eksport qilgan.
20
Olingan valuta mablag‘lari, xuddi neftdollarlar va tabiiy resurslardan boshqa
daromadlar kabi, qurollanish poygasiga sarflangan. Qiyin iqtisodiy vaziyat tufayli
Kreml paxta yetishtirishni doimiy ravishda oshirish haqida talab qo‘ygan.
Belgilangan majburiyatlarni bajarish imkonsizligi qo‘shib yozishga sabab bo‘ldi.
SSSRda qo‘shib yozish amaliyoti keng tarqalgan bo‘lib, deyarli barcha hududlarda
kuzatilgan. KGB ham bu narsani yaxshi bilgan, biroq, tarixchining so‘zlariga
ko‘ra, korrupsiyaga qarshi kurash, deb atalgan kampaniya hammani ham qamrab
olmadi. «Biz tushunamiz - qo‘shib yozish, hiyla-nayranglar, poralar. Lekin savol
tug‘iladi: bu korrupsiyaga eng botgan respublika edimi yoki yo‘q. Hozir istalgan
odam shunday deydi: yo‘q, albatta. Boltiqbo‘yi va ikkita Kavkazorti
respublikalarida - xafa qilmaslik uchun ular nomini aytmayman - korrupsiyaning
ta'siri juda katta edi. Lekin nima uchun ularga hech kim tegmagan? Keyinchalik bu
respublikalarning rahbarlari qayta qurishda katta rol o‘ynadi. Nima uchun
prokuratura brigadasini korrupsiyaga butunlay botib ketgan Stavropol o‘lkasiga
tashlashmadi?» - deya savol bilan chiqqan Kolpakidi. Tarixchining so‘zlariga
ko‘ra, korrupsiyaga qarshi kampaniya bahonasi bilan O‘zbekistonga berilgan zarba
tashabbusi Andropovdan chiqqan, u o‘z dunyoqarashi bo‘yicha g‘arbga yaqin va
bozor munosabatlari pozitsiyasiga ega bo‘lgan. «O‘zbek ishini kim boshlagan?
Gdlyan va Ivanovni hamma biladi. O‘zbekiston KGB raisi Levon Melkumovni
20 Shamsiev B. Sovet davrida O‘zbekiston paxtasining eksport salohiyati . – T.: O‘zbekiston, 2008.
39

deyarli hech kim bilmaydi. Bularning barini Andropov, Melkumov, Gdlyan,
Ivanovlar qilishdi. U yerda boshiga ikki marta o‘q uzib, o‘z joniga qasd qilganlar
bo‘lgan. Va bu korrupsiyaga qarshi kurash, deb atalgan», - dedi olim tarixchi
Fyodor Razzoqovning ushbu mavzuga bag‘ishlangan kitobi bo‘yicha. Uning
so‘zlariga ko‘ra, sovet nomenklaturasining ustunlaridan biri - urush faxriysi, harbiy
nishonlar kavaleri Sharof Rashidovni qulatishga sabab bo‘lgan o‘zbek ishi -
respublikalarda juda salbiy qabul qilingan. Boshqa rahbarlar markazga ishonchini
yo‘qotib, sovet davlatining siyosiy asoslarini zaiflashtirdilar. Olim ishonch
bildirishicha, Rashidov sovet qo‘shinlarining Afg‘onistonga kiritilishiga qarshi
chiqqani va islom olami bilan munosabatlarni mustahkamlashni xohlagani paxta
ishining yashirin sababiga aylangan.
«Rashidov har doim Afg‘onistonga qo‘shinlar kiritilishi xato bo‘lganini ko‘rsatib
kelgan va urushni tugatishni talab qilgan. U musulmon respublika yetakchisi
sifatida bundan manfaatdor bo‘lgani aniq. Bu mamlakatimizning musulmon
dunyosi bilan munosabatlariga juda kuchli geosiyosiy zarba bo‘ldi», - dedi
21
Aleksandr Kolpakidi. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu nafaqat Rashidovning shaxsiga,
balki sovet ittifoqidagi asosiy islom omili sanalgan butun O‘zbekistonga qarshi
kampaniya bo‘lgan. «Toshkent o‘zining mashhur kinofestivali bilan Osiyo poytaxti
edi. Endi Osiyo poytaxti Shanxay, o‘sha vaqtda Toshkent edi. Faqat Osiyo emas,
balki arab davlatlarining ham. U yerga kelishgan, bu shahar mamlakatning oziq-
ovqat «eshigi» edi. Va aynan shu respublikaga shunday zarba berildi», - deya
xulosa qilgan tadqiqotchi.
21 I.A.Karimov. O‘zbеkistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Asarlar, 1-jild, T., O‘zbеkiston, 1996, 36-86-
bеtlar.
40

XULOSA
O‘zbekistonda milliy siyosat (XX asr 80-yillar misolida) mavzusini tadqiq
etib, o’rganib quyidagi xulosalarga kelindi:
O‘zbekistan mustaqillikni qo‘lga kiritgan davrdan boshlab yangicha ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish, milliy davlatchilikni,
uning siyosiy va huquqiy asoslarini mustahkamlash, komil insonni tarbiyalash
borasidagi tarixiy an’analar va qadriyatlarni tiklash, jahondagi rivojlangan va
rivojlanayotgan demokratik davlatlarning tajribasini o‘rgaiish, ularni yangi davr
ehtiyojlari, respublikamizdagi sharoitlar, xalqimizning mentaliteti bilan bog‘lab,
ijodiy rivojlantirishdan iborat taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi;
Mustaqillikning o‘tgan qisqa davrida o‘zbek xalqi ozod va obod Vatan,
kelajak istiqboli erkin va demokratik jamiyat qurish bo‘lgan yurt egasiga aylandi.
Vatanparvarlik va milliy g‘urur kishilar ma’naviy kamolotining asosiy
mezonlaridan biri bo‘lib qoldi;
KPSS va sovet davlatining 74 yillik mustabid hukmronligi davrida o‘zbek
xalqiga xos qadriyatlar poymol etildi, xalq hayotiga zo‘ravonlik bilan singdirilgan
«sotsialistik» turmush tarzi millatlar va elatlarning o‘zligidan mahrum bo‘la
boshlashiga, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda nohaqlikning yuzaga kelishiga sabab
bo‘ldi;
Iqtisod va xo‘jalik hayotida vujudga kelgan holat, ya’ni markazdan turib
ma’muriy-buyruqbozlik usulida boshqarish, ekstensiv rivojlanish yo‘lining tanlab
olinishi mamlakatni tanazzul yoqasiga olib keldi;
Inqiroziy jarayonlarning asosida mavjud siyosiy tuzum, iqtisodiy
munosabatlarning deformatsiyasi, ishlab chiqarishni tashkil etishning ma’muriy-
41

buyruqbozlik usullari, mehnatni tashkil etishda manfaatdorlik omillariga e’tibor
berilmaganligi, kishilarning manfaati va individual iste’dodi hisobga olinmasligi,
buning natijasida kishilarda mulkka, mehnat qurollari va mahsulotga befarqlikning
o‘sib borishi yotardi. Milliy o‘lka xalqlari aslida sovetlar imperiyasining ishlab
chiqaruvchi kuchlar yetkazib beruvchi hamda Markazning xom ashyo bazasiga
aylantirildi;
Sovet mamlakati davlat boshqaruvining partiyaviy, sinfiy diktatura
qonunqoidalariga asoslangan mezonlari, shovinistik munosabat, buyuk davlatchilik
g‘oyalari mazkur davr milliy siyosatining asosiy tamoyillari edi. Shubhasiz,
yuqoridagi tamoyillar, o‘z navbatida, o‘sib kelayotgan yosh avlodning e’tiqodi,
dunyoqarashi, aqliy ongi shakllanishiga ma’lum darajada ta’sir etdi. Bu esa «katta
og‘a» deb nom olgan xalqlar tili, madaniyati, tarixiga taqlidning kuchayishiga
sabab bo‘ldi;
XX asr 80-yillari o‘rtalaridan M. S. Gorbachyov tashabbusi bilan boshlangan
«qayta qurish» va «oshkoralik» siyosati butun mamlakatda milliy manfaatlarny
himoya qilish, o‘zlikni anglashga bo‘lgan harakatlarning kucha yishiga, milliy va
diniy qadriyatlarni tiklashga qaratilgan harakatlar boshlanib ketishiga turtki bo‘ldi;
S o vet davlatining yillar davomida «yagona sovet xalqi»ning shakllanganligi
haqidagi soxta g‘oyalari mana shu yillarga kelib hech qanday negizga eta emasligi,
SSSRda «mil liy mansubligidan qat’i nazar, sinfiy manfaatlari va maqsadlarining
umumiyligi bilan birlashgan mehnat ahlining buyuk qardoshligi vujudga
kelganliti» haqida gi nazariya asossiz ekanligi yaqqol namoyon bo‘ldi;
Mil liy manfaatlar toptalib, ta’qib va tazyiqqa asoslangan, muammo va
tanazzul domiga tushib qolgan ushbu tuzum falajlik holatidan chiqish uchun yana
qatag‘onlar siyesatiga zo‘r berdi. SSSRning xom ashyo zaxira bazasi bo‘lmish
O‘zbekistan ushbu siyosatning tajriba maydoniga aylantirildi. «Paxta ishi»,
42

«o‘zbeklar ishi» nomini olgan, bo‘htondan iborat ishlar natijasida minglab
mehnatkash o‘zbek xalqi vakillari nohaq azoblarga mubtalo etildi;
Yer sharining oltidan bir qismini yetmish yildan ziyod vaqt davomida o‘z
izmida ushlab turgan kommunistik mafkuraga asoslangan sovet davlatining
barham topishi aslida XX asr siyosiy hayotida, shubhasiz, eng katta siyosiy voqelik
bo‘ldi.
Jamiyat taraqqiyoti va rivojiga mutlaqo xilof bo‘lgan, markschalenincha deb
nom olgan «kommu nistik g‘oya» zo‘rmazo‘raki birlashtirilgan, «sovet xalqlari»ni
o‘z ichiga olgan imperiyaning XX asr 80-yillarida tanazzulga uchrashiga bosh
sabab bo‘ldi.
XX asrning 80-yillarida O‘zbekistonda sovet totalitar tuzumi keltirib
chiqargan oqibatlar respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotiga salbiy
ta’sir etdi. Biroq zafarli o‘tmish, boy tarix, o‘troq madaniy turmush tarziga ega
bo‘lgan, o‘z yuksak ma’naviyati va madaniyati bilan ajralib turgan o‘zbek xalqi
hamisha o‘zligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi.
43

FOYDALANILGAN DABIYOTLAR
1. I.A.Karimov. O‘zbеkistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Asarlar, 1-jild,
T., O‘zbеkiston, 1996, 36-86-bеtlar.
2. Nurmatov B. O‘zbekiston paxta sanoatining iqtisodiy tahlili . – T.:
O‘zbekiston, 2009.
3. Bozorov F. O‘zbekistonda paxta sanoatining tarixiy rivojlanishi . – T.:
Iqtisodiyot, 2010.
4. Shamsiev B. Sovet davrida O‘zbekiston paxtasining eksport salohiyati . – T.:
O‘zbekiston, 2008.
5. Q. Usmonov, M.Sodiqov va b. O‘zbеkiston qaramlik va mustaqillik
yillarida. T., O‘qituvchi, 1996.
6. Yo.Xo‘jambеrdiyеv. O‘zbеklar ishi. T., Yozuvchi, 1990.
7. O‘zbеkiston tarixi (1917-1993). T., O‘zbеkiston, 1994.
8. Murtazayеva R.X. va boshqalar. O`zbеkiston tarixi. O`quv qo`llanma.–T.:
Akadеmiya, 2010.
9. Oblomurodov N., va boshqalar. O`zbеkiston tarixi. O`quv qo`llanma. –T.:
Yangi asr avlodi, 2011.
10. Jo`rayev N., Karimov Sh. O`zbеkiston tarixi: O`zbеkiston sovet
mustamlakachiligi davrida. Ikkinchi kitob. -T.: Sharq, 2011.
11. Matkarimov X. Paxta ishlab chiqarishda siyosiy va iqtisodiy muammolar . –
T.: Fan, 2006.
12. G‘ofurov Z. Paxta va agrar siyosat: O‘zbekiston tajribasi . – T.:
O‘zbekiston, 2007.
13. Mustafoev U. Paxta sanoatining ekologik oqibatlari . – T.: O‘zbekiston,
2004.
44

14. Azizov B. 1980-1990 yillarda paxta ishlab chiqarish va uning ijtimoiy
ta’siri . – T.: O‘zbekiston, 2009.
15. Rahimov F. Paxta sanoatining modernizatsiyasi va uning kelajakdagi
istiqbollari . – T.: O‘zbekiston, 2010.
16. G‘ulomov A. Paxta ishlab chiqarishdagi qishloq xo‘jaligi siyosatining
ta’siri . – T.: Fan, 2005.
17. Qodirov A. Paxta sanoati va ekologiya: muammolar va echimlar . – T.:
Iqtisodiyot, 2011.
18. История Узбекистана (XVI – первая половина XIX в.). Ответ. Редактор
Д.А.Алимова. – Т.: Фан, 2012. – С. 28.
19. 13. Агзамова Г. Ўзбекистон шаҳарлари. XVI-XIX асрнинг ўрталари. –
Т.: Ўзбекистон, 1999. – 221 б.
20. Аҳмедов Б.А.. Тарихдан сабоқлар. – Т.: Ўқитувчи, 1994.
45

O'zbekistonda paxta ishi 1980 - 1990 yillar voqealari

Sotib olish