Oʻzbekistonning alohida muhofaza qilinadigan hududlari - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

Maftuna Ilhomovna

Ro'yxatga olish sanasi 04 May 2024

0 Sotish

Oʻzbekistonning alohida muhofaza qilinadigan hududlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLİKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLİGİ
BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNİVERSİTETİ
BIOLOGIYA FAKULTETI UMUMIY BIOLOGIYA VA FIZIOLOGIYA
ʼ KAFEDRAS I
“ZOOLOGIYA” fanidan
KURS ISHI
Mavzu : _ O zbekistonning alohida muhofaza qilinadigan hududlariʻ
______________________________________________________________
Bajardi:_ Sheripbayeva Maftuna
biologiya fakulteti
2 kurs talabasi

Tekshirdi: _ Matrasulov G ayrat
ʻ
Kurs ishini taqrizga
topshirgan sana
“____” _______2022 y. Kurs ishi taqrizdan
qaytgan sana
“____” _______2022y
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“____” _______2022 y.
Baho “_____” _________ __________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zoları:
__________________
_________________
NUKUS –2022

10

MUNDARIJA
KIRISH 3-4
ASOSIY QISM
I.BOB. ALOHIDA MUHOFAZALANADIGAN HUDUDLAR
1.1. Alohida muhofazalanadigan hududlar 5- 6
1.2. Qo’riqxonalar va ularning ahamiyati 7 - 9
II.BOB. O’ZBEKISTON QO’RIQXONALARI
2.1. O’zbekiston qo’riqxonalari 9 - 13
2.2. Tog’-o’rmon qo’riqxonalari 14 - 17
2.3. Cho’l o’rmon qo’riqhonalari 17-21
IIIBOB QO’RIQXONALARNING AHAMIYATI
3.1. Atrof muhitni muhofaza qilishda qo’riqxonalarning
ahamiyati 21-23
3.2. Qo’riqxonalarda uchrovchi turlar 23-24
XULOSA 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 26

10
KIRISH .

Ilmiy-texnika taraqqiy etgan asrda ye rning tabiiy resurslari jiddiy antropogen
ta’sirlarga duch kelgani tufayli tabiat muhofazasi zamonaning eng dolzarb
muammolaridan biriga aylandi.Shu munosab a t bilan landshaft qatlamlari,joylarda
bioxilma-xillikni saqlashda muhim o‘rin tutadigan muhofaza etiladigan tabiat hududlari
ahamiyati tobora ortib bormoqda.Bugun O’zbekiston Respublikasining ko‘plab
qo‘riqxona va tabiat milliy bog‘lari yirik hududiy ilmiy markazla r sifatida ifoda
etiladi.Ulg ayibʼ kelayotgan avlodning
yashashi uchun qulay sharoitni ta’minlashga yo‘naltirilgan, uzotsni qamragan ekologik
siyosat milliy tabiiy bog‘, qo‘riqxona, biosfera rezervatlarni o‘zida jamlagan muhofaza
etiladigan tabiiy hududlarni bunyod etishda ko‘zga tashlanadi. Muhofaza etiladigan
tabiiy hududlar tabiat mutanosibligini saqlashda betakror, favqulodda muhim o‘rin
tutadi, ular ekologik barqarorlik va inson yashashi uchun zarur sharoitni saqlash bilan
bog‘liq bo‘lgan tabiiy ekotizim o‘chogidir.Bioxilma-xillikni saqlash sohasida davlat
siyosati ularni muhofaza etishga,ulardan oqilona foydalanish va takror ko paytirish va
ʻ
qayta tiklashga qaratilga n Respublikada«Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
to‘g‘risida»gi, «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
to‘g‘risida»gi,«O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi
va boshqa qator qonunlar va qonun osti hujjatlarga ama l qilinadi.
O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish sohasidagi bir qancha xalqaro
konvensiyala r shujumladan bioxilma-xillikni saqlash bo‘yicha konvensiyaga
qo‘shilgan.Davlatimiz tomonidan ushbu xalqaro hujjatlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini
bajarishida qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar katta ahamiyat kasb etadi Davlat
qo‘riqxonalari hududida ilmiy tadqiqot faoliyati va atrof tabiiy muhitni monitoring
qilishdan tashqari boshqa barcha faoliyatlar man qilinadi.Tabiiy bog‘lar alohida
ekologik, madaniy va estetik ahamiyatdagi tabiatni muhofaza qilish yo‘nalishida,
rekreatsion, ilmiy va madaniy maqsadlardagi tabii y ob’ekt va majmualarni asrash
hamda foydalanishga qaratilgan muhofaza etiladigan tabiiy hududlardir. Tabiiy bog‘lar
milliy tabiiy bog‘lar va mahalliy ahamiyatga molik bog‘larga bo‘linadi. Tabiiy bog‘lar
hududi qo‘riqxona zonalarga,rekreatsion, xo‘jalik va boshqa maqsadlardagi zonalarga
ajratilgan (O’zbekiston Respublikasining 2004yil 3-dekabrdagi «Muhofaza etiladigan
tabiiyhududlarto‘g‘risida»gi Qonuni). Ushbu kitob bilim va tajribalar almashis h va
muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni asrashdek olijanob maqsadlarga
xizmatqiladi.Qo‘riqxona va tabiiy bog‘lar shunchaki faoliyat kursatmayapti, balki
yashayapti.Tom ma’noda ular mavjudligining negizi - ular haqidagi munozaralar,
ayniqsailmiy faoliyatining ahamiyati haqidagibahslar hamon davam etmoqda. Ko‘pgina
q o‘rikxonalarda xodimlarning 3-4 avlodi o‘zgardi, ular o‘z tarixi-muassasa-tarixiga
egadirlar. O‘zbekiston tabiatini muhofaza qilishda qo‘riqxonalarning ahamiyatini
o‘rganish, tadqiq qilish muhim ilmiy-amaliyahamiyatga ega.Ishning tadqiqot obekti
sifatida O‘zbekiston qo‘riqxonalarning dolzarb masalalari.O‘zbekistonda tabiatni
muhofaza qilinishning huquqiy–me’yoriy jihatlari.O‘zbekistonda suv havzalari va
atmosferaning muhofaza qilinishi.O‘zbekistonda tuproq qopla mi ,o‘simlik va hayvonot
olamining muhofaza qilinishi. O‘zbekiston qo‘riqxonalarining tashkil etilishi va
faoliyati Tog‘ mintaqasi va tog‘-o‘rmon qo‘riqxonalari O‘zbekiston qo‘riqxonalari
faoliyatining takomillashtirilishi masalasini o‘rganishda respublikadagi qo‘riqxonlar
olindi.Respublikadagi qo‘riqxonalarni o‘rganishda xarita bilan ishlash usullaridan
foydalanildi.

10

IBOB.ALOHIDA MUHOFAZALANADIGAN HUDUDLAR
Alohida muhofazalanadigan hududlar
O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish sohasidagi bir qancha xalqaro
konvensiyalar, shu jumladan
Bioxilma-xillikni saqlash bo‘yi cha konvensiyag qo‘shilgan.Davlatimiz tomonidan
ushbu xalqaro hujjatlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishida qo‘riqlanadig an
tabiiy hududlar katta ahamiyat kasb etadi.Hozirgi paytda muhofaza qilinadiga n
hududlar tizimi tarkibiga umumiy maydo n i 2164km 2, 9ta davlat qo‘riqxonasi,maydoni
6061km2 bo‘lgan 2 ta milliy park,maydoni 12186,5 km2 bo‘lgan 9 ta davlat
zakazniklari, 1 ta respublika noyob hayvonlari ni ko‘paytirish markazi kiradi.Lekin
m u ‘hofaza qilinadigan hududlarining faqatgina 1,8 % zi uzoq muddatli hisoblanadi. Bu
albatta yetar l iemas.
Qo‘riqxonalar mamlakatning muhofaza qilinadigan hududlari tizimini 10 %izini
tashkilqiladi.

10
Milliy parklar yaqin yillarda tashkil qilingan,1976yilda Ugom CHotqol milliy parkini
tashkil qilish bilan.Miliy parklarlar muhofaza qilinayotgan jami hududning 30%zini
tashkil qilinadi.Davlat zakazniklari muhofaza hududlarini 39%izini tashkil
qiladi.Muhofaza qilinadigan hududlar tizimi O‘zbekiston viloyatlari va tabiiy ekologik
zonalar bo‘yicha nihoyatda notekis joylashgan. Ularning asosiy qismi Toshkent
viloyatiga to‘g‘ri keladi.Shuni alohida ta’kidlash zarurki, muhofaza qilinadigan tabiiy
hududlar mintaqalarning umumiy rivojlanish strategiyasining elementiga aylanmagan.
Ularning umumiy maydoni normativlardan 3-6 marta kamdir.
Ma’lumki,biosferaning o‘z-o‘zini tiklash va takror ishlab chiqarish xossalarini
saqlab qolish uchun mamlakatlar hududining 10% dan 25 % gacha muhofaza
qilinadigan hududlarga aylantirish kerak.Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar har
qanday mamlakat hududini 10 %dan 25%gacha qismini tashkil qilishi
kerak.O‘zbekistonda turli darajada muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarning umumiy
maydoni 20,6 ming km2 ni tashkil etadi.Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar:bioxilma
xillikni saqlabqolis h ,tabiiy ekotizmni asrash, yo‘qolib ketishi havfi bo‘lgan, o‘simlik va
hayvon o t d u nyosini ko‘paytirish, turli rejimda faoliyat ko‘rsatadigan hududiy
rekreatsiya tizimlarini barpo etish, tabiat ekologik yo‘laklarini barpo etish kabi
vazifalarni o‘z oldiga maqsad qilib oladi. Dunyoda muhofaza qilinadigan hududlarning
soni 20mingdan ko‘proqdir.O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, tabiat muhofazasi
muammolarini jadal va katta mas’uliyat bilan hal qilish d a yangi bosqich
boshlandi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida «Fuqarolar atrof tabiiy muhitga
ehtiyot korona munosabatda bo‘lishga majburdirlar» (50-modda), « Ye r osti
boyliklari,suv,o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umum
milliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir»
(55-modda) deb mustahkamlab qo‘yilgan. Hozirda O‘zbekistonning atrof muhit
vatabiat boyliklaridan foydalanish hamda ularni muhofaza qilishga oid qonunchiligi 80
ga yaqin qonun va qarorlarni o‘z ichiga oladi.Barqaror rivojlanishning milliy
strategiyasi va Atrof muhitni muhofaza qilish harakatining milliy rejasi ishlab chiqildi
va qabul qilindi, shuningdek, Cho‘llashishga qarshi kurash harakatlari milliy rejasi ham
tayyorlangan. Endilikda geoekologik muammolar hukumatning doimiy nazorati ostida:
bu borada ilk muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritilmoqda, qishloq xo‘jaligi yer laridan tobora

10
oqilona foydalanilmoqda, atrof muhit holati ko‘p shahar va regionlarda
yaxshilanmoqda,qazilma boyliklarni nes-nobud qilishga chek qo‘yilmoqda. 1991 yilda
«Ekosan» xalqaro ekologiya va salomatlik jamg‘armasitashkil etilgan. Bu jamg‘arma
O‘zbekiston va umuman, butun Markaziy Osiyo mintaqasi geoekologik holatini
yaxshilashga, atrof muhitni muhofaza qilishga, aholining salomatligini himoya qilish va
sog‘lom zurriyotni saqlab qolishga qaratilgan dastur va loyihalarni amalga oshiradi.

10
Qo’riqxonalar va ularning ahamiyati

Tabiatning noyob, diqqatga sazovor ob’ektlariga g‘orlar, ajoyib shaklli qoyalar, daralar,
sharsharalar, ye r qatlamlari ochilib qolgan joylar , o‘ziga xos buloqlar ,
katta yoshli daraxtlar kiritiladi.Tabiatning bunday ob’ektlari ilmiy, rekreatsiya,
turizm , sayohat,nafosat maqsadlarida o‘rganiladi va muhofaza qilinadi. Tabiatning
go‘zal, rang-barang, havo va suvi musaffo, tabiati shifobaxsh landshaftlari ham maxsus
muhofaza qilinadi. Chunki bunday landshaftlarni asil holida saqlab qolib, muhofaza
qilish, ulardagi tabiiy jarayonlar va ekologik muvozanatning vaq t davomidagi qonuniy
o‘zgarishlarini tadqiq qilish jihatidan ham muhim ahamiyatga egadir.O‘zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi respublika hududida 400 dan
ortiq tabiat yodgorligini hisobga olgan. Bulardan 80 ga yaqini jonsiz tabiat
yodgorliklaridir. Jonsiz tabiat yodgorliklari orasida xilma-xilkarst relefi shakllari, shu
jumladan, arxeologik ahamiyatga ega bo‘lgan g‘orlar, shuningdek nodir buloqlar,
sharsharalar, ilmiy jihatdan katta ahamiyatga eg a bo‘l gan geologik
ochilmalarni muhofaza qilish muhim vazifalardan hisoblanadi.Sayrobdagi qadimiy
chinor,Boysundagi Chorchinor,odamlarning qadimgi ajdodi topilgan Teshiktosh g‘ori,
Xo‘jakentdagi qoyag a chizilgan rasmlar,Chinor,Amir Temur g‘ori,Qirqqiz,
Odamtosh,«Dinazavrlar jangi» qoyalari va boshqalar shular jumlasidan.Ularning
betakror,sehrl li va maftunko r manzaralar i jiddiy
muhofazaga muhtojdir.O‘zbekistonning qo‘riqxonalarida olib borilgan va olib
borilayotgan ishlar ko‘lami juda keng, ayni vaqtda juda dolzarb h i soblanadi. Shu bilan
birga olib borilayotgan tadqiqotlar avvalgi tadqiqotlarni mazmunan davomi bo‘lib,
asosan birmaqsadga, ya’ni tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan . Qo‘riqxonalarda jadal
olib borilayotgan tadqiqot va ilmiy tekshirish ishlari natijasida qo‘riqxonalar maydoni
kengaytirilib, alohida muhofaz a qilinadiga n hamda tadqiqot markazlariga
aylantirilgan hududlar tashkil etilib kel inm oqda.Bunda y holatni deyarli barcha
qo‘riqxonalar negizida ko‘rishimiz mumkin .
Zarafshon qo’riqxonasida 2004 yildan keyingi olib borilgan ilmiy tadqiqotlar
Bajar il gan
yili Tadqiqot mavzusi Ijrochilar Rahbar
2004 Zarafshon qirgovuli
ekologiyasi va uni V.V.Efanov MarmazinskayaN.V.
2006-2010 Zarafshon qo‘ri q xonasi
o‘simli k dunyosi monitoringi F.D.Qobulova Ilmi y konsultant:
SulaymonovE.S.
2006-2010 Tabiatsolnomasi
Qo’riqxona nin g
barcha jamoa si Ilmiy ishlar bo‘yicha
muovini
Marmazin-skayaN.V.2006-2010 Zarafshon qirg‘ovulining
tabiiy b ko’payishi
2006-2010 Zarafshonsharoitida buxoro
bug’usining adaptatsiyasi

Masalan,1988yilda qo‘riqxonada Zarafshon qirg‘ovulini sun’iy ko‘paytirish maqsadida

10
qirg‘ovul parvarishxonasi qurildi.Tabiatda to‘plangan tuxumlarni inkubatsiya qilish,
polaponlarni chiqarish, tabiatdagi polaponlarni tutish va keyinchalik volerlarda
o‘stirish,ovqatlantirish ratsionlarini va inkubatsiya tartiblarini ishlab chiqish va
hokazolar bo‘yicha ishlar yo‘lga qo‘yildi. Biroq tajriba muvaffaqiyatli o‘tmadi va
polaponlarni katta qushgacha o‘stirib bo‘lmadi,tuxumdan chiqqan polaponlar bir necha
haftadan keyin halok bo‘lishdi. Shundan kelib chiqib, 1990 yil boshlarida bu ishga chek
qo‘yildi. 1992 yilda qirg‘ovulni o‘rganish ishlarini tiklashga qaror qilindi va ITK
Boshqarmasining «Zarafshon qirgovulini pitomnik sharoitida sun’iy ko‘paytirish»
mavzusi tasdiqlandi.2006yilda uchta volerda 8 qushdan iborat 3oila (3 xo‘roz va 5
tovuq) boqildi.Moddiy-texnik ta’minotning etish- masligi, qo‘riqxonada elektr
energiyasining mun tazam yo‘qligi, to‘la qonli ozuqa bazasining etarli emasligi tadqiqot
ishlarini davom ettirishni qiyinlashtirmoqda.Qo‘riqxonada 2000 yilda tashkillashtirilgan
va yuqori darajada jihozlangan tabiat muzeyi xizmat qiladi.Und a qo‘riq x onaning uchta
asosiy ekotizim:.
to‘qayzor , suv yaqinidagi va tog‘oldi ekotizimlari namoyish etiladi.Bundan tashqari
«Zarafshon qo‘riqxonasi hasharotlari» vitrinalari mavjud. Har yili 900 nafargacha kishi
muzeyga tashrif buyuradi.Qo‘riqxona hududida 2 tailmiy- ekologik marshrut
mavjud : Bu kabi tadqiqot ishlari tekislik mintaqasida joylashgan qo’riqxonalarda
hamtashkil etilgan bo’lib, tadqiqotlar izchil davom ettirilmoqd a Masalan, Boday to’qay
qo’riqxonasi hududida ham tadqiqot ishlari keng ko’lamda tashkil etilgan.Qo’riqxona
o’tmishida to‘qaylar baliqchilik anjomlariva chirimaydigan kendir tolasidan to‘rlarni
tayyorlaydigan maxsus manba edi. Kendir tolasining yuqori sifatga egaligi qadimdan
Amudaryo va Sirdaryo quyi qismida yashagan xalqlardan ma’lum edi (Dunin-
Barkovsiy, 1941 y.). Kendir bilan ilmiy tanishish 1865 yilgaborib taqaladi. O‘sha
vaqtda I.G.Borshov birinchi marta Orol-Kaspiy o‘lkasining botanika bo‘yicha
maqolalarida dalillar keltirgan(I.G.Borshov,«Orol-Kaspiyo‘lkasining botanik
geografiyasi uchun maqolalar». Fanlar akademiyasining 1865yilgi qaydi). 1893-1894
yillarda Davlat qog‘ozlarini tayyorlash ekspeditsiyasining Rossiya sinov bo‘limida
o‘tkazilgan tajriba kendirdan qilingan qog‘oz yuqori sifatli bo‘lib, pul belgilarini ishlab
chiqarish uchun yaroqli ekanligini ko‘rsatdi.1894 yilda pul qog‘ozlarini chiqarish
maqsadida tola tayyorlash uchun Turkiston o‘lkasiga ekspeditsiya
jihozlan t irildi.Ekspeditsiya 40.000 pudkendir tolasini tayyorlashi kerak edi, lekin
laboratoriyada sinov uchun kichik hajmda keltirishbilan cheklanildi. Katta hajmda olib
kelish iqtisodiy tomondan o‘zini oqlamadi va kendirdan foydalanish masalasi bekor
qilindi.Amudaryo quyi qismidan o‘rinolgan «Baday-To‘qay» haqidagi dastlabki
ma’lumot 1927 yilda. Zaktregerning «Amudaryo daryosi quyi oqimi to‘qayzorlari»
nomli qo‘llanmasida uchrayd i. 1935 yilda N.P.Grave To‘rtko‘l shahridan to
Chortanbay tabiiy chegarasiga qadar bo‘lgan to‘qay o‘rmonlarini o‘rganib chiqdi, 1936
yilda kuzatish natijalarininashr qildi. Keyinchalik o‘rganilgan to‘qay o‘rmonzorlari,
Amudaryo chap - o‘ng qirg‘oqlaridagi ettita butkul mustaqil o‘rmon maydonlari Baday-
To‘qayning bo‘lajak qo‘riqxona hududiga kiritildi.Muallifning ta’kidlashicha,«Baday-
To‘qay» to‘qayzori va Xo‘jayli o‘rmon xo‘jaligining navqiron o‘rmoniga hali bolta
urilmagan. Olingan ma’lumotlar asosida 1936 yidda «Amudaryo quyi qismidagi to‘qay
changalzorlari» nomli ishi nashr qilindi.«Baday-To‘qay»o‘simliklari haqida gap
ketganda V.P.Drobovning Amudaryo quyi qismidagi to‘qayli daraxt-buta
o‘simliklarining rivoji va ekologik xususiyatlarini qamrab olganishi(1947,1950)ni
eslatish joizdir.
O’zbekiston qo’riqxonalari

10
O‘zbekistonda birinchi qo‘riqxona 1926yilda Zomin rayonining Jizzax o‘rmon
xo‘jaligiga qarashli Ko‘lsoy va G‘o‘ralashsoy havzalarida «G‘o‘ralash»tog‘-archa
qo‘riqxonasi nomi bilan tashkil qilingan edi. Lekin qo‘riqxona 1930 yilga kelib
tugatilib,uning hududi quyonchilik sovxoziga qo‘shib berildi.Quyonchilik sovxozi ham
o‘z faoliyatini 1933 yilga kelib tugatdi.1933yilda «G‘o‘ralash» tog‘-archa qo‘riqxonasi
qayta tiklandi. 1951 yilga kelib «G‘o‘ralash» qo‘riqxonasi bekor qilindi.O‘zbekiston
Hukumatining 1959 yil 20 iyundagi ko‘rsatmasiga ko‘ra, 1960 yilda «G‘o‘ralash» tog‘-
archa qo‘riqxonasi Zomin tog‘-o‘rmon qo‘riqxonasi nomi bilan qayta tiklandi.
Respublikada ikkinchi qo‘riqxona 1947 yili tuzilgan Chotqol tog‘-o‘rmon
q o iriʻ qxonasidir. 1970 yildan boshlab O‘zbekistonda qo‘riqxonalar tashkil qilinishiga
alohida e’tibor berila boshlandi.O‘sha vaqtda Respublikada bor-yo‘g‘i 3 qo‘riqxona
(Zomin, Chotqol, Payg‘ambarorol) bo‘lib, ularning maydoni 49,3 ming gektarni tashkil
qilaredi.Hozir O‘zbekistonda umumiy maydoni 490ming gektarni tashkil qilgan 9ta
qo‘riqxona mavjud.

10
1-rasm:O’zbekiston respublikasi qo’riqxonalarning xaritada
joylashishi

15
O‘zbekiston qo‘riqxonalari va ularning asosiy faoliyat turlari
maydoni 31500 ga.ga
etkazilgan. 1700-3500 m
mutloq balandlikda
joylashgan.Tog‘lar,daryo
vodiylari,ko‘plab daralar
mavjud. qo‘ng‘i rayiq,silovsin,qorbarsi,tog‘echkisi.
Qushlardan – qora laylak, burgut va
hashoratlardan noyob kapalaklar muhofaza
qilinadi.
Kitob1979–yil Zarafsho n to gʻ
yonbag‘rining O‘zbekiston
hududi qismida Xojiqo‘rg‘on
soyining chap qirg‘og‘ida
joylashgan.Maydoni
5378ga. yer yuzasi 1500-
200 0 m.balandliklardagi
tog‘lardan iborat. O‘rta Osiyodagi yagona geologik qo‘riqxona.
300-400mln.Yillar ilgari yashagan hayvonlarning
izlari, tog‘ jinslari, “Qizilkitob”ga kiritilgan
noyob o‘simlik turlari – ulug‘vor yunona, ulug‘
tog‘lolasi, sharq chinori, anzur piyoz, Zarafshon
archasi, qizilcha, shirach. Hashoratlardan
beshiktervatar,Turkiston ko‘zoynakli
iloni,echkemar, tshbaqa, burgut, kaklik va
boshqalar.
Surxondaryodavl
at qo‘riqxonasi Ko‘hitang tog‘ tizmasining
yon bag‘irlarida, o‘rtacha
balandlikdagi quruq mintaqada
joylashgan tog‘ relef shakllari
keng tarqalgan. Bu hudud ko‘plab noyob, endemik
o‘simliklarning vatani. Gulli o‘simliklar
ko‘pchilikni tashkil etadi.“Qizilkitob”ga
kiritilgan burma shoxli echki, Turkiston
silovsini,oq tirnoqli ayiq, qoplon, kapcha ilon,
burgut,qadimgi hayvonizlari, jumladan,
dinozavrizi, birqator arxeologik yodgorliklar,
g‘orlar muhofaza qilinadi
Qo‘riqxon a
nomi v a
tashkil etilgan
yili
№ Joylashgan o‘rni va ye r
yuzasi tuzilishi Faoliyat turi

Boday to‘qay
1971-yil Qoraqolpog‘istondaAmudary o
deltasida, maydoni 1000 ga.
Deltada hosil bo‘lgan
to‘lqinsimon tekisliklardan
iborat. Qayirbo‘yi to‘qaylari landshaftlari, arid va
ko‘kbargli terak, jiyda, tol, chingil,qamish xar xil
hashorat turlari,turkisto n kapalagi, qora qanotli
ninachi, ko‘plab qushlar, jumladan ilonxo‘r ,
sapsan, uzu n dum i burgut, qora kalxat,
fazan,xongul,to‘ng‘iz

Zarafshon
1975-yil Zarafshon daryosining o‘rta
oqimida,maydoni
2330ga,daryo qayiri va qayi r
usti terrasasi , tekislik ,
mu t loq balandlig i 620-900 m. CHo‘l zonasidagi daryo o‘zanlari to‘qay
ekotizimi. Noyob o‘simliklarda n ko‘pyillik
piyozsimo n sovrinjon, shafran,
ko‘ktera k, Turkiston do‘lanasi, chakanda . Har
xil kemiruvchilar –yumronqoziq,jayra,qunduz.
Qushlardan fazan va boshqalar
Zomin1959-yil G‘arbiy Turkiston
tizmasining shimoliy
yonbag‘rida,
maydoni15600ga. 1978yili
O‘zbekiston milliy bog‘i
tashkil etilib, uning O‘simliklardan archa, qoraterak, tog‘
piyozi,shirach,bir necha tur
tog‘lolasi,zirk,marmarak va
boshqalar.Hayvonlardan“Qizil kitob”gakiritilgan .
Nurota1975-yil Nurota tog‘larining markaziy
qismida,400-2000 m. mutloq
balandliklarda,umumiy
maydoni 22135ga.Past va
o‘rtacha balandliklardagi
tog‘lar relefi Bir qator hayvonlar turi, Qizilqum qo‘yi,
jayra,burgut,qirg‘iy,echkemar,qoragrif,ilonxo‘rva
boshqalar,daraxtlardan bodom, yong‘oq, archa
muhofaza qilinadi.
CHotqol 1947 –yil O‘zbekiston hududida
G‘arbiy Tyanshanning CHotqol tizmasida.
Maydoni 3500ga.800-3500m. balandliklarda.
O‘rta va baland tog‘ relefi Qo‘riqxonada mingdan ortiq o‘simlik turi
bor.“Qizil kitob”ga kiritilgan tog‘ lolasi,
Piskompiyozi,bereskletarcha va hayvonlardan
Sibirtog‘ echkisi, bug‘u, oqtirnoqli ayiq
muhofaza qilinadi.

18
TOG‘-O‘RMON QO‘RIQXONALARI
O‘zbekistondagi mavjud qo‘riqxonalarning joylashuv o‘rni va hudud bo‘yicha
tarqalish 1993 yilda «Maxus muhofaza qilinadigan hududlar to‘g‘risida» qonun qabul
qilindi. Unda bunday hududlarni aniqlash, ularni tartibga solish,muhofaza qilish
qonun-qoidalari qayd qilingan. O‘simlik va hayvonot dunyosinimuhofaza qilish,
ularning nodir va tugab borayotgan turlarini saqlab qolishda,soniniko‘paytirishda
qo‘riqxona, milliy bog‘ va buyurtma qo‘riqxonalar ahamiyati kattadir. O‘zbekistonda
qo‘riqlanadigan erlarning umumiy maydoni 2mln. gektardan ortiq. Mamlakatda 9
qo‘riqxona bo‘lib, 5 tasi – tog‘li mintaqada 2 tasi–daryoqayiridagi to‘qaydava1tasi
cho‘l landshaftlarida joylashgan.Bular CHotqol tog‘-o‘rmon, Zomin, Nurota,
Zarafshon, Hisor, Surxondaryo, Kitob kabi qo‘riqxonalar tog’ mintaqasiga, Qizilqum
va Boday to‘qay tekislik mintaqasi qo’riqxonalaridir. Bu qo‘riqxonalarda bioekologik
tadqiqotlar olib boriladi.Xisor davlat qo‘riqxonasi O’zbekistonVazirlar Kengashining
09.09.1983yildagi 521-sonli qaroriga muvofiq Qizilsuv va Miroqi davlat
qo‘riqxonalariningqo‘shilishi natijasida tashkil etilgan. Xisor davlat qo‘riqxonasi
O‘zbekistonda engyirik qo‘riqxona bo‘lib, 80986 ga maydonni egallaydi. Qo’riqlash
tartibini joriyetish Qizilsuv davlat qo‘riqxonasi tomonidan 1974 yilda Xisor tog‘
tizmasining janubiy qismidagi 30094 ga maydonda boshlangan.1975 yilda
shimoliroqda Miroqi qo’riqxonasi tashkil qilingan. Xisor davlatqo‘riqxonasi
O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tasarrufida
bo‘lib, tabiatni muhofaza qilish ilmiy-tadqiqot tashkiloti hisoblanadi.
O’simliklar dunyosi - Xisor qo’riqxonasi xududi Qadimgi O‘rtayer dengiz
podshoxligi qaramog‘idagi Eron-Turon viloyatining Afgon-Turkiston geobotanik
provinsiyasi G‘arbiy Xisor okrugiga kiradi. Buyerda faqat yuqori poya o‘simliklari
berilgani va tog‘ etaklari ko‘rsatilmaganligi bois, okrugni qamrab olgan barcha
o‘simliklar xilma-xilligi keltirilmagan.Ba’zi hisoblarga yuksak o‘simliklarning
umumiy soni 800-900 dan kam emas.Bunda O’rta Osiyo tog ʼ o‘simliklarining xos
belgilari ancha keng ko‘zga
tashlanadi.Qo‘riqxonamurakkabgullilar(Compositae),dukkaklilar(Lequminosae),krest
gullilar(Cruciferae),ko‘plabboshoqlilar,(Gramineae),soyabongullilar(Umbelliferae)va
labgullilar (Labiatae)raboy.Dukkaklilar ichida ko‘psonli astragallar (Astragalus)
o‘rinlidir, Ularning 70turi topilgan, buning ustiga ularning 6 tasi G‘arbiy Xisorda, 2
tasi faqat Xisorqo‘riqxonasida uchraydi.
Hayvonot dunyosi. Palearktika chegarasidagi O‘rta Osiyo togpari mustaqil
zoogeografik O‘rta Osiyo Toglari viloyatini tashkil etadi. Shimoli-G‘arbiy
Xisoruning kuyidagi ikki uchastkasi tutashgan erda joylashgan: G‘arbiy-Tyanshan
vaTojikiston. O‘rta Osiyo tog‘liklari boshqa tumanlaridagi kabi SHimoli-
G‘arbiyXisorda palsarkgik fauna elementlari qadimgi O‘rta yer dengizi, Eron-Turon,
O‘rtaOsiyo,shuningdek,ancha janubiy hindu-ximoloy va sharqiy-Osiyonikiga mos
keladi.Hudud hayvonot dunyosi kam o‘rganilgan. Lekin, berilgan
ma’lumotlargako‘ra umurtqalilarning 268 ta turi xisobga olingan.Qo‘riqxona suv
havzalarida ikki xil baliq,19 turdagi quruqlik va suvda yashovchi va sudralib
yuruvchi jonzotlar bor.
Zomin tog‘–archa qo‘riqxonasi. O’zbekistondagi eng eski qo‘riqxonalardan biri
bo‘lib, uning barpo etilish tarixi ma’lum qiziqish uygotadi, shuningdek ba’zi tarixiy
dalillari aniqlik kiritishni talab qiladi. Birinchidan, ko‘pchilik qo‘riqxona 1926 -y ild a
tashkil etilgan deb hisoblaydi va bu ma’lumot vaqtli matbuotda bugungi kunga qadar
ham tilga olinadi. Biroq arxiv hujjatlariga nazar tashlansa, hammasi oydinlashadi.

18
Shunday q ilib, 1926 - yilda Maorif komissarligining Akademik markazida
ko‘rsatilishicha, Zomin o‘rmon dala hoshshsining 200-800yillik yoshdagi
archazorlarni muhofaza qilish maqsadida qo’riqxona tashkil qilinishi haqidagi masala
ko‘rilgan. Daraxtlarning o‘rtacha diametri 7-8 vershok(4,4 sm ga tent uzunlik
o‘lchovi), o‘rtacha balandligi 12 arshin (0,71 m ga tenguzunlik o‘lchovi). Bu erda
archa daraxtlari kam kesilgan va yonginga uchraganligi sababli Zomin o‘rmon dala
hovlisi bo‘lajak qo‘riqxona maydoni uchun loyiq deb topildi. Mo‘ljallangan hududni
tadqiqot qilish uchun prof.V.P.Drobova,N.E.Starobog‘atova hamda Samarkand
viloyat o‘rmonchilik va tabiatni muhofazaqilish bo‘limi vakili ishtirokida uch
kishidan iborat ekspeditsiya tashkil qilindi.1926-1927yillarda G‘o‘ralashsoy yer lari
qo‘riqxona uchun ajratib berildi,1928yi l 5 - iyunda Sovetlarning Markaziy ijroiya
qo‘mitasi va Xalq komissarlar Sovet i quyidagi mazmundagi Qarorni qabul qildi:
Zarafshon davlat qo‘riqxonasi - Zarafshon davlat qo‘riqxonasi 1975 yilda O‘zSSR
Ministrlar Sovetining 11 maydagi 264-sonli «Samarkand oblastida Za-rafshon davlat
qo‘riqxonasini tashkil etish to‘g‘risida»gi Qaroriga muvofiq Samarkand o‘rmon
xo‘jaligining Samarkand o‘rmonchiligi negizida Davlat yer zahirasi va irrigatsiya
o‘rmon xo‘jaligi hududlari hisobiga tashkil qilindi.1981yil
31iyuldaSamar q and oblasti Xalq deputatlari Sovetining ijroiya komiteta tomonidan
15/554-5-son Qarori bilan ho‘riqxonaga perimetri bo‘yicha 81,7 km lik muhofaza
qilish zonasi ajratildi. 1958yilda 635ga maydondagi o‘rmon x o jʻ aligining
to‘qayzorlari hamda kolxoz, sovxoz va Davlat er zahirasining (1800ga) to‘qaylari
(hozirgi paytda ushbu xudud qo‘riqxona tarkibiga kiritilgan) fakatshu erda
o‘sadiganto‘qayzorlarda yashaydigan tillarang qirg‘ovulning Zarafshon
populyasiyasini tabiiy yashash muhitida saqlab qolish maqsadida qirg‘ovul
buyurtmaxonasi deb e’lon qilindi. Buyurtmaxona 17 yil faoliyat yuritdi. O z
ʻ vaqtida
bajarilgan chora-tadbirlar tufayli qirgovulning ushbu o‘ta chiroyli kichik turi
populyasiyasi hozirgi paytda saqlanib qoldi.
Kitobdavlat geologiya ko‘ri qx onasi. Xalqaro tabiat geologiya qo‘riqxonasi 1979 -
yilda O
ʻ zbekistan Respublikasi Hukumatining 22 - martdagi №206-sonli q arori bilan
umumiy maydoni 3938gektar(ga)dan iborat bo‘lgan Kitob davlat geologiya
q o‘ri q honasi tashkil etildi.Tabiatning nodir yodgorliklari, geologostra b tigrafiya,
paleontologiya, sedimentologiya va bosh q a intizomlarning fundamental asosini q ayta
ishlash uchun zarur tabiiy ilmiy-tadqiqot poligonini qo‘riqlash, shuningdek Xalqaro
devon maktabi, Xo‘ja q urg‘on va Zinzilbansoylari xusu si d a ilmiy tadqiqotlar bazasini
shakllantirish. Ye rning geologik tarixidagi tabiiy-ilmiy yodgorliklarini tashkil etuvchi
paleoshologiya-stragigrafik ob’ektlarni o‘rganish, shunishdek, tabiaga muhofaza
qilish va aholining ekologik ongini oshirishga qaratilgan g‘oyalarni a malga oshirish
ishlari olib borilmoqda. Nurota «Yong‘oqlisoy» tog‘li davlat
qo‘riqxonasi.O‘zbekistoning1975yilning 4 dekabrida gi №530 qarori asosida tashkil
etilgan. Mazkur qo‘riqxonani tashkillashtirshdan maqsad shuki, O’zbekistondagi
ushbu Davlat qo‘riqxonasida ov qilishni manetish, o‘simliklarni nazorat ostida
bo‘lishini ta’minlash, u ye rda uchraydigan Xalqaro Qizil Kitobga va O’zbekiston
Respubpikasi Qizil Kitobiga kiritilgan kamyob endemik Seversov qo‘yining noyob
populyasiyasini saqlab qolish va uni ko‘paytirsh saniborat hamda qo‘riqxona
xutsutsidagi yongoq turparini saqlab q oli sh maqsadida tashkil etilgan.Qo‘riqxona
tashkil topgan boshlangich davrda uning maydoni 22537 ga maydonni egallagan edi.
Uning ilk maydoni 1976 va 1987 - yillarda viloyatlar aro chegaralar va qo‘riqxona
chegarasidagi o‘rmon qurilishlari bir necha marotaba o‘zgardi.1979 - yilda qo’riqxona
ixtiyoriga rasman 22138 ga er maydoni topshirildi. 1990 yilda 4386 ga yer o‘rmon

18
xo‘jaligiga berilganligi tufayli qo‘riqxona maydoni 17752ga.gacha qisqardi.1986 -
yilda qo‘riqxonada 15322ga maydonda qo‘riqlash zonasi o‘r gan ildi.
Surxon davlat q o‘riqxonasi.Surxon davlat q o‘riqxonasi sobiq O‘zSSR Ministrlar
Sovetining 1989 yilning 8 sengyabrida«Muxrfazani kuchaytirish va kamyob xamda
yo‘qolib borayotgan xayvonlar va o‘simliklar turlarini, archali o‘rmonlarni sa q lash»
maksadida qabul qilingan buyrug‘i asosida tashkil topgan.Surxon davlat qo‘riqxonasi
Surxondaryo viloyati SHerobod tumanining shimoli-g‘arbida joylashgan ikki
uchastka : Orol-Paygambar va Ko‘hitang tog‘ tizmalarining sharqiy qiyaliklaridan
iborat.Umumiy maydoni 3092gani tashkil etadi Orol-Paygambar uchastkasi
quriqxona sifatida 1971 - yilda vodiy-to‘qayli ekotizimini xamda TMXI va
O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan Buxoro bug‘usini saqlash
maqsadida tashkil qilingan edi.O‘sha yillarda
xammorxo‘rlar,Buxorotog‘qo‘yi,qushlardan:burgut,boltayutar va boshqalar,
shuningdek, morxo‘r va qo‘yni ovlash tasvirlangan jahon ahamiyatiga molik
Zarautkamar noyob arxeologik yodgorligi muhofaza etilgan.Orol Paygambar oroli
ziyoratgoh joy bo‘lib, bu y erga yirik musulmon namoyandalarining birida fnetilgan
kabr tosh sag‘anasi ustida Zulkiflmachiti q urilgan.Iqlimning o‘ziga xos xususiyatlari
okean massasidan yiroqligi va murakkab geo grafiya bilan izoxlanadi. Qishda iqlim
Sibir va Sharqiy Evropaning markaziy rayonlari quruq va sovuq havosi, Atlantikadan
Qora va Kaspiy dengaziga o‘tadigan iliq va m oʻ tadil xavo ta’sirida shakllanadi.
Ayni paytda Ko‘hitangda 749 turdagi yuksak o‘simliklar ro‘yxatga olingan, ular
269turkumva55oilagamansub.Ulardan22turiUzbekistonRespublikasiningQizilkitobig
a kiritilgan. 2006 - yilda q o‘riqxona xududida quyidagilar aniqlandi: 28 turdagi
suvo‘tlari, 35 turdagi qo‘ziqorinlar,15-lishayniklar,3-moxlilar,3-qirqkuloqlilar,1-
yalangoch urug‘lilar va 578-yopikurug‘lilar. Ko‘hitang o‘simliklar olami F.Hasanov
(1987) tomonidan vertikal taqsimlanadi va to‘rtta mintaqa va beshinchisi qo‘shimcha
o‘rmon qurilish materiallariga bo‘linadi.
Qo‘riqxona faunasi murakkab yagona kompleksga ega bo‘lib, O‘rta Osiyo
tog‘larining tabiiy sharoitiga moslashgan. Qo‘riqxona xududida to‘liq ma’lum
bo‘lmagan quydagi h ayvonlar turlari aniklangan:Hasharotlar -32 turda, Baliqlar-2
turda, Amfibiyalar- 2 turda, Reptiliyalar-26turda,Qushlar-102 turda,Sutemizuvchilar-
24turda.
O‘zbekiston Respublikasi va TMXI Qizil Kitobiga kiritilgan noyob
turlar:Reptiliyalar, Qorako‘zli kaltakesak, Qoraboshli boyga, Kulrang
echkemar,Afg‘on litoriixi, O‘rta Osiyo kobrasi, Qushlardan Turkiston oq laylagi,
Turkistonkora laylagi, boltayutar, oqboshli qumoy, qorakalxat, ilonxo‘r.
SutemizuvchilardanOqqorinli oqquloq, Turkiston silovsini, Buramashoxli echki –
morxo‘r, Buxorokuyi.

Cho’l-o’rmon qo‘riqxonalari
O‘zbekistonda tekislik mintaqasida Baday–to‘qay va Qizilqum qo‘riqxonalarini
joylashgan. Ularning tabiiy sharoiti va boyliklari tog’ mintaqasi qo’riqxonalaridan
farq qilsada, O’zbekistonda tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari bilan beqiyos
ahamiyatga ega.
Boday-to‘qay qo’riqxonasi.O‘tgan asrning 60-yillarida Amudaryo suvi quyilishining
to‘xtashi va to‘qayzorlardan foydalanish kengaygani oqibatida bu o‘rmonzorlar va
hayvonlarning yashash joylari keskin qisqardi.To‘qay changalzorlari yagona yashash
joyi bo‘lgan Buxoro bug‘ularining butunlay qirilib ketish xavfi tug‘ildi.O‘zbekiston

18
Respublikasida to‘qay o‘rmonzorlar Amudaryo, Sirdaryo, Surxondaryo
Zarafshon,CHirchiq va Qashqadaryodaryolarining quyi qismi vodiylarida ensiz tasma
bo‘lib tarqalgan(1973).70-yillarga kelib Badayto‘qay hududining Amudaryo
etaklarida to‘qayzor eng ko‘p saqlanib qolgan hudud ekanligini ko‘rsatib o‘tish
kerak. Unda to‘qayzorga xos bo‘lgan hayvonot va o‘simliklarning barcha xususiyatli
turlari mavjud bo‘lgan.Ana shularning hammasi Qoraqalpog‘iston Respublikasida
yagona qo‘riqxona barpo etilishiga zamin yaratdi.«Baday-to‘qay» davla t
qo‘riqxonasi O‘zbekiston hukumatining 1971 yil 26apreldagi farmoyishiga asosan
tabiiy to‘qayzorlar va uning hayvonot dunyosini saqlab qolish maqsadida barpo
etilgan.Bugungi kunda «Baday-to‘qay» qo‘riqxonasi maydoni 6462ga maydonni
tashkil etadi.Joylashuv o‘rni va chegarasi. Qo‘riqxona Amudaryo o‘ng sohilida
Sulton uvays tizmasi yon bag‘rida Qoraqalpog‘istonning Beruniy tumanida
joylashgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi
vazirliginingO‘rmon xo‘jaligi Bosh boshqarmasi huzuridagi Qo‘riq x onalar va milliy
bog‘lar hamda ovchilik xo‘jaliklari boshqarmasi tasarrufigakiradi.Hudud oval
shakld a , janubda Amudaryo daryosi bilan tutashgan,janubi-shar q dan shimoli-g‘arbga
yo‘naltirilgan va Taldiqo‘rmoni bilan chegaradosh,shimoldan va shimoli-g‘arbda esa
Ko‘kdaryo oqimi bilan tasmalangan. 1969 yilda Ko‘k daryoning Amudaryo bilan
tutashgan yuqori irmog‘i to‘g‘on bilan bo‘g‘ilgan, hozirgi paytda Ko‘kdaryoga
Biybozor kollektorining suvi quyilmoqda.1971yilda qo‘riqxonaning 1362ga maydoni
muhofaza etiladigan hudud sifatida ajratilgan. U qo‘riqxonaning shimoliy va sharqiy
tomoni bo‘ylab ensiz 500dan 700metrgacha tasma shaklida joylashgan.Iqlimi.
Qoraqalpog‘iston iqlimi o‘ta kontinental, quruq, yozi issiq, qishisovuq va kam
yog‘ingarchiligi bilan tavsiflanadi. Kontinentalligi sutkalik, oylik,mavsumiy va yillik
havo haroratining keskin tushib-chiqishi, quruqligi, kam yog‘ingarchiligi bilan
xususiyatlanadi.Qoraqalpog‘iston qishi o‘ta qahraton.Eng sovuq oy-yanvar,havoning
o‘rtacha oylik xarorati-5.Ayrim yillarda havo haroratining eng past ko‘rsatkichi-3
dan -32-35 darajagacha. Qishi kam qorli. Qor qatlami beqaror. Qishning qor b qatlamli
davri 1 dan 44 kungacha. O‘rtacha qor qalinligi 4-5 sm, bazan undan oshadi.Qish
davrida havoning nisbiy namligi 61dan74foizgacha oraliqda.Qo‘riqxona hududi juda
quruq mintaqada joylashgan. Y o g‘ingarchilik yil davomida70-90mmgacha tushadi
hamda erta bahor va kuz davriga to‘g‘ri keladi.Tuproqlari.Tuproq-iqlim
chegaralanish chizmasiga ko‘ra qo‘riqxona Quyi amudaryo okrugining Xorazm-
Janubiy Qoraqalpog‘iston tumaniga kiradi.O‘rmon xo‘jaligining tabiiy baholanishiga
ko‘ra qo‘riqxona hududida tuproqning uch turi kuzatilgan:o‘tloq-qayir-
allyuvial,o‘tloq-allyuvial,sho‘rhok.Hozirgi vaqtda«Baday-To‘qay» qo‘riqxonasi
muhofaza etiladigan hudud maqomiga to‘liq javob beradi.O‘simliklar dunyosi
Qo‘riqxonaning birinchi direktori V.P.Limning (1975 y.)qaydlariga ko‘ra,qo‘riqxona
hayotining birinchi davrida 4532ga yoki hududning70foiz i to‘qay o‘simliklari bilan
qoplangan i uchun butkul to‘qayli bo‘lgan.O‘rmon fondining 2005yil 1noyabrdagi
hisobi ko‘rsa t gi c hicha, qo‘riqxona maydonining o‘rmon bilan qoplangan maydoni
3950gekgargacha, ya’ni o‘tgan 35yil ichida 578 gektarga qisqargan. Urmon
maydonining yillik o‘rtacha qisqarishi19,3 ga ni tashkil etgan. Keltirilgan
ko‘rsatkichlar ko‘riqxona o‘rmon tizimiga antropogen ta’sir kuchayganligi va suvdan
foydalanish tartibi qoniqarsiz bajarilayotganini yaqqol ko‘rsatadi.Ko‘pchilik
tadqiqotchilar daraxtli to‘qayda uch shakllanishni ko‘rsatadilar:ular
turang‘il,tol,jiydaga oid(Maylun,1973y.). Ularning bari landshaftni tashkillash
tiruvchi jamoadoshlardir. Floraning asosiy qismlariga ariy teragi yokixususan
turang‘il(Populus ariana Dode), ko‘kimtir terak(P.prunosa Schenka),jo‘ngari toli

18
(Salix sonqarica), Vilgelm toli (S. wilhelmsiana), ingichka bargli jiyda(Elaeaqnus
anqustifolia)la r kiradi.Terakning ariy va ko‘kimtir turi Termizdan tortib Amudaryo
kuyi qismining barcha ko‘lamida kayd etilgan, bunda vodiyning turli uchastkalarida
q aysidir birturi ustunlik qiladi(Ashirova, 1976 y.). Bunuqtai nazardan «Baday-
To‘qay»qo‘riqxonasining turli jamoa doshlar shakllanayotgan xududi ma’lum
ahamiyat kasb etadi. Yuqorida nomi zikr etilgan ikkala turning areali O‘rta va
Markaziy Osiyodan chetga chiqmagan.Qo‘riqxona to‘qayzorlarini ta’riflaganda,
o‘rmonlardagi hamma joyida turang‘il ustunligi, jiyda va taroqsimonlar kamroq
uchrashi, joylarda Amudaryo bo‘ylab qatorlab tollar ko‘zga tashlanishini aytib o‘tish
lozim.
To‘qaylarning ancha qismi sharqilonpechagi, sibirsinanxumi, dalachirmoviqlar, eron
sarsabili va lianalar bilan o‘rilgan.To‘qa y da butalar kam,o‘tsimon o‘simliklar juda
yomon rivoj topgan. Bunda eriantus, veynik, imperata singari qadimgi uchlamchi
davrunsurlari mavjud. Nam joylarda oddiy qamish, qizilmiya, dag‘alkend i r,
kattabargizub, lansetsimon bargizublar uchrayd i . Sho‘rxok y erlarda qorabaroq,
sho‘r x ok ajrigi, turkman svedasi, dag ʼ aljunli yulg‘un va ba’zi joylarda tuzli
substraktlar bilan bog‘langan oddiy yantoq o‘sadi.Hayvonot dunyosi Qo‘riqxona
hududi zoogeografik ma’noda Turon ma’muriy bo‘linmasining shimoliy maydoniga
qaraydi. Qo‘riqxona hayvonot dunyosi Amudaryo quyi qismi o‘rmonlari
hayvonotining xos«bo‘lagi»dir.
Hasharot va boshqa umurtqasizlar. Umurtqasizlar faunasi o‘rganilmagan, garchi bu
y erda ularning turlari va tashq i ko‘rinishi bo‘yicha umurtqalik hayvonotlardan ancha
ustunlik qilsa ham. Undan tashqari, hashorotlarning ko‘pturlari noyob yoki yo‘qolib
ketish xavfi ostida turibdi. Sobiq Ittifoq Qizil kitobiga kiritilgan maxon, turkman
pestryankasi, qoraqanot chigirgkalarining
(Popov,AbdreimovtTishkov,1990y.)xudud i da yashas hi zoolog olimlar tomonidan
tasdiqlanmadi.Baliqlar. Qo‘riqxona hududini yuvib o‘tadigan Amudaryo suvi va
Ko‘kdaryo irmog‘ida 26 turdagi baliqlar (Mirzaev, 2005 y.) hayot kechiradi. 2004
yildagi kuzatishlarda «Baday-To‘qay» qo‘riqxonasi baliq turlari tarkibida 1973
yildagi ma’lumotlarga nisbatan ba’zi o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi.Bu Amudaryo
oqimining boshqarilishi, irrigatsiya inshootlarining rivoji bilan bog‘liq. SHunday
qilib, qo‘ri q xona ixtio faunasi tarkibidan bakrabaliq, oroloq ko‘zli balig‘i,
zog‘orabalik, qizilqanot va oqsila kabi turlari butunlay yo‘qolgan. Amudaryo qumli
suvlarining tezoqar joylarida katta va kichik kurakburunlar yashaydi.Baliqlarning bu
ikkituri O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan.Amudaryoning qo‘riqxonadan o‘tgan
qismida cho‘rtansifat oq qayroq, laqqabaliq, oqcha, tarashabalik, karrak(nayzaqanot),
oqamur, do‘ngpeshona va boshqalar uchraydi.Suvda va quruqlikda yashaydiganlar va
sudralib yuruvchilar. Quruqli k da va suvda yashovchilar kam sonli, atigi ikki turdan
iborat: to‘qay chekkalarida tarqalgan yashil qurbaqa va sokin oqadigan xavzalarda
uchraydigan ko‘l baqasidir.Ulardan farqli o‘laroq sudralib yuruvchilar
anchagina.Bugunga kelib bu y erda sudralib yuruvchilarning 13 turi topilgan.
To‘qayning chekkalarida O‘rta Osiyo toshbakasi, cho‘l kaltakesagi tez-tez uchrab
turadi. To‘qay changalzorlari orasida to‘rang‘ilning o‘tgan yilgi barglari orasida cho‘l
taqirko‘zlisinnng uchrashi odashyholdir. G‘ira-shirada loydevorli uylarning
vayronasidan ovga chiqayotgan Kaspiy gekkonlarini ko‘rish mumkin.Tezkor va yo‘l-
yo‘l kaltakesak c halar qo‘riqxona hayvonot dunyosiga xos jonivordir.Kaltakesaklar
ganisbataniloklar kam uchraydi. Bu y erning Ko‘kdaryo irmog‘ida daraxt bo‘laklari
va ildizlari orasida suvilonlarini ko‘rish mumkin. Tollarning o‘sib ketgan
changalzorlarida o‘qilon ham topilgan. To‘qayning o‘tli o‘simliklari orasi va

18
molxonalar devorlarida gulli chipor ilon kuzatilgan. CHipor ilonlarning ikki turi -
ko‘ndalang- yo‘lli va dog‘lilari o‘rta asrga mansub Jampiq-Qaladevorlarida
uchratiladi.Qushlar. «Baday-To‘qay»ning eng ko‘p umurtqali jonivorlari qushlardir.
Bu y erda ularning 91turi(Lim,1975y.) ro‘yxatga olingan. Qo‘riqxonada bo‘lish
holatiga ko‘ra ular shunday bo‘linadi: in quradiganlar – 39 ta, o‘troq – 16
ta,qishlaydigan–18ta,uchib o‘tuvchi turlari-18ta.«Baday-To‘qay»ning o‘troq
qushlari:oddiy miqqiy,Xiva qirg‘ovuli, ko‘kkaptar, kichikqumri, oqqanotkizilishton ,
tojliso‘fito‘rg‘ay , zagizg‘on, qoraquzg‘un, zagcha, Buxorochittagi,oddimayna,dala
chumchug‘i.Sutemizuvchilar.Qo‘lqanotlilardan esa mo‘ylovdor tunshapalak
mittinetopir, yirik ko‘rshapalak, quyon sifatlilardan oddiy quyon uchraydi.
Kemiruvchilar plastinkasimon tishli kalamush, uy sichqoni va qumsichqon i.
Yirtqichlar sinfiga mansub chiyabo‘rilar o‘tish qiyin bo‘lgan to‘qaylarni makon
qilganlar, bo‘rsiq daraxtli-butasimon o‘simliklar oralab yashaydi.Qo‘riqxonaning
sohilbo‘yi quruq to‘qaylarida onda-sonda qamishzor mushugi uchraydi.«Baday-
To‘qay»dagi tuyoqlilarga to‘ng‘iz va Buxoro bug‘usi kiradi. To‘ngizfaqat
to‘qayzorlarda yashaydi, asosan qo‘g‘a (lux) va qamishlarning ildizpoyasi bilan
ozuqlanadi, kuzda jiydaning hosilini v baham ko‘radi.Qo‘riqxonaning faxri b o lganʻ
iqlimga moslashtirilgan Buxorobug‘usi(xongul)dir. U bir paytlar Amudaryo va
Sirdaryo quyi oqimi suv havzasini ishg‘ol qilgan. Jonivorni vaxshyylarcha qirish
tufayli uning populyasiyasi buzildi. Bu hol ularning«Baday-To‘qay»ko‘riqxonasida
moslashtirilishiga olib keldi.
Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (TMXI-IUCN) va
O‘zbekiston Respublikasi Qizilkitobiga kiritilgan turlar. O‘simliklardan Buzelolasi,
Sug‘dlolasi. Baliqlardan Orolbahrisi(bakra), Amudaryo katta
kurakburuni(qilquyruk),Amudary o kichik kurakburuni (toshbakra),
Orolqorako‘zi(oqzog‘orabaliq), Orol mo‘ylabdori (so‘g‘yon, so‘zanabaliq).
Qushlardan Qorabuzov (kichikqoravoy), Ilonburgut-ilonxo‘rburgut, Itolg‘i,
Qo‘ngir(qora)kaptar.Sutemizuvchilardan Xongul(Buxoro bug‘usi),Ruxsat
etiladi:Begona tashkilotlarga bitim asosida ilmiy-tekshiruvishlari.
Qizilqum davlat qo‘riqxonasi 1971 yilning iyun oyida Qizilqum o‘rmon xo‘jaligining
qumloq va to‘qayli nerlardan iborat 3985 gektar maydoni joylashgan bazada tashkil
qilindi.Qo’riqxona to‘qayli-qumloq biotizimlarining bioxilma-xilligi, to‘qayli
o‘rmonlarning aborigeni sanalgan Buxoro bugularini saqlash maqsadida
tashkilqilingan bo‘lib, bu tur TMXI (Xalqaro tabiatni muhofaza qilish uyushmasi) va
O
ʻ zbyokiston Qizil kitobiga kiritilgan. Qo‘riqxona tashkil topgan1971yildan boshlab
o‘rmon xo‘jaligi tazimi bo‘yicha to‘li q tajriba maktabini o‘tagan, ya’ni nafaqaga
ketgunicha o‘z faoliyatini bosh o‘rmonchilikdan boshlab, to qo‘riqxona direktori
vazifasigacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tgan Turdiali Qodirovning rahbarlik salohiyati
tahsinga sazovor. Ilgari qo‘ri qx ona hududida mahalliy aholining chorvasi boqilardi,
jumladan, Turkmanistonning Darganatadahasi aholisi tomonidan ham k o
ʻ plab
xuquqbuzarliklar bo‘lib turar,ularo‘zchorvasini qo‘riqxonaning tukzyli oroliga qarab
kechasi haydab yuborardilar. Ammo direktor bu kabi kamchil ik larga barham
berib,Turkmaniston aholisining yirik uy hayvonlarini yig‘ib, ushbu masalani hal
qilish uchun respublika sudiga topshiradi. Ish ko‘p yillar mobaynida ko‘rilsa-
da,Turkmaniston hukuma t i tomonidan qo‘riqxona hisobiga yirik miqdordagi jarima
undiriladi. Bu esa o‘z navbatida yirik sensatsiyaga aylanadi. Qo‘ri q xona O’zbekiston
Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining O‘rmon xo‘jaligi
boshboshqarmasiga qarashli Qo‘riqxonalar,milliy tabiiy bog‘lar va ovchilik
xo‘jaliklari boshqarmasi tasarrufida.Qizilqum davlat qo‘rikxonasi O’zbekiston

18
Respublikasining ikkita ma’muriy tumani va ikkita viloyat hududida joylashgan:
xususan, Buxoroviloyatining Romitan tuman i dagi 1467 ga va Xorazm viloyatining
Hazorasp tumanidagi 8844ga y erlar shu-lar jumlasiga kiradi.
Qo‘ri q xona hududi Amudaryo daryosi qirg‘o ql ari qismidan boshlanib,shimoli-garbiy
qismidanjanubi-sharqqa tomon 30km, sharq sangarbga qarab,asosan to‘qayli va
qumloq, sahroli y erlarni o‘z ichiga oladi. Qo‘riqxona tashkillashrilgan vaq t ga qadar
bu husu siy Qizilqum o‘rmon xo‘jaligi tarkibiga kirgan. Bu erda yog‘ochsozlik bilan
shugullanishar, aholining xususiy chorvasiboqilar,ovqilishardi.Amudaryo oqimining
umumiy pasayishi natijasidagi dro texnik qurilishlar, xo‘jalik yuklamasining oshishi
to‘laqonli to‘qaylarning inqirozga uchrashiga olib kelishi mumkin edi.
Hayvonot dunyosi (Fauna) Qo‘riqxona xayvonot olami boy, qiziqarli va o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. Amudaryodaryosining naqdligi, quyuq rang - barang l ik, to‘qayli
o‘rmonlarning butazorlari va o‘tli o‘simliklari ta krorlanmas, boy va tabiiy ozuka
bazasi, hayvonlar uchun yashirinish va in q urish uchun mos joylar qo‘riqxonaning
bioxilma-xilligini saqlashni ta’minlaydi. Odatda qo‘riqxonada Buxoro bugusining
tabiiy tarqalishi - tu q ayli o‘rmonlar aborigeni sana l adi. Ayni paytda 2007 yilning
bahorgi kuzatuvlariga kura, qo‘riqxonada110-130 mavjud ot
kun b kechiradi.Qo’riqxonada Amudaryo va Xiva qirgovulining ikki turi aniqlangan,
faunaning noyob namoyondalari bo‘lgan parrandalarning 1000tadan or ti g‘i mavjud
bo‘lib, ularga injiq ob-havo sharoitida Amudaryo sohillarida kun kechirish oson
emas.SHunday paytlarda ularning soni keskin kamayadi.Toshqinlar vaq t ida
qo‘riqxona faunasi q umloq l arida jon saqlab qoladi.2006 Yilda hayvonlarni tiklangan
soni: Baliqlar -27 turda, Amfibiyalar - 2turda, Sudralib yuruvchilar - 29 turda,
Sutemizuvchilar - 35 turda, Kushlar -267turda.
IIIBOB.QO’RIQXONALARNiNG AHAMIYATI.
Atrof-muhitni muhofaza qilishda qo’riqxonalarning ahamiyati
O‘simliklarni muhofaza qilish. O‘zbekiston hududida cho‘l, adir, tog‘oldi, tog‘ va
baland tog‘ balandlik mintaqalari o‘simlik qoplami tarqalgan.Respublika hududida
4100 dan ortiq o‘simlik turi bo‘lib, shundan 577 tasi dorivor,103 tasi bo‘yoqli va 560
tasi efir moyli. O‘simliklarning 10–12% muhofazaga muhtoj . Bundan tashqari
mamlakatda, xususan. Orolbo‘yida tabiatni muhofaza qilish maqsadida o‘rmonlar
bunyod etish davom etmoqda.Bundan 40–45 yil muqaddam tekislikdagi daryo va
soylar qayirlari ancha zich to‘qay va qamishzorlar bilan qoplangan bo‘lib,to‘qaylarda
turang‘il,tol,jiyda, yulg‘un kabi daraxt va butalar qalin o‘sgan. Keyingi yillarda
to‘g‘on, suvomborlari va kanallar qurilishi avj olib, daryo hamda soy suvlari keskin
kamayishi,sizot suvlari sathi tobora kamayib, ularning minerallashuvi va sho‘rligi
ortishi natijasida buto‘qaylarning katta qismquridi
(ayniqsa,quyiAmudaryo).Respublika yaylovlarining hozirgi ahvoli ham ancha
tashvishlidir.Bularning asosiy sabablari – yaylovlardan noto‘g‘ri foydalanish, tog‘
oldi vachala cho‘l zonasidagi katta-katta maydonlarning asossiz ravishda haydalib,
ekinlar ekilganligi, cho‘lda – saksovul, tog‘larda archa kabi qimmat baho daraxt va
buta o‘simliklarining ko‘plab kesilib ketganligi, yaylovda qo‘y, mol boqish
me’yorigaamal qilmaslik, yangi erlarning o‘zlashtirilishi, cho‘l zonasida yangi-yangi
shahar va yo‘llar qurilib,yangikonlar ishga tushirilganligidir.O‘zbekistonning o‘rmon
fondi, asosan, tog‘ o‘rmonlaridan iborat bo‘lib,tabiatni muhofaza qilishda muhim
ahamiyatga ega. Ular ajoyib tabiiy manzara,o‘ziga xos sog‘lom mikroiqlim yaratadi,
suvni saqlaydi va tuproqni eroziyadan asraydi,atrofmuhitning sanitariya-gigiena

18
holatini yaxshilaydi.O‘rmonlar respublika maydonining 5,1% ini tashkil etadi.
Keyingi 30–35yil mobaynida ekologik vaziyatning yomonlashuvi sababli
O‘zbekiston«qizilkitobi»ga147o‘simlik oilasi kiritildi.Bularning ko‘pi qimmat baho
dorivor o‘simliklardir. Respublikamizda 1997 yilda «O‘simlik dunyosini muhofaza
qilish va undan foydalanish haqida»qonun qabul qilindi.O’zbekiston Respublikasi
o'ziga xos o’simlik va hayvonot dunyosiga ega.So'ngi yillarda insonning xo'jalik
faoliyati natijasida flora va faunaga salbiy ta'sir kuchaydi. (O’zbekistonda mavjud
4ming dan ortiq o'simlik turlarining 10-12foizi muhofaza talab. O'rmon resurslari
cheklangan va o'rmonlarni qayta tiklash ishlari talabga to'la javob bermaydi. Eng
qimmatli tog - 'o'rmonlarining maydoni o'nlab marta qisqarib ketgan. To'qaylar va
qayir o'rmonlari ko pʻ lab kesib tashlangan. Tabiiy yaylovlarning holati yomonlashgan
va ularning maydoni 6,5mln.ga kengaygan. O’zbekistonda dorivor o’simliklarning
turlari ham ko’plab uchraydi va ularning aksariyati hozirgi vaqtda muhofaza talab.
Respublikamizda o’simlik resurslaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza
qilishni ta'minlash maqsadida turli tadbirlar o'tkazilmoqda.O’zbekiston faunasi 682
tur umurtqali hayvonlar va 32484 tur umurtqasiz hayvon turlaridan iborat. Hali to'la
o'rganilmagan umurtqasiz hayvonlar ichida muhofazaga muhtqjlari ajratilmagan.
1983 yili e'lon qilingan (O’zbekiston « qizilkitob»iga umurtqali hayvonlarning 63 turi
kiritilgan bo’lib baliqlar-5tur;qushlar-31tur; sutemizuvchilar-22tur;sudralib
yuruvchilar-5turdan iboratdir. O’zbekistonda turon yo'lbarsi, qizil bo'ri, gepard, yo'l-
yo'l giena kabiturlar qirilib ketgan. Ustyurt qo'yi, burama shoxli echki, qor barsi,
buxoro bug'isi va boshqa ayrim turlar yo'qolish arafasidadir.Orol dengizining
qurishi,daryolar suvining ifloslanishi va suv omborlarining qurilishi ko’plab qimmatli
baliq turlarining kamayishiga olib keldi.(O’zbekistonda har yili o'n minglab turli
hayvonlar ovqilinadi. Ruxsatsiz ovqilish ayrim noyob hayvon turlarining yuqolishiga
olib kelmoqda.(O’zbekistonda noyob o’simlik va hayvonlar qonun tomonidan
himoya qilinadi va ulardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish uchun xilma-xil
tadbirlar o'tkazilmoqda.Respublika vodiylarida o‘rmon maydoni
210minggektar .Unda jiyda, turong‘ ,akatsiya t ,tol,terakzarag,qayrag‘och va chinor
daraxtlari o‘sadi.O‘rmonlarni muhofaza qilish uchun Quyidagi tadbirlarni bilish va
bajarish zarur:yosh nihollar nobud bo‘lish i ning oldini olish;
o‘rmon resurslarini qaytatiklash va hosildorligini oshirish;o‘rmonlarni yong‘indan
saqlash;o‘rmonlarni har xil zararkunandalardan va kasallanishdan
saqlash;o‘rmonlarni zaharli va kimyoviy moddalar bilan iflos-lanishdan
saqlash.Respublikamizda1981-85yillarda yong‘in natijasida 778gektar o‘rmon
yonib , 385gektarida o‘rmonlar butunlay yongan va nobud bo‘lgan.
Respublikamizdag i o‘simliklarning 577turidan dori tayyorlanadi, 103turidan
bo‘yoq,560turidan efir moyi olinadi.Tabiatda moddalar va energiya almashinuvida
hayvonlar muhim rol o‘ynaydi. Dunyodagi yashil o‘simliklar, quyosh energiyasining
1foizinigina o‘zlashtirib, yiliga150-120 mlrd t organik modda hosil qiladi.Hayvonot
dunyosini muhofaza qilish. O‘zbekiston hayvonlari o‘simliklar kabi, XX asrning 2-
yarmida muhofazaga muhtoj bo‘lib qoldi.Buninga sosiy sabablari – aholi o‘z
xo‘jaligi bilan barcha zonalar ichiga tobora chuqur kirib borishi, tabiiy
landshaftlarning madaniy landshaftlar bilan almashinishi, hayvonlar ekologik
muhitining tobora yomonlashuvi va, nihoyat,hayvonlarni ovlashning ilmiy
asoslangan tartibiga qat’iy rioya etmaslikdir.Tabiiy va ilmiy manbalarda
ko‘rsatilishicha, o‘tgan asrning boshlarida g
ʻ arbiy Tyanshan tog‘ tizmalarida, Janubiy
O‘zbekistonning Bobotog‘, Ko‘hitangtog‘, Boysuntog‘, Hisor tizmalarida soni keskin
kamayib ketgan hayvonlardan ilvirs qoplon, Buxoro tog‘qo‘yi, ko‘ksug‘ur,

18
qizilbo‘ri,tyanshanoq tirnoqli ayig‘i, yo‘l-yo‘l sirtlon, turkiston silovsini, tog‘
qo‘ylari, qizilqum qo‘yiva b.ni tez-tez uchratish mumkin edi. Endilikda bu
hayvonlarning aksariyat qismi qo‘riqxonalarda maxsus ko‘paytirilmoqda.
O‘tgan asrning o‘rtalarigacha keng tarqalgan qushlardan boltayutar, dashtlochini,
pushti saqoqush, birqozon, jajji oqqush, marmarchurrak, oqbosh, o‘rdak,burgutning
to‘rt turi, qumoy, qironqora, lochin, itolg‘i, bizg‘aldoq juda kamayib ketdi.Ko‘plab
hayvonlarning ekologik makoni bo‘lmish tekislikdagi to‘qaylarning va tog‘dagi
o‘rmonlarning qisqarib ketishi yovvoyi hayvonlarning qirilib ketishiga olib
keldi.O‘lkadagi tabiiy ekologik sharoitning yomonlashuvi va inson omiliningbevosita
ta’sirida bir vaqtlar tabiatda erkin yashagan turon yo‘lbarsi, qizil tulki,sirtlon, xachir
kabi hayvonlar butunlay yo‘qolib ketdi. O‘rta Osiyo qoploni, oldosiyo qoploni,
chipor sirtlon (po‘lta), ustyurt qo‘yi, qora laylak, tuvaloq , shipunoqqushi,
qumcharxiloni, o‘rta osiyo kobrasi, uzun dum burgut kabi nodir hayvonlar butunlay
tugab ketish xavfi ostida turibdi. Ustyurt qo‘yi, burama shox qo‘y (morxo‘r), o‘rta
osiyo qunduzi, oqqush, yo‘rg‘a tuvaloq, kulanbaur, chipor kaltakesak kabi
hayvonlarning ham tugab ketish xavfi kuchli.Keyingi vaqtda afg‘on maynasining
ko‘payib ketishi oqibatida bulbul, qaldirg‘och, chittak, xatto chumchuqlar ham ancha
kamayib ketdi.1997 yilda O‘zbekistonda «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va
undan foydalanish haqida»qonun qabul qilindi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1998y.1apreldagi 139-sonqarori bilan «Biologik rang-baranglikni
saqlashning milliy strategiyasi va harakatlar rejasi»ishlab chiqildi.O‘zbekistonda
«Qizilkitob»1983yilichopetilgan,unga22tursutemizuvchi, 31 tur qushlar, 5 tur
sudralib yuruvchi va 5 xil baliqlar kiritilgan.Ularning eng asosiylari: jayron, qoplon,
Buxoro bug‘usi - xongul, irbis, Ustyurtqo‘yi, arxar, oq va qora laylak, burgut, qirg‘iy,
boltayutar, lochin, itolg‘i, ov turna,tuva-loq, bizg‘aldoq, qum chumchug‘i,
echkiemar, Osiyo kobrasi, baxri ba-liq,mo‘ylov baliq, Sirdaryo kurakburuni,
shomshapalak, shalpan quloq, ko‘rshapalak,oqsuvsarva boshqalar.

Qo’riqxonalarda uchrovchi turlar
Ba’zi hisoblarga yuksak o‘simliklarning umumiy soni 800-900 dan kam emas.Bunda
O’rta Osiyo tog o‘simliklarining xos belgilari ancha keng ko‘zga
tashlanadi.Qo‘riqxonamurakkabgullilar(Compositae),dukkaklilar(Lequminosae),krest
gullilar(Cruciferae),ko‘plabboshoqlilar,
(Gramineae),soyabongullilar(Umbelliferae)valabgullilar (Labiatae)raboy.Dukkaklilar
ichida ko‘psonli astragallar (Astragalus) o‘rinlidir, Ularning 70turi topilgan, buning
ustiga ularning 6 tasi G‘arbiy Xisorda, 2 tasi faqat Xisorqo‘riqxonasidauchraydi.
Faqat qo‘riqxona hududida karraklarning beshta turi uchraydi. Qo’riqxonada
ko‘pchilik endemiklar populyasiyasi yaxshi saqlangan. Xisor qo‘riqxonasining
ayniqsaToshqo‘rg‘on qishloq maydonida, Qizilsuv uchastkasining quyi chegaralarida
va CHakmon qo‘ydi tog’ massivining Tanhozdaryo va Qizildaryo suvayirgichlarida
endemik turlar ko‘p ro‘yxatga olingan.Palearktika chegarasidagi O‘rta Osiyo togpari
mustaqil zoogeografik O‘rtaOsiyo Toglari viloya- tini tashkil etadi. SHimoli-G‘arbiy
Xisor uning kuyidagi ikki uchastkasi tutashgan y erda joylashgan:G‘arbiy-
TyanshanvaTojikiston.O‘rtaOsiyo tog‘liklari boshqa tumanlaridagi kabi SHimo- li-
G‘arbiy Xisorda palsarkgikfauna elementlari qadimgi O‘rta yer dengizi, Eron-Turon,
O‘rta Osiyo, shuningdek,ancha janubiy hindu-ximoloyva sharqiy-Osiyonikiga mos
keladi.
Hudud hayvonot dunyosi kam o‘rganilgan. Lekin, berilgan ma’lumotlargako‘ra

18
umurtqalilarning 268 ta turi xisobga olingan.Qo‘riqxona suv havzalarida ikki xil
baliq,19turdagi quruqlik va suvda yashovchi va sudralib yuruvchi jonzotlar,
Surhon qo’riqxonasi O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan Buxoro
bug‘usini saqlash maqsadida tashkil qilingan edi.Morxo‘rlar, Buxoro tog‘ qo‘yi,
qushlardan: burgut, boltayutar va boshqalar, shuningdek, morxo‘r va qo‘yni ovlash
tasvirlangan jahon ahamiyatiga molik Zaraut kamar noyob arxeologik yodgorligi
muhofaza etilgan.Ko‘hitangda749turdagi yuksak o‘simliklar ro‘yxatga
olingan,ular269turkum va 55 oilaga mansub. Ulardan 22 turi Uzbekiston
Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan.2006yilda q o‘riqxona xududida quyidagilar
aniqlandi:28turdagi suvo‘tlari,35turdagi qo‘ziqorinlar,15-lishayniklar,3-moxlilar,3-
qirqkuloqlilar, 1-yalangochurug‘lilar va 578-yopikurug‘lilar. Ko‘hitang o‘simliklar
olami F.Hasanov (1987) tomonidan vertikal taqsimlanadi va to‘rtta mintaqa va
beshinchisi qo‘shimcha o‘rmon qurilish materiallariga bo‘linadi.Qo‘riqxona faunasi
murakkab yagona kompleksga ega bo‘lib, O‘rta Osiyo tog‘larining tabiiy sharoitiga
moslashgan.Qo‘riqxona xududida to‘liq ma’lum bo‘lmagan quydagi xayvonlar turlari
aniklangan:Hasharotlar -32 turda, Baliqlar-2 turda, Amfibiyalar- 2 turda,
Reptiliyalar-26turda,Qushlar-102 turda,Sutemizuvchilar-24turda.
O‘zbekiston Respublikasi va TMXI Qizil Kitobiga kiritilgan noyob
turlar:Reptiliyalar, Qorako‘zli kaltakesak, Qoraboshli boyga, Kulrang
echkemar,Afg‘on litoriixi, O‘rta Osiyo kobrasi, Qushlardan Turkiston oq laylagi,
Turkistonkora laylagi, boltayutar, oqboshli qumoy, qorakalxat, ilonxo‘r.
SutemizuvchilardanOqqorinli oqquloq, Turkiston silovsini, Buramashoxli echki –
morxo‘r, Buxorokuyi.
XULOSA

18
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, O’zbekistonda tabiiy sharoitni aslholicha
saqlab qolish va uni muhofaza qilish ishlari O’zbekistonning mustaqillik yillaridan
boshlab jadal olib borilmoqda. Bu birinchi navbatda O’zbekistonning davlat
siyosatini to’g’ri yuritilishi bilan izohlansa, ikkinchi navbatda mamlakatimizda
yashovchi o’zbek xalqining ona tabiatni qadimdan ardoqlab kelishidadir.Bu holat
hatto xalqimizning urf-odat va an’analarida hamyaqqol aks etib v turadi. Ayniqsa ,
O’zbekiston mustaqillikka erishgach tabiatni asrash va uni muhofaza qilish ishlarini
davlat siyosat darajasiga ko’tardi.Bu borada keng ko’lamli islohotlar olib bormoqda.
Tabiatni muhofaza qilishga doir juda ko’plab qonun va qarorlar, huquqiy me’yoriy
xujjatlar qabul qilingan.Masalan,O’zbekiston Respublikasi hududida atrof tabiiy
muhiti floslantirilganligi va chiqindilar joylashtirilganligi uchun to’lovlar tizimini
takomillashtirish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami,
2003 y, 9-10-son, 71-modda;2004 y, 43-son, 456-modda; 52-son, 523-modda; 2005
y, 19-20-son, 142-modda;2006 y, 6-7-son, 34-modda; 7-son, 400-modda; 2010 y, 5-
son, 40-modda; 2010 y,14-15-son,106-moddalari,Muhofaza etiladigan tabiiy
hududlar to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami,2005y.,1-
con,1-modda,qishloq va suv xo’jaligi vazirligining o’rmon xo’jaligi bosh
boshqarmasi huzurida manzarali bog’dorchilik va o’rmon xo’jaligi respublika ilmiy-
ishlab chiqarish markazini tashkil etish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to’plami, 2005 y., 8-9-son, 68-modda; 2009 y., 25-son, 287-modda, 2004
yilda bio resurslardan foydalanish me’yorlari haqida O’zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to’plami, 2004y.,14-son,171-modda,Muhofazaetiladigantabiiyhududlar
to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish haqida O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2005y.,1-son,2-modda,Tabiatdan maxsus
foydalanganlik uchun to’lovlar tizimini takomillashtirish
to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006 y., 6-7-son,34-
modda,2008—2012yillarda Oʻ zbekiston respublikasining atrof muhitni muhofaza
qilishishlari dasturi to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to’plami,2008y.,37-38-son,382-moddalar shular jumlasidandir.
Mamlakatimizda qo’riqxonalarning tashkil etilishi va ularga asoslangan holda
alohida muhofaza qilinadigan hududlarning tashkil etilib,kengatirilishi
Respublikamiz hududi tabiatini muhofaza qilishda beqiyos o’ringa
ega.Qo’riqxonalardan tashqari milliy bog’lar, buyurtmaxonalar va shu kabi hududlar
asosan qo’riqxonalarga asoslangan holda olib borilmoqda.Shu sababli
mamlakatimizda qo’riqxonalarni rivojlantirish va kengaytirish tabiatni muhofaza
qilishdagi bajarilishi shart bo’lgan asosiy faoliyatdir.

18
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.I.A.Karimov.O’zbekiston XXI asr busag ʼ asida xavsizlikka taxdid,
barkarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.T.
2. I.A.Karimov.Yuksak ma’naviyat–yengilmas kuch.T.2008
Baratov P.Tabiatni muhofaza qilish.T.O’qituvchi.1983y.
3.. EgamberdiyevR.Ekologiya.T.1993y.
4. .Ekologiya.Oxranaprirodo.Ekologicheskaya bezopasnost . Pod.obh .
red.prof.NikitinaA.T.,prof.MNEPUStepanovaS.A.M.:Izd.MNEPU«Nov».2000.
5. ErgashevA.“Umummiyekologiya”T.O’qit.
6. ErgashevA.ErgashevT.Ekologiya,biosfеra va tabiatni muxofaza
qilish.Toshkеnt “yangi asr avlodi”2005 y.T. O’qituvchi .1994.
7. G'ulomov P.Inson vatabiat.T.O'qituvchi.1990.
8. IsachenkoA.G.Optimizatsiy okrujayuheysredo ’.M. : Vo’sshayashkola.1990.
9. NigmatovA.N.O’zbekiston Respublikasining ekologiya
10. huquqi.T.:TDYuInashriyoti.2004.
11. O’zbekiston«Ekologiya xabarnomasi»jurnali sonlari.
12. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T.O’zbekiston1992.
13. OtaboyevS.NabiyevM.Inson va biosfera.T.O’qituvchi .1995.307 b.
14. ReymersN.F.Prirodopolzovanie.
Slova r spravochnik.M.:Vo’sshayashkola.1999.
15. ShodimetovYu.Ijtimoiyekologiyagakirish. T.O’qituvchi.1994.
16. TilovovT.Ekologiyaningdolzarbmuammolari.Qarshi.“Nasaf”2003y.
17. To’xtayevA,XamidovA,Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza
qilish.T.O’qituvchi .1994.
18. To’xtaеvA.Ekologiya.T.,“O`qituvchi”1998y.
19. UsmonovM.B.,RustamboеvM.,XolmuminovJ.T.va boshqalar
20. .Ekologiyaxukuki.T.:“Uzbеkisto n yozuvchila uyushmasi 2001
21. XolmurodovN.Surxondaryo tabiati va uning muxofazasi. T.
“Chinor”1998y.
22. YasamanovN.A.Osnovo’geoekologii.M.:Akademiya.2003.–352s.
YormatovD. NorqulovA.Avazo v Sh.SultonovN. Sanoat ekologiyasi
«O`zbеkiston faylasuflari milliy jamiyati»nashriyoti.Toshkеnt2007y.
ZvonkovaT.V.Geografichesko eprognozirovanie.M.:Vo’sshayashkola.1987.
2021 2022- o’quv

18
yilida_____________________________________________________
fani bo’yicha yozilgan _ kurs
talabasi_______________________________________
______________________________________________________kurs ishiga

Taqriz
Kurs ishining mazmuni va unga qo’yiladigan talablarning bajarilishini baholash
(40 ball)

Kurs ishinig himoyasini ba’holash (30 ball):
Kurs ishi bo’yisha berilgan savollarga javobini ba’holash(30 ball):
Umumiy to’plagan ball;_________balga loyiq deb ba’holansin .
1.Komissiya raisi : _____________________________________
2. A’zolari: _____________________________________

________________________ _____________

Oʻzbekistonning alohida muhofaza qilinadigan hududlari

Sotib olish