Ochiq iqtisodiyotda budjet soliq siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	24000UZS
Hajmi	61.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Ochiq iqtisodiyotda budjet soliq siyosati

Sotib olish

MAVZU: OCHIQ IQTISODIYOTDA BUDJET SOLIQ SIYOSATI
MUNDARIJA:
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi .Iqtisodiy sohada davlat siyosatining asosiy vositasi
davlat byudjetidir. Muvozanatli byudjet deganda soliqlar, yig'imlar va boshqa
daromadlardan iborat bo'lgan davlat daromadlari davlat xarajatlariga teng ekanligini
anglatadi. Afsuski, dunyoning aksariyat mamlakatlarida xarajatlar va daromadlar
muvozanatiga kamdan-kam hollarda erishiladi. "Oddiy" va eng ko'p uchraydigan
holat bu xarajatlar bir yil uchun tushumdan oshadigan byudjetdir. Kamroq kam
bo'lgan - profitsit bilan byudjet, ya'ni. daromadning xarajatlardan oshishi. Davlat
byudjetini boshqarish fiskal siyosatdir.
Davlat byudjeti soliq-byudjet siyosatining asosiy vositasidir. Uning
iqtisodiyotga ta'siri juda katta, chunki davlat byudjeti siyosiy o'zgaruvchidir. Bu shuni
anglatadiki, siyosatchilar o'zlariga juda katta makroiqtisodiy vazifalarni qo'yib, ushbu
o'zgaruvchini o'zboshimchalik bilan o'zgartirishlari mumkin. Soliq-byudjet
siyosatidan foydalangan holda umumiy xarajatlar va yalpi talab rag'batlantirilishi yoki
cheklanishi mumkin. Byudjet taqchilligi ikkita asosiy sabab tufayli yuzaga kelishi
mumkin. Birinchidan, bunga hukumatning ongli harakatlari sabab bo'lishi mumkin,
ular zarurat tufayli daromadga qaraganda ko'proq pul sarflashga qaror qildilar. Shu
sababli paydo bo'lgan kamomad faol byudjet taqchilligi deb ataladi. Ikkinchidan,
byudjet taqchilligi retsessiya, real milliy daromadning pasayishi natijasida paydo
bo'lishi mumkin, bu esa byudjet daromadlarini kamaytiradi. Bunday kamomad passiv
byudjet taqchilligi deb ataladi. Uzoq vaqt davomida iqtisodchilar orasida davlat
byudjeti doimo muvozanatli bo'lishi kerak degan fikr mavjud edi. Ammo 30-yillarda
Keynslar boshqacha fikrda edilar. Yalpi talabni bir necha baravar oshirish uchun
qandaydir manbadan qo'shilishi mumkin bo'lgan nisbatan oz miqdordagi avtonom
xarajatlar ham kifoya qiladi. Va hukumat ta'lim, tibbiyot, pensiya, yo'l qurilishi va
hokazolarga ko'p mablag 'sarflashi kerak. Bundan tashqari, hukumat soliqlarni
manipulyatsiya qilishi mumkin, bu oxir-oqibat mavjud daromadlarning o'zgarishiga
olib keladi.
2

Keyns iqtisodiy beqarorlikning asosiy aybdori yalpi talabning o'zgarishi
ekanligini aniqladi. Shuning uchun u talabni barqarorlashtirish va uni to'liq bandlikni
ta'minlaydigan darajada ushlab turish eng muhim vazifa deb hisobladi. Buyuk
depressiyadan keyin J. Keynsning tavsiyalariga binoan, barcha G'arb mamlakatlari
stabillashadigan soliq-byudjet siyosatini amalga oshira boshladilar, keyinchalik u bir
necha turlarga bo'lindi.
Kurs ishi maqsadi: ochiq iqtisodiyotda budjet soliq siyosati ni
o'rganishdagi ahamiyati.
Kurs ishi predmeti: : ochiq iqtisodiyotda budjet soliq siyosati va ularning
tahlili
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. OCHIQ IQTISODIYOT VA BYUDJET – SOLIQ
SIYOSATINING MOHIYATI, KO'RINISHLARI, USULLARI
1.1. Ochiq iqtisodiyotning mohiyati va uning ko'rinishlari
Ochiq iqtisodiyot — jaxon miqyosida tovarlar, xizmatlar, kapitallar va ishchi
kuchi harakatida, milliy iqtisodiyotlar o rtasida o zaro to sqinliklar bo lmaydiganʻ ʻ ʻ ʻ
iqtisodiyot . O. i. unga teskari bo lgan yopiq iqtisodiyotdan ayrim belgilariga
ʻ ko ra ʻ
farqla-nadi: O. i. da jami taklifning qo shim-cha elementi —
ʻ eksport bilan import
o rtasidagi farqni belgilaydigan sof eksport mavjud bo ladi; ochik sharoitlarida
ʻ ʻ
tovarlar, xizmatlar, pullar va moliyaviy aktivlar mehnat resurslari b-n birgalikda
valyuta bozorini yuzaga keltiradi; bu bozordagi pul qiymati — valyuta kursi asosiy
makroiqtisodiy parametrga aylanadi; O. i. da fiskal va pulkredit siyosati yopiq
xo jalikka nisbatan boshqa natijalarni yuzaga keltiradi.
ʻ
Ochiq iqtisodiyotda monetar siyosat jami talabga ta sir ko rsatish nuqtayi
ʼ ʻ
nazaridan mutlaq samarasiz bo lib qoladi. Shuning uchun pul taklifini
ʻ ko paytirish ʻ
orqali barcha takliflarni rag batlantirishga urinish «ortiqcha» pullarning Markaziy
ʻ
bankda valyutaga almashtirish uchun sotilishiga olib kelishi mumkin. Bu esa davlat
valyuta zaxiralarini kamayishiga olib keladi, lekin umumiy talabga ta sir
ʼ
ko rsatmaydi. Hoz. sharoitda turli bozorlarning ochiklik darajasi ham bir xil emas.
ʻ
Ayrim holatlarda yuqori darajada to-varlar, xizmat bozorlari, kam miqdorda
kapitallar bozori, undan ham kam miqsorda esa mehnat bozorlari erkinlashtiriladi.
Milliy iqtisodiyotlarning birbirlariga nisbatan o sib boruvchi ochikligi
ʻ
iqtisodiyotni milliylashuvi jarayo-nining ajralmas, boshlang ich qismidir. Bu
ʻ
jarayonlar xalqaro mehnat taq-simotini chuqurlashtirib, mahsulot va xizmatlar
sifatining o sishiga va i. ch. xarajatlarini pasayishga olib keladi. Ko p mamlakatlar
ʻ ʻ
Ochiq iqtisodiyotga o tishda ro y beradigan xavf-xatarlar bo lishini hisobga olib,
ʻ ʻ ʻ
tashqi iqtisodiy aloqalarni boshqarishda bojxona bojlari stavkalarini qaytadan ko rib
ʻ
chiqish-ga, import va eksportga miqdoriy kvotalar va litsenziyalar belgilashni ta-
komillashtirishga, valyuta nazorati olib borishga ahamiyat beradilar. Bundan tashqari,
4

xalqaro darajalarda mamlakatlar o rtasida xolisona taqsimot, xarajatlarni eng kamʻ
darajaga olib kelish orqali xo jalik
ʻ faoliyatini milliylashtirish bo yicha mexanizmlarni ʻ
topish ishlari ham izlanadi.
Ochiq iqtisodiyot kichik va katta ochiq iqtisodiyot kabi ko’rinishlarda bo’lib,
ularning bir qancha farqli jihatlari mavjud. Xususan, ular real foiz stavkasining
qo’llanilishi bilan farq qiladi.
Kichik ochiq iqtisodiyotda r real foiz stavkasi barcha davlatlarda iqtisodiyotga
bir xil darajada ta’sir ko’rsatadi yoki hamma davlatlarning bir biriga bo’lgan ta’siri bir
xil darajada, ya’ni sezilarli darajada farq qilmaydi, deb qaraladi.
Katta ochiq iqtisodiy modelida bu masala boshqacharoq hal qilinadi, ya’ni
tashqi savdo aylanmasi bo’yicha katta ta’sirga ega bo’lgan davlatlarning ushbu real
foiz stavkasini o’rnatilishida va boshqa davlatlarga nisbatan bu foiz stavkaning
ta’sirini aniqlashda katta ta’sirga ega ekanliklari alohida hisobga olinadi.
Y=C+I+G+Xn
Asosiy makroiqtisodiy ayniyatga ta’sir etuvchi omillar eksport va importning
(hajmi hisobida) o’zaro farqi , ya’ni N
x hisoblanadi .
Sof eksport Xn = X- M
bu erda :
X - eksport hajmi ; M - import hajmi.
Dunyoning ko’pgina davlatlarida sof eksport hajmi asosiy ayniyatning boshqa
ko’rsatkichlariga nisbatan YaIM hajmiga kam ta’sir ko’rsatadi (o’rtacha 3-4 %
YaIMdagi ulushi).
Asosiy ayniyatni o’zgartiramiz :
Y –C- G = I + Xn
Ifodaning chap tomoni Y- C- G milliy jamg’armani beradi, ya’ni uy xo’jaligi
iste’moli va davlat talabini kondirilgandan so’ng qolgan qismi hisoblanadi Shuning
uchun Y –C- G ifodani S bilan belgilab olamiz .
S = Y –C- G .
5

Endi ifoda quyidagicha tus oladi : S = I + Xn yoki (I - S) + Xn = 0
(I - S) + Xn = 0 bu ayniyat milliy hisoblarning asosiy ayniyati bo’lib, xalqaro
oqimlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni ifodalaydi, ya’ni oldindan belgilangan
jamg’arilgan kapital (I - S) va xalqaro oqimlar Xn
(I - S) + Xn = 0 tenglamadagi har bir ishtirokchi ko’rsatkich o’ziga xos
nomlanishga ega va o’ziga xos funktsiyaga ega .
(I - S) to’lov balansida kapital harakati schyoti deb ataladi va ichki
investitsiyaning ichki jamg’arishdan ortiqligini ifodalaydi.
Investitsiya mamlakatdagi jamg’armalarni oshirishi mumkin, ya’ni tadbirkorlar
investitsion loyihalarni chet el kapitali ishtiroki orqali moliyalashtiradilar. Bundan
kelib chiqadiki kapital harakati schyoti tashqi qarzlar orqali moliyalashtiriladi, ya’ni
ichki kapital jamg’armasi hajmiga teng bo’ladi.
Xn ni biz sof eksport deb atagan edik. (I - S) + Xn = 0 tenglamada esa Xn
o’zida chetdan sof eksport evaziga olingan summani ifodalaydi va to’lov balansining
joriy schyot yoki joriy operatsiyalar schyoti deb yuritiladi.
(I - S) + Xn = 0 ayniyatiga kaytadigan bo’lsak agar ayniyatda (I - S) miqdor
musbat (ijobiy) qoldiqqa ega bo’lsa, Xn manfiy (salbiy) bo’ladi degani. Bu o’z -
o’zidan kapital harakati schyotini musbat qoldiqqa ega ekanligini va to’lov balansi
schyotida defitsit bo’lganligini anglatadi, bu shuni anglatadiki, biz jahon bozoridan
eksportga qaraganda importni ko’proq qilishimiz kerak.
Aksincha agar (I - S) manfiy qiymatga ega bo’lsa Xn musbat bo’ladi. Unda
kapital harakati schyotida defitsit va joriy operatsiyalar schyotida musbat (ijobiy )
saldoga ega bo’lamiz. Bunda mamlakat jahon bozorida kreditor rolini bajaradi va
importga qaraganda eksportni ko’payganini anglatadi.
Agarda milliy jamg’arish mamlakat ichidagi jamg’armadan ortib ketsa, ortgan
qismi chet elga investitsiya qilinishi mumkin.
Agarda aksincha mamlakat ichidagi investitsiya milliy jamg’armadan ortib
kets, unda biznining mamlakatga investitsiya qilinishi kerak bo’ladi.
6

Kichik ochiq iqtisodiyot - bu milliy iqtisodiyot bo’lib, unda jahon bozoriga
nisbatan juda kam ulushni ifodalovchi, xalqaro kreditlash, qarzdorlikni inkor etmaydi,
lekin butunjaxon real foiz stavkasi r* ni inkor etadi. Chunki kichik ochiq
iqtisodiyotda foiz stavkasi r butunjahon real foiz stavkasi r * ga teng deb olinadi
(r = r ).
Kichik ochiq iqtisodiyot modeli uchta asosiy funktsiya (faraz, tahmin)dan
iborat :
1) Mahsulot chiqarish hajmi
Y = ŷ = f (K , N )
Shunday qilib ishlab chiqarish yoki daromad miqdori berilgan faktorlarga
bog’liq bo’ladi , ya’ni kapital - K va ishchi kuchi - N .
2) Iste’mol funksiyasi
C = C
y ( Y – T )
Iste’mol hajmi ixtiyordagi daromadga bog’liq bo’ladi .
3) Investitsiya funktsiyasi
I = ( I
r )
Investitsiya miqdori foiz stavkasi (r ) ga teskari bog’liqlikda bo’ladi.
(I - S ) + Xn = 0 ayniyatni Xn = S – I ko’rinishida yozib olamiz , ya’ni
Xn = ( Y- C – G ) – I
Xalqaro foiz stavkasi r * va yuqoridagi formula asosida quyidagi formulani
yozamiz.
Xn = ( ( Y- C
y ( Y- T ) – G ) ) – I ( r *
) = S – I ( r *
)
Ushbu tenglama bizga jamg’arma S, investitsiya I, kapital harakati schyoti (I
- S), to’lov balansining joriy operatsiyalar schyoti Xn ga qanday omillar ta’sir
etishini ko’rsatadi .
Biz investitsiya hajmi (I) ga foiz stavkasi teskari ta’sir etishini bilamiz.
Jamg’arma miqdori (S) ushbu holatda ikki omilga bog’liq bo’ladi: soliqlar T va davlat
7

harajatlari G. Aynan davlat harajatlari va soliqlardan davlat o’zining fiskal (byudjet -
fiskal) siyosatida foydalanadi.
Yuqoridagilarni umumlashtirib, shuni aytish mumkinki, kapital harakati schyoti
(I - S) va joriy operatsiyalar schyoti (Xn) fiskal siyosatga va xalqaro foiz stavkasiga
bog’liq bo’ladi .
Grafikdagi muvozanat yopiq iqtisodiyotda foiz stavkasi r orqali o’rnatiladi. I va
S chiziqlari r foiz stavkasi AB chiziqdagi kesishgan joyi muvozanat hisoblanadi.
Kichik yopiq iqtisodiyot modelida mamlakat foiz stavkasi r bilan xalqaro foiz
stavkasi r * teng bo’ladi. Bizning misolimizda esa r * > r ifoda o’rinli. Muvozanat
buziladi S>I. Bunday vaziyat joriy operatsiyalar schyotida Xn ijobiy saldo
xisoblanadi.
Kapital xarakati schyoti (S – I) va joriy operatsiyalar schyoti (Xn) dastlab nolli
saldoga ega bo’ladi: bu shuni anglatadiki, iqtisodiyotning tashqi savdosi
balanslashgan, ya’ni import va eksport teng bo’ladi. Mamlakatga kirib kelayotgan va
chiqib ketayotgan kapital oqimlari ham teng bo’lib nolli saldoga ega bo’ladi. Ushbu
holatga istisno qilib biz bozor farovonligi holatini ko’rishimiz mumkin. Chunki
iqtisodiy siyosat fiskal siyosat orqali amalga oshiriladi. Boshqa tomondan esa fiskal
siyosat mamlakat ichida o’tkaziladi va milliy hisoblanadi. Shu bilan birga unga chet
mamlakatlar o’tkazayotgan fiskal siyosat ham o’z ta’sirini o’tkazadi.
8

1.2. Byudjet – soliq siyosatining mohiyati va usullari
Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo'lishini taqozo
qiladi. Lekin ko'pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan
ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro'y beradi. Bu holning
sabablari ko'p bo'lib, ularning ichida, davlatning jamiyat hayotini barcha sohalaridagi
ro’lining uzluksiz o'sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi
alohida o'rin tutadi.
Byudjet taqchilligining o'zgarishi xo'jalik konyunkturasidagi joriy tebranishlar,
ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi, inqirozlar
davrida davlat byudjet mablag'lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum sektorlarini
moliyaviy ta’minlab turishga, umumdavlatahamiyatiga ega bo'lgan tarmoqlarda
investilsiyalar hajmini saqlab turishga majbur bo'ladi.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko'rinishlaridan biri
davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti deganda - davlat qarz oluvchi yoki kreditor
sifatida maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig‘indisi
tushuniladi.
Moliyaviy resurslarni davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli — bu
davlat qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish
jarayonida davlat aholi,banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo'sh
turgan pul mablag'larini jalb qiladi.
Davlat o'z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni
Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin.Bunda bank muomalaga pulning tovar
hajmining ko'payishi bilan bog'liq bo'lmagan qo'shimcha miqdorini chiqaradi. Mazkur
holda, davlat byudjetini moliyalashtirish pul muomalasiga to'g'ridan-to'g'ri inflyatsion
ta’sir ko'rsatadi. Pul massasining o'sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko'payishi bilan
birga bormaydi.
Davlat qarzlarining to'xtovsiz ko'payib borishi, milliy daromadni foiz to'lovlari
shaklida, tobora ko'proq qayta taqsimlanishga olib keladi.
9

Katta byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo'yicha foiz to'lovlari o'sish
sharoitida, davlat qarzlarini to'lash vaqtini imkon darajada cho'zishga harakat qiladi.
Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan, davlat o'zining
qisqa muddatli majburiyatlarini, o'rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U
o'zining qisqa muddatli majburiyatlarini, ancha yuqori foiz bo'yicha yangi, uzoq
muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olishi mumkin. Bundayturdagi
tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha davlatning moliyaviy ahvolini
yengillashtirishi mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz stavkasining oshishi va
qarzlar umumiy miqdorining o'sishi bilan bog'liq.
Xo'jalik hayoti baynalmilallashuv jarayonlarining tez o'sishi, xalqaro
kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o'ziga zarur bo'lgan moliyaviy
resurslarni jalb qilish uchun bo'sh pul mablag'larining milliy chegaradan tashqaridagi
manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga keladi.
Shunday qilib, davlat o'z faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda
ssuda kapitallarining ham milliy bozoridan, ham tashqi bozoridan qarz olishi
mumkin. Xalqaro kreditning tez o'sishi kapitalning mamlakatlararo migratsiyasi,
mamlakat va mintaqalar iqtisodiy o'zaro bog’liqligi chuqurlashuvining muqarrar
natijasi hisoblanadi. Xalqaro kredit moliyaviy resurslarni ham xususiy sektorning
ehtiyojlarini qondirish, ham davlat byudjeti taqchilligini qoplash uchun jalb qilish
imkoniyatini sezilarli kengaytiradi.Shu bilan birga tashqi qarzlarning o'sishi bir qator
boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. Bu o'rinda eng asosiy muammo milliy
iqtisodiyotning kreditor va debitor mamlakatlar iqtisodiyotiga bog'liqligining
kuchayib borishi hisoblanib, bu jarayonni mamlakatdagi ichki moliyaviy dastaklar
bilan nazorat qilish imkoniyati bo'lmay qoladi.
Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida, sof daromadning bir qismini byudjetga jalb
qilish shakli bo'lib, moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismini tashkil etadi.
Soliq - bu davlatning o‘z vazifalarini amalga oshirishi uchun zarur
10

bo‘lganmoliyaviy mablag‘larni shakllantirish maqsadida jismoniy va huquqiy
shaxslardan byudjetga majburiy to’lovlarni undirish shaklidir.
Soliq yordamida milliy daromadning tegishli qismi taqsimlanadi va qayta
taqsimlanadi.
Davlat tomonidan olinadigan soliqlar hamda ularning tarkib topish shakli va
usullari birgalikda soliq tizimini tashkil qiladi.
Milliy iqtisodiyotda soliqlar quyidagi uch muhim vazifani bajaradi:
— davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi);
— ijtimoiy tanglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi);
— iqtisodiyotni tartibga solish (tartibga solish vazifasi).
Davlat sarflari soliq tushumlari hisobiga amalga oshsada, davlat sarflari
miqyosining o'sishi o'z navbatida soliqlarning o'sishini taqozo qiladi va uning
darajasini belgilab beradi.
Hozirgi davrda umumiy tendensiya bo'lgan davlat sarflarining va shunga mos
ravishda soliq hajmining o'sib borishini quyidagi omillar taqozo qiladi:
1. Aholi sonining o‘sishi. Aholi jon boshiga davlat sarflari darajasi o'zgarmay
qolgan taqdirda ham, aholining o'sgan qismini ijtimoiy ne’matlar va xizmatlar bilan
ta’minlash qo'shimcha mablag'larni zarur qilib qo'yadi.
2. Ijtimoiy soha xizmatlari sifatiga talabning ortishi va urbanizatsiya.
Kishilar turmush darajasining o'sishi ijtimoiy soha xizmatlari hajmiga va sifatiga
talabni oshiradi.
3. Atrof-muhitning ifloslanishi. Aholi sonining o'sishi va urbanizatsiyaning
kuchayishi atrof-muhitning sifati muammosini keskinlashtiradi. Juda ko'p miqdordagi
moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish havo, suv va yerning
ifloslanishi shaklidagi qo'shimcha xarajatlarning o'sishini keltirib chiqaradi. Atrof-
muhit muammosini hal qilishda asosiy ro’l davlat zimmasiga tushadi.
4. Daromadlar tengsizligini qisqartirish dasturlarini amalga oshirish.
Bularga xususan, ijtimoiy sug'urtani rivojlantirish, ishsizlik bo'yicha nafaqalar,
11

ijtimoiy ta’minot, bepul tibbiy yordam, davlat dasturi, oziq-ovqat mahsulotlariga
dotatsiyalar, davlat uy-joy qurilishi kiradi.
5. Milliy mudofaa, davlat xavfsizligini ta’minlash xarajatlari hajmining
o'sishi. Hozirgi davrda mamlakatimizdagi davlatning soliq siyosatini O’zbekiston
Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi va uning joylardagi (viloyat. shahar, tuman)
muassasalari amalga oshiradi.
Respublika hududida amal qiluvchi soliqlar, uning to'lovlari soliq undirishning
obyektlari, soliq to'lash tartibi, soliq to'lash bo'yicha imtiyozlar, soliq to'lash bilan
bog'liq ravishda kelib chiqadigan munozaralarni hal qilishning umumiy tartibi
O'zbekiston Respublikasining soliq to'g'risidagi qonunlari bilan aniqlanadi.
Korxonalar faoliyatini soliq yordamida tartibga solish quyidagi umumiy
tamoyillar asosida amalga oshiriladi:
— barcha daromadlardan, ularning manbalariga bog'liq bo'lmagan holda, soliq
undirishning majburiyligi;
— soliq undirishda barcha uchun yagona umumdavlat siyosati:
— samarali ishlovchi korxonalarda hamda xo'jalik yuritishning ilg'or shakllari
uchun soliq me’yorlarining rag'batlantiruvchi ro’lini ta'minlash;
— soliq to'lovi bo'yicha barcha subyektlar majburiyati ustidan moliyaviy
nazorat.
Soliq stavkasini belgilash bir qator tamoyillarga asoslanadi.
1.Naflilik tamoyili — turli shaxslardan, ularning soliqlar hisobiga
moliyalashtiriladigan dasturlardan foydalanishi darajasiga qarab turlicha soliq
undirilishi kerakligini bildiradi. Soliq summasining (R) soliq olinadigan summaga
(D)nisbatining foizdagi ifodasi soliq stavkasi (R') deyiladi:
R = R '
D × 100 %
12

2. To‘lovga layoqatlilik tamoyili - soliq miqdori soliq to'lovchining boyligi va
daromadlari darajasiga mos kelishi zarur. Boshqacha aytganda, soliq solish
daromadlarning adolatli taqsimlanishini taqozo qilishi zarur.
3. Adolatlilik tamoyili - daromadlari va hukumat dasturlaridan foydalanish
darajasi bo'yicha teng bo'lgan kishilar teng miqdorda soliq to'lashi zarur.
Soliq bo'yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tartib va
sharoitlar asosida o'rnatiladi. Amaliyotda soliq imtiyozlarining quyidagi turlari keng
tarqalgan:
— obyektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini belgilash;
— soliq to'lashdan alohida shaxs yoki ma’lum guruhlarni (masalan, urush
faxriylarini) ozod qilish;
— soliq darajasi (stavkasi)ni pasaytirish;
— soliq olinadigan summadan chegirish;
— soliqli kredit (soliq olishni kechiktirish yoki soliq summasini ma'lum
miqdorga kamaytirish).
Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar) mahsulot
tannarxiga qo'shilish usuli (to'g'ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab ham
turkumlanadi.
Soliqlarni to`g`ri va egri soliqlarga guruhlanishi soliqqa tortish ob`ektiga,
to`lovchi bilan davlatning o`zaro munosabatlariga bog`liq bo`ladi. To`g`ri soliqlar
to`g`ridan-to`g`ri daromadga va mol-mulkka qaratiladi (soliqqa tortishning bevosita
shakli). Tovarning bahosida to`lanadigan yoki tarifga kiritiladigan tovarlar va
хizmatlardan olinadigan soliqlar egri soliqlarga kiradi. Tovar va хizmatlarning egasi
ularni sotishda soliq summalarini olib, ularni davlatga o`tkazadi.
To`g`ri soliqlar: Yuridik shахslаrdаn undirilаdigаn dаrоmаd (fоydа)
sоlig’i, jismоniy shахslаr dаrоmаdidаn оlinаdigаn sоliq, yer solig’i, mol-mulk solig’i,
yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, suv resurslaridan foydalanganlik
uchun soliq, infratuzilmani rivojlantirish va boshqalar.
13

Egri soliqlar: qo’shilgan qiymat silog’i, aksiz solig’i, jismoniy
shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyiltirilgan gaz
ishlatganlik uchun soliq, bojxona to’lovlari va boshqalar.
Soliq siyosatini ishlab chiqishda nafaqat alohida olingan muassasalar bevosita
qatnashadi, shuningdek, uni ishlab chiqishda soliq xizmati bilan shug‘ullanmaydigan
sub’ektlar, aniqrog‘i soliq to‘lovchilar qatnashishi mumkin, ya’ni bunda soliq
to‘lovchilarni o‘zlarida soliqlarni takomillashtirishga qaratilgan takliflar, soliqlarni
hisoblashni oson va samarali ishlash kabilar taklif sifatida berilishi mumkin.
Soliq solish sohasidagi davlat boshqaruvining samaradorligi ko‘p jihatdan
davlat apparatining turli bo‘g‘inlari faoliyatidagi moslashuvchanlikka bog‘liq.
Vakolat har bir organning ro’lini belgilaydi va bir vaqtning o‘zida uning boshqa
organlar faoliyati bilan moslashuvini ta’minlaydi. Davlatning asosiy vazifalaridan
birini hal etilishi byudjetni to‘ldirish, soliq to‘lovchilarning iqtisodiy va yuridik
hatti-harakatlariga ta’sir etishning u yoki bu dastagiga ega bo‘lgan barcha davlat
hokimiyati organlar faoliyatining muvofiqlashtiruvisiz mumkin emas. Ko‘pgina
adabiyotlarda ta’kidlanganidek, kontseptual soliq tamoyillaridan biri davlat
organlarining soliq siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda birgalikdagi
ishtiroki hisoblanadi
14

2.1.Ochiq iqtisodiyotda byudjet-soliq siyosatining barqarorligi
O х irgi yillarda iqtisodchi-olimlar orasida Budjet-soliq siyosatining barqarorligi
masalasi katta qiziqish uyg‘otmoqda. Qanday holatlarda Budjet-soliq siyosatini
nobarqaror deb hisoblash mumkin? Siyosiy qaror qabul qiladigan sha х slar ma’lumoti
uchun qanday operatsion indikatorlar ishlab chiqish lozim? Hozirgi paytgacha
soliqbudjet siyosatining barqarorligiga yagona ta’rif ishlab chiqilmagan bo‘lsa-da,
ko‘pchilik muta х assislar tomonidan joriy va kelgusi budjetlar kamomadi YaIMga
nisbatan tez sur’atlarda oshib borsa, olib borilayotgan Budjet-soliq siyosati barqaror
emas, deb qabul qilingan. Shunday qilib, barqarorlikning eng asosiy
ko‘rsatkichlaridan biri qarzning YaIMga nisbati va uning o‘sish sur’atlaridir.
Ko‘pchilik mamlakatlar tajribasi qarz miqdorining YaIMga nisbati baland
bo‘lishi o х ir-oqibatda olib borilayotgan siyosatning kelajagi yo‘qligi va uni
o‘zgartirish lozimligini ko‘rsatdi. Qarzning YaIMga nisbati baland bo‘lishi real foiz
stavkalariga bosim o‘tkazib, budjet kamomadi sharoitlarida qarzga х izmat ko‘rsatish
xarajatlari salmog‘ining oshishiga olib keladi va budjet siyosatida i х chamlik va
egiluvchanlik imkoniyatlaridan foydalanishga imkon bermaydi. Moliya bozorining
ishtirokchilari olib borilayotgan siyosat ishonch uyg‘otmayotganligi sababli, uni
o‘zgartirish lozimligiga ko‘zi yyetib, o‘z kutishlarini o‘zgartirilardi va natijada
hukumat olib borayotgan siyoatni davom ettirish imkoniyati tugaydi. Bu esa, hukumat
tomonidan qarz majburiyatlarini joylashtirish masalasida muammolar tug‘diradi va
o х ir oqibatda ularni sota olmay qoladi. Bozor faoliyatining qatnashchilari qarz
miqdorining YaIMga nisbati qanchalik baland bo‘lsa, hukumat shunchalik xarajatlarni
qisqartirish hisobiga budjet chegaralarida qolishi qiyinlashishini tushunib yetadilar va
hukumatning emission moliyalashtirish yoki qarzni to‘lashdan bosh tortish va qarzni
qaytarish shartlarini o‘zgartirish xavfi oshadi.
Yuqoridagilardan ayon bo‘ldiki, Budjet-soliq siyosatida barqarorlikni aniqlash
masalasiga yondoshuvlardan biri bo‘lib, foiz stavkalari va inflatsiyaning maqbul
o‘sish sur’atlariga mos keladigan YaIMga nisbatan davlat qarzning miqdorini
15

o‘sishiga yo‘l qo‘ymaydigan kursni belgilash hisoblanar ekan. Yuqoridagi me’yorni
olib borilayotgan Budjet-soliq siyosatining barqarorlik darajasiga baho beradigan
indikator sifatida talqin qilish mumkinligiga qaramasdan, u ayrim kamchiliklardan
holi emas. Birinchidan, iqtisodiy adabiyotlarda davlat qarzining YaIM miqdori
qancha bo‘lishi optimal yoki maqbul bo‘lishi to‘g‘risida hech qanday ma’lumot yo‘q.
Ikkinchidan, davlat qarzinining YaIMga nisbatini barqaror darajada ushlab turish
budjet siyosatida juda qattiq cheklovlar bilan bog‘langan bo‘ladi. Shuning uchun
Budjet-soliq siyosatini olib borishda to‘lovga qobiliyatlilik tushunchasidan kelib
chiqadigan qattiq talablarni biroz yengillashtirish masalasini ko‘rib chiqish lozim.
To‘lovga qobiliyatlilik tamoyili barqaror budjet siyosatining ajralmas qismi
hisoblanadi. Uning asosiy talabi qarzning YaIMga nisbati real foiz stavkasi bilan
YaIMning real o‘sish sur’ati ayirmasi sur’atlarida bo‘lishidir.
Buning ma’nosi – qarzning nominal o‘sishi nominal foiz stavkalaridan pastroq
bo‘lishi kerak.
Barqarorlik ko‘rsatkichlari. Quyida keltirilgan Budjet-soliq siyosatining
barqarorlik indikatorlari to‘lovga qobiliyatlikni ta’minlash uchun qarzning YaIMga
nisbatini qanday darajada o‘zgarishi lozimligini belgilashga х izmat qiladi. Bunda
emission daromadning doimiy darajasi o‘zgarmas deb qabul qilinadi:
 kapitalning sof ijobiy qiymati. Budjet-soliq balansining diskontlangan
joriy qiymati qarzning YaIMga nisbati darajasiga teng yoki undan katta bo‘lishini
ta’minlash uchun davlat idoralari kapitali sof qiymatining manfiy bo‘lmasligi talab
qilinadi. Ushbu ssenariyga ko‘ra budjet barqarorligini ta’minlash uchun
ko‘rsatkichlarga tuzatish kiritish miqdori - qarzni YaIMga nisbatining boshlang‘ich
darajasi bilan diskontlangan joriy asosiy balans orasidagi farqqa teng bo‘lishi lozim;
 asosiy uzilish. U diskontlangan asosiy balans miqdoriga teng bo‘lib,
qarzning YaIMga dastlabki nisbati bilan haqiqatdagi asosiy balans orasidagi farq
darajasida barqarorlashadi. Agar uzilish miqdori musbat bo‘lsa qarzning YaIMga
nisbatini barqarorlashtirish uchun xarajatlarni qisqartirish talab qilinadi. Ushbu
16

ko‘rsatkichdan a х borotlar yyetarli bo‘lmagan vaqtlarda muvaffaqiyatli foydalanish
mumkin. Bu indikator dastlabki qarz barqaror bo‘lgan sharoitlarda kapitalning sof
ijobiy qiymatini aniqlashdagidek hisoblanadi;
 o‘rta muddat bashoratlaridagi soliq bo‘yicha uzilish. Ushbu
ko‘rsatkichdan xarajatlar, transfertlar, real foiz stavkalari va YsIM real o‘sish
sur’atlarining oshishi bashorat qilinayotgan (foiz to‘lovlaridan tashqari) sharoitlarda
to‘lanmagan davlat qarzlarini soliq tushumlari bilan mutanosibligini ta’minlash uchun
zarur bo‘lgan tuzatishlar kiritishni aniqlashda foydalaniladi.
Daromadlar tahlili. Daromadlar va tushumlarning dinamikasiga baho berishda
asosiy e’tibor daromadlarning YaIMga nisbati va bu ko‘rsatkichni iqtisodiyoti
o‘ х shash bo‘lgan boshqa mamlakatlar bilan taqqoslashga qaratiladi. Soliqlarning
oshishi hisobiga budjet kamomadini qisqartirish zarur bo‘lgan paytlarda iqtisodiy
xarajatlar davlat xarajatlarini qisqartirish xarajatlari bilan taqqoslash lozim. Odatda,
bu sharoitlarda ikkalasini ham qisqartirish zarur bo‘ladi. Ko‘pchilik hukumatlar
ma’muriy va siyosiy nuqtai nazardan amalga oshirish osonroq bo‘lgan qisqa muddatli,
bir marotabalik daromadlarni ko‘paytirish choralarini ko‘rishga harakat qiladilar.
Biroq, masalaga bunday yondoshish, ko‘pincha soliq tizimi faoliyatida qiyinchiliklar,
samarasiz foydalanish va qoida buzilishlariga olib kelishi natijasida nafaqat yyetarlik
darajada daromadlarni to‘play ololmaslik, balki mehnat va jamg‘arishga rag‘batni
susaytirish natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atlarini pasaytirishga olib keladi. Soliq
tizimining samaradorlik darajasi va zarur islohotlarni aniqlashda muta х assislar
ko‘pincha elastiklik va dinamiklik koeffitsiyentlaridan foydalanishadi.
Soliqlarning elastiklik va dinamikligi. Soliqning elastikligi deganda ushbu soliq
tizimi sharoitida (u o‘zgarmay qolganda) tushumlarni o‘zgarishinining soliqqa tortish
bazasi o‘zgarishiga nisbati tushuniladi. Elastiklik soliq tizimida ichki i х chamlikni
ta’minlaydi va uni quyidagicha yozish mumkin:
Soliq Agar soliqqa tortish bazasining o‘rniga YaIM ko‘rsatkichini qo‘llasak,
YaIM bo‘yicha elastiklik quyidagicha hisoblanadi:
17

,
bu yerda: AT – o‘zgarmay qolgan soliq tizimi sharoitlaridagi soliq tushumlari;
D - ko‘rsatilgan davrdagi o‘zgarish.
Agar elastiklik koeffitsiyenti birdan katta bo‘lsa, yangi soliqlar kiritmasdan
yoki soliq stavkalarini o‘zgartirmasdan, ya’ni soliq siyosatida diskretsion
o‘zgarishlarsiz YaIMga nisbatan soliq tushumlari oshganligini anglatadi va soliq
tizimi elastiklik х arakteriga ega deb hisoblanadi. Elastiklik – ijobiy holat hisoblanadi
va davlat xarajatlarining o‘sishi YaIM o‘sishiga nisbatan yuqori bo‘lgan
mamlakatlarda uni rag‘batlantirish lozim. Tez rivojlanayotgan х alq х o‘jaligi
tarmoqlarini soliqqa tortish jarayonida odatda soliq tizimi YaIMga nisbatan elastik
bo‘ladi, unda soliq stavkalari progressiv х arakterda bo‘ladi, soliqlar muayyan
obyektdan emas, balki qiymatdan olinadi va soliqlarni yig‘ish qisqa muddatlarda
amalga oshiriladi. O х irgi holat inflatsiya sharoitlarida juda muhim hisoblanadi,
chunki soliqlarni hisoblash va undirish vaqtlari orasida katta uzilish bo‘lsa, soliq
tushumlarining real qiymati pasayib ketadi.
18

2.2. Soliq tizimining iqtisodiy o‘sishi
Elastik soliq tizimi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi va natijada
ijtimoiyiqtisodiy infratizimga xarajatlar muntazam oshib boraveradi. Agar
xarajatlarning oshib borishi soliq tushumlarining oshishi bilan birgalikda sodir
bo‘lmasa, bu kamomadli budjetga va uning oqibatida tashqi va ichki qarzlarning
ko‘payishiga olib keladi. Soliq tizimi elastik bo‘lgan hollarda odatda mehnat
unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan va hukumatga ishonchni pasaytiradigan
rejalashtirilmagan tez-tez soliqlarni ko‘tarish masalalari kun taribida turmaydi.
Elastiklik koeffitsiyenti nafaqat umumiy soliq tushumlari, balki alohida olingan
soliq turlari bo‘yicha ham hisoblanadi. Masalan, qiymatdan olinadigan soliq muayyan
obyektdan olinadigan soliqqa nisbatan elastikroqdir. Yana bir elastik soliq turlaridan
biri individual daromad solig‘idir.
Soliqning dinamikligi YaIMning nisbiy ko‘payishiga nisbatan to‘rejagan soliq
summasi sifatida aniqlanadi. Soliq tushumlari hajmining o‘zgarishi soliq tizimidagi
har qanday o‘zgarishlar, shu jumladan soliqqa tortish tarkibidagi diskretsion
o‘zgarishlar tufayli sodir bo‘lishi mumkin. Soliqning dinamiklik koeffitsiyenti
quyidagicha ifodalanadi:
.
DT ushbu davrda haqiqatda soliq tushumlarining o‘zgarishini ifodalaydi.
Elastiklik koeffisintini hisoblash formulasidagi Д AT ham soliq tushumlaridagi
o‘zgarishni ifodalaydi, lekin elastiklik koeffitsiyentida ma’lum davrda soliq tizimidagi
o‘zgarishlar hisobiga olinishi mumkin bo‘lgan samara inobatga olingan edi. Agar
tizimdagi o‘zgarishlar daromadlarning ko‘payishiga olib kelsa, dinamiklik darajasi
elastiklikdan yuqori bo‘ladi, chunki soliq tizimidagi o‘zgarishlar sodir bo‘lmagan
holdagi soliq tushumlari summasiga nisbatan haqiqiy soliq tushumlari summasi
kattaroq bo‘ladi.
19

Soliq tizimini baholash. Muta х assislar har bir mamlakatning soliq tizimiga
baho berishda uning qo‘yilgan vazifalarga qanchalik javob berishi va tizimni islohot
qilish imkoniyatlarini hisobga olishilari kerak. Soliqqa tortish tizimining asosiy
vazifasi daromadlarni to‘plash bo‘lishiga qaramasdan, u ko‘pincha boshqa
maqsadlarda, masalan, bozor х o‘jaligining kamchiliklarini tuzatish va daromadlarni
qayta taqsimlashga ko‘maklashish maqsadlarida ham foydalaniladi. Yuqoridagi
maqsadlarni hisobga olgan holda soliq tizimining samaradorligiga baho berish uchun
bir nechta me’yorlar ishlab chiqilgan. Mamlakatning soliq tizimini tahlil qilishda
Tanzi diagnostik testidan foydalanish mumkin.
Daromadlar tushumining samaradorligiga baho berish uchun Vito Tanzi 8 ta
miqdoriy diagnostik testdan foydalanishni taklif qilgan:
1. Konsentratsiya indeksi. Yalpi daromadlarning katta qismi nisbatan kam
soliqlar soni va soliq stavkalari hisobiga tushadimi?
2. Dispersiya indeksi. Faqat noqulaylik tug‘diradigan kam miqdorda
tushumli soliqlar soni ozmi (yoki umuman yo‘qmi)?
3. Eroziya indeksi. Haqiqiy soliqqa tortish bazasi potensial baza bilan
maksimal tarzda mos keladimi?
4. Yig‘imlarni kechikish indeksi. Soliq to‘lovchilar soliqlarni aytarlik
kechikmasdan va qanchalik o‘z vaqtida to‘laydilar?
5. Muayyanlik indeksi. Soliq tizimi muayyan stavkali kam sonli soliq
turlariga asoslanganmi?
6. Obyektivlik indeksi. Ko‘pchilik soliqlar obyektiv o‘lchash mumkin
bo‘lgan soliqqa tortish bazasidan olinadimi?
7. Soliqlar yig‘ishni ta’minlash indeksi. Soliqlar samarali yig‘imi
to‘laligicha ta’minlanadimi?
8. Soliqlar yig‘ishdagi xarajatlar indeksi. Soliqlar yig‘ishda budjet
xarajatlari minimumga keltirilganmi?
20

Yuqoridagi savollarning barchasiga ”ha” javobi berilsa, Tanzi testiga ko‘ra,
soliq tizimi tushumlarning samaradorligi nuqtai nazaridan eng yuqori bahoga sazovor
bo‘ladi.
Soliq faoliyatining tahlili. Yetarli miqdorda daromadlar tushumini eng samarali
tarzda ta’minlash har qanday soliq tizimining eng asosiy vazifasi hisoblanadi. Agar
yanada aniqroq gapiriladigan bo‘lsa, tartibli va iqtisodiy resurslarni х ususiy
foydalanuvchilardan davlatga noinflatsion tarzda o‘tkazish – soliq tizimining bosh
vazifasi hisoblanadi. Soliq faoliyatini tahlil nomi bilan mashhur bo‘lgan
metodologiyadan foydalanib, daromadlarni yig‘ish unumdorligining me’yoriga baho
berish mumkin.
Daromadlarni yig‘ish tizimining mahsuldorligiga baho berish asosida soliq
tushumlarini oshirish zarurati tug‘ilganda davlat boshqaruv idoralari minimal noqulay
oqibatlarga olib keladigan qarorlar qabul qilish qobiliyatiga ega bo‘lishi yotadi.
Ushbu kontekstda soliqlar yig‘imi samaradorligining keng qo‘llaniladigan indikatori
bo‘lib soliq tushumlarining YaIMga nisbati yoki haqiqiy soliq koeffisinti hisoblanadi.
Hukumatning soliq yig‘imlari bo‘yicha faoliyatiga umumiy tarzda baho berishda
ushbu ko‘rsatkich boshqa malakatlar ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Biroq,
haqiqiy soliq koeffisinti mamlakat soliq salohiyatini (potensialini) inobatga
olmaganligi sababli, soliq faoliyatiga baho berishda noto‘g‘ri natijalarga olib kelishi
mumkin.
Soliq salohiyati o‘rtacha intensivlikdagi soliqqa tortish bazasidan
foydalangandagi soliq tushumlari darajasidir. Demak, soliq faoliyatining
koeffitsiyenti sifatida haqiqatda yig‘ilgan soliqlarning soliq salohiyatiga nisbati
sifatida aniqlash mumkin. Soliq salohiyati aniq ko‘rsatkich emas, lekin uni umuman
olganda, soliqqa tortish faoliyatining samaradorligiga baho berishda qo‘llash mumkin.
Soliq salohiyati uchta asosiy omil bilan aniqlanadi: iqtisodiyotning ochiqlik
darajasi; uning rivojlanish va daromadlari darajasi; daromadlar tarkibi.
21

Soliq faoliyatining tahlili soliqlar yig‘ish samaradorligiga baho berishga
ko‘mak bersada, u ayrim kamchiliklardan ham holi emas. U me’yoriy ko‘rsatkich
emas, past soliq faoliyati rivojlangan mamlakatlarda ham soliq koeffitsiyenti milliy
qadriyatlarni hisobga olgan holda yyetarli hisoblanishi mumkin. Soliq faoliyatining
tahlili, shuningdek juda statik х arakterga ega. U soliq koeffisintlari va soliq
faoliyatida teztez sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni hisobga olmaydi. Dinamika nuqtai
nazaridan talablarga javob beradigan indikator bo‘lib YaIMga nisbatan soliq
tushumlarining elastikligi tan olingan.
Xarajatlar tahlili. Davlat xarajatlari davlat idoralarining faoliyatini
moliyalashtirishga ketgan xarajatlari bo‘lib, unga davlat idoralari tomonidan tovar
bilan ta’minlash va х izmatlar ko‘rsatish, ishlab chiqarish va transfertlar kiradi. Davlat
tovar va х izmatlarni ikki ko‘rinishda taqdim qiladi: bevosita aholi individual yoki
kollektiv tarzda iste’mol qiladigan (masalan, jamoat transporti va milliy parklar) tovar
va х izmatlar; ishlab chiqarish omillaridan yanada samarali foydalanishga х izmat
qiladigan tovar va х izmatlar (masalan, sanoat va port inshoatlari).
Ko‘pchilik xarajat turlari, masalan, infratuzlmaga xarajatlar va yo‘llar ikkala
kategoriyani qamrab oladi. Pensiya va ishsizlik nafaqasi kabi ba’zi xarajatlar bevosita
uy х o‘jaligi va tijorat kor х onalariga transfertlar ko‘rinishida taqdim qilinadi.
Davlat xarajatlarining darajasi va tarkibiga baho berishda tahliliy yondashish
talab qilinadi. Bunday tizimli yondashish beshta elementdan iboratdir:
 makroiqtisodiy yondashishiga mos keladigan yalpi xarajatlar darajasi va
budjet balansi;
 ba’zi tovar va х izmatlarni taqdim qilishda х ususiy sektordan oqilona
foydalanish (davlat tomonidan moliyalashtirish zarur bo‘lgan hollarda ham u birinchi
navbatda ijtimoiy tovarlarni taqdim qilish, tashqi samarani ta’minlash va aholini
ijtimoiy muhofaza qilish tizimidan foydalanuvchilarga nafaqa berish, ya’ni х ususiy
bozor bajarmaydigan yoki yetarli darajada bajarmaydigan vazifalarni hal qilishga
yo‘naltirishi kerak);
22

 xarajatlarni taqsimlash ham bitta dastur doirasida, ham boshqa dasturlar
bilan o‘zaro bog‘langan holda olinadigan qaytimga asoslanishi lozim;
 ushbu dasturga yoki sektorga joriy xarajatlar va kapital qo‘yilmalarning
pu х ta tahlili boshqa dasturlar va sektorlarga xarajatlarni oqilona taqsimlanishi bilan
bog‘langan bo‘lishi;
 х uddi shunday pu х ta tahlil budjet institutlariga nisbatan ham talab
qilinish lozim. Bunda yalpi xarajatlarni cheklash, samaradorligini oshirish va
adolatlikni ta’minlash uchun rag‘batlantirish va qo‘llanmalardan foydalanish talab
qilinadi.
Xarajatlar strategiyasiga tuzatishlar kiritish ko‘pincha budjetning
qisqartirilishini talab qiladi. Amaldagi soliq stavkalarini oshirilishining salbiy
oqibatlari va daromadlarni ko‘paytirishining muqobil manbalarini mavjud emasligi
budjet xarajatlarini qisqartirishga majbur qilishi mumkin. Qattiq budjet cheklovlarini
his qilayotgan bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda budjetga tuzatishlar
kiritish dasturlari xarajatlar sohasida eng muhim yoki ustuvorroq turlarining
aniqlanishini talab qiladi. Xarajatlarni isloh qilish yo‘lidan borayotgan mamlakatlarda
hukumatlar qaysi sohalarda х ususiy sektor davlat sektorining o‘rnini muvaffaqiyatli
egallashi, qaysilarini esa cheklangan resurslar sharoitida davlat o‘z tasarrufida saqlab
qolishi eng samarali natijalariga olib kelishi mumkinligini aniq belgilab olishi zarur.
Davlat xarajatlarining turlari. Davlat xarajatlarining asosiy kategoriyalari bo‘lib
ish haqi, tovar va х izmatlar, subsidiyalar, transfertlar, foiz to‘lovlari va kapital
qo‘yilmalarga xarajatlar hisoblanadi.
Ish haqi. Davlatning davlat tashkilotlaridagi mehnat va ish haqi masalalariga
yondoshuvi davlat xarajatlarining samaradorligiga sezilarli ta’sir qiladi. Maoshlarning
past stavkalari va kasb-te х nik tarkibdagi shkalalarda differensiasiyaning yyetarli
darajada emasligi ish faoliyatida rag‘batning past bo‘lishi va davlat х izmatchilarining
past mehnat unumdorligiga olib keladi.
23

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasi byudjet –
soliq siyosati bugungi kungacha bir-necha bosqichlardan o’tdi va takomillashib
bormoqda. Budjet-soliq sohasi va Budjet-soliq siyosatidagi o‘zgarishlar хo‘jalik rivoji
va iqtisodiy siyosatida muhim rol o‘ynaydi. Budjet-soliq siyosati yalpi iqtisodiy
resurslardan foydalanish va yalpi taklif darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pulkredit
va valyuta siyosatlari kabi, u to‘lov balansining holati, qarzdorlik darajasi, inflatsiya
sur’atlari va iqtisodiy o‘sishni belgilaydi. Buning asosiy sabablari eng avvalo
tadbirkorlarni qo’llab quvvatlash va jahon standartlariga moslashish. Shuningdek
byudjet – soliq siyosati bo’yicha samarali natijalarga erishishdir.Albatta, byudjet –
soliq siyosati har bir davlatning asosiy moliyaviy manbayi hisoblanadi.Shu bilan bir
qatorda mamlakat o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishi uchun kerakli bo’lgan
mablag’ni to’plash uchun soliq stavkalarini yil boshida oshirishi yoki kamaytirishi
mumkin.Soliq stavkalarini belgilashda eng avvalo soliq to’lovchilarning to’lov
qobilyatidan kelib chiqqan holda belgilanishi lozim.Har tomonlama qulay qilib
belgilangan soliq stavkalari davlatga ham, tadbirkorga ham birdek foyda keltiradi.
Soliq stavkalarini ishlab chiqish bo’yicha hozirgi davrda mamlakatimizda, jahon
standartlariga asoslanib va amaliy tajribadan o’tgan usullarni qayta tahlil qilish orqali
soliq stavkalari belgilanmoqda.
Albatta, soliq to’lovlari arzonroq bo’lishi ishlab chiqaruvchilarni va
tadbirkorlarni rag’batlantiradi. Lekin bu bazi bir tarmoqlarning juda tez rivojlanishiga
va ko’p miqdorda tovar ishlab chiqarishga olib keladi. Natijada esa ma’lum bir
tarmoq ishlab chiqargan tovarga nisbatan bozorda inflatsiya yuzaga kelishi
mumkin.Bundan vaziyatlar ro’y berishini oldini olish uchun davlat soliqning tartibga
solish vazifasidan foydalanadi.Ya’ni o’sha tarmoqqa nisbatan soliq stavkasini ko’tarib
qo’yishi.Yoki rivojlanishi qiyin bo’layotgan tarmoqlar uchun esa soliq stavkasini
pasaytirib qo’yishmumkin. Bu borada davlat kerakli vaqtda zarur bo’lgan qarorni
to’g’ri tanlay bilishi yuqori natijalarga olib keladi.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston Respublikasinin Konstitutsiyasi. – Toshkent: O’zbekiston,2014.
2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy nashrO’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, 2008 y.
3. O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi. O’zbekiston Respublikasiqonun
hujjatlari to’plami, 2013-yil.
4. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G’afurov, Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). T., “Fan
va texnologiya” nashiryoti. 2005. 784 bet.
5. O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksi: Rasmiy nashr O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi – T.; “Adolat” 2008. 692 bet.
6. Ishmuhamedov A.E., Jumayev Z.A., Jumayev Q. X. Makroiqtisodiyot (O'quv
qoMlanma). -Т.: 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jam g'arm asi
nashriyoti, 2005. 192 bet.
7. B .T .S alimov , U .S .Muxitdinova , S h .I .Mustafaqulov , B .B .S alimov
Mikroiqtisodiyot: Darslik T.: O’zbekiston yozuvchilar uyishmasi Adabiyot
jamg’armasi nashiryoti, 2005. 208 bet.
Internet saytlari
www.gov.uz O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti
www.soliq.uz O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi rasmiy
sayti
www.lex.uz O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi
www.press-service.uz O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot markaziy
sayti
www.stat.uz O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’ mitasi rasmiy
sayti
www.mf.uz O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti
25

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish