Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 170.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

O'zbekistonning iqtisodiy resurslari va ulardan samarali foydalanish muammolari.

Sotib olish
O'zbekistonning iqtisodiy resurslari va ulardan samaraliO'zbekistonning iqtisodiy resurslari va ulardan samarali foydalanish muammolari.foydalanish muammolari. MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB. YER RESURSLARI VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH..5 1.1 Yer resurslaru haqida umumiy tushuncha………………………………...5 1.2 Dunyo yer resurslari… …………………………………………………...7 II.BOB.O’ZBEKISTONNING IQTISODIY RESURSLARI VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH MUAMMOLARI……………………….……19 2.1 O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi……………………….…19 2.2 O’zbekiston keng ko’lamli ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlari…………..…25 III.XULOSA……………………………………………………………………...32 IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….…33 V.ILOVALAR……………………………………………………………………34 2 KIRISH 2017–2021 yillarda O'zbekistonni rivojlantirishning besh ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasi, jumladan, «Faol tadbirkorlik, innovatsion g'oyalar va texnologiyalarni qo'llab-quvvatlash yili» Davlat dasturida ham raqobatbardosh iqtisodiyotni barpo etish iqtisodiy faoliyatdagi eng muhim vazifa etib belgilangan. Savol tug'iladi: Iqtisodiyot qanaqa xususiyatlarga ega bo'lishi kerak-ki, u raqobatbardosh hisoblansa? Bu masalaga oydinlik kiritadigan maqolalar mamlakatimiz ommaviy axborot vositalarida deyarli chop etilmagan. Shuning uchun bu borada so'z yuritishdan oldin ushbu savolga javob berishga harakat qilib ko'raylik. «Raqobatbardosh iqtisodiyot» deganda maqbul sur`atlar va mutanosiblik bilan o'sib boradigan milliy iqtisodiyot, unda xususiy mulkchilikka asoslangan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun yaratilgan kerakli sharoitlar, aholi turmush darajasini doimiy yaxshilanib borishiga xizmat qiladigan bozor iqtisodiyoti qonunlari asosida ishlab chiqilgan xo'jalik mexanizmi, ishlab chiqarish resurslari erkin harakatlanadigan va bozor mexanizmi yordamida tartibga solinadigan ochiq iqtisodiy tizim tushuniladi. Jahonda moliyaviy iqtisodiy inqiroz asoratlari to'laligicha bartaraf etilmagan bir sharoitda bunday oliy maqsadga erishish uchun aynan bizning mamlakatimizda asosli imkoniyatlar mavjud. Faqat avval bir narsani aniqlab olishimiz lozim: jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, jumladan, uning ikkinchi bosqichi (2014–2015 yillar) O'zbekiston iqtisodiyotiga qay darajada o'z ta`sirini o'tkazdi, uning asoratlarini 3 bartaraf etish uchun qaysi chora-tadbirlarni va qanday ketma-ketlikda amalga oshirish lozim? Mamlakatimiz iqtisodiyoti jaxon xo'jaligining tarkibiy qismi ekanligi va boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti bilan chambarchas bog'langanligini tushunish uchun iqtisodchi-olim bo'lish shart emas. Global moliyaviy inqiroz jahon bozorida shakllangan muvozanatni buzdi, uning kon`yunkturasida yuz bergan o'zgarishlar O'zbekiston eksport qiladigan strategik tovarlarga bo'lgan talab hajmini kamaytirib, ularning narxlari tushib ketishiga olib keldi. Bunga tabiiy gaz, yengil avtomobillar, paxta tolasi va mineral o'g'itlarni misol keltirish mumkin. Natijada, mamlakatimizga kelayotgan valyuta tushumlari kamayib, oltin-valyuta zaxirasining qisqarishi yuz berdi. Mehnat muhojirlari tomonidan jo'natiladigan pul o'tkazmalarining kamayishi ichki bozor sig'imining qisqarishi, xalq iste`moli mollari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalarning katta qismida ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasining pasayib ketishiga, tomorqalarda ishlab chiqariladigan qishloq xo'jalik mahsulotlari miqdorining keskin kamayishiga olib keldi. Pirovard natijada, mamlakatimiz iqtisodiyotida bir qator murakkab nomutanobliklar vujudga keldi, bu esa iqtisodiy-ijtimoiy masalalar yechimini murakkablashtirmoqda. Bunga quyidagilarni misol keltirish mumkin. 4 I.BOB. RESURSLARI VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH. Yer resurslaru haqida umumiy tushuncha. Yer resurslari — xalq xo jaligi ehtiyojlari uchun foydalanish mumkinʻ bo lgan yerlar. O zbekistonda Ye.r. tarkibiga foydalanib kelinayotgan yerlar va ʻ ʻ istiqbolda foydalanish mumkin bulgan yerlar kiradi (jadvalga q.). Ye.r. maydoni va sifati jihatidan baholanadi. Ye.r.dan foydalanish darajasini tahlil (qarang Yerdan foydalanish tahlili ) etish va ularning samaradorligini aniqlash natijasida yer maydoni birligiga to g ri keladigan yalpi va sof daromad, mehnat unumdorligi ʻ ʻ aniqlanadi hamda yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilar faoliyatiga baho beriladi. O zRda Ye.r. shartli ravishda quyidagi tartibda taqsimot qilingan: yer ʻ turlarining toifalari bo yicha (qishloq xo jaligi; aholi yashash joylari; sanoat, ʻ ʻ transport, mudofaa, aloqa va b. maqsadlar uchun; o rmon xo jaligi, gidrotexnika va ʻ ʻ b. suv xo jalik inshootlari uchun; tabiat muhofazasi, sog lomlashtirish, rekreatsion ʻ ʻ va tarixiy-madaniy ahamiyatga ega yerlar; zaxira yerlari); yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilar bo yicha; Qoraqalpog iston Respublikasi va viloyatlar bo yicha. ʻ ʻ ʻ Qishloq xo'jaligi uchun yer hayot -mamotning moddiy sharti bo'libgina qolmay balki ishlab chiqarishning aktiv ashyoviy omili hamdir. Ishlab chiqarish jarayoni tuproq unumdorligi bilan, tabiiy biologik jarayonlar bilan bevosita bog'liq. Yer takror ishlab chiqarmaydigan ishlab chiqarish vositalari qatoriga kiradi. Shu munosabat bilan umuman yer resurslari va ayniqsa qishloq xo'njaligida foydalanish uchun yaroqli bo'lgan yerlar cheklangandir. Tabiatan yerning cheklanganligi undan intensiv suratda foydalanish zarurligi masalasini juda keskin qilib qo'yadi. Qishloq xo'jaligida yer ishlab chiqarishning asosiy vositasi hisoblanadi. Mamlakat yer 5 boyliklaridan oqilona foydalanishning davlatimiz agrosiyosatini asosi bo'lib, qishloq xo'jalik ishlab chiqarishni intensivlashtirishning eng muhim shartidir. Tuproq juda ko'p xususiyatlarini o'zida mujassamlashtirgan tabiiy jism bo'lib, shulardan eng muhimi unumdorlik hosil etishtirish qobiliyatidir. Tuproq unumdorligi deganda o'simliklarning butun o'sish davri davomida talab etadigan miqdorda suv va oziq moddalar bilan uzluksiz ta'minlash orqali qishloq xo'jalik ekinlaridan yuqori hosil yetishtirish qobiliyati sanaladi. O’zbekistonning yer resurslari 45 mln. ga atrofida. Uning atigi 1/10 qismidan foydalaniladi xolos. Hozir 4,2 mln. ga yerlarda sug'orib dehqonchilik qilinadi. Sug'orib dehqonchilik qilinadigan hududlar anchagina, ammo suv yetishmasligi sababli ulardan foydalanib bo'lmaydi va quyidagilar. 1.Yer hajmi jihatidan cheklangan, ya'ni uni inson hohishiga kcTra kattalashtirib yoki kichiklashtirib bo'lmaydi. 2. Yerni hech qanday ishlab chiqarish vositasi bilan almashtirib bo'lmaydi. U qishloq xcTjaligining asosi hisoblanadi. 3. Yer tabiat maxsuli, u inson mehnati mahsuli emas. 4. Yer abadiy ishlab chiqarish vositasi bo" lib, undan to'g'ri foydalanish kerak. O’zbekiston dehqonchilikda foydalaniladigan yerlar maydoni 5-6 mln. ga bo"lib; ular sog'oriladigan va lalmi yerlardir. Bu yerlarning 1,6 mln. gektari cho'l zonasida joylashgan. Sug'oriladigan yerlar Farg'ona Zarafshon vodiylarida va quyi Amudaryo rayonida ancha maydonlarni egallaydi. O’zbekiston qishloq xo'jalik ishlab chiqarishni asosi sug'oriladigan dehqonchilikdir. Suv xo'jaligi (kanallar, suv omborlari , injenerlik va gidrotexnika inshoatlari) qurilish, yerning miliorativ holatini yaxshilash ishlari va boshqa 6 tadbirlar Respublikada keng avj olib ketdi. Mirzacho'ldagi quruq yerlar o'zlashtirildi. Bu yerda paxta va qishloq xo'jaligining boshqa maxsulotlarini yetishtiradigan yirik tumanlar tashkil etildi. Qarshi, Jizzah, Zarafshon, Surxonsherobod dashtlari, Amudaryoning quyi oqimidagi yerlarni o'zlashtirish yuzasidan keng ko'lamda ishlar olib borilmoqda. Qishloq xo’jaligidan foydalaniladigan yerlar deb qishloq xo'jalik ehtiyojlari uchun berib qo'yilgan va shu maqsadlarga mo'ljallangan barcha yerlarga aytiladi. Bunday yerlar jumlasiga haydaladigan yerlar, ko'p yillik daraxtzorlar , qo'riqlar, pichanzorlar va yaylovlar kirsa, qishloq xo'jaligiga yaroqsiz yerlarga -o'rmonlar, bo'tazorlar, botqoqliklar, qum bosgan va boshqa noqulay yerlar kiradi. Haydaladigan yerlar barcha qishloq xo'jaligiga yaroqli yerlarning tahmini 15 % ni tashkil etadi. CTzbekistonda ekinlarning ko'pchiligi sug'oriladigan va shartli sug'oriladigan yerlarga yetishtiriladi. Shu munosabat bilan sug'oriladigan yerlarning har gektari juda katta ahamiyatga ega. Sug'oriladigan yerlarda tcTg'ri foydalanish ularning samaradorligini oshirib borishqishloq xo'jalik tasarrufidan chiqib ketishga ycTl qo'ymaslik Respublika qishloq xo'jaligini intensivlashning asosiy shartidir. Davlat yer fondi yer egaligi yoki yerlardan foydalanuvchilar hududidagi barcha yerlarni - haydalma yerlar, daraxtzor, yaylov, pichanzor, o'rmonzor, bo'z yerlar qishloq xo'jaligida foydalanilmaydigan yerlarning jamini o'z ichiga oladi. Respublikaning umumiy yer fondi 44797,7 mingga, barcha qishloq xo'jalik yerlari 22446,1 mingga yoki Respublika yer fondining 50,5 % ni qishloq xo'jalik turlari 17346,2 minggani, shundan sug'oriladigan yerlar maydoni 3281,1 minggani tashkil etadi. (2006). Qishloq xo'jalik maqsadlarida foydalaniladigan yerlar eng qimmatli hisoblanib , ular qishloq xo'jalik ishlab chiqarishni ta'minlash bilan birga barcha 7 agrolandshaftlar hamda qulay tabiiy muhit yaratish jihatidan ham muhimdir. Rspublika bo'yicha qishloq xo'jalik maqsadlari uchun mo'ljallangan yerlarning tarkibi va o'zgarish jarayonida umumiy qishloq xo'jalik yer turlari maydonining kamayib borishi kuzatilmoqda. 1.2 Dunyo yer resurslari. Dunyoning er resurslari - bu qishloq xo'jaligi erlari va inson faoliyatining ko'p sohalarida (qishloq xo'jaligi, o'rmon xo'jaligi, suv) jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarining ma'lum bir rivojlanish darajasida ishlatiladigan yoki ishlatilishi mumkin bo'lgan boshqa erlar (yoki boshqa er uchastkalari). boshqaruv, aholi punktlari, yo'llar qurilishi va boshqalar). Aholi sonining tez o'sishi va uning irratsional iqtisodiy faolligi tufayli, bu yiliga 6-7 million gektar hosildor tuproqlarning yo'qolishi bilan ifodalanadi, insoniyatning yer resurslari bilan ta'minlanishi tez kamayib bormoqda. Er resurslariga antropogen yuk ortishi va tuproq qoplamining degradatsiyasi tufayli har bir kishiga to'g'ri keladigan er resurslari maydoni har yili 2% ga, hosildor erlar maydoni esa 6-7% ga kamaymoqda. Yer resurslari orasida uchta katta guruhni ajratish mumkin: 1) unumdor erlar; hosildor er resurslariga ekin maydonlari, bog'lar va plantatsiyalar, o'tloqlar va yaylovlar, o'rmonlar va butalar kiradi; 2) hosildor bo'lmagan erlar; unumsiz - tundra va o'rmon -tundra erlari, botqoqliklar, cho'llar; 3) samarasiz; unumsiz erlar guruhiga qurilgan va buzilgan erlar, qumlar, jarliklar, muzliklar va qor maydonlari kiradi; 8 Har bir qit'a va har bir mamlakatning o'ziga xos er resurslari va ularning geografiyasi bor. Amerika Qo'shma Shtatlari sharqiy va Kanadaning janubiy tekisliklari yuqori darajada rivojlangan eng boy hosildor erlarga ega mamlakatlar qishloq xo'jaligi mahsulotlarining asosiy ishlab chiqaruvchilari hisoblanadi. s / r ning yana bir ta'rifi mavjud: Yer resurslari - hududiy dengizdan tashqari, davlat hududi chegarasidagi yerlar. Bizning davrimizda erdan foydalanish juda dinamik va antropogen landshaftlarning tarqalishining umumiy manzarasi doimo o'zgarib turadi. Erning har bir landshaft-geografik kamaridan o'ziga xos erdan foydalanish bor. Xorijiy Evropadagi ekin maydonlarining ulushi er resurslarining 30% ni, Rossiyaning Evropa qismida esa taxminan 10% ni tashkil qiladi. Qishloq xo'jaligida mo''tadil zonadagi keng bargli o'rmonlar va subtropiklarning abadiy yashil o'rmonlari, kulrang o'rmon tuproqlari va dashtlarning chernozemlari ishlatiladi. Hisob -kitoblarga ko'ra, bugungi kunda dunyodagi qurg'oqchil erlarning cho'llanishining umumiy maydoni 4,7 milliard gektarga etadi. Antropogen cho'llanish sodir bo'lgan hudud 900 million gektarga baholanadi, yillik o'sish 6 million gektarni (yoki 60 ming km2) tashkil etadi. Eng qimmatli haydaladigan erlar MDH mamlakatlari va Afrikadagi jahon er fondining atigi 11 foizini egallaydi. Xorijiy Evropa uchun bu ko'rsatkich yuqori (29%), Avstraliya va Janubiy Amerika uchun esa unchalik yuqori emas (5%va 7%). Eng katta ekin maydoniga ega bo'lgan mamlakatlar AQSh, Hindiston, 9 Rossiya, Xitoy, Kanada. Ekin maydonlari asosan o'rmon, o'rmon-dasht va dasht tabiiy zonalarida to'plangan. Tabiiy o'tloqlar va yaylovlar hamma joyda (Avstraliyada 10 martadan ko'proq) ekin maydonlari ustidan hukmronlik qiladi, xorijiy Evropadan tashqari. Dunyo bo'yicha o'rtacha 23% er yaylov uchun ishlatiladi. Sayyoramiz er fondining tuzilishi qarama -qarshi ikkita jarayon ta'sirida doimo o'zgarib turadi. Ulardan biri - insoniyatning yashash va qishloq xo'jaligida foydalanish uchun yaroqli erlarni kengaytirish uchun olib borayotgan kurashi (bo'sh erlarni o'zlashtirish, melioratsiya, drenaj, sug'orish, dengizlarning qirg'oqbo'yi hududlarini rivojlantirish); ikkinchisi - erlarning yomonlashuvi, eroziya, cho'llanish, sanoat va transportning rivojlanishi, ochiq usulda qazib olish, botqoqlanish, sho'rlanish natijasida qishloq xo'jaligidan foydalanishdan voz kechish. - inson faol foydalanadigan biosferaning eng muhim manbasi. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining asosiy vositasi bo'lgan tuproq yaqin kelajakda inson ozuqasini olishning asosiy manbai bo'lib qoladi. Tuproq qoplamasi sanoat, transport, shahar va qishloq qurilishiga asos bo'lib xizmat qiladi. So'nggi paytlarda tuproqning muhim joylari rekreatsiya maqsadida, qo'riqxonalar va qo'riqlanadigan hududlarni yaratish uchun ishlatiladi. Yer resurslaridan oqilona foydalanish va himoya qilish muammosi o'ta dolzarbdir, qishloq xo'jaligi erlarining har qanday qisqarishi dunyo aholisini oziq - ovqat bilan ta'minlash masalasini jiddiy ravishda kuchaytiradi. 10 Hisob -kitoblarga ko'ra, hozirgi vaqtda har bir kishini oziq -ovqat bilan to'liq ta'minlash uchun 0,3-0,5 gektar ekin maydonlari kerak; Qora bo'lmagan Yer zonasi uchun chegara ko'rsatkichi 0,8 gektarni tashkil qiladi. XXI asrda sayyoramiz aholisi qariyb 6,5 milliardni tashkil etadi va ekin maydonlarining ulushi mos ravishda bir kishiga 0,2-0,3 gektargacha kamayadi. Yer resurslari iqtisodiyotning turli sohalarida foydalaniladigan yoki ishlatilishi mumkin bo'lgan erlar. U quyidagicha tushuniladi: 1) hududiy resurslar, ya'ni uy xo'jaliklarining joylashuvining fazoviy asosi. ob'ektlar va odamlarning joylashuvi; 2) barcha s.-kh. resurslari. er (dalalar, yaylovlar, bog'lar va boshqalar); 3) ekin maydonlarining resurslari. Ch. er resurslarining ishlab chiqarish mulki - tuproq unumdorligi , dalalar, yaylovlar, o'rmonlarning hosildorligi bunga bog'liq. Hosildor ekin maydonlari nisbatan kam (har xil ma'lumotlarga ko'ra, 1,5 dan 2,5 milliard gektargacha). Yer resurslarining sifati va ulardan foydalanishning muayyan turiga yaroqliligi har bir joyda sezilarli darajada farq qiladi. Eng serhosil erlar mo''tadil zonaning o'rmon-dasht va dasht zonalarida, subtropik o'rmon zonalarida va tropik kengliklarda to'plangan. 1 mm tuproq qatlamini hosil qilish uchun, masalan. chernozemlar, 100 yildan ko'proq vaqtni oladi. Shu bilan birga, suv va shamol eroziyasi jarayonlari yuqori, eng qimmatli ekin qatlamining bir necha santimetrini bir yil ichida yo'q qilishi mumkin. Tuproqning antropogen tez nobud bo'lishi er resurslarini nisbatan qayta tiklanadigan deb hisoblashga asos beradi. Aholi jon boshiga er resurslari bilan ta'minlash boshqacha: Avstraliya, Kanada, Argentina va Rossiyada eng katta darajada ta'minlangan, Afrika va Osiyo mamlakatlarida er resurslariga juda katta bosim mavjud. Er resurslariga antropogen 11 bosim ularning degradatsiyasiga olib keladi: er eroziyasi, tuproq gumusining kamayishi, ularning siqilishi va sho'rlanishi. Oziq -ovqat mahsulotlariga bo'lgan o'sib borayotgan ehtiyojni hl. qator ekin maydonlari va yaylov maydonlarini ko'paytirish orqali, shuningdek qishloq xo'jaligini intensivlashtirish ... Shu bilan birga, qishloq xo'jaligida foydalanish uchun javob beradi. terni o'zlashtirish. amalda yo'q va dunyoda haydaladigan erlarning yillik o'sishi (yiliga 0,1%) deyarli to'xtadi. Yer barcha turlar uchun asosiy platforma bo'lib xizmat qiladi, uning ekotizimni tartibga solishda ishtirokini, shuningdek, aholini oziq -ovqat bilan ta'minlashdagi rolini baholab bo'lmaydi. Tuproq qatlamining o'ziga xos xususiyati, boshqa ishlab chiqarish jarayonlari bilan solishtirganda, uning o'rnini bosa olmaslikdir. Tabiiy resurs deb inson hayoti va faoliyati davomida bevosita foydalanayotgan barcha turdagi tabiiy ne'matlarga aytiladi.(Mineral yer, suv, o`simlik, kosmik kabi turli xil boyliklarni o`z ichiga oladi). (Qayumova boshq. 2002, 15 b). Yer resurslari ham, tabiiy resurslar qatoriga kiradi. U xalq xo`jaligi tarmoqlarini, axolini joylashtirishda hududiy asos hisoblanadi. Qishloq xo`jaligida esa ishlab chiqarish vositasidir. Yer yuzasidagi quruqlikning (Antarktidadan tashqari) 133,9 mln km 2 maydoni yer fondi hisoblanadi. Shundan qishloq xo`jaligi yerlari 35% (shudgor, o`tloq, yaylov) o`rmon va butazorlar 30%, aholi manzilgohlari, sanoat, transport majmualari 3% egallaydi. (GES, 1988) 12 Yer resurslariga, turli maqsadlar uchun yaroqli bo`lgan tabiiy –tarixiy xususiyatlarga ega bo`lgan hudud kiradi. Hozirgi kunda yer fondining umumiy hajmi 13,4 mlrd gektar (yaroqli yerlar). Shulardan insoniyatga faol xizmat qiladigan (kx yerlari) jaxon yer fondini 34% tashkil qiladi. Shundan ishlov beriladigan yerlar 11% va o`tloq, yaylovlar 23% ni tashkil qiladi. Bundan ishlov beriladigan, ekin eqiladigan yerlar zarur oziq–ovqat vositalarini 88%, o`tloq va yaylovlar esa 10% ni bermoqda. Yer fondini 30% o`rmonlar, texnogen yerlar (shahar, qishloklar, sanoat, transport tarmoqlari, turli injenerlik inshoatlari) 2% ni egallaydi. Kon foydalanadigan, butunlay unumsizerlar 34%ni tashkil qiladi. (Qayumov va boshq 2002). O`zbekistonda 1998 yilning 24 iyulida O`zbekiston Respublikasi yer resursari bo`yicha Davlat qo`mitasi tuzildi (Goskomzem). Bundan tashqari Respublika tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi (goskompriroda) birgalikda yerdan samarali foydalanish va uni muhofaza qilish bo`yicha faoliyat ko`rsatib keladi. (goskompriroda 1988 yil tashkil qilingan) 13 O`zbekistonda sug`oriladigan yerlar va ularning hosildorligi (nas. Doklad, 2002) № Viloyatlar 1995 2001 2001 2001 Jami erlar (ming ga) Shu j. Sugori - ladigan (ming ga) Jami erlar (ming ga) Shu j. Sugorila - digan (ming ga) Paxta hosild. ts/ga Bug doy ts/ ga 1 Qoraqalpog` iston 16100,2 508,1 16100 ,6 500,1 14,7 19,2 2 Andijon 452,0 280,8 430,3 271,5 34,9 71,1 3 Buxoro 4193,7 272,2 4193, 7 273,7 27,1 36,9 4 Jizzax 2048,6 292,2 2117, 8 301,0 15,3 17,5 5 Kashkadaryo 2856,8 500,6 2856, 8 504,5 20,5 18,6 6 Navoiy 10937,4 124,3 10937 ,4 124,4 27,1 34,8 7 Namangan 695,0 276,3 718,1 279,2 25,3 40,3 8 Samarkand 1677,4 374,9 1677, 1 373,1 18,0 28,6 14 9 Surxondaryo 2059,9 327,7 2009, 9 324,6 27,4 36,0 1 0 Sirdaryo 499,7 298,7 427,6 293,1 14,7 26,7 1 1 Toshkent 1453,0 392,8 1512, 3 389,1 26,2 35,9 1 2 Fargona 722,2 357,2 714,7 356,6 27,5 37,6 1 3 Xorazm 682,0 269,7 681,6 275,9 - 36,0 1 4 Toshkent shaxri 30,0 5,1 32,1 6,3 - - 1 5 Respublika bo`yicha 44457,9 4280,6 44410 ,5 4273, 8 23,3 32,2 Izoh : Respublikadagi 2001 yilda 3268 ming ga yer ekilgan, shundan 1452 ming ga (44,4%) donli, dukkakli 1255 ming.ga(38,4), yem-xashak 308 ming.ga (9,4%), shu jumladan beda 165 ming.ga (5,0%) maydon va ularning hosildorligi jadval tarzida berilgan. Yer (tuproq)larning sifat ko`rsatgichlari joylarda farq qiladi. Tuproqlar unumdorligini baholash va tuproqlardan samarali foydalanish maqsadida tuproqlar bonitirovkasi va kadastirini ishlab chiqish joriy qilingan. 15 Tuproq bonitirovkasiga –yerlarni baholash ishlarini dastlab V.V.Dokuchayev boshlab bergan. Uni amalda V.V.Dokuchayevning shogirdi N.M.Sibirsev rivojlantiradi. U 1900 yilda tuproqshunoslik bo`yicha o`quv qo`llanmasi yozadi va uning bir bobini tuproqlar bonitirovkasiga bag`ishlaydi. Bonitirovka lotincha – bonitas – «yaxshi sifatlilik» ma'nosiga ega. Tuproq bonitirovkasida tuproqning barcha sifat ko`rsatkichlari inobatga olinadi. O`zbekistonda tuproq bonitirovkasi uchun 100 balli shkala qabul qilingan. Qulayroq bo`lishi uchun 100 balli shkala (sug`oriladigan yerlar uchun) 10 sinfga bo`lib o`rganiladi. Bunda paxtadan olinadigan hosil miqdoriga tayangan xolda ish tutiladi. 16 Buxoro viloyati tumanlari bo`yicha tuproqlar sifati klassifikatsiyasi (ga) (Atlas O`zb .Res.yer resurslari, 2001). T/r Tumanlar O` r ta cha ball Sifa ti yomon y erlar O` rtac hadan past y erlar O` rtach a y erlar Y a xshi y erlar Eng yaxshi y erlar Jami Kadastr zonasi Sinfi, ballari, me’yoriy hosildorlik ts/ga 1 2 3 4 5 I-II, 0- 20, <12 III-IV, 21-40, 12 V-VI, 41-60, 20 VII- VIII, 61-80, 28 IX - X , 81-100 >32 1 Buxoro 56 - 3611 6843 12485 - 22939 2 Vobkent 59 - 1085 4981 9709 - 15775 3 Jondor 55 - 4896 5640 13168 - 23704 4 Kogon 51 - 3861 7063 4866 - 15790 5 Olot 55 - 5043 3526 7799 - 16368 6 Peshku 52 55 5497 4865 7137 - 17554 7 Romitan 53 - 6623 6925 7729 - 21277 8 Shofirkon 51 194 6752 7479 7257 - 21682 9 Qorak o` l 56 77 5912 5710 7516 537 19752 10 Q orovulbozor 42 - 4330 12023 94 - 16447 11 Gijduvon 62 - 1071 3337 13807 - 18215 17 12 Buxoro sh. 61 - 104 350 552 - 1006 Jami: % hisobida 53 326 0,2 48785 23,2 68742 32,6 92119 43,7 537 0,3 210509 100 Masalan, Buxoro viloyatidagi sugoriladigan yerlar sifatiga ko`ra 5 ta kadastr zonasiga ajratilgan. 1-nchi kadastr zonasiga (I-II klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 0-20 gacha boradi. Bunday yerlarda paxta hosildorligi 12 sga dan past (sifati yomon yerlar – 2%) II-nchi kadastr zonasiga (III-IV klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 21-40 ballgacha baholanadi. Paxtaning me'yoriy hosildorligi 12 sga ni tashkil qiladi (sifati o`rtachadan past yerlar-23,2%) III-nchi kadastr zonasiga (V-VI klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 41-60 gacha bo`ladi. Paxta hosildorligi esa 20 sga (sifati o`rtacha yerlar- 32,6%). IV-nchi kadastr zonasi (VII-VIII klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 61-80 gacha bo`ladi. Paxta hosildorligi - 28 sga (sifati yaxshi yerlar- 43,7%). V kadastr zonasiga (IX-X klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 81-100 ballgacha bo`ladi. Paxta hosildorligi 32 sga (sifati eng yaxshi yerlar -0,3% maydonni tashkil qiladi). (Buxoroda sugoriladigan tuproqlar 56, o`rtacha ballga ega). Kadastr degan so`z fransuz tilidan olingan bo`lib codastre- reyestr, ro`yxat ma'nosiga ega. Kadastrning tarkibiy qismini, negizini tuproq botirovkasi tashkil 18 qiladi. Demak, kadastr tuproqni bozor iqtisodiyoti nuqtai nazardan iqtisodiy baholash demakdir. Yerlarning kadastr bahosini chiqarganda uning boniteti hisobga olinishi bilan bir qatorda, ayni joyning suv manbalariga, markaziy rayonlarga qulaylik darajasi hisobga olinadi va bahosi chiqariladi, aholiga mulkdorlarga sotilishi mumkin. Tuproqlarni muhofaza qilish, ularning kambag`allashuvidan asrab-avaylash eng dolzarb masalala. Chunki har yili dunyo bo`yicha 6-7 mln.ga yer eroziya tufayli nobud bo`lmoqda va 1,0-1,5 mln. gektar yer maydonlari botqoqlanish va sho`rlanish tufayli ishdan chiqmoqda. Buxoro viloyatida sugoriladigan 229,2 ming gektardan atigi 24,0 ming gektari (10,5 %) sho`rlanmagan xolos. Qolgan yerlar (89,5%) turli darajada sho`rlangan. Shu sababli Buxoro viloyatida har yili 60 ming tonna paxta hosili kam olinadi. Buni ustiga tuproqlarning bonitet ballari yildan yilga pasaymoqda (jadvalga qarang). Respublikada sugoriladigan yerlarning bonitet ballari 1990 va 1999 yillar orasida 58 dan 55 ga tushgan. Samarqand, Farg`ona viloyatlarida 10 ballga kamaygan. Buxoro viloyatida esa bu ko`rsatkich 5 ballni tashkil qiladi. Tuproq umumxalq boyligi, uni ko`z qorachigidek asrash lozim. Xalq bekorga «Barcha boyliklarning otasi mexnat, onasi esa yer» demagan. «Er yigit yer sotmaydi, yer sotsa er bo`lmaydi» degan maqol ham bor. Ayniksa shamol, suv eroziyasi, ikkilamchi sho`rlanishi, tuproqlarni kimyoviy ifloslanishi bu boradagi muammolardir. Tabiiy boyliklarni jumladan yer-tuproqni asrab-avaylash O`zbekiston Konstitusiyasida har bir fuqaroning burchi ekanligi qayd qilingan. 19 O`zbekiston sug`oriladigan yerlarning sifat o`zgarishi ball boniteti hisobida, 100 balli shkala b o`yicha*. t /r Viloyatlar 1990 1999 Farq 1 Qoraqalpog`iston R. 44 41 3 2 Andijon 60 60 - 3 Buxoro 58 53 5 4 Jizzax 53 50 3 5 Kashkadaryo 54 51 3 6 Navoiy 59 52 7 7 Namangan 66 59 7 8 Samarkand 67 57 10 9 Surxondaryo 68 60 8 1 0 Sirdaryo 53 49 4 1 1 Toshkent 66 59 7 1 2 Fargona 66 56 10 1 3 Xorazm 54 54 - Respublika bo`yicha 58 55 3 * Na t sionaln i y doklad 2002 g. 20 Qo`shimchalar: K.G`afurov (1976) Qorakul vohasidagi sug`oriladigan tuproqlarda: kam sho`rlangan tuproqlarda 35-40 tga urtacha sho`rlangan tuproqlarda 70-210 t/ga kuchli sho`rlangan tuproqlarda 150-370 tga sho`rxoqlar tarkibida 400-800 t/ga mineral tuzlar borligini qayd qiladi. O`zbekistonda cho`l qumli tuproqlar va qumlar 13,8 mln. gektar maydonga ega. Bu barcha yerlarning 30,6 % ni tashkil qiladi. (Rafiqov, 1988). «O`rta Osiyo - gidrotermik keskinliklar va rangbarang tuproq qoplamiga ega bo`lgan o`lka» (I.Stepanov, avtoreferat,1970,37b.) Respuklikada 1993-1996 yillarda 1 ga yerga o`rtacha qilingan suvning miqdori: Samarqand viloyatida 7,1ming m 3 ga, Jizzaxda 7.3 ming m 3 ga, Sirdareda 7.9 ming m 3 ga, Xorazmda 15.5 ming m 3 ga, Qoraqalpog`istonda 13.2 ming m 3 ga, Buxoro viloyatida 12.1 ming m 3 ga. 21 II.BOB.O’ZBEKISTONNING IQTISODIY RESURSLARI VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH MUAMMOLARI. 2.1 O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. Hattoki, 2008-2009 yillarda ro‘y bergan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoilida ham O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining o‘sish sur'atlari bo'yicha dunyo mamlakatlari ichida eng yuqorilaridan biri bo'ldi. 2010-yildan buyon O‘zbekiston YIMning yillik o‘sish sur’atlari 8 foizdan past bo'lmagan darajada qayd etilmoqda. Jahon hamjamiyati ekspertlari tomonidan tan olingan bu ijobiy natijalar zamirida respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ulkan salohiyati hamda mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning "o‘zbek modeli” asosida bosqichma-bosqich ravishda amalga oshirilayotgan aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan islohotlar yotadi. 0‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo doirasida tranzit imkoniyatlari qulay iqtisodiy-geografik o‘ringa ega bo'lib, subregion davlatlarining o'zaro integratsiyalashuvida juda muhim rol o'ynaydi. Shu bilan birga, respublikamiz ko'p tarmoqli milliy iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi uchun ulkan imkoniyatlami yaratadigan tabiiy boyliklariga ega. Eng avvalo, davlatimizning mineral-resurs salohiyati alohida e’tiborga sazovor. O‘zbekiston hududida jami 120 ga yaqin turdagi foydali qazilmalarning 2700 ta коnlari topilgan. Jumladan, O‘zbekiston jahon mamlakatlari orasida oltin zaxiralari bo‘yicha 4-o‘rin, uran bo'yiсha 7-o‘rin, molibden bo'yieha 8-o‘rin, mis bo'yieha esa 10-o‘rinda turadi. Yoqilg'i-energetika resurslari ichida tabiiy gaz eng katta ahamiyatga ega bo'lib, uning zaxiralari bo'yicha O‘zbekiston dunyoda 14-o‘rin egallavdi. Noruda qazilma 22 boyliklar bo'yieha kaliy tuzlari va fosforitlar qazishda dunyoda yetakchi o'rinlaridan birida turadi. Turli foydali qazilmalarning yirik konlariga, asosan, Navoiy, Toshkent, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasi boy hisoblanadi. Demak, mineral resurslaming ulkan zaxiralari yurtimizda rangli metallurgiya, yoqilg'i, kimyo va qurilish materiallari sanoatini rivojlantirishga keng imkoniyatlar yaratadi. Mamlakatimiz qishloq xo'jalikni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratuvchi agroiqlim resurslariga ega. Vegetasiya davrning davomiyligi, issiq va quyoshli kunlarning ko'pligi tufayli O'zbekistonda paxtaehilik, bog'dorchilik. uzumchilik, sabzavotchilik, polizchilik kabi yuqori daromadli dehqonchilik tarmoqlari intensiv ravishda rivojlanmoqda. Lekin, qishloq xo‘jaligi asosan sun'iy sug‘orish yordamida rivojlanayotganligi sababli, respublikamiz qishloq xo‘jaligi qat'iy darajada suv resurslariga bog‘liq. Tabiiy boyliklarning bu turi bilan Toshkent, Andijon va Surxondaryo va Samarqand viloyatlari nisbatan yaxshi darajada ta’minlangan. Shuningdek, davlatimiz g‘arbida joylashgan, kalta qismini cho‘llar egallagan Navoiy, Buxoro, Qoraqalpog‘iston Respublikasida bu jihatdan ancha murakkab vaziyat shakllangan. Ammo hududlarimizda suv resurslarning yetishmoviligiga qaramay, O‘zbekiston jahon mamlakatlari ichida sug‘oriladigan yerlar maydoni bo‘yicha 11-o‘rinda turadi. O‘zbekiston aholisi va mehnat resurslari ham mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining poydevori hisoblanadi. Respublikamiz aholisi muntazam ravishda o‘sib bormoqda. 1990-yilda 20,2 min kishiga teng bo'lgan respublikamiz aholisi 2017-yilga kelib 32,1 min kishigacha ko‘paydi. 2010-yildan keyingi davrda 0‘zbekistonda demografik ko‘rsatkichlardan tug‘ilish har 1000 kishi hisobiga 23- 23 24, o‘lim 5-6, tabiiy ko‘payish esa, bunga mos ravishda, 18, ya'ni 1,8 foizga teng bo`lmoqda. Lekin migratsiya qoldig‘i minimal manfiy darajada (-0,1-0,2 foiz) boMganligi tufayli, aholining yalpi ko‘payish suratlari 1,6-1,7 foizga teng. Qisqa tarixiy davr mobaynida O‘zbekiston xalqaro savdo-iqtisodiy munosabatlarga kirishish, milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini takomillashtirish, sanoatni rivojlantirish, mamlakatning oziq-ovqat, energetika va transport xavfsizligini ta'minlash kabi murakkab vazifalar yechimiga bosqichma-bosqich, muvaffaqqiyatli erishdi. Respublikamiz YIMning o'zgarish dinamikasida 3 ta davrni ajratish mumkin. Birinchisi, 1991-1996-yillarni o‘z ichiga olib, iqtisodiy pasayish bilan tavsiflangan. Bu holat, asosan, sobiq Ittifoq doirasidagi hududiy mehnat taqsimoti tizimi, O‘zbekiston iqtisodiyoti tarmoqlari va korxonalarining boshqa respublikalarning xo‘jaligi o‘rtasidagi kooperatsiya aloqalarning uzilishi natijasida kelib chiqdi. 1997-2003-yillar oralig'idagi ikkinchi bosqich milliy iqtisodiyotning barqarorlashuvi va YIM o'sishining boshlanishi davri bo‘ldi. Uchinchi davr 2004- yilda boshlanib, hozirgacha davom etmoqda. Bu yillarda uchun O‘zbekiston YIMning 8,0 foizdan past bo‘lmagan sur’atlar bilan o‘smoqda. Shuningdek, milliy iqtisodiyotimiz tarmoq tarkibida ham muhim o‘zgarishlar ro`y berdi. Eng avvalo, sanoatning YIMdagi ulushi ancha o‘sganligi diqqatga sazovordir. 1995-yilda YIMning 17,1 foizi sanoatga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2014- yilda bu ko`rsatkich 26 foizgacha ko'taril-di. Qishloq xo'jaligining milliy iqtisodiyotidagi ulushi. mos ravishda, 28,1 foizdan 17,6 foizgacha pasaydi. Sanoatning tarmoq tarkibi ham sezilarli darajada o‘zgarib ketdi. Respublika sanoatida elektr energetikasi, yoqilg'i, kimyo, rangli metallurgiya, mashinasozlik 24 va boshqa og‘ir sanoati tarmoqlarining o'rni va ahamiyati o`sib, mustaqillikdan oldingi davrda respublika ixlisoslashuvini belgilab turgan yengil sanoatining ulushi esa deyarli 3 barobar kamaydi. 2000-yil boshidan buyon sanoat ishlab chiqarish hajmi O‘zbekistonda muntazam ravishda o‘sib kelib, qayta ishlash tarmoqlarining o‘sish sur’atlari undiruvchi sanoatga nisbatan bir necha barobar yuqori. Natijada, 2016-yil yakunlari bo‘yicha, mamlakatimiz sanoati tarkibida salkam 20 foizlik ulush bilan mashinasozlik mahsulotlari yetakchi o'ringa chiqib oldi. So‘nggi yillarida O‘zbekistonda avtomobilsozlik, mikroelektronika sanoati, kaliy o‘g‘itlari va soda ishlab chiqarish, farmatsevtika, shakar sanoati va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari bunyod etildi. Neft va gaz-kimyo tarmoqlarida juda yirik korxonalar ishga tushirildi. 2010-yildan keyingi davrda To'palang GES, Ustyurt gaz-kimyo majmuasi, Xondiza tog`-metallurgiya kombinati, Dehqonobod kaliy zavodi, Xorazm avtomo-bil zavodi, Zafarobod sement zavodi va boshqa muhim ishlab chiqarish obyektlari qurib bitirildi. Hozirgi paytga kelib O'zbekistonda mustahkam sanoat ishlab chiqarish salohiyati yaratildi. Respublikamiz MDH mamlakatlari va jahon miqyosida oltin, uran, tabiiy gaz, kadmiy, molibden, sulfat kislotasi, azot o‘g`itlari, gazlamalar, yengil avtomobillar va boshqa mahsulotlarning yetakchi ishlab chiqaruvchilari qatoridan joy egallaydi. O‘zbekiston sanoatining hududiy tarkibida ham o‘zgarishlar yuz berdi. Masalan, 1980-yillar oxirida Toshkent shahri va viloyatiga respublika yalpi sanoat mahsulotining 50 foizi to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, hozirgi davrda esa bu hududlarga 30 foiz ko‘rsatkich to‘g‘ri kelmoqda. O‘z navbatida, qator yangi korxonalar barpo etilganligi hisobiga Andijon, Qashqadaryo, Navoiy, Buxoro, 25 Jizzax viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasining mamlakat sanoati tarkibidagi ulushlari sezilarli darajada ortdi. Demak, borgan sari O'zbekiston hududida sanoat markazlarining soni ko'payib bormoqda. O‘zbekiston qishloq xo'jaligida ham katta o'zgarishlar ro‘y berdi. Qishloq xo'jaligida amalga oshirilgan dastlabki islohotlaming ustuvor maqsadlari paxta yakkahokimligini tugatish, don mustaqilligiga erishish hamda xususiy fermer va dehqon xo‘jaliklarini rivojlantirishdan iborat bo'lgan. Paxta ekin maydonlarining keskin qisqartirilishi hisobiga g'alla maydonlari 1,5 barobar kengaytirildi. Shu tufayli O‘zbekistonda bug'doyning yalpi hosili 3,5-4 barobar oshirilib, qisqa vaqt ichida respublikamizda don mustaqilligiga erishildi. Bundan tashqari, mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadigan sabzavotchilik, kartoshka yetishtirish, bog'dorchilik, uzumchilik, sut-go‘sht chorvachiligi kabi qishloq xo'jalik tarmoqlarini rivojlantirishga katta e'tibor qaratildi. Natijada, mustaqillik yillarida paxta hosili 5,5 min tonnadan 3,4 min tonnagacha kamayib, sabzavot hosili 2,5 barobar, kartoshka 6 barobar, meva 4 barobar, uzum 2,5 barobar oshdi, go'sht va sut ishlab chiqarish hajmi ham 2 barobar o‘sdi. Hozirgi kunda O‘zbekiston uzum, poliz ekinlari, ayrim mevalami yetishtirish va eksport qilish bo‘yicha jahondagi yetakchi mamlakatlar qatoriga kirdi. Shuningdek, O‘zbekiston qishloq xo'jaligida an’anaviy ix-tisoslashgan tarmoqlar- paxtachilik, pillachilik, qorako'lehilik ham o‘z ahamiyatini yo'qotgan emas. Jumladan, 2016-yil holatiga respublikamiz jahonda paxta yalpi hosili bo'yicha 6- o‘rin, eksporti bo'yicha 3-o‘rin, ipak ishlab chiqarish bo'yicha 6-o‘rin, qorako'l terisini ishlab chiqarish bo'yicha esa 2-o‘rinda turadi. 26 Transport tizimi rivojlanishida ham salmoqli natijalarga erishildi. Bulardan eng ahamiyatlisi respublika temiryo'l transporti tizimining bir butunligiga erishilganligidir. O'zbekiston hududi shimoli-g'arbdan janubi-sharqqa yuzlab kilometr masofaga cho'zilganligi, hamda davlat chegaralarining o'ziga xos shaklda tog' tizmalari va keng yastanib yotgan cho'llar orqali o'tganligini hisobga olsak, bu masala dolzarb strategik ahamiyatga ega ekanligiga amin bo'lamiz. Surxondaryo viloyati hududi Toshg'uzor Boysun Qumqo'rg'on, Xorazm viloyati va Qoraqalpog'iston Respublikasi Uchquduq - Miskin Nukus, Farg'ona vodiysi Angren - Pop temiryo`llari qurilishi bilan O`zbekistonning yagona temiryo`llar tarmog'i bilan bog'landi. Natijada mamlakatimizning transport xavfsizligi va mustaqilligi ta’minlandi. Hozirgi vaqtda Navoiy va Buxoro viloyatlarini Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan nisbatan qisqa masofada bogiab qo‘yadigan Konimex-Miskin temiryo‘li hamda Urganchdan xalqaro turizm markazi hisoblangan Xiva shahriga tomon temiry о ‘l qurilmoqda . Bundan tashqari, O‘zbekistonda temiryo'llami elektrlashtirish va tezyurar poyezd yo‘nalishlarini barpo etish bo‘yicha ham salmoqli ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Toshkent-Samarqand yo‘nalishi bo'yicha "Afrosiyob”, Toshkent Qarshi yo‘nalishida "Nasaf”, Toshkentdan Buxorogacha "Sharq" tezyurar poyezdlar qatnovi yo`lga qo'yildi. Endi esa Qarshi-Termiz, Qarshi-Kitob va boshqa temiryo‘llarini elektrlashtirish ishlari ham boshlangan. Bular poyoniga yetganidan so'ng, respublikamizdagi tezyurar poyezd yo'nalishlarining geografiyasi yanada kengayishi kutilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi dengiz portlariga bir nechta yo'nalishlarda ishonchli chiqish yoMlariga ega bo`lish, Yevrosiyoning turli 27 qismlaridagi regional transport tizimlari bilan bog`lanish orqali iqtisodiy-geografik o‘mining tranzit imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish maqsadlarida transport sohasida Turkmaniston, Qozog‘iston, Rossiya Federatsiyasi, Xiloy, Ozarbayjon, Gruziya, Eron, Ummon kabi davlatlar bilan keng qamrovli o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo'ymoqda. Mamlakatimiz yordamida qurilgan Afg‘oniston hududidagi birinchi Termiz Mozori Sharif temiryo`li O‘zbekistondan janubiy yo'nalishda dunyo okeani portlariga tomon eng qisqa transport chiqishini yaratishning dastlabki bosqichi bo`ldi. Afsuski, Afg‘onistondagi geosiyosiy vaziyatning beqarorligi bu davlat hududidan Hind okeaniga tomon loyihalashtirilgan transport magistrallari qurilishini noaniq muddatgacha to‘xtatib turibdi . Transport tizimida amalga oshirilavotgan keng qamrovli ishlar mamlakatimizning tashqi iqtisodiy aloqalarini yanada rivojlantirish borasidagi harakatlarning ajralmas qismi bo‘lmoqda. Dunyoning 140 ga yaqin davlatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalarini yo`lga qo‘yayotgan O‘zbekiston Respublikasining eng muhim savdo hamkorlari qatoriga Rossiya Federatsiyasi, Xitoy, Qozog‘iston, Koreya Respublikasi, Turkiya va Yevropa mamlakatlari kiradi. Transport tizimining rivojlanishi respublikamiz tashqi iqtisodiy faoliyatini yangi geografik yo‘nalishlarda kengaytirishga imkoniyat beradi. Respublika eksportining tovar tarkibida mustaqillik yillarida juda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Mustaqillikka erishgan payti respublikamiz eksportida paxta tolasining ulushi 60 foizga teng bo'lgan. Keyingi yillarda bu raqam muttasil ravishda pasayib, 2016-yilga kelib 5 foizgacha tushib ketdi. Olz navbatida, energiya manbalari (eng avvalo, tabiiy gaz), rangli metallar, oziq-ovqat va 28 to'qimachilik, kimyo sanoati mahsulotlari, avtomobil ishlab chiqarishning mamlakatimiz eksporti tarkibidagi o ‘rni sezilarli darajada o‘sdi. So‘ngi yillarda hududlarning sanoat ishlab chiqarish va eksport salohiyatini oshirish, milliy iqtisodiyotimizga xorijiy sannoyalarni yanada ko‘proq hajmda jalb etish maqsadida respublikamiz hukumatining tashabbusi bilan mamlakatimizda qator erkin iqtisodiy zonalar (EIZ) tashkil qilindi. Dastlab "Navoiy”, "Angren”, "Jizzax” (Sirdaryo viloyatidagi filiali bilan), keyinchalik esa Xorazm viloyatida " Hazorasp", Buxoro viloyatida "G‘ijduvon" Samarqand viloyatida "Urgut” hamda Farg'ona viloyatida "Qo‘qon'" ElZlari yaratildi. Hozirgi kunga kelib bu hududlarda ichki va tashqi sarmoyadorlar ishtirokida yuzlab yangi ishlab chiqarish loyihalari amalga oshirilmoqda. 2.2 O’zbekiston keng ko’lamli ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlari. Ilgari xabar berilganidek, O’zbekiston Respublikasi davlat Mustaqilligining 24 yillik bayrami arafasida xorijiy ellar jamoatchiligi vakillari mamlakatimiz xalqini ushbu qutlug’ sana munosabati bilan chil dildan tabriklashmoqda. Ular O’zbekistonning mustaqil rivojlanish yillari davomida qo’lga kiritgan muvaffaqiyatlariga yuqori baho bermoqdalar. Bu esa mamlakatimiz tanlagan o’z taraqqiyot yo’lining xalqaro miqyosda e’tirof etilayotganidan hamda jahon hamjamiyatida islohotlarning “o’zbek modeli”ga nisbatan qiziqishning katta ekanligidan dalolat beradi. Jumladan, Belgiyada nashr etiladigan Diplomatic World jurnalining bosh muharriri Bernadet Reynjens “Jahon” axborot agentligi muxbiri bilan bo’lib o’tgan muloqot chog’ida quyidagi fikr-mulohazalarini bayon etdi: 29 — O’zbekiston keng ko’lamli ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarni amalga oshirish yo’lida salmoqli taraqqiyotga erishdi. Tarixan qisqa davr ichida o’zbek xalqi hayotida ulkan ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. Mustaqillik sharofati bilan respublika o’z taraqqiyoti yo’lida nihoyatda katta qadamlarni tashladi. Mamlakatda salmoqli ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar amalga oshirildi, demokratik islohotlar izchillik bilan hayotga tadbiq etilmoqda, jamiyat hayotining barcha sohalarida liberallashuv va medernizatsiyalash jarayonlari davom etmoqda. Men o’tgan yilning dekabrida mamlakatingizga birinchi marotaba bordim. Shuni qayd etishni istardimki, O’zbekistonda suveren rivojlanish yillari davomida demokratik huquqiy davlat va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish yo’lida katta yaratuvchilik ishlari amalga oshirildi. Mamlakatingiz aholisi bosib o’tilgan 24 yil mobaynida erishilgan muvaffaqiyatlar, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi islohotlarning natijalari hamda institutsional o’zgarishlar bilan haqli ravishda faxrlansa arziydi. Albatta, hali oldinda ko’p ishlar turibdi. Biroq, mamlakatingiz ulkan salohiyatga ega bo’lgani bois respublika bundan-da katta taraqqiyot va farovonlikka erishishiga aslo shubha qilmayman. O’zbekiston, uning tarixi, boy madaniyati va an’analariga oshufta bo’lib qolganman. Samarqandga safar qilganimda nafaqat o’zbek xalqining, balki butun jahon sivilizatsiyasining faxri hisoblanadigan bu afsonaviy shaharni o’z ko’zim bilan ko’rganimdan katta qoniqish hissini tuydim. Mamlakatingizda mustaqillikning dastlabki kunlaridan buyon boy tarixiy merosni o’rganish va qayta tiklash, uni kelgusi avlodlar uchun avaylab asrash masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. 30 Men yurtingizda bo’lgan kunlarim O’rta asrning buyuk allomalari, jumladan, butun dunyoga mashhur, buyuk olim va mutafakkir Mirzo Ulug’bek yashab ijod qilgan yurt bilan yaqindan tanishganimdan behad quvondim. O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi bayrami arafasida o’zbek xalqiga, shu jumladan, yurtingiz bo’ylab safarim chog’ida tanishishga muyassar bo’lgan do’stlarimga o’zimning eng ezgu tilaklarimni izhor etishni istar edim. O’ylaymanki, O’zbekiston ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning bundan ham yuksak cho’qqilarini zabt etajak. Sh.Mirziyoyevning keng ko‘lamli islohotlari iqtisodiy sohada ham boshlandi. Mamklakat Senati raisning birinchi o‘rinbosari Sodiq Safoyevga ko‘ra, yuqori iqtisodiy o‘sish va O‘zbek iqtisodining o‘sib borayotgan raqobatbardoshligini ta’minlash milliy rahbariyat uchun birinchi darajali masalaga aylandi. Prezidentlikning birinchi kunlaridan boshlab Shavkat Mirziyoev davlatning investitsion iqlimini rivojlantirish va milliy iqtisodning chet el investorlari uchun yanada ko‘rkamligini ta’minlash yo‘lida siyosat olib bordi. O‘zbek hukumatining moliya, savdo, soliq va investitsiya sohalarida olib borayotgan siyosat orqali boshlab yuborgan iqtisodiy liberalizatsiyasi Jaxon banki, Xalqaro Valyuta Fondi, YeTTB, OTB kabi xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan ma’qullandi. Sentabr oyidagi milliy valyutaning to‘liq konvertatsiyasi shu sohada qo‘yilgan muhim qadamlardan biri bo‘ldi. Iqtisodiy liberalizatsiya va jamiyat modernizatsiyasi O‘zbekistonning yangi realligiga aylandi. Ushbu islohotlarni xalqaro ekspertlar “Toshkent butun e’tiborini o‘ziga qaratgan izolyatsion holatga tushib qolgan edi, endilikda esa u qo‘shnilar va dunyo uchun ochilmoqda”, deya baholashmoqda. 31 Bugungi kunda O‘zbek hukumati asosiy iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni tatbiq etish yo‘lida chet el konsalting kompaniyalari, investitsion banklar va boshqa xalqaro moliyaviy institutlar bilan ishlamoqda. Mamlakat Prezidenti tashabbusi bilan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi barcha islohotlarni tartibga soladigan va yo‘l xaritasi sifatida xizmat qiladigan hujjat hisoblanadi. Strategiya mamlakat rivoji uchun muhim hisoblangan beshta yo‘nalishni aniqlab beradi: davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirish; qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish; iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish; ijtimoiy sohani rivojlantirish; xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat olib borish. Strategiyada alohida e’tibor davlat suvereniteti va erkinligini kuchaytirishga, uning xalqaro munosabatlarning teng huquqli a’zosi sifatida o‘sib borayotgan o‘rni, rivojlangan demokratik mamlakatlar qatoriga kirib borishi, atrofida xavfzlik, barqarorlik va ahil qo‘shnichilik muhitini shakllantirish, mamlakatni xalqaro nufuzini mustahkamlashga qaratilgan. Shu munosabat bilan, BMTning O‘zbekistondagi doimiy koordinatori Helena Fraser strategiya va uning asosida qo‘shni mamlakatlar bilan aloqalarni mustahkamlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan yangi tashqi siyosat yondashuvi nafaqat O‘zbekiston, balki butun Markaziy Osiyoning kelajakdagi farovonligi va barqaror rivojlanishining kafolati ekanini ta’kidladi. Bundan tashqari, xalqaro ekspertlarning fikricha, Harakatlar strategiyasini qabul qilish va amalga oshirish suveren O‘zbekistonni rivojlantirishda yangi ustun ekanligini anglatadi. 32 Strategiyaning mazmun va mohiyatiga tayanib, uning asosiy xususiyatlarini hisobga olishimiz kerak. Birinchidan, Strategiyani qabul qilish bugungi O‘zbek jamiyatida jiddiy muammolar mavjudligini tan olish ekanini anglatadi. Bunday holatda, ushbu muammolarni yechish ham ularning to‘g‘ridan to‘g‘ri tan olinishidan boshlanadi. O‘zbekistonning yangi rahbariyati Harakatlar Strategiyasi doirasida keng ko‘lamli va tarixiy islohotlarni yo‘lga qo‘yish orqali muhim qadamni qo‘ydi. Ikkinchidan, birinchi marta bunday keng ko‘lamli dastur Hukumat va xalq o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri muloqot orqali qabul qilindi. Avval uni qabul qilish strategiyasining loyihasi ommaviy axborot vositalarida va Internetda e’lon qilindi va har bir fuqaro o‘z fikrini bildirish, qarashlari bilan bo‘lishish va unga o‘zgartishlar kiritishga imkon yaratdi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda o‘zbek xalqi, jumladan, ekspertlar hamjamiyati vakillari, xususiy sektor, tadbirkorlar, nodavlat tashkilotlar, hatto xorijiy ekspertlar ham strategiyaning hammualliflari bo‘lishdi. Shu orqali xalq qaror qabul qilish jarayonida ishtirok etish uchun haqiqiy imkoniyatni qo‘lga kiritdi va bu umummilliy muhokama mavzusiga aylandi. Uchinchidan, Strategiya nafaqat hujjat, balki haqiqiy harakatlar va aniq choralar uchun yo‘l xaritasidir. Bu balandparvoz gaplar yoki PR kampaniyasining populist deklaratsiyasi emas. Shu bois bugun biz O‘zbekistonda ijobiy va dinamik o‘zgarishlarni kuzatmoqdamiz. O‘zbekiston viloyatlariga ko‘plab tashriflar aholiga Prezident bilan muloqotga kirishish imkonini bermoqda. Hukumat va mintaqaviy darajada tez-tez o‘zgarishlar, shuningdek, islohotlarga moyil bo‘lgan yosh vazirlarni tayinlash O‘zbekiston rahbariyatining modernizatsiya qilishga qaratilgan jiddiy e’tiborini tasdiqlaydi. 33 To‘rtinchidan, O‘zbekiston Markaziy Osiyo bo‘yicha demografik ko‘rsatkichlari eng yirik bo‘lgan davlat hisoblanadi. Mintaqaning deyarli yarim aholisi O‘zbekiston fuqarosi hisoblanadi. Mustaqillikdan buyon O‘zbekiston aholisi 50 foizga (20 milliondan 32,5 milliongacha) oshdi. Bir so‘z bilan aytganda, mintaqadagi har ikkinchi odam O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi hisoblanadi. Shunday qilib, Markaziy Osiyo aholisining yarmi rivojlanishning yangi bosqichiga o‘tdi. Shu munosabat bilan, Strategiyani amalga oshirish nafaqat O‘zbekistonga, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘zbekiston mintaqaning barcha davlatlari, jumladan, Afg‘oniston bilan chegaradosh. O‘zbekistonning faol mintaqaviy siyosati va butun dunyoga ochiqligi Markaziy Osiyoda yangi siyosiy voqea bo‘ldi. BMT Bosh Assambleyasining 2017 yil sentabridagi murojaatida Sh.Mirziyoev O‘zbekiston zamonaviy tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ta’riflab, Markaziy Osiyo mintaqasi asosiy ustuvor yo‘nalish ekanligini ta’kidladi va buni "ongli ravishdagi tanlov" deb atadi. U "tinch va iqtisodiy jihatdan gullab- yashnayotgan Markaziy Osiyo bizning eng muhim maqsadimiz va asosiy vazifamiz", deb ta’kidladi. Bundan tashqari, Prezident Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining sammitini tashkillashtirish tashabbusi bilan davlatlararo aloqalarni kuchaytirishga alohida urg‘u berdi. U ta’kidlaganidek, "Prezidentlar muntazam maslahatlashuv uchrashuvlarini o‘tkazish" qo‘shnilar bilan yaqinlashish tendensiyasini mustahkamlashga yordam beradi. Yuqorida keltirilgan fikrlarni tasdiqlab, Prezidentlikning dastlabki kunlaridan Sh.Mirziyoyev qo‘shnilar bilan o‘zaro manfaatli munosabatlarni rivojlantirishga, 34 Markaziy Osiyo davlatlarining barcha rahbarlari bilan ishonchli aloqalarni o‘rnatishga qaratilgan qat’iy va aniq qadamlar qo‘ydi. 2017 yilning dekabrida o‘tkazilgan Parlament majlisidagi tarixiy nutqida Shavkat Mirziyoyev tashqi siyosat sohasida o‘tgan davr mobaynida O‘zbekiston xorijiy davlatlar bilan, birinchi navbatda, qo‘shni davlatlar bilan do‘stona va o‘zaro manfaatli aloqalarni rivojlantirishda salmoqli natijalarga erishganini ta’kidladi. Bundan tashqari, Toshkent "O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishi - Markaziy Osiyo" tamoyilini amalga oshirishga kirishdi. Natijada mintaqada mutlaqo yangi siyosiy muhit yaratildi, o‘zaro ishonch va yaxshi qo‘shnichilik asosida aloqalar mustahkamlandi. Turkmaniston va Qirg‘iziston bilan Strategik hamkorlikka asoslangan aloqalar tuzildi. Qozog‘iston bilan strategik hamkorlikni yanada chuqurlashtirish uchun bir qator muhim hujjatlar qabul qilindi, 2 milliard dollarga teng bo‘lgan iqtisodiy bitimlar imzolandi. Tojikiston bilan hamkorlik mustahkamlanmoqda. Toshkent va Dushanbe o‘rtasida havo aloqalari qayta yo‘lga qo‘yildi. Shu ma’noda Qirg‘iziston bilan Davlat Chegarasi to‘g‘risidagi Shartnomani imzolash Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash yo‘nalishidagi jiddiy qadam bo‘ldi. Juda qisqa vaqt ichida O‘zbekiston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 70 foizga, Tojikiston bilan 85 foizga, Qozog‘iston bilan esa 30 foizga oshdi. Qo‘shni Afg‘oniston bilan muhim va o‘zaro manfaatli bitimlar imzolandi, yangi iqtisodiy va ijtimoiy loyihalar bo‘yicha amaliy ishlar boshlangan. Markaziy Osiyo bo‘yicha tahlilchi Ketrin Pus, "The Diplomat" gazetasida yozilishicha, ikki tomonlama aloqalarni tiklash jumboqning faqat bir qismidir, ikkinchisi - Toshkentning ko‘p tomonlama hamkorga aylana olishi. 35 O‘zbekistonning mintaqa bilan kirishishga qaratilmagan va tashqi kuchlarga nisbatan muvozanatli tashqi siyosati Markaziy Osiyoda geosiyosiy muvozanatni, geosiyosiy plyuralizmni saqlab qolishning hal qiluvchi omili hisoblanadi. Tadbirning ochilish marosimida O‘zbekiston Prezidenti O‘zbekiston hech qanday harbiy blokning tarkibiga kirmasligini, chet eldagi harbiy bazalarning mamlakat ichida joylashtirilishiga yo‘l qo‘ymasligini, chet eldagi harbiy operatsiyalarda qatnashmasligini tasdiqladi. 2017 yilda Prezidentimizning 21 ta oliy darajadagi tashriflari bo‘lib o‘tdi. Prezident 60 dan ortiq davlat va xalqaro tashkilotlar rahbarlari va vakillari bilan uchrashdi. Natijada 400 dan ziyod bitimlar tuzildi va umumiy hajmi 60 milliard AQSh dollariga teng savdo-sotiq shartnomalari imzolandi. Qabul qilingan hujjatlarni o‘z vaqtida tatbiq etish uchun xorijiy sheriklarimiz bilan birgalikda amalga oshirilayotgan 40 ta "yo‘l xaritalari" ishlab chiqildi. O‘zbekiston Prezidenti so‘nggi 12 oy mobaynida respublikaning strategik hamkorlari, jumladan, Rossiya, Xitoy, AQSh, Janubiy Koreya, Saudiya Arabistoni, Turkiya va boshqa davlatlarga rasmiy tashrif buyurdi. Faqatgina bu yilda hukumatlararo komissiyalarning savdo-iqtisodiy, sarmoyaviy va texnologik hamkorligi doirasida 12 ta uchrashuvi bo‘lib o‘tdi, O‘zbekistonning iqtisodiy delegatsiyalarining xorijiy mamlakatlarga tashrifi 130 taga yetdi, respublikaga xorijiy ishbilarmon delegatsiyalar 267 marotaba tashrif buyurdi. O‘zbekiston BMT, IHT, ShHT, MDH kabi xalqaro tuzilmalar bilan yangi darajadagi hamkorlikni rivojlantira boshladi. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan hamkorlik qayta tiklandi va Yevropa investitsiya banki bilan hamkorlik o‘rnatildi. Jaxon Banki, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi, Osiyo Taraqqiyot Banki, 36 Islom Taraqqiyot Banki kabi xalqaro moliya institutlari bilan o‘zaro hamkorlik dinamik xususiyat kasb etmoqda. Mamlakatdagi bu kabi ijobiy o‘zgarishlar xalqaro maydonda O‘zbekistonning nufuzini oshirmoqda. Xulosa o‘rnida eslatib o‘tish joizki, O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan bunday keskin o‘zgarishlar Toshkent bilan uning mintaqaviy va xalqaro hamkorlari o‘rtasida o‘zaro manfaatli hamkorlik uchun ishonchli poydevor yaratdi. O‘zbekiston hukumati o‘z innovatsion va samarali ichki va tashqi siyosatini tasdiqladi, bu nafaqat O‘zbekiston uchun, balki barqaror va ravnaq topgan Markaziy Osiyo uchun manfaatdor xorijiy sheriklar uchun muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston hukumati tasdiqlagan innovatsion va samarali ichki va tashqi siyosat nafaqat O‘zbekiston uchun, balki rivojlanayotgan va barqaror Markaziy Osiyoga qiziqish bildirgan xorijiy hamkorlar uchun ham muhim ahamiyatga ega. 37 XULOSA Sh.Mirziyoyevning keng ko‘lamli islohotlari iqtisodiy sohada ham boshlandi. Mamklakat Senati raisning birinchi o‘rinbosari Sodiq Safoyevga ko‘ra, yuqori iqtisodiy o‘sish va O‘zbek iqtisodining o‘sib borayotgan raqobatbardoshligini ta’minlash milliy rahbariyat uchun birinchi darajali masalaga aylandi. Prezidentlikning birinchi kunlaridan boshlab Shavkat Mirziyoev davlatning investitsion iqlimini rivojlantirish va milliy iqtisodning chet el investorlari uchun yanada ko‘rkamligini ta’minlash yo‘lida siyosat olib bordi. O‘zbek hukumatining moliya, savdo, soliq va investitsiya sohalarida olib borayotgan siyosat orqali boshlab yuborgan iqtisodiy liberalizatsiyasi Jaxon banki, Xalqaro Valyuta Fondi, YeTTB, OTB kabi xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan ma’qullandi. Sentabr oyidagi milliy valyutaning to‘liq konvertatsiyasi shu sohada qo‘yilgan muhim qadamlardan biri bo‘ldi. Iqtisodiy liberalizatsiya va jamiyat modernizatsiyasi O‘zbekistonning yangi realligiga aylandi. Ushbu islohotlarni xalqaro ekspertlar “Toshkent butun e’tiborini o‘ziga qaratgan izolyatsion holatga tushib qolgan edi, endilikda esa u qo‘shnilar va dunyo uchun ochilmoqda”, deya baholashmoqda. Bugungi kunda O‘zbek hukumati asosiy iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni tatbiq etish yo‘lida chet el konsalting kompaniyalari, investitsion banklar va boshqa xalqaro moliyaviy institutlar bilan ishlamoqda. Mamlakat Prezidenti tashabbusi bilan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi barcha islohotlarni tartibga soladigan va yo‘l xaritasi sifatida xizmat qiladigan hujjat hisoblanadi. Strategiya mamlakat rivoji uchun muhim hisoblangan beshta yo‘nalishni aniqlab beradi: davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirish; qonun 38 ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish; iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish; ijtimoiy sohani rivojlantirish; xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat olib borish. 39 Foydalanilgan Adabiyotlar: 1. Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. Tursunov L. Tuproq fizikasi, Toshkent “Mehnat”, 1988, 224 b. . 40

O'zbekistonning iqtisodiy resurslari va ulardan samarali foydalanish muammolari.

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB. YER RESURSLARI VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH..5

1.1 Yer resurslaru haqida umumiy tushuncha………………………………...5

1.2  Dunyo yer resurslari……………………………………………………...7

II.BOB.O’ZBEKISTONNING IQTISODIY RESURSLARI VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH MUAMMOLARI……………………….……19

2.1O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi……………………….…19

2.2 O’zbekiston keng ko’lamli ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlari…………..…25

III.XULOSA……………………………………………………………………...32

IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….…33

V.ILOVALAR……………………………………………………………………34

 

 


 

KIRISH

2017–2021 yillarda O'zbekistonni rivojlantirishning besh ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasi, jumladan, «Faol tadbirkorlik, innovatsion g'oyalar va texnologiyalarni qo'llab-quvvatlash yili» Davlat dasturida ham raqobatbardosh iqtisodiyotni barpo etish iqtisodiy faoliyatdagi eng muhim vazifa etib belgilangan.

Savol tug'iladi: Iqtisodiyot qanaqa xususiyatlarga ega bo'lishi kerak-ki, u raqobatbardosh hisoblansa? Bu masalaga oydinlik kiritadigan maqolalar mamlakatimiz ommaviy axborot vositalarida deyarli chop etilmagan. Shuning uchun bu borada so'z yuritishdan oldin ushbu savolga javob berishga harakat qilib ko'raylik.

«Raqobatbardosh iqtisodiyot» deganda maqbul sur`atlar va mutanosiblik bilan o'sib boradigan milliy iqtisodiyot, unda xususiy mulkchilikka asoslangan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun yaratilgan kerakli sharoitlar, aholi turmush darajasini doimiy yaxshilanib borishiga xizmat qiladigan bozor iqtisodiyoti qonunlari asosida ishlab chiqilgan xo'jalik mexanizmi, ishlab chiqarish resurslari erkin harakatlanadigan va bozor mexanizmi yordamida tartibga solinadigan ochiq iqtisodiy tizim tushuniladi.

Jahonda moliyaviy iqtisodiy inqiroz asoratlari to'laligicha bartaraf etilmagan bir sharoitda bunday oliy maqsadga erishish uchun aynan bizning mamlakatimizda asosli imkoniyatlar mavjud. Faqat avval bir narsani aniqlab olishimiz lozim: jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, jumladan, uning ikkinchi bosqichi (2014–2015 yillar) O'zbekiston iqtisodiyotiga qay darajada o'z ta`sirini o'tkazdi, uning asoratlarini bartaraf etish uchun qaysi chora-tadbirlarni va qanday ketma-ketlikda amalga oshirish lozim?

Mamlakatimiz iqtisodiyoti jaxon xo'jaligining tarkibiy qismi ekanligi va boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti bilan chambarchas bog'langanligini tushunish uchun iqtisodchi-olim bo'lish shart emas.

Global moliyaviy inqiroz jahon bozorida shakllangan muvozanatni buzdi, uning kon`yunkturasida yuz bergan o'zgarishlar O'zbekiston eksport qiladigan strategik tovarlarga bo'lgan talab hajmini kamaytirib, ularning narxlari tushib ketishiga olib keldi. Bunga tabiiy gaz, yengil avtomobillar, paxta tolasi va mineral o'g'itlarni misol keltirish mumkin. Natijada, mamlakatimizga kelayotgan valyuta tushumlari kamayib, oltin-valyuta zaxirasining qisqarishi yuz berdi.

Mehnat muhojirlari tomonidan jo'natiladigan pul o'tkazmalarining kamayishi ichki bozor sig'imining qisqarishi, xalq iste`moli mollari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalarning katta qismida ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasining pasayib ketishiga, tomorqalarda ishlab chiqariladigan qishloq xo'jalik mahsulotlari miqdorining keskin kamayishiga olib keldi. Pirovard natijada, mamlakatimiz iqtisodiyotida bir qator murakkab nomutanobliklar vujudga keldi, bu esa iqtisodiy-ijtimoiy masalalar yechimini murakkablashtirmoqda. Bunga quyidagilarni misol keltirish mumkin.


 

I.BOB.RESURSLARI VA ULARDAN SAMARALI FOYDALANISH.

Yer resurslaru haqida umumiy tushuncha.

Yer resurslari — xalq xoʻjaligi ehtiyojlari uchun foydalanish mumkin boʻlgan yerlar. Oʻzbekistonda Ye.r. tarkibiga foydalanib kelinayotgan yerlar va istiqbolda foydalanish mumkin bulgan yerlar kiradi (jadvalga q.). Ye.r. maydoni va sifati jihatidan baholanadi. Ye.r.dan foydalanish darajasini tahlil (qarang Yerdan foydalanish tahlili) etish va ularning samaradorligini aniqlash natijasida yer maydoni birligiga toʻgʻri keladigan yalpi va sof daromad, mehnat unumdorligi aniqlanadi hamda yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilar faoliyatiga baho beriladi.

OʻzRda Ye.r. shartli ravishda quyidagi tartibda taqsimot qilingan: yer turlarining toifalari boʻyicha (qishloq xoʻjaligi; aholi yashash joylari; sanoat, transport, mudofaa, aloqa va b. maqsadlar uchun; oʻrmon xoʻjaligi, gidrotexnika va b. suv xoʻjalik inshootlari uchun; tabiat muhofazasi, sogʻlomlashtirish, rekreatsion va tarixiy-madaniy ahamiyatga ega yerlar; zaxira yerlari); yer egaliklari va yerdan foydalanuvchilar boʻyicha; Qoraqalpogʻiston Respublikasi va viloyatlar boʻyicha.

Qishloq xo'jaligi uchun yer hayot -mamotning moddiy sharti bo'libgina qolmay balki ishlab chiqarishning aktiv ashyoviy omili hamdir. Ishlab chiqarish jarayoni tuproq unumdorligi bilan, tabiiy biologik jarayonlar bilan bevosita bog'liq. Yer takror ishlab chiqarmaydigan ishlab chiqarish vositalari qatoriga kiradi. Shu munosabat bilan umuman yer resurslari va ayniqsa qishloq xo'njaligida foydalanish uchun yaroqli bo'lgan yerlar cheklangandir. Tabiatan yerning cheklanganligi undan intensiv suratda foydalanish zarurligi masalasini juda keskin qilib qo'yadi. Qishloq xo'jaligida yer ishlab chiqarishning asosiy vositasi hisoblanadi. Mamlakat yer boyliklaridan oqilona foydalanishning davlatimiz agrosiyosatini asosi bo'lib, qishloq xo'jalik ishlab chiqarishni intensivlashtirishning eng muhim shartidir.

Tuproq juda ko'p xususiyatlarini o'zida mujassamlashtirgan tabiiy jism bo'lib, shulardan eng muhimi unumdorlik hosil etishtirish qobiliyatidir. Tuproq unumdorligi deganda o'simliklarning butun o'sish davri davomida talab etadigan miqdorda suv va oziq moddalar bilan uzluksiz ta'minlash orqali qishloq xo'jalik ekinlaridan yuqori hosil yetishtirish qobiliyati sanaladi. O’zbekistonning yer resurslari 45 mln. ga atrofida. Uning atigi 1/10 qismidan foydalaniladi xolos. Hozir 4,2 mln. ga yerlarda sug'orib dehqonchilik qilinadi. Sug'orib dehqonchilik qilinadigan hududlar anchagina, ammo suv yetishmasligi sababli ulardan foydalanib bo'lmaydi va quyidagilar.

1.Yer hajmi jihatidan cheklangan, ya'ni uni inson hohishiga kcTra kattalashtirib yoki kichiklashtirib bo'lmaydi.

2. Yerni hech qanday ishlab chiqarish vositasi bilan almashtirib bo'lmaydi. U qishloq xcTjaligining asosi hisoblanadi.

3. Yer tabiat maxsuli, u inson mehnati mahsuli emas.

4. Yer abadiy ishlab chiqarish vositasi bo" lib, undan to'g'ri foydalanish kerak.

O’zbekiston dehqonchilikda foydalaniladigan yerlar maydoni 5-6 mln. ga bo"lib; ular sog'oriladigan va lalmi yerlardir. Bu yerlarning 1,6 mln. gektari cho'l zonasida joylashgan. Sug'oriladigan yerlar Farg'ona Zarafshon vodiylarida va quyi Amudaryo rayonida ancha maydonlarni egallaydi.

O’zbekiston qishloq xo'jalik ishlab chiqarishni asosi sug'oriladigan dehqonchilikdir. Suv xo'jaligi (kanallar, suv omborlari, injenerlik va gidrotexnika inshoatlari) qurilish, yerning miliorativ holatini yaxshilash ishlari va boshqa tadbirlar Respublikada keng avj olib ketdi. Mirzacho'ldagi quruq yerlar o'zlashtirildi. Bu yerda paxta va qishloq xo'jaligining boshqa maxsulotlarini yetishtiradigan yirik tumanlar tashkil etildi. Qarshi, Jizzah, Zarafshon, Surxonsherobod dashtlari, Amudaryoning quyi oqimidagi yerlarni o'zlashtirish yuzasidan keng ko'lamda ishlar olib borilmoqda. Qishloq xo’jaligidan foydalaniladigan yerlar deb qishloq xo'jalik ehtiyojlari uchun berib qo'yilgan va shu maqsadlarga mo'ljallangan barcha yerlarga aytiladi. Bunday yerlar jumlasiga haydaladigan yerlar, ko'p yillik daraxtzorlar, qo'riqlar, pichanzorlar va yaylovlar kirsa, qishloq xo'jaligiga yaroqsiz yerlarga -o'rmonlar, bo'tazorlar, botqoqliklar, qum bosgan va boshqa noqulay yerlar kiradi. Haydaladigan yerlar barcha qishloq xo'jaligiga yaroqli yerlarning tahmini 15 % ni tashkil etadi. CTzbekistonda ekinlarning ko'pchiligi sug'oriladigan va shartli sug'oriladigan yerlarga yetishtiriladi. Shu munosabat bilan sug'oriladigan yerlarning har gektari juda katta ahamiyatga ega. Sug'oriladigan yerlarda tcTg'ri foydalanish ularning samaradorligini oshirib borishqishloq xo'jalik tasarrufidan chiqib ketishga ycTl qo'ymaslik Respublika qishloq xo'jaligini intensivlashning asosiy shartidir. Davlat yer fondi yer egaligi yoki yerlardan foydalanuvchilar hududidagi barcha yerlarni - haydalma yerlar, daraxtzor, yaylov, pichanzor, o'rmonzor, bo'z yerlar qishloq xo'jaligida foydalanilmaydigan yerlarning jamini o'z ichiga oladi. Respublikaning umumiy yer fondi 44797,7 mingga, barcha qishloq xo'jalik yerlari 22446,1 mingga yoki Respublika yer fondining 50,5 % ni qishloq xo'jalik turlari 17346,2 minggani, shundan sug'oriladigan yerlar maydoni 3281,1 minggani tashkil etadi. (2006). Qishloq xo'jalik maqsadlarida foydalaniladigan yerlar eng qimmatli hisoblanib, ular qishloq xo'jalik ishlab chiqarishni ta'minlash bilan birga barcha agrolandshaftlar hamda qulay tabiiy muhit yaratish jihatidan ham muhimdir. Rspublika bo'yicha qishloq xo'jalik maqsadlari uchun mo'ljallangan yerlarning tarkibi va o'zgarish jarayonida umumiy qishloq xo'jalik yer turlari maydonining kamayib borishi kuzatilmoqda.

1.2  Dunyo yer resurslari.

Dunyoning er resurslari - bu qishloq xo'jaligi erlari va inson faoliyatining ko'p sohalarida (qishloq xo'jaligi, o'rmon xo'jaligi, suv) jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarining ma'lum bir rivojlanish darajasida ishlatiladigan yoki ishlatilishi mumkin bo'lgan boshqa erlar (yoki boshqa er uchastkalari). boshqaruv, aholi punktlari, yo'llar qurilishi va boshqalar).

Aholi sonining tez o'sishi va uning irratsional iqtisodiy faolligi tufayli, bu yiliga 6-7 million gektar hosildor tuproqlarning yo'qolishi bilan ifodalanadi, insoniyatning yer resurslari bilan ta'minlanishi tez kamayib bormoqda. Er resurslariga antropogen yuk ortishi va tuproq qoplamining degradatsiyasi tufayli har bir kishiga to'g'ri keladigan er resurslari maydoni har yili 2% ga, hosildor erlar maydoni esa 6-7% ga kamaymoqda.

Yer resurslari orasida uchta katta guruhni ajratish mumkin:
1) unumdor erlar; hosildor er resurslariga ekin maydonlari, bog'lar va plantatsiyalar, o'tloqlar va yaylovlar, o'rmonlar va butalar kiradi;

2) hosildor bo'lmagan erlar; unumsiz - tundra va o'rmon -tundra erlari, botqoqliklar, cho'llar;

3) samarasiz; unumsiz erlar guruhiga qurilgan va buzilgan erlar, qumlar, jarliklar, muzliklar va qor maydonlari kiradi;

Har bir qit'a va har bir mamlakatning o'ziga xos er resurslari va ularning geografiyasi bor.

Amerika Qo'shma Shtatlari sharqiy va Kanadaning janubiy tekisliklari yuqori darajada rivojlangan eng boy hosildor erlarga ega mamlakatlar qishloq xo'jaligi mahsulotlarining asosiy ishlab chiqaruvchilari hisoblanadi.

Sotib olish