O’zgaruvchan muhitga tashkilotlarni moslashtirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	436.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

O’zgaruvchan muhitga tashkilotlarni moslashtirish

Sotib olish

O ’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
“ Raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar ” fakulteti
“ Menejment ” yo nalishiʻ
“ O’zgaruvchan muhitga tashkilotlarni moslashtirish ” mavzusi
bo’yicha yozgan
KURS ISHI

MUNDARIJA:
Kirish .
…………………………………………………………………………….. 3
I BOB: O’zgaruvchan muhit va tashkilotlar.
1.1. Zamonaviy muhit o’zgarishlari va ularning tashkilotlarga ta’siri.
…………... 9
1.2. Tashqi muhit omillarini tahlil qilish zarurati.
……………............................... 1
2
1.3. O’zgaruvchan muhit sharoitida raqobatbardoshlikni saqlash.
……………...... 1
6
II BOB: Tashkilotlarni o’zgaruvchan muhitga moslashtirishning strategik
yondashuvlari.
2.1. Tashkilotlarda moslashuvchanlikni oshirish
usullari………………………… 2
0
2.2. Innovatsiyalarni joriy etish va ularning ahamiyati.
…………………….......... 2
3
2.3. Qisqa va uzoq muddatli strategiyalarni ishlab chiqish.
………………............ 2
7
2

Xulosa. .…………………………………………………….
……………………... 3
0
Foydalanilgan adabyotlar .
…………………………………………………........ 3
1
Foydalanilgan saytlar .
………………………………………………………....... 3
2
3

Kirish
Hozirgi globallashuv davrida tashkilotlar o’z faoliyatini doimiy ravishda
o’zgarib borayotgan muhitga moslashtirish ehtiyojini his qilmoqdalar. XXI asr
boshidan boshlab, texnologik taraqqiyot, raqobatning keskinlashuvi va iqtisodiy
integratsiya jarayonlari tashkilotlar oldida yangi qiyinchiliklarni paydo qildi. 2000-
yillarda tezkor innovatsiyalar va axborot texnologiyalarining rivojlanishi
kompaniyalarning bozor sharoitlariga tezkor moslashuvchanligini talab qildi. Shu
jarayonda, iqtisodiy inqirozlar, iqlim o’zgarishi va pandemiya kabi omillar ham
korxonalarning strategik yondashuvlariga sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
2020-yilda COVID-19 pandemiyasi butun dunyo bo’ylab tashkilotlarni o’z
faoliyatini qayta ko’rib chiqishga majbur qildi. Bir necha oy ichida ko’plab
kompaniyalar o’z ish jarayonlarini raqamlashtirishga va masofadan ishlash modeliga
o’tishga majbur bo’ldi. Shu bilan birga, xalqaro savdo tizimlarida yuz bergan
uzilishlar tashkilotlardan resurslarni boshqarish va ta’minot zanjirlarida yangi
yondashuvlarni talab qildi.
Shuningdek, 2010-yildan so’ng raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi
tashkilotlar o’rtasida o’zaro integratsiya va kooperatsiyani kengaytirishga sabab
bo’ldi. Sun’iy intellekt, IoT, va Big Data texnologiyalari sohada yangi imkoniyatlarni
ochib berdi, biroq ular bilan birga yangi xavf-xatarlarni ham paydo qildi. Mazkur
o’zgarishlar tashkilotlarni strategik moslashuvchanlik va tezkor qaror qabul qilish
ko’nikmalariga ega bo’lishga undadi.
Mazkur ishda o’zgaruvchan muhit sharoitida tashkilotlarning faoliyatini
moslashtirishga oid nazariy va amaliy yondashuvlar tahlil qilinadi. Bunda raqamli
texnologiyalar, innovatsiyalar va boshqaruv tizimlari orqali tashkilotlarning barqaror
rivojlanishini ta’minlash masalalari batafsil yoritiladi. Shu orqali tashkilotlarning
4

o’zgarishlarga moslashish bo’yicha strategik imkoniyatlarini o’rganishga e’tibor
qaratiladi.
Mavzuning o’rganilganligi:
Tashkilotlarning o’zgaruvchan muhitga moslashuvi masalasi ilmiy
tadqiqotlarda uzoq yillardan beri muhim o’rinni egallab keladi. 1960-yillarda
tashkilot nazariyasining rivojlanishi bosqichida bu masalaga alohida e’tibor
qaratilgan. Masalan, Jeyms Tompsonning 1967-yilda chop etilgan «Tashkilotlar va
ularning atrof-muhiti» asarida muhit va tashkilotlar o’rtasidagi dinamik munosabatlar
tahlil qilingan.
1980-yillarda global iqtisodiy o’zgarishlar natijasida tashkilotlarning muhitga
moslashuvi dolzarb mavzuga aylandi. Maykl Porter tomonidan 1985-yilda ishlab
chiqilgan «Raqobat ustunligi» konsepsiyasi tashkilotlarning strategik boshqaruvdagi
moslashuvchanligini tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etdi. 1990-yillarda esa
global bozorlarning integratsiyalashuvi sababli resurslarni boshqarish va
innovatsiyalarni joriy etish masalalari keng o’rganila boshlandi.
XXI asrga kelib, raqamli texnologiyalarning rivojlanishi mavzuga yangi
o’lchamlarni olib keldi. 2010-yillarda “Agile” va “Lean” kabi boshqaruv
yondashuvlari tashkilotlarning o’zgaruvchan muhitga moslashuvi uchun samarali
usul sifatida tan olindi. Ayniqsa, 2020-yilda COVID-19 pandemiyasi vaqtida bu
usullar o’z dolzarbligini isbotladi. Shu davrda tashkilotlarning masofaviy ishlashga
moslashishi va raqamli transformatsiya jarayonlari bo’yicha ko’plab tadqiqotlar
amalga oshirildi.
Mavzu bo’yicha ko’zga ko’ringan olimlar qatorida Garret Morgan, Henri
Mintzberg va Piter Druker singari tadqiqotchilarni sanab o’tish mumkin. Ularning
asarlari tashkilotlarning raqobatbardoshlikni saqlash va o’zgaruvchan muhitga
moslashishdagi strategik yondashuvlarni tahlil qilishda muhim ilmiy manbalar
5

hisoblanadi. Bugungi kunda mavzuga oid izlanishlar innovatsion texnologiyalar,
ekologik xavfsizlik va inson resurslarini boshqarish sohalariga ko’proq yo’naltirilgan.
Kurs ishi dolzarbligi :
Zamonaviy dunyoda tashkilotlarning o’zgaruvchan muhitga moslashuvi
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Globallashuv jarayonlari, texnologik inqilob va
raqobatning kuchayishi natijasida tashkilotlar o’z strategiyalarini doimiy ravishda
qayta ko’rib chiqishga majbur bo’lmoqda. Xususan, pandemiyalar, iqtisodiy
inqirozlar va iqlim o’zgarishlari kabi global muammolar tashkilotlar uchun yangi
qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Shu sababli, zamonaviy boshqaruv tizimlarida
moslashuvchanlik va tezkor qaror qabul qilish qobiliyatiga ega bo’lish muhim omilga
aylandi.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi ham mavzuni dolzarb qiluvchi asosiy
sabablar qatorida turadi. Bugungi kunda sun’iy intellekt, Big Data va IoT
texnologiyalari orqali tashkilotlar bozor talablari va mijozlar ehtiyojlariga tezkor
javob berish imkoniga ega bo’lsa-da, bu jarayon bir qator xavf-xatarlarni ham keltirib
chiqarmoqda. Innovatsiyalarga asoslangan rivojlanish modeli ko’plab tashkilotlar
uchun tanlovdan zaruratga aylangan.
O’zgaruvchan muhit sharoitida tashkilotlarning barqarorligini ta’minlash ham
dolzarb masalalardan biridir. Ta’minot zanjirlaridagi uzilishlar, xalqaro savdo
bozorlaridagi o’zgarishlar va iste’molchilar talablarining dinamikasi tashkilotlarni
yangi yondashuvlar joriy etishga undamoqda. Shu bilan birga, ekologik barqarorlik
va ijtimoiy mas’uliyat masalalari ham tashkilotlarning strategik rejalashtirish
jarayonlarida muhim o’rin tutmoqda.
Bugungi kunda mazkur mavzu nafaqat tijorat tashkilotlari, balki notijorat
tashkilotlar, davlat muassasalari va xalqaro tashkilotlar uchun ham muhim ahamiyat
kasb etmoqda. Ushbu yo’nalishda olib borilayotgan ilmiy izlanishlar nafaqat nazariy
6

asoslarni chuqurlashtirish, balki amaliyotga oid samarali yechimlarni taklif etishga
xizmat qilmoqda. Shu sababli, o’zgaruvchan muhitga moslashish masalasi ilmiy
tadqiqotlar va tashkilotlar boshqaruvidagi dolzarb muammolar qatoridan joy olgan.
Kurs ishi ahamiyati :
Mazkur kurs ishining ahamiyati, o’zgaruvchan muhitda tashkilotlarning
samarali faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan strategik yondashuvlarni
o’rganishda yotadi. Bugungi kunda global iqtisodiy o’zgarishlar, texnologik
inqiloblar va ijtimoiy jarayonlarning tez sur’atda rivojlanishi tashkilotlarni yangi
sharoitlarga moslashishga undamoqda. Ushbu kurs ishi, ayniqsa, tashkilotlar
boshqaruvi va strategiyasini shakllantirishda muhim amaliy tavsiyalarni ishlab
chiqishga yordam beradi.
Shuningdek, bu ish tashkilotlarning o’zgaruvchan bozor sharoitlariga
moslashishi va raqobatbardoshligini saqlash bo’yicha ilmiy-texnik yondashuvlarni
tahlil qilishga imkon yaratadi. Kurs ishi natijalari, nafaqat akademik doirada, balki
amaliyotda ham tashkilotlarga innovatsion strategiyalarni joriy etish va boshqaruv
samaradorligini oshirishda qo’llanilishi mumkin.
O’zgaruvchan muhitda tashkilotlarning barqaror rivojlanishini ta’minlashga
qaratilgan ilmiy izlanishlar, ekologik va ijtimoiy mas’uliyatni hisobga olgan holda,
uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishda muhim ahamiyatga ega. Kurs ishi orqali,
tashkilotlarning boshqaruv tizimlariga yangicha qarashlarni kiritish va ularning
strategik yondashuvlarini rivojlantirishga ko’maklashish maqsad qilingan.
Kurs ishi predmeti: Kurs ishining predmeti o’zgaruvchan muhit sharoitida
tashkilotlarning strategik boshqaruvi va ularning tashqi va ichki omillarga moslashish
jarayonlarini tahlil qilishdan iboratdir. Bu o’zgarishlarga moslashish jarayonlarida
tashkilotlar qanday innovatsiyalarni joriy etish, raqobatbardoshlikni saqlash va
samarali boshqaruv tizimlarini yaratish orqali o’z faoliyatini barqaror rivojlantirishga
7

erishishini o’rganish maqsad qilinadi. Shuningdek, mazkur ishda tashkilotlar uchun
o’zgaruvchan bozor sharoitlarida muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun zarur bo’lgan
strategik yondashuvlar va boshqaruv modellarini chuqur tahlil qilishga e’tibor
qaratiladi. Kurs ishi, ayniqsa, texnologik innovatsiyalar va raqamli transformatsiya
jarayonlarining tashkilotlarga ta’sirini o’rganishga katta ahamiyat beradi.
Kurs ishi obyekti:
Kurs ishining obyekti o’zgaruvchan muhitda faoliyat yuritayotgan tashkilotlar
va ularning strategik boshqaruv tizimlaridir. Ushbu obyekt, tashkilotlarning
o’zgaruvchan tashqi va ichki omillarga moslashish jarayonlarini o’rganish, shu
jumladan, raqobatbardoshlikni saqlash, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va
samarali boshqaruv tizimlarini optimallashtirishni o’z ichiga oladi. Obyektga,
shuningdek, tashkilotlarning iqtisodiy, ijtimoiy va texnologik muhitdagi
o’zgarishlarga moslashish jarayonlari, ularning strategik qarorlari va ularni amalga
oshirishda qo’llaniladigan metodologiyalar kiradi. Kurs ishi davomida bu obyektlar
orqali tashkilotlarning o’zgaruvchan muhitda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishini
ta’minlash uchun zarur bo’lgan boshqaruv yondashuvlari va strategik tavsiyalar
ishlab chiqiladi.
Kurs ishi maqsadi : Kurs ishining maqsadi ta’lim muassasalarida psixologik
xizmatning rolini, ahamiyatini va uning ta’lim jarayonidagi o’rni bilan tanishish,
shuningdek, psixologik xizmatlarning samarali faoliyatini tahlil qilishdir. Bu
maqsadga erishish uchun ta’lim muassasasida psixologik xizmatning maqsad va
vazifalarini o’rganish, psixologik yordam ko’rsatishning turli metod va usullarini
tahlil qilish, psixologik xizmatlarning ta’lim jarayonidagi o’zaro aloqalarini aniqlash,
psixologik xizmatni tashkil qilishning samarali modellarini o’rganish va o’quvchilar
hamda o’qituvchilarni psixologik jihatdan qo’llab-quvvatlashda yuzaga keladigan
muammolarni tahlil qilish ko’zda tutilgan. Shuningdek, ta’lim muassasalarida
psixologik xizmatlarning ijtimoiy-psixologik muhitga ta’sirini o’rganish va samarali
8

tavsiyalar ishlab chiqish ham maqsadlardan biridir. Kurs ishi orqali psixologik
xizmatlarning samaradorligini oshirish va uning ta’lim jarayoniga qo’shadigan
hissasini ko’rsatish nazarda tutilgan.
Kurs ishi vazifasi - Kurs ishining vazifalari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. Ta’lim muassasalarida psixologik xizmatning mohiyatini va uning ta’lim
jarayonidagi ahamiyatini aniqlash.
2. Ta’lim muassasalarida psixologik yordam ko’rsatishning turli metodlari va
usullarini tahlil qilish.
3. Psixologik xizmatlarning o’quvchilar va o’qituvchilar uchun yaratgan
psixologik muhitini o’rganish.
4. Ta’lim muassasalarida psixologik xizmatlarni tashkil etish va amalga
oshirishda qo’llaniladigan modellarni tahlil qilish.
5. Psixologik xizmatlarning samaradorligini baholash va uning ta’lim jarayoniga
ta’sirini aniqlash.
6. Ta’lim muassasalarida psixologik yordamning samarali qo’llanishini
ta’minlash uchun tavsiyalar ishlab chiqish.
7. O’quvchilar va o’qituvchilarga psixologik yordam ko’rsatish jarayonida
yuzaga keladigan muammolarni tahlil qilish va ularni hal qilish usullarini
ishlab chiqish.
8. Ta’lim muassasalarida psixologik xizmatning ijtimoiy-psixologik muhitga
ta’sirini o’rganish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi:
Kirish, 2 ta bob, 6ta reja, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar, foydalanilgan saytlar.
9

I BOB: O’zgaruvchan muhit va tashkilotlar.
1.1. Zamonaviy muhit o’zgarishlari va ularning tashkilotlarga
ta’siri.
Zamonaviy dunyo, ayniqsa so’nggi yillarda, iqtisodiy, ijtimoiy, texnologik va
ekologik o’zgarishlar bilan xarakterlanadi. Globalizatsiya jarayonlari, texnologik
inqiloblar, raqamli transformatsiya, ekologik muammolar va pandemiyalar kabi
global o’zgarishlar tashkilotlarning faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatmoqda. Ushbu
o’zgarishlar tashkilotlarning strategik boshqaruvi, tashqi va ichki muhitga
moslashuvchanligi va raqobatbardoshlikni saqlash bo’yicha yangi yondashuvlarni
talab qiladi. Shunday qilib, zamonaviy muhit o’zgarishlari va ularning tashkilotlarga
ta’sirini chuqur o’rganish bugungi kunda dolzarb masalalardan biridir.
1. Globalizatsiya va uning ta’siri.
Globalizatsiya, 1990-yillardan boshlab, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarda jadal
rivojlanishga olib keldi. Hamma sohalarda tezkor aloqalar, savdo va investitsiyalarni
kengaytirish, madaniy almashinuv va texnologik innovatsiyalar global miqyosda
o’zgarishlarni yuzaga keltirdi. 2000-yillardan boshlab, global bozorlar orasida
raqobatning kuchayishi va savdo to’siqlarining kamayishi tashkilotlarni yangi
strategiyalar ishlab chiqishga undadi. Global tarmoqlarga kirish va yangi bozorlarda
faoliyat yuritish imkoniyatlari tashkilotlarga kengaygan, biroq bularning bir qismi
yangi xavf-xatarlarni ham keltirib chiqardi. 1
Xususan, raqobat kuchayishi, narxlar
pasayishi va yangi o’zgarishlarga moslashuvchanlikni talab qiladigan yangi mehnat
bozorlari tashkilotlarni doimiy ravishda o’z faoliyatini yangilashga majbur qildi.
Globalizatsiya, shuningdek, tashkilotlarni texnologik rivojlanishlarga
moslashtirishni talab qildi. 2000-yillardan boshlab internetning rivojlanishi, elektron
1
Kotler, P., & Keller, K. L. (2009). Marketing Management (13th ed.). Pearson Education.
10

savdoning kengayishi va global ta’minot zanjirlarining tashkilotlar faoliyatiga ta’siri
yanada oshdi. Tashkilotlar o’z ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlarini
optimallashtirish, samarali boshqarish tizimlarini yaratish, yangi bozorlarni zabt etish
uchun innovatsion yechimlarni joriy etishga majbur bo’ldilar. Global iqtisodiy
integratsiya va bozorlardagi o’zgarishlarga tezkor javob berish strategiyalarini ishlab
chiqish, bugungi kunda har bir tashkilot uchun zaruratga aylandi.
2. Texnologik inqilob va raqamli transformatsiya.
Texnologik inqilob va raqamli transformatsiya tashkilotlar faoliyatiga eng katta
ta’sir ko’rsatgan omillardan biridir. 2000-yillardan boshlab, raqamli texnologiyalar,
xususan, sun’iy intellekt, ma’lumotlarni tahlil qilish (Big Data), bulutli
texnologiyalar, IoT (Internet of Things) va boshqa innovatsion texnologiyalar
tashkilotlarning boshqaruv jarayonlarini, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
usullarini tubdan o’zgartirdi. Shu bilan birga, texnologiyalar tashkilotlarning strategik
qarorlar qabul qilishda yanada tezkor va aniq tahlillar asosida harakat qilishlariga
imkon yaratdi.
Texnologik inqilobning ta’siri ko’plab sohalarda sezildi. Masalan, ishlab
chiqarish jarayonlarida avtomatlashtirish va robotlashuvi, xizmati va mahsulotlarni
raqamlashtirish, mijozlar bilan aloqalarni va marketing faoliyatini raqamli
platformalarda olib borish tashkilotlar uchun katta imkoniyatlar yaratdi. 2010-yillarda
«Industry 4.0» yoki to’rtinchi sanoat inqilobi tushunchasi paydo bo’lib, ishlab
chiqarish sohasida yangi texnologiyalarni joriy etish va raqamli tizimlarga o’tish
zarurati yuzaga keldi. Bugungi kunda, tashkilotlar raqamli transformatsiya
jarayonlariga kirishmasdan, raqobatda o’z pozitsiyasini saqlab qolishi qiyin. Shunday
qilib, texnologik inqilob tashkilotlarning raqobatbardoshligini saqlash uchun zarur
bo’lgan innovatsion yondashuvlarni keltirib chiqarmoqda. 2
2
Porter, M. E. (1990). Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance. Free Press.
11

3. Ijtimoiy va ekologik o’zgarishlar.
Zamonaviy muhitning yana bir muhim xususiyati ekologik va ijtimoiy
o’zgarishlarning tashkilotlarga ta’siridir. Ijtimoiy mas’uliyat va ekologik barqarorlik
bugungi kunda tashkilotlar uchun yangi strategik masalalarga aylangan. 2000-
yillarning boshidan ekologik xavf-xatarlarning ortishi va iqlim o’zgarishlariga qarshi
kurashish zarurati tashkilotlarga barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishga
undadi. Tashkilotlar endi faqat iqtisodiy foyda olishni emas, balki atrof-muhitni
muhofaza qilish va jamiyatga foyda keltirishni ham o’z faoliyatlarining asosiy
maqsadi deb bilmoqdalar.
Bundan tashqari, jamiyatda ijtimoiy mas’uliyatga bo’lgan talabning oshishi va
ekologik barqarorlikka alohida e’tibor qaratilishi tashkilotlarni yangi ijtimoiy va
ekologik standartlarga moslashishga majbur qildi. 2015-yilda BMT tomonidan qabul
qilingan Barqaror Rivojlanish Maqsadlari (SDG) global miqyosda tashkilotlar
faoliyatining asosiy yo’nalishlarini belgiladi. Tashkilotlar ijtimoiy va ekologik
mas’uliyatni o’z strategiyalariga kiritib, uzoq muddatli barqaror rivojlanishni
ta’minlash uchun atrof-muhitni muhofaza qilish, energiya samaradorligini oshirish,
chiqindilarni kamaytirish va boshqa barqaror rivojlanish masalalariga e’tibor
qaratmoqdalar.
4. Pandemiyalar va ularning ta’siri.
COVID-19 3
pandemiyasi 2020-yilda tashkilotlarning o’zgaruvchan muhitga
moslashish zaruratini yanada kuchaytirdi. Pandemiya davrida tashkilotlar masofaviy
ishlash tizimlariga o’tdi, ko’plab xizmatlar raqamli formatda taqdim etildi. Shu bilan
birga, ta’minot zanjirlarida uzilishlar, ishlab chiqarish va xizmatlar sohasida
qisqarishlar va iqtisodiy inqirozlar tashkilotlarni yangi xavf-xatarlar va
qiyinchiliklarga duchor qildi. Pandemiya tashkilotlarga eng kam vaqt ichida yangi
3
Rumelt, R . P. (2011). Good Strategy Bad Strategy: The Difference and Why It Matters. Crown Business.
12

sharoitlarga moslashish, xodimlarni masofaviy ishlashga o’rgatish va xarajatlarni
qisqartirishni talab qildi. Bu davrda tezkor va samarali boshqaruv tizimlarini yaratish,
innovatsion texnologiyalarni joriy etish va krizis boshqaruvi strategiyalarini ishlab
chiqish muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
Pandemiya, shuningdek, ekologik va ijtimoiy mas’uliyatga yana bir bor e’tibor
qaratdi. Tashkilotlar ijtimoiy mas’uliyatli faoliyatni davom ettirib, sog’liqni saqlash
tizimlariga yordam berish, xodimlarning xavfsizligini ta’minlash va jamiyatga
ijtimoiy yordam ko’rsatish masalalariga diqqatni qaratdilar.
5. Tashkilotlar uchun ta’sirlar va moslashuvchanlik.
Zamonaviy muhit o’zgarishlari tashkilotlarga moslashuvchanlikni ta’minlash
zaruratini keltirib chiqardi. Tashkilotlar uchun o’zgaruvchan muhitga moslashish
nafaqat strategik, balki operativ boshqaruv darajasida ham muhim ahamiyatga ega.
Bu jarayonda tashkilotlar texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik o’zgarishlarga
moslashish uchun zarur bo’lgan metodologiyalarni ishlab chiqishlari zarur. Shu
sababli, tashkilotlar boshqaruv tizimlarini optimallashtirish, raqamli
transformatsiyani amalga oshirish, innovatsion strategiyalarni joriy etish va ijtimoiy
mas’uliyatni o’z faoliyatlarining asosiy jihatlariga aylantirishga majburdirlar.
Zamonaviy muhit o’zgarishlari tashkilotlarning ichki va tashqi muhitga
moslashuvchanligini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Globalizatsiya, texnologik
inqilob, ijtimoiy va ekologik o’zgarishlar, pandemiyalar kabi omillar tashkilotlar
faoliyatini ta’sir qilmoqda va ularni yangi strategik yondashuvlar va boshqaruv
tizimlarini joriy etishga majbur qilmoqda.
1.2. Tashqi muhit omillarini tahlil qilish zarurati.
Zamonaviy tashkilotlarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi ko’p jihatdan
tashqi muhit omillariga qanchalik moslashishiga bog’liq. Tashqi muhit omillari, o’z
13

navbatida, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, texnologik, ekologik va qonunchilik sohalarini
o’z ichiga oladi. Ushbu omillar tashkilotning strategik qarorlarini shakllantiradi,
resurslarga bo’lgan talabni belgilaydi, uning raqobatbardoshligini ta’minlashda
muhim rol o’ynaydi va bozor sharoitlaridagi o’zgarishlarga tezkor javob berish
zaruratini keltirib chiqaradi. Tashqi muhitni tahlil qilish esa tashkilotlar uchun
muvaffaqiyatli rivojlanish va barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
1. Tashqi muhit omillarining turlari.
Tashqi muhit omillarini o’rganish va tahlil qilish uchun birinchi navbatda,
ularning asosiy turlarini ajratish zarur. Tashqi muhit omillari quyidagi to’rtta asosiy
kategoriyaga bo’linadi:
Iqtisodiy omillar: Bu omillar iqtisodiyotning umumiy holati, valyuta kurslari,
inflyatsiya darajasi, mehnat bozorining holati, iqtisodiy siyosat, foiz stavkalari, davlat
byudjeti va boshqa ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi 4
. Iqtisodiy omillar tashkilotlar
uchun xarajatlar va daromadlar, bozor talab va taklifining o’zgarishi, ishlab chiqarish
va sotish jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi.
Siyosiy omillar: Siyosiy omillar davlatning siyosiy tizimi, hukumatning
qarorlari, qonunlar, soliq siyosati, ishchilar huquqlari va boshqaruvning barqarorligi
bilan bog’liq. Siyosiy o’zgarishlar yoki siyosiy beqarorlik tashkilotning faoliyatiga
to’sqinlik qilishi yoki yangi imkoniyatlar yaratishi mumkin.
Ijtimoiy omillar: Ijtimoiy omillar jamiyatning qadriyatlari, madaniyat,
demografik o’zgarishlar, ta’lim darajasi, mehnat resurslari va iste’molchilarni anglash
kabi omillarni o’z ichiga oladi. Jamiyatdagi ijtimoiy o’zgarishlar, masalan, yoshlar
orasida texnologiyaga qiziqish, ekoturizmga bo’lgan talab, mehnat kuchining
o’zgarishi tashkilotlar uchun yangi imkoniyatlar yaratishi yoki muammolar keltirib
chiqarishi mumkin.
4
Slywotzky, A. J., & Morrison, D. J. (1997). The Profit Zone: How Strategic Business Design Will Lead You to
Tomorrow's Profits. Random House.
14

Texnologik omillar: Texnologiyaning tezkor rivojlanishi tashkilotlarning
faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi innovatsion texnologiyalar,
avtomatlashtirish, raqamli transformatsiya, ma’lumotlar tahlili va boshqa sohalardagi
o’zgarishlar tashkilotlar uchun samaradorlikni oshirish, yangi mahsulotlar yaratish va
xizmatlarni yangilash imkonini beradi.
Ekologik omillar: Iqlim o’zgarishi, ekologik xavflar, atrof-muhitni muhofaza
qilish talablari va barqaror rivojlanish maqsadlari tashkilotlar uchun muhim
omillardan biridir. Ekologik mas’uliyat va barqarorlik talablari biznes jarayonlariga
yangi shartlar kiritadi.
Qonunchilik omillari: Davlat tomonidan belgilangan qonunlar, me’yoriy
hujjatlar, litsenziyalash tizimlari, ijtimoiy himoya va mehnat qonunchiligi kabi
omillar ham tashqi muhitni tashkil qiladi. Ushbu omillar tashkilotlar faoliyatining
huquqiy asosini yaratadi va ular uchun yangi imkoniyatlar yoki cheklovlarni yuzaga
keltiradi.
2. Tashqi muhitning ta’siri.
Tashqi muhitning ta’siri va unga moslashish zarurati har bir tashkilot uchun
muhim masala hisoblanadi. Tashqi omillar tashkilotlarning strategik rejalari va
operatsion faoliyatiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qiladi. Ularning ta’sirini tushunish,
tashkilotning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan
strategiyalarni ishlab chiqish imkonini beradi. Quyida, tashqi muhit omillarining
tashkilotlar faoliyatiga qanday ta’sir qilishini ko’rib chiqamiz:
Iqtisodiy o’zgarishlar: Tashqi iqtisodiy omillar, masalan, inflyatsiya darajasi,
iqtisodiy krizislar yoki yuksalishlar tashkilotlarning narx siyosati, xarajatlar,
daromadlar va foyda ko’rsatkichlariga ta’sir qiladi. Iqtisodiy inqirozlar, masalan,
2008-yildagi global moliyaviy inqiroz, ko’plab tashkilotlarning faoliyatiga jiddiy
15

zarba berdi. Bu davrda xarajatlarni qisqartirish, investitsiyalarni turtki berish, yangi
bozorlarni izlash kabi masalalar dolzarblashdi. 5
Siyosiy omillar: Siyosiy beqarorlik yoki hukumatning siyosatidagi o’zgarishlar,
masalan, soliq siyosati, yangi qonunlar yoki iqtisodiy sanktsiyalar, tashkilotlar uchun
yangi imkoniyatlar yaratishi yoki ularni cheklashi mumkin. 2020-yilda COVID-19
pandemiyasi davrida hukumatlar tomonidan joriy etilgan iqtisodiy stimullash
paketlari va soliq imtiyozlari ko’plab kompaniyalar uchun nafaqat qiyinchiliklarni
yengib o’tishda, balki yangi imkoniyatlarga ega bo’lishda yordam berdi.
Ijtimoiy omillar: Ijtimoiy o’zgarishlar, masalan, aholi yosh tarkibi,
iste’molchilar qiziqishlari, turmush tarzi va madaniyatdagi o’zgarishlar, tashkilotlar
mahsulotlari va xizmatlarini moslashtirish zaruratini keltirib chiqaradi. Yangi
avlodning texnologiyalarga bo’lgan qiziqishi, ekologik toza mahsulotlarga talab va
sog’lom turmush tarziga bo’lgan e’tibor tashkilotlarning marketing va ishlab
chiqarish strategiyalarini o’zgartiradi.
Texnologik omillar: Texnologik inqiloblar tashkilotlarning samaradorligini
oshirishga, yangi mahsulotlar yaratishga va xizmatlarni yaxshilashga imkon beradi.
2000-yillardan boshlab, raqamli texnologiyalarning rivojlanishi tashkilotlar uchun
yangi bozorlar ochdi, xususan, elektron tijorat va raqamli marketing sohalarida.
Biroq, texnologiyalarni joriy etishda doimiy yangiliklarga moslashish va texnologik
xavflarni boshqarish zarurati yuzaga keladi.
Ekologik omillar: Ekologik omillar va atrof-muhitni muhofaza qilish talablari
tashkilotlarga yangi ekologik siyosatlarni ishlab chiqishni talab qiladi. BMTning
Barqaror Rivojlanish Maqsadlari va Parij shartnomasi kabi global tashabbuslar
tashkilotlar uchun ekologik mas’uliyatni o’z faoliyatlarining ajralmas qismiga
5
Kaplan, R. S., & Norton, D. P. (1996). The Balanced Scorecard: Translating Strategy into Action. Harvard Business
Press.
16

aylantirishga undaydi. Masalan, energiya samaradorligini oshirish, chiqindilarni
kamaytirish va tabiiy resurslarni tejashga qaratilgan siyosatlar ishlab chiqilmoqda.
3. Tashqi muhitni tahlil qilish zarurati.
Tashqi muhitni tahlil qilish zarurati har bir tashkilot uchun bozorni anglash,
yangi imkoniyatlarni aniqlash, raqobatchilarni tahlil qilish va o’zining strategik
qarorlarini asoslash uchun muhimdir. Shuningdek, tashqi muhitni tahlil qilish
quyidagi asosiy sabablarga ko’ra zarur:
Raqobatbardoshlikni oshirish: Tashqi muhit omillarini tahlil qilish tashkilotga
raqobatchilari va ularning strategiyalarini yaxshiroq tushunish imkonini beradi. Shu
bilan birga, o’zgaruvchan muhitda raqobatbardoshlikni saqlash uchun kerakli
strategiyalarni ishlab chiqish, yangi bozorlar va mijozlar segmentlarini izlash
imkoniyatlarini keltirib chiqaradi.
Innovatsiyalarni joriy etish: Texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishlarni
tahlil qilish, yangi innovatsion yondashuvlarni, mahsulotlar va xizmatlarni yaratish
uchun asos bo’ladi. Tashqi omillarni kuzatib borish, tashkilotlarga raqobat
afzalliklarini yaratish va yangi bozorlarni zabt etish imkonini beradi.
Risklarni boshqarish: Tashqi muhitni tahlil qilish tashkilotlarga xavflarni
oldindan aniqlash va ularga qarshi choralar ko’rish imkoniyatini yaratadi. Siyosiy
beqarorlik, iqtisodiy inqirozlar yoki ekologik muammolarni oldindan bilish va ularga
tayyorlanish tashkilotning barqarorligini ta’minlashga yordam beradi.
1.3. Tarixiy voqealar va zamonaviy muammolar uyg unligi.ʻ
Zamonaviy biznes muhitida tashkilotlarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi ko’p
jihatdan o’zgaruvchan tashqi sharoitlarga moslashishga bog’liq. O’zgarmas va tezkor
o’zgarishlar bozorni shakllantiradi, yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni joriy
etish talab etiladi. Shuningdek, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ekologik omillar ham
17

tashkilotlarning raqobatbardoshlik darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bu omillar
bilan bog’liq doimiy o’zgarishlar tashkilotlarga raqobatda o’z o’rnini saqlab qolish
yoki yangi imkoniyatlar yaratish uchun faoliyatini moslashtirishni talab qiladi.
O’zgaruvchan muhitda raqobatbardoshlikni saqlash uchun tashkilotlar o’z
strategiyalarini, resurslarini va tashkiliy tuzilmalarini doimiy ravishda yangilab
turishlari kerak.
1. O’zgaruvchan muhitning xususiyatlari.
O’zgaruvchan muhit tashkilotlar faoliyatiga turli jihatlardan ta’sir ko’rsatadi.
Bozorlar, texnologiyalar, mehnat bozoridagi o’zgarishlar, ekologik sharoitlar va
siyosiy tizimdagi o’zgarishlar raqobatbardoshlikni ta’sir etuvchi asosiy omillar
sifatida namoyon bo’ladi. O’zgaruvchan muhitning bir necha asosiy xususiyatlarini
ajratib ko’rish mumkin:
Tezkor texnologik o’zgarishlar: Raqobatbardoshlikni saqlashda texnologiyaning
roli beqiyosdir. Texnologik yangiliklar va innovatsiyalar tashkilotning mahsulotlarini
yangilash, xizmatlarni optimallashtirish, ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish imkonini beradi. Texnologiyadagi o’zgarishlarga moslashish
tashkilotlar uchun samaradorlikni oshirish va yangi bozorlar yaratishga yordam
beradi. Masalan, raqamli transformatsiya yoki sun’iy intellektdan foydalanish
kompaniyalar uchun yangi imkoniyatlarni yaratadi, lekin bu jarayon raqobatni
kuchaytiradi.
Iqtisodiy va siyosiy beqarorlik: Davlat siyosatidagi o’zgarishlar, iqtisodiy krizislar
yoki valyuta kursining o’zgarishi tashkilotlar uchun muammolarni keltirib chiqaradi.
Siyosiy beqarorlik, hukumatning iqtisodiy siyosati yoki soliq tizimidagi o’zgarishlar
kompaniyalar uchun moliyaviy, huquqiy va operatsion qiyinchiliklarga olib kelishi
mumkin. O’zgaruvchan iqtisodiy va siyosiy sharoitlar tashkilotlarning uzoq muddatli
rejalashtirishini qiyinlashtiradi.
18

Ijtimoiy o’zgarishlar: Ijtimoiy muhitdagi o’zgarishlar, masalan, iste’molchilar
qiziqishlari, yangi texnologiyalarga bo’lgan talab yoki ekologik toza mahsulotlarga
bo’lgan ehtiyoj, tashkilotlarning marketing strategiyasini va mahsulot portfelini
yangilashni talab qiladi. Yangi avlod iste’molchilari ekologik mas’uliyatga va
texnologiyalarga katta e’tibor qaratadi, bu esa kompaniyalarga ularning ehtiyojlariga
mos mahsulotlar ishlab chiqish zaruratini yuzaga keltiradi.
Globalizatsiya va raqobatning kuchayishi: Globalizatsiya tashkilotlarga yangi
bozorlarni zabt etish imkoniyatlarini taqdim etsa-da, bir vaqtning o’zida raqobatning
kuchayishiga olib keladi. Boshqa davlatlardagi raqobatchilar yoki yangi kirib kelgan
firmalar kompaniyaning bozordagi o’rnini egallashga harakat qiladi. Tashqi
bozorlarni tahlil qilish va global raqobatni hisobga olish kompaniyaning strategik
qarorlarida muhim ahamiyatga ega.
2. Raqobatbardoshlikni saqlashning asosiy usullari.
O’zgaruvchan muhitda raqobatbardoshlikni saqlash va yaxshilash uchun
tashkilotlar turli strategik yondoshuvlarni amalga oshiradilar. Quyida
raqobatbardoshlikni saqlash uchun qo’llaniladigan asosiy usullarni ko’rib chiqamiz:
Innovatsiyalarni joriy etish: O’zgaruvchan bozor sharoitida, yangi mahsulotlar va
xizmatlar yaratish orqali tashkilotlar raqobatda o’z o’rnini mustahkamlashi mumkin.
Innovatsiyalar ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish, yangi texnologiyalarni
qo’llash yoki yangi mahsulot va xizmatlarni yaratish orqali bo’ladi. Tashkilotlar,
masalan, raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali samaradorlikni oshirishi,
xarajatlarni qisqartirishi va mijozlar uchun qiymat yaratishi mumkin.
Strategik alyanslar va hamkorliklar: Katta va o’zgaruvchan bozor sharoitlarida
tashkilotlar o’z raqobatbardoshligini oshirish uchun strategik alyanslar va
hamkorliklar o’rnatishlari mumkin. Bunday hamkorliklar yordamida resurslarni
tejash, yangi bozorlar va mijozlar segmentlarini zabt etish va texnologik yangiliklar
19

joriy etish mumkin. Masalan, bir nechta kompaniyalar o’rtasida hamkorlik natijasida
yangi mahsulotlar ishlab chiqilishi yoki texnologik yutuqlarga erishilishi mumkin.
Bozorni segmentlash va nishonlash: Bozor segmentatsiyasi yordamida tashkilotlar
o’zining mahsulot va xizmatlarini maxsus mijozlar guruhlariga moslashtirish
imkonini topadi. O’zgaruvchan muhitda iste’molchilar talablaridagi o’zgarishlarga
tezkor javob berish uchun bozorni segmentlash va turli segmentlarga mos
mahsulotlar yaratish zarur. Bu usul orqali kompaniyalar o’z raqobatdoshligini saqlab
qolish va o’z mijozlari bilan kuchli aloqalarni o’rnatish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Brendni mustahkamlash va marketing strategiyalarini optimallashtirish: Brendni
rivojlantirish va marketing strategiyalarini optimallashtirish tashkilotning bozorni
zabt etish va raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Yangi mahsulotlar yoki
xizmatlarni chiqarishda brendning kuchli imidji va marketing yondoshuvlari
mijozlarning e’tiborini jalb etishga yordam beradi. Raqobat kuchaygan sharoitda
tashkilotlar marketing va reklama faoliyatini takomillashtirib, mijozlar bilan yanada
samarali aloqalarni o’rnatishlari zarur.
Resurslarni samarali boshqarish: Resurslarni, xususan, mehnat va moliyaviy
resurslarni samarali boshqarish o’zgaruvchan muhitda raqobatbardoshlikni
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Raqobat kuchaygan muhitda, tashkilotlar o’z
xarajatlarini qisqartirish, ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish, yangi
texnologiyalarni joriy etish va resurslarni to’g’ri taqsimlash orqali samaradorlikni
oshirishlari kerak.
3. Tashkilotning moslashuvchanligini ta’minlash.
O’zgaruvchan muhitda raqobatbardoshlikni saqlash uchun tashkilotlar
moslashuvchan bo’lishi kerak. Moslashuvchanlik — bu tashkilotning o’zgaruvchan
sharoitlarga tez va samarali moslashish qobiliyatidir. Tashkilotning
moslashuvchanligini ta’minlash uchun quyidagi chora-tadbirlar ko’rilishi mumkin:
20

Tashkilot ichki strukturasini yangilash: Tashkilotning ichki tuzilmasini yangilash
va ish jarayonlarini avtomatlashtirish moslashuvchanlikni oshiradi. Tashkilotlar o’z
tuzilmasini qisqartirish yoki yangi bo’limlar tashkil etish orqali bozor talablariga
tezroq javob bera olishadi.
Liderlik va boshqaruvni rivojlantirish: Tashkilotning boshqaruv tizimi,
shuningdek, rahbarlarning qaror qabul qilishdagi tezligi va samaradorligi
tashkilotning moslashuvchanligini belgilaydi. Katta o’zgarishlarga tezda javob berish
uchun boshqaruv tizimi oddiy va samarali bo’lishi kerak.
Yangi imkoniyatlarni tezkor o’rganish va joriy etish: Bozordagi o’zgarishlarni
kuzatib borish va yangi imkoniyatlarni o’rganish tashkilotning yangi sharoitlarga
moslashish qobiliyatini oshiradi.
II BOB: Tashkilotlarni o’zgaruvchan muhitga moslashtirishning strategik
yondashuvlari.
2.1. Tashkilotlarda moslashuvchanlikni oshirish usullari.
Zamonaviy biznes sharoitida tashkilotlarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi
ko’p jihatdan o’zgaruvchan va noaniq tashqi muhitga moslashishga bog’liq.
Raqobatning kuchayishi, texnologik yangiliklarning jadal rivojlanishi, iqtisodiy
beqarorlik va ijtimoiy o’zgarishlar tashkilotlarga o’z faoliyatini tezda moslashtirish
zaruratini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, tashkilotlarning muvaffaqiyati faqatgina
ularning ichki faoliyatiga emas, balki tashqi o’zgarishlarga tez va samarali javob bera
olish qobiliyatiga ham bog’liq. Tashkilotlarda moslashuvchanlikni oshirish uchun bir
qator usullarni qo’llash mumkin. Bu usullar tashkilotning ichki va tashqi muhitdagi
o’zgarishlarga qarshi samarali javob berish imkonini beradi. 6
1. Tashkilot strukturasi va boshqaruvni yangilash.
6
Christensen, C. M. (1997). The Innovator's Dilemma: When New Technologies Cause Great Firms to Fail. Harvard
Business Press.
21

Tashkilotning strukturasini optimallashtirish va boshqaruvni yangilash
moslashuvchanlikni oshirishning muhim yo’llaridan biridir. Tashkilotning ichki
tuzilmasi, boshqaruv tizimi va qarorlar qabul qilish jarayoni tez va samarali bo’lishi
kerak. Katta tashkilotlar ko’pincha vertikal boshqaruv tizimiga ega bo’lib, qarorlar
yuqori boshqaruv darajasida qabul qilinadi. Biroq, bunday struktura tez o’zgaruvchan
muhitda samarali emas, chunki yuqori darajadagi qarorlar qabul qilish vaqtini talab
qiladi va tezkor javob berishga imkon bermaydi. Shunday qilib, tashkilotning
strukturasini plaska va moslashuvchan qilish talab etiladi.
Bir nechta yo’nalishlar orqali tashkilotning strukturasini optimallashtirish
mumkin. Masalan, gorizontal boshqaruv tizimiga o’tish orqali tashkilotlarning
qarorlar qabul qilish tezligini oshirish mumkin. Bunda rahbarlar va xodimlar
o’rtasidagi aloqalar osonlashadi, bu esa o’z navbatida tashkilotning o’zgarishlarga tez
moslashishini ta’minlaydi. Boshqaruv tizimini decentralizatsiya qilish ham samarali
usul hisoblanadi, chunki bu yerda qarorlar ko’proq pastki darajalarda qabul qilinadi,
bu esa tezkor qarorlar chiqarishga imkon beradi.
2. Yangi texnologiyalarni joriy etish va raqamli transformatsiya.
Texnologik innovatsiyalar tashkilotning raqobatbardoshligini oshirishda va
o’zgaruvchan bozor sharoitlariga moslashishda muhim rol o’ynaydi. Yangi
texnologiyalarni joriy etish orqali tashkilotlar ish samaradorligini oshirishi,
xarajatlarni kamaytirishi, mahsulot sifatini yaxshilashi va xizmatlarni yangilashi
mumkin. Raqamli transformatsiya — bu tashkilotning barcha biznes jarayonlarini
raqamlashtirish va avtomatlashtirish jarayonidir. Bu jarayon orqali tashkilotlar o’z
faoliyatini tezkor va samarali tashkil etishlari mumkin.
Masalan, sun’iy intellekt va ma’lumotlarni tahlil qilish texnologiyalari yordamida
tashkilotlar bozorni o’rganish, mijozlarning ehtiyojlarini aniqlash va ularni qondirish
uchun kerakli strategiyalarni ishlab chiqishlari mumkin. Bulutli texnologiyalar va IoT
22

(Internet of Things) kabi texnologiyalar biznesning har bir sohasiga ta’sir
ko’rsatmoqda. Bular yordamida tashkilotlar o’z resurslarini samarali boshqarish, real
vaqt rejimida ma’lumotlarni kuzatib borish va tashqi o’zgarishlarga tez javob berish
imkoniyatiga ega bo’lishadi.
3. Kadrlar siyosatini qayta ko’rib chiqish va xodimlarni rivojlantirish.
Tashkilotlarda moslashuvchanlikni oshirishda kadrlar siyosati muhim o’rin tutadi.
Xodimlar tashkilotning eng muhim resursidir, va ularning bilim va ko’nikmalarini
doimiy ravishda yangilab borish tashkilotning muvaffaqiyatli rivojlanishiga olib
keladi. Xodimlarni doimiy o’qitish va rivojlantirish tashkilotning
moslashuvchanligini oshiradigan asosiy omillardan biridir. Yangi texnologiyalar,
o’zgaruvchan bozorlar va raqobat talablariga javob bera olish uchun xodimlar
yangiliklarga moslashishga tayyor bo’lishi kerak.
Kasbiy tayyorgarlik va malaka oshirish dasturlari tashkilotda xodimlarning
qobiliyatlarini yangilash va ularni zamonaviy ish usullariga moslashtirishga yordam
beradi. Bu jarayon nafaqat yangi texnologiyalarni joriy etishda, balki kompaniyaning
ichki faoliyatini optimallashtirishda ham muhim rol o’ynaydi. Yosh liderlarni
rivojlantirish va ularga boshqaruvni o’rgatish ham tashkilotning raqobatbardoshligini
oshirishda yordam beradi, chunki ular tezkor va samarali qarorlar qabul qilishga
qodir bo’ladi.
4. Agil metodologiyalarni qo’llash.
Agil metodologiyalari tashkilotlarda moslashuvchanlikni oshirishda samarali
vosita hisoblanadi. Agil (yoki chaqqon) metodologiyalari — bu maqsadlarga erishish
uchun tashkilotning barcha resurslari va jarayonlarini tez va samarali boshqarish
usulidir. Agil yondoshuvda tashkilotlar o’z faoliyatini kichik qadamlar bilan
boshqaradi va har bir qadamni amalga oshirgandan so’ng uning samaradorligini
baholaydi.
23

Agil metodologiyalarni qo’llash orqali tashkilotlar bozor talablariga tezda javob
bera olishadi va tezkor ravishda o’z strategiyalarini yangilashlari mumkin. Scrum,
Kanban va Lean kabi metodologiyalar IT sohasidan tashqari boshqa biznes sohalarida
ham qo’llanilmoqda. Agil usullar yordamida tashkilotlar o’z ichki jarayonlarini
optimallashtirish, resurslarni samarali taqsimlash va mijozlarning talablariga mos
xizmatlar yaratish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
5. Ijtimoiy va ekologik mas’uliyat.
Zamonaviy tashkilotlar ijtimoiy va ekologik mas’uliyatni o’z faoliyatining
ajralmas qismi sifatida ko’rishi kerak. Tashkilotlarning ijtimoiy mas’uliyatli faoliyati
hamda ekologik barqarorlikka bo’lgan e’tibori raqobatbardoshlikni oshirishga
yordam beradi. Ekologik barqarorlik va ijtimoiy mas’uliyat tashkilotlar tomonidan
ishlab chiqiladigan mahsulotlar va xizmatlarda ko’rinadi. Yangi iste’molchilar,
ayniqsa yosh avlod, ekologik toza mahsulotlar va xizmatlarga yuqori talab qo’yadi,
shuning uchun tashkilotlar ularning ehtiyojlariga javob berishlari kerak.
Ekologik mas’uliyatni amalga oshirish orqali tashkilotlar nafaqat o’z imidjini
yaxshilaydi, balki yangi bozorlarni ham zabt etishlari mumkin. Bu mas’uliyatli
yondashuv mijozlar va boshqa manfaatdor tomonlar tomonidan yuqori baholanadi, bu
esa tashkilotning bozor ulushini oshiradi.
Tashkilotlarda moslashuvchanlikni oshirish o’zgaruvchan va noaniq tashqi
muhitga moslashishning kalitidir. Moslashuvchanlikni oshirish uchun tashkilotlar o’z
ichki tuzilmasini optimallashtirish, yangi texnologiyalarni joriy etish, kadrlarni
rivojlantirish va agil metodologiyalarni qo’llash orqali samarali faoliyat yuritishlari
kerak. Shuningdek, ijtimoiy va ekologik mas’uliyatni amalga oshirish orqali
tashkilotlar o’z raqobatbardoshligini oshirishi mumkin. Ushbu usullar
tashkilotlarning o’zgaruvchan muhitga tez va samarali moslashishiga yordam beradi
va uzoq muddatli muvaffaqiyatni ta’minlaydi.
24

2.2. Innovatsiyalarni joriy etish va ularning ahamiyati.
Zamonaviy iqtisodiyotda innovatsiyalar 7
— bu tashkilotlarning uzoq muddatli
muvaffaqiyatini ta’minlash uchun zarur bo’lgan asosiy omillardan biridir.
Innovatsiyalarni joriy etish orqali tashkilotlar nafaqat o’z raqobatbardoshligini
oshirishi, balki bozordagi o’z o’rnini mustahkamlashi va iste’molchilarning
ehtiyojlarini qondirishda samarali bo’lishi mumkin. Innovatsiya har qanday yangilik,
o’zgarish yoki yaxshilanish sifatida qaraladi, va u yangi texnologiyalar, jarayonlar,
mahsulotlar yoki xizmatlar sifatida ko’rinishi mumkin. Innovatsiyalarni joriy etish
jarayoni o’z-o’zidan tashkilotning faoliyatiga yangi imkoniyatlar yaratadi, lekin bu
jarayon muvaffaqiyatli bo’lishi uchun tashkilotda moslashuvchan boshqaruv tizimi,
to’g’ri strategiya va yuqori malakali kadrlar kerak bo’ladi.
1. Innovatsiyalarni joriy etishning zarurati.
Innovatsiyalarni joriy etish zarurati har bir tashkilot uchun o’zgaruvchan va
raqobatbardosh bozor sharoitida kelib chiqadi. Yangi texnologiyalar va jarayonlar,
bozordagi talablar va raqobat kuchayishi organizatsiyaning yangiliklarni joriy etishga
bo’lgan ehtiyojini yanada oshiradi. Misol uchun, 20-asrning 80-yillarida ma’lum
bo’lgan texnologik inqiloblar, masalan, kompyuter texnologiyalari va internetning
keng tarqalishi, butun dunyo bo’ylab ishbilarmonlik dunyosini tubdan o’zgartirdi.
Bularning barchasi innovatsiyalarni joriy etishning qanchalik muhimligini ko’rsatadi.
Aks holda, eski texnologiyalarni ishlatishdan davom etgan tashkilotlar raqobatda
ortda qolib ketishi va o’z o’rnini yo’qotishi mumkin.
Innovatsiyalarni joriy etish orqali tashkilotlar o’zining mahsulot va xizmatlarini
yaxshilashlari, yangi bozorlarga kirishlari, raqobat ustunligini qo’lga kiritishlari va
mijozlarning talablarini yuqori darajada qondirishlari mumkin. Yangi texnologiyalar
va biznes jarayonlarini joriy etish, ayniqsa raqamli transformatsiya sohasida,
7
Schilling, M. A. (2013). Strategic Management of Technological Innovation (4th ed.). McGraw-Hill.
25

kompaniyalarga operatsion samaradorlikni oshirish va xarajatlarni kamaytirish
imkoniyatini yaratadi.
2. Innovatsiyalarni joriy etishning turlari.
Innovatsiyalarni joriy etishning bir nechta turlari mavjud, ulardan eng muhimlari
quyidagilardir:
1. Mahsulot innovatsiyalari — bu yangi yoki yaxshilangan mahsulotlarni ishlab
chiqarish va joriy etish jarayoni. Mahsulot innovatsiyalari kompaniyalarga
yangi iste’molchilarni jalb qilish va bozorda raqobatni oshirish imkonini
beradi. Misol uchun, Apple kompaniyasining iPhone ni ishlab chiqishi va joriy
etishi, smartfonlar bozorida yangi standartlarni belgilagan innovatsiya edi.
Apple bu mahsulotni yaratish orqali dunyo bo’ylab smartfonlar bozorini qo’lga
kiritdi va raqobatni sezilarli darajada oshirdi.
2. Jarayon innovatsiyalari — bu ishlab chiqarish yoki xizmatlarni taqdim etish
jarayonlarini yaxshilash va takomillashtirishni anglatadi. Jarayon
innovatsiyalari orqali tashkilotlar samaradorlikni oshirishi, xarajatlarni
kamaytirishi va ish jarayonlarini tezlashtirishi mumkin. Masalan, Toyota
kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan kanban tizimi ishlab chiqarish
jarayonida ishlab chiqarish resurslarini samarali boshqarish imkonini berdi va
kompaniya avtomobil sanoatida yetakchi o’ringa chiqdi.
3. Xizmatlar innovatsiyalari — bu yangi yoki yaxshilangan xizmatlarni yaratish
va taqdim etish. Xizmatlar innovatsiyalari, masalan, yangi to’lov tizimlari yoki
mijozlarga xizmat ko’rsatishning yangicha usullari orqali tashkilotlar bozor
talablariga moslashish imkoniyatini yaratadi. Uber va Airbnb kabi
kompaniyalar o’z xizmatlarini yaratishda innovatsiyalarni qo’llash orqali
sanoatni o’zgartirib, yangi biznes modellari yaratdilar.
26

4. Boshqaruv innovatsiyalari — bu tashkilotning boshqaruv tizimini yangilash
va takomillashtirish. Boshqaruv innovatsiyalari orqali tashkilotlar ichki
jarayonlarni optimallashtirishi va samaradorlikni oshirishi mumkin. Misol
uchun, Agil metodologiyalari (Scrum, Kanban) bo’yicha boshqaruv
yondoshuvlarini qo’llash kompaniyalarga tezkor va samarali qarorlar qabul
qilishda yordam beradi.
3. Innovatsiyalarni joriy etish jarayonida duch keladigan to’siqlar.
Innovatsiyalarni joriy etish jarayoni turli qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Tashkilotlar yangi texnologiyalarni va biznes jarayonlarini joriy etishda ba’zi
muammolarga duch kelishadi. Eng keng tarqalgan to’siqlar quyidagilardir:
1. Moliyaviy resurslarning yetishmasligi — Innovatsiyalarni amalga oshirish
ko’pincha katta sarmoyani talab qiladi. Boshqa tomondan, yangi
texnologiyalarni joriy etish va ularni sinovdan o’tkazish xarajatli bo’lishi
mumkin. Tashkilotlarning moliyaviy cheklovlari innovatsiyalarni joriy etish
jarayonini sekinlashtirishi mumkin.
2. O’zgarishga qarshilik — Tashkilotlar ichida o’zgarishga qarshilik ko’rsatish
odatiy hol hisoblanadi. Xodimlar yangi texnologiyalarni o’zlashtirishda
qiynalishi yoki yangi usullarni joriy etish jarayonini qabul qilmasliklari
mumkin. Shuning uchun innovatsiyalarni amalga oshirishda xodimlar bilan
samarali muloqot va motivatsiya tizimlarini ishlab chiqish zarur.
3. Mavjud infratuzilma bilan moslik — Yangi innovatsiyalarni joriy etishda
eski tizimlar va infratuzilma bilan mos kelmaslik muammosi 8
yuzaga kelishi
mumkin. Bu innovatsiyalarni amalga oshirishni qiyinlashtiradi va qo’shimcha
xarajatlarni talab qiladi.
8
Prahalad, C. K., & Hamel, G. (1990). The Core Competence of the Corporation. Harvard Business Review, 68(3), 79-
91.
27

4. Bozorda noaniqlik — Innovatsiyalarni joriy etishdan oldin bozordagi
o’zgarishlarni to’g’ri prognoz qilish zarur. Agar innovatsiya bozor talabiga
javob bermasa yoki noto’g’ri vaqtda amalga oshirilsa, kompaniya katta
yo’qotishlarga uchrashi mumkin.
5. Innovatsiyalarni muvaffaqiyatli joriy etish uchun strategiyalar.
Innovatsiyalarni muvaffaqiyatli joriy etish uchun bir qancha strategiyalarni
qo’llash mumkin. Ular quyidagilardan iborat:
1. Innovatsion madaniyatni yaratish — Tashkilotda innovatsiyalarni qo’llab-
quvvatlovchi madaniyatni yaratish muhimdir. Bu madaniyat xodimlarni
yangiliklarni qabul qilishga, eksperimentlarga va o’zgarishlarga ochiq
bo’lishga rag’batlantiradi.
2. Boshqaruv tizimini optimallashtirish — Innovatsiyalarni muvaffaqiyatli
amalga oshirish uchun tashkilotda boshqaruv tizimini optimallashtirish zarur.
Tashkilotning rahbarlari innovatsiyalarga doimo e’tibor qaratib, xodimlarni
yangiliklarga moslashtirish uchun zarur qo’llab-quvvatlashni ta’minlashi
kerak.
3. Hamkorlik va tarmoqlanish — Innovatsiyalarni joriy etishda boshqa
tashkilotlar bilan hamkorlik qilish foydali bo’lishi mumkin. Tashkilotlar
birgalikda yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va ular orqali biznesni
rivojlantirish imkoniyatlariga ega bo’ladi.
4. Sinov va o’rganish — Innovatsiyalarni amalga oshirishda sinovlar o’tkazish
muhimdir. Tashkilotlar yangi texnologiyalarni kichik miqyosda joriy etib,
ularning samaradorligini tekshirishi va kerakli o’zgarishlarni amalga oshirishi
mumkin.
2.3. Insoniylik, ma’naviyat va iroda sinovlari.
28

Strategiya ishlab chiqish har bir tashkilotning muvaffaqiyatini ta’minlash uchun
zarur bo’lgan jarayondir. Tashkilotlar o’z maqsadlariga erishish uchun qisqa va uzoq
muddatli strategiyalarni ishlab chiqishlari kerak. Har ikki turdagi strategiya o’zining
maqsadlari va yondashuvlariga ega, ammo ular bir-birini to’ldirib, tashkilotning
umumiy muvaffaqiyatiga yordam beradi. Qisqa muddatli strategiyalar tezkor
natijalarga erishish va joriy muammolarni hal qilishga yo’naltirilgan bo’lsa, uzoq
muddatli strategiyalar tashkilotning istiqbolini belgilash va kelajakdagi o’sishni
ta’minlashga xizmat qiladi.
1. Qisqa muddatli strategiyalar.
Qisqa muddatli strategiyalar odatda bir yildan kamroq vaqt davomida amalga
oshiriladigan, tez natijalar berishga yo’naltirilgan va joriy muammolarni hal qilishga
qaratilgan rejalardir. Bu strategiyalar ko’pincha qisqa muddatli resurslarni
optimallashtirish, xarajatlarni qisqartirish, mahsulot yoki xizmatlarni tezda bozorga
chiqarish, reklama va marketing faoliyatlarini kuchaytirish kabi maqsadlarni
ko’zlaydi. 9
Qisqa muddatli strategiyalarni ishlab chiqishda quyidagi omillarni
hisobga olish zarur:
1. Resurslarni samarali boshqarish — Qisqa muddatli strategiya tashkilotning
joriy resurslarini samarali boshqarishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Tashkilot
qisqa muddatli maqsadlarga erishish uchun mavjud imkoniyatlarni optimal
ravishda taqsimlashi kerak. Bu, masalan, ishchi kuchini boshqarish, ishlab
chiqarishni tezlashtirish yoki xarajatlarni qisqartirishni o’z ichiga oladi.
2. Tezkor qarorlar qabul qilish — Qisqa muddatli strategiyalar odatda tezkor
natijalarga erishishni talab qiladi, shuning uchun qarorlar qabul qilish jarayoni tez
va samarali bo’lishi kerak. Bu, masalan, yangi mahsulotni tezda ishlab chiqish
yoki bozorning o’zgarishiga tezda moslashishni anglatadi.
9
Ansoff, I. (1988). Corporate Strategy: An Analytic Approach to Business Policy for Growth and Expansion. McGraw-
Hill.
29

3. Marketing va reklama faoliyati — Qisqa muddatli strategiyalarga marketing va
reklama faoliyatlarini intensivlashtirish kiradi. Tashkilotlar yangi mahsulotni yoki
xizmatni bozorda tezda reklama qilib, iste’molchilarga tanitishlari kerak. Reklama
kampaniyalari orqali sotuvlarni oshirish va brendni rivojlantirish mumkin.
4. Ishlab chiqarishni optimallashtirish — Qisqa muddatli strategiyalarni ishlab
chiqishda ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish muhim o’rin tutadi.
Yangi texnologiyalarni joriy etish, jarayonlarni avtomatlashtirish yoki resurslarni
samarali taqsimlash orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish mumkin.
Misol: Amazon kompaniyasining qisqa muddatli strategiyalaridan biri — yillik
savdo hajmini oshirish uchun turli xil chegirmalar va aktsiyalar tashkil qilish. Bunday
strategiyalar bir necha oy davomida natijalar berishi mumkin va kompaniyaga
bozorda o’z pozitsiyasini mustahkamlashga yordam beradi.
2. Uzoq muddatli strategiyalar.
Uzoq muddatli strategiyalar tashkilotning kelajagi uchun muhim ahamiyatga ega
bo’lib, ular odatda 3-5 yil va undan ko’proq muddatga mo’ljallangan rejalardir. Uzoq
muddatli strategiyalar ko’pincha tashkilotning o’sishini, yangi bozorlarni egallashni,
uzoq muddatli mijozlar bazasini yaratishni va innovatsiyalarni joriy etishni
ta’minlashga yo’naltirilgan bo’ladi. Ushbu strategiyalarni ishlab chiqishda quyidagi
omillarni hisobga olish zarur:
1. Bozor tadqiqotlari va tahlil — Uzoq muddatli strategiyalarni ishlab chiqish
uchun bozorning rivojlanishini va trendlarni tahlil qilish zarur. Tashkilotlar
bozorning o’zgarishini va mijozlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda o’z
strategiyalarini ishlab chiqadilar. Uzoq muddatli strategiyalarni ishlab chiqishda
bozorda raqobatbardosh ustunlikni qo’lga kiritish uchun innovatsiyalarni qo’llash
kerak.
30

2. Innovatsiyalarni joriy etish — Uzoq muddatli strategiyaning asosiy qismi
innovatsiyalarni joriy etishdir. Yangi texnologiyalarni yaratish, mahsulot va
xizmatlarni yangilash, raqamli transformatsiyani amalga oshirish, yangi bozorlarni
ochish — bularning barchasi uzoq muddatli strategiyalarga kiradi.
Innovatsiyalarni joriy etish orqali tashkilotlar o’z raqobatbardoshligini oshirishi va
bozordagi o’rnini mustahkamlashi mumkin.
3. Brendni rivojlantirish va mijozlar bazasini oshirish — Uzoq muddatli
strategiyalarda brendni rivojlantirish va mijozlar bazasini oshirishga katta e’tibor
qaratiladi. Tashkilotlar o’z mahsulotlari va xizmatlarini mijozlarga sifatli tarzda
taqdim etish, mijozlar bilan uzoq muddatli aloqalar o’rnatish va brendni yanada
kuchaytirish uchun strategiyalarni ishlab chiqadilar. Mijozlar ehtiyojlariga mos
ravishda mahsulotlar va xizmatlarni takomillashtirish — bu uzoq muddatli
strategiyaning ajralmas qismidir.
4. Kadrlar siyosati va rivojlantirish — Uzoq muddatli strategiyalarga xodimlarni
tanlash, ularga ta’lim berish va karyera rivojlanishini ta’minlash kabi sohalar
kiradi. Tashkilotlar yuqori malakali mutaxassislarni yollash va ularni tashkilotga
jalb qilish orqali o’z kadrlar siyosatini ishlab chiqadilar. Xodimlarni rivojlantirish
va ularni uzoq muddatli maqsadlarga yo’naltirish strategiyaning muvaffaqiyatli
amalga oshirilishini ta’minlaydi.
Xulosa
Qisqa va uzoq muddatli strategiyalarni ishlab chiqish tashkilotlar uchun muhim
vazifadir. Tashkilotlar o’z maqsadlariga erishish uchun har ikki strategiyani to’g’ri va
samarali qo’llashlari kerak. Qisqa muddatli strategiyalar tezkor natijalarga erishish va
31

joriy muammolarni hal qilishga qaratilgan bo’lsa, uzoq muddatli strategiyalar
tashkilotning istiqbolini belgilash va barqaror o’sishiga xizmat qiladi. Tashkilotlar
qisqa muddatli strategiyalarni muvaffaqiyatli amalga oshirgan holda, uzoq muddatli
strategiyalarni ishlab chiqishga zamin yaratadilar.
Uzoq muddatli strategiyalar innovatsiyalarni joriy etish, bozorlarni
kengaytirish va raqobatbardoshlikni oshirishga yo’naltirilgan bo’lib, tashkilotning
kelajagini shakllantiradi. Qisqa muddatli strategiyalar esa tezkor qarorlar va
resurslarni samarali boshqarish orqali tashkilotning joriy faoliyatini yaxshilashga
yordam beradi. Shu bilan birga, qisqa va uzoq muddatli strategiyalar o’rtasidagi
muvozanatni saqlash tashkilotning muvaffaqiyatini ta’minlashda muhim rol o’ynaydi.
Tashkilotlar har doim o’z strategiyalarini qayta ko’rib chiqib, o’zgaruvchan
muhitga mos ravishda yangilab turishlari zarur. Uzoq muddatli strategiyalar
bozorning o’zgaruvchan talablariga, texnologik yutuqlarga va ijtimoiy
tendensiyalarga javob berishi kerak. Bu esa tashkilotning raqobatbardoshligini
oshiradi va uning barqaror rivojlanishiga yordam beradi.
Shu tarzda, qisqa va uzoq muddatli strategiyalarni birgalikda ishlab chiqish va
ularni samarali amalga oshirish orqali tashkilotlar o’z maqsadlariga erishishi,
raqobatbardoshligini ta’minlashi va kelajakka ishonch bilan qadam qo’yishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Kotler, P., & Keller, K. L. (2009). Marketing Management (13th ed.). Pearson
Education.
32

2. Porter, M. E. (1990). Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior
Performance. Free Press.
3. Barney, J. B. (1991). Firm Resources and Sustained Competitive Advantage.
Journal of Management, 17(1), 99-120.
4. Ansoff, I. (1988). Corporate Strategy: An Analytic Approach to Business Policy
for Growth and Expansion. McGraw-Hill.
5. Prahalad, C. K., & Hamel, G. (1990). The Core Competence of the Corporation.
Harvard Business Review, 68(3), 79-91.
6. Schilling, M. A. (2013). Strategic Management of Technological Innovation (4th
ed.). McGraw-Hill.
7. Christensen, C. M. (1997). The Innovator’s Dilemma: When New Technologies
Cause Great Firms to Fail. Harvard Business Press.
8. Kaplan, R. S., & Norton, D. P. (1996). The Balanced Scorecard: Translating
Strategy into Action. Harvard Business Press.
9. Slywotzky, A. J., & Morrison, D. J. (1997). The Profit Zone: How Strategic
Business Design Will Lead You to Tomorrow’s Profits. Random House.
10. Rumelt, R. P. (2011). Good Strategy Bad Strategy: The Difference and Why It
Matters. Crown Business.
Foydalanilgan saytlar ro’yxati
33

1. Harvard Business Review. (n.d.). Strategy section. Retrieved from https://hbr.org
2. Investopedia. (n.d.). Strategic Management. Retrieved from
https://www.investopedia.com
3. McKinsey & Company. (n.d.). Strategy & Corporate Finance. Retrieved from
https://www.mckinsey.com
4. Business News Daily. (n.d.). Business Strategy section. Retrieved from
https://www.businessnewsdaily.com
5. The Balance. (n.d.). Business Strategy and Planning. Retrieved from
https://www.thebalance.com
6. Forbes. (n.d.). Strategy section. Retrieved from https://www.forbes.com
7. Investopedia. (n.d.). Competitive Advantage. Retrieved from
https://www.investopedia.com
8. The Economist. (n.d.). Business Strategy articles. Retrieved from
https://www.economist.com
9. Strategy + Business. (n.d.). Strategic Management Insights. Retrieved from
https://www.strategy-business.com
10. Bain & Company. (n.d.). Strategy. Retrieved from https://www.bain.com
34

O’zgaruvchan muhitga tashkilotlarni moslashtirish

Sotib olish