• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 315.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 12 Январь 2025
Расширение doc
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Baxtiyor

Дата регистрации 03 Май 2024

15 Продаж

Oila tarbiyasi

 sinf jamoasining tashabbusini ma’qullaydi, rivojlantiradi, o‘quvchilarning erkin fikr bildirishlariga imkoniyat yaratadi ;  muloqot jarayonida o‘quvchilar fikr-mulohazalarini inobatga olib, pedagogik faoliyatida qo‘llaydi;  muloqotga kirishishning asosiy shakllari: iltimos, maslahat berish, samimiy muomala. Demokratik uslubda muloqotni tashkil etuvchi o‘qituvchi hozirgi zamon talablariga , ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlardan kutilayotgan maqsadlarga javob bera oladi. O‘qituvchining vazifasi barkamol inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor sohasi deb bilgan holda, yuksak ongli, mustaqil fikrlay oladigan , xulq-atvori bilan tengdoshlariga namuna bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli, aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli o‘quvchilarni tarbiyalash uchun qizg‘in pedagogik faoliyat olib borishi lozim. Muloqot jarayonida o‘quvchilarning jamoa bo‘lib birlashishlari, ularda o‘zaro yordam tuyg‘usini o‘stirishga xizmat qilishi kerak. Samarali demokratik tarbiyaviy jarayon , sinf jamoasi a’zolarining qobiliyat va iste’dodlarini yuzaga chiqaradi, o‘quvchining jamoada har tomonlama rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar paydo qiladi. O‘quvchilar bilan muloqotning erkin demokratik asosda tashkil etilishi sinfning ahil jamoa bo‘lib birlashib, tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda muvaffaqiyatlarga erishishiga zamin yaratadi. YAxshi uyushgan jamoada har bir o‘quvchining fikri ulkan tarbiyaviy kuchga ega. Liberal uslub asosida faoliyat olib boruvchi o‘qituvchi xususiyatlariga sho‘rolar zamonidan qolgan ta’lim-tarbiya tizimiga xos mafkuraviy qarashlar mujassamlashgan. O‘qituvchining pedagogik faoliyati va xarakterida quyidagi xususiyatlar mavjud: tashabbussiz, eski qolipda pedagogik faoliyat olib boradi ;  sinf jamoasining tarbiyaviy faoliyatiga aslo aralashmaydi; 19 mutafakkirlari o‘zlarining pedagogik qarashlari bilan o‘z davrlaridan ancha ilgarilab ketganlar. Ularning bu qarashlari bir necha asrlardan beri ajdodlarimiz tafakkurini boyitib kelmoqda va hozirgi kunda ham ular o‘z qiymatini yo‘qotgani yo‘q, ular bizning ma’naviy qadriyatimizdir. Shunga ko‘ra mutafakkirlarning o‘lmas merosi oilada bolalarning ma’naviy axloqiy tarbiyalashning muhim omili bo‘lib qoladi. Tarixchilaming yozishicha, bolaligidayoq o‘zini buyuk ishlarga hozirlagan Amir Temur farzandlari va nabiralarining tarbiyasini ham bir lahza bo‘lsada, nazaridan qochirmadi. Ulug‘ hukmdor o‘z o‘g‘illari va nabiralariga eng avval jangu jadal mashaqqatlariga chidam berishga qodir kuch-quvvat va jasorat, shuningdek, saltanatni boshqarish uchun talab etilgan ilmu donish sohibi bo‘lishlarni talab etardi. Amir Temur o‘z davrining ma’rifatli kishisi, o‘tmishning ma’naviy saboqlaridan yaxshi xabardor inson sifatida sog‘lomlik faqat jismoniy kuch-quvvat emas, balki oliyjanob insoniy fazilatlar uyg‘unligiga erishmoq ekanligini ham yaxshi anglagan. U barloslarning ulug‘ amirlaridan bo‘lmish padaribuzrukvori, muarrix Sharofiddin Yazdiy ta’biri bilan aytganda, «Ulamo va sulaho va mutafakkirlarga mushfiq va mehribon». Agar Amir Temur buyuk saltanatga asos solgan bo‘lsa, bu sharafga mana shu yuksak tarbiya oqibatida erishgan. Sohibqiron farzandlarida uch xislat mujjassam bo‘lishini istardi. Eng avvalo, insonparvarlik, so‘ng mushohadalik va nihoyat, oqibatlik, bosiqlik. Insonparvar odamgina saxiy bo‘lishi mumkin. Mushohadali, bosiq odamgina jangu-jadalda xatoga yo‘l qo‘ymaslikka, ulkan saltanatni boshqarishga qodir. Kimki jasur bo‘lsa-yu, insonparvar bo‘lmasa, jismonan baquvvat bo‘lsa-yu, mushoxadalik bo‘lmasa, dono bo‘lsa-yu, bosiqlik bo‘lmasa, unday odam komil inson bo‘lolmaydi, unday odam boshqalarni ham, o‘ziniyam halok etadi. Kimki raqibi bilan olishgandayam insonparvarlikni unutmasa, albatta yengadi [15]. Bobokalonimizning farzandlari va avlodining qanday fazilatlarga ega bo‘lish bilan bog‘liq istaklarini bilish uchun, avvalo, «Temur tuzuklari» ni varaqlaylik. Uning dastlabki sahifalaridayoq shunday fikrni uqish mumkin: «Tajribamda ko‘rilgankim, ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qat’iy, tadbirkor va 36 zarurligi ko'rsatilgan bo'lsa, umuminsoniy yo'nalishda hamkorlikdagi pedagogik faoliyatning huquq, iqtisodiy, jismoniy, aqliy, estetik, ekologik, gigienik va boshqa tarbiya sohalarini qamrab olishi muhim ekanligiga e'tibor qaratilgan . Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligida quyidagi tamoyillar asosida yo'lga qo'yiladi: 1. Ta'lim va tarbiya sohasida hamkorlik jarayon ishtirokchilari harakatlarining ish birligi. 2. Tarbiyalanuvchiga hurmat va talabning uyg'unligi. 3. Hamkorlik jarayoni sub'ektlarining teng huquqliligi va yuksak mas'uliyati. 4. Faoliyat jarayonida millat va davlat manfaatlari ustuvorligi. 5. Hamkorlikning ilmiy asoslanganligi. O'zbekistonda sog'lom avlodni tarbiyalashda oila-mahalla-ta'lim muassasasi hamkorligini ta'minlash samaralarining garovidir. Bu borada hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan ustivor yo'nalishlar quyidagilardan iboratdir: -oila, mahalla, ta'lim muassasalari hamkorligini ta'minlashning huquqiy bazasini takomillashtirish, hamkorlikning kuchayishiga qaratilgan uslubiy ta'minotni mustahkamlash; -oilada yoshlar va ota-onalarning ijtimoiy faolligini oshirish; -o'quvchi yoshlarga ta'lim berish, ularni tarbiyalash, iqtidorli yoshlarni qo'llabquvvatlash, ularni qiziqishlari bo'yicha kasbga yo'naltirish; -ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarni moddiy va ma'naviy jihatdan qo'llab- quvvatlash; -voyaga yetmagan o'smirlar va yoshlar o'rtasida huquqbuzarlik va nazoratsizlikning oldini olish bo'yicha profilaktik tadbirlar samaradorligini oshirish; -yoshlar o'rtasida sog'lom turmush tarzini targ'ib qilish, ularni jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanishga keng jalb etish orqali sog'lom oilaga tayyorlash; -barkamol avlodni tarbiyalashga qaratilgan ma'naviy-ma'rifiy tadbirlarni mazmunan takomillashtirish, uning samaradorligini oshirish mexanizmini yaratish; 9 dastlabki omili bo‘lib, u aql buyurgan ravishda harakat qilish, yaramas ishlardan, yomon so‘zlardan o‘zini saqlashdir. Kishilar qadimdan yosh avlodni axloq qoidalariga o‘rgatib, go‘zallik yaxshilik va yomonlik haqidagi tushunchalarni bolalarga juda erta singdirib borishgan.Axloq ma’naviyatga nisbatan surat, tashqi jihat bo‘lsa, odob o‘z navbatida axloqiy fazilatlarning yuzaga chiqishidir. Shu sababli insonni anglab yetish odobdan axloqqa, axloqdan ma’naviyatga qarab teranlashib boradi. Ammo shu bilan birga axloq odobga nisbatan, ma’naviyat esa axloqqa nisbatan keng qamrovli mohiyatlardir. Inson odobi uning barcha axloqiy fazilatlarini namoyon eta olmaganidek, shaxsning barcha axloqiy sifatlarini bir yerga jam etganda ham baribir, uning ma’naviy dunyosini to‘liq qamrab olgan bo‘lmaysiz. Asli ma’naviyat Haq nurining ko‘ngil ko‘zgusida aks etishi bo‘lganligidan muayyan ma’noda ko‘ngil egasining o‘ziga ham oxirigacha ma’lum emasdir, g‘aybga tutashdir. Allomalar inson ko‘nglini tilsim ataydilar. Ko‘ngil ko‘zgusidagi ma’naviyat nuri tufayli har bir inson o‘zi sehrli tilsimga aylanadi, mohiyatan cheksizlik kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidagi ulkan ishlar inson mohiyatini yangidan kashf qilishga, uning o‘zligini anglashda imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarishga va ma’naviy - axloqiy intellektual, aqliy - amaliy rivojlanishi uchun yangi shart – sharoitlar yaratib berdi. Respublikamizda qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillari» dasturi asosida ishlab chiqilgan «Uchinchi ming yillikning bolasi» dasturida qayd etilgan vazifa – bu maktabgacha yoshdagi bolalarni bog‘cha va oilada jismoniy, aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlantirish hamda maktabga tayyorlashdir. Ona mehri qu yo shdek buyuk. Uning qalbida farzandiga mehr- muhabbat, ezgu tilak jo‘sh uradi. Bola tarbiyasiga ota-ona axloqi, shaxsiy namunasining ta’siri kuchlidir. Agar ota-onalar farzandlarini axloqli qilib voyaga yetkazishsa, uni go‘zal ishlarni bajarishga odatlantirishsa, bu albatta o‘z samarasini beradi. Axloq nimadan boshlanadi? Ota-ona o‘z farzandida milliy odob axloq fazilatlarini tarbiyalashlari 4 tushunadi. U beldan madorni, tandan quvvatni, ko‘zdan nurni, dildan oromni talab qiladi. Uning ta’kidlashicha, agar insonning o‘zida go‘zal fazilatlar bo‘lsa, ularni boshqalarga o‘rgatishi lozim. Lekin odob-axloq, rasm-rusm odat va irodani hosil qilish uchun zo‘r kuch va harakat kerak bo‘ladi. Bu narsa ta’lim-tarbiya natijasida paydo bo‘ladi. Uning bu tarzdagi pedagogik qarashlari bitta asosiy masalaga borib taqaladi. Bu barkamol inson masalasidir. Inson, uning mohiyati, jamiyatda tutgan o‘rni, ijtimoiy vazifasi mutafakkir tomonidan turli jihatlarda tahlil qilinadi. Odam bolasi bu yorug‘ olamda ezgulik qilish uchun yaratilgan. Shunga ko‘ra uni tarbiyalashdan maqsad uning ongiga odamlar uchun yaxshilik qilish tuyg‘usini singdirishdan iborat. Bu oliyjanob vazifani bajarish esa ota-onaning zimmasidadir. Sharqda keng tarqalgan pandnoma tarzida yozilgan mashhur asarlardan biri Unsurul maoliy Kaykovusning «Qobusnoma»sidir. Bu asar Sharq pedagogik fikr taraqqiyotida muhim o‘rinni egallaydi va qanchadan-qancha avlodlarni ma’naviy- axloqiy tarbiyalashda o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda. «Qobusnoma» falsafiy didaktik asar bo‘lib, shaxs shakllanishining barcha tomonlarini o‘z ichiga oladi. Uning «Farzand parvarish qilmoq zikrida» degan bobi bevosita oiladagi bola tarbiyasiga bag‘ishlanadi. Kaykovus bola tarbiyasida talabchanlik bilan mehribonlikni birga olib boorish lozimligini ta’kidlaydi. «Yosh bola ilm bilan odobni tayoq bilan o‘rganur, o‘z ixtiyori bilan o‘rganmas. Ammo farzand beadab bo‘lsa va sening ul sababdan qahring kelsa, o‘z qo‘ling bilan urmagil, muallimlaming tayog‘i bilan qo‘rqitgil. Bolalarga muallimlar adab bersinlar toki sendan o‘g‘lingni ko‘nglidagina qolmasin». Asar pand-nasihat tarzida yozilgan bo‘lib, unda yoshlar tarbiyasida juvonmardlik talablaridan eng muhimi axloq tarbiyasiga alohida e’tibor beradi. Kaykovus yoshlarda yuksak axloqiy fazilatlarni tarkib toptirishni istaydi, yoshlarni doimo to‘g‘rilikka, yaxshilikka, adolatlilikka undaydi. Asarda asosan o‘zgalarga nisbatan insoniy munosabatda bo‘lishlik uqtiriladi. Kaykovus odamlarning xislatlarini uch xilga bo‘ladi: biri aql, biri rostlik, yana biri juvonmardlikdir. Kaykovusning «Qobusnoma» asari bugungi kunda ham axloqiy qadriyat sifatida yosh avlodni ma’naviy axloqiy ruhda tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Bu asarda oila, farzand 34 poklik ham bo‘ladi. Bu fikrni, tanani toza tutish bilangina cheklab bo‘lmaydi, balki ko‘p harakat qilishga chaqiradi. Bu harakat mehnat qilish demakdir. Uning qalb va harakat haqidagi fikri insonning tani bilan ruhi pokligini bir butunligi to‘g‘risidagi g‘oya bilan bog‘liqdir. Bu narsa bola -tarbiyasi jismoniy sog‘lomlik bilan ma’naviy-axloqiy boylik o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlik haqidagi bugungi kun talabi bilan hamohangdir. Beruniy ota-onalarga qarata bolaning mo‘tadillikda saqlashni tavsiya etadi. Bunga asosan bolani qattiq g‘azablanishdan, qo‘rqish va xafalikdan, uyqusizlikdan saqlash orqali erishilishini aytib, ularni xohlagan va foydali narsasini topib berishga, sevmagan narsasidan uzoqlashtirishga harakat qilish kerakligini uqtiriladi. Ota-onaning bolaga turli munosabati turlicha xulqlarni keltirib chiqaradi. Mutafakkir bola-xulq atvorining mo‘tadilligi natijasida tan va ruh sog‘lomligi kelib chiqishini ham ilmiy asoslab beradi. Beruniy bola tarbiyasida irsiyat muhit va tarbiya ta’sirini birdek muhim ekanligini ta’kidlab o‘tgan edi. Beruniy axloqiy tarbiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan holda yondashadi. Axloqiylik yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash natijasida namoyon bo‘ladi va shakllanadi. Uning bu fikri o‘z davri uchun yangi va ilmiy bashorat edi. Oila va oilada bola tarbiyasi masalasi Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosida ham muhim o‘rin egallaydi. U o‘zining qator asarlarida bolaning salomatligi, uning tarbiyasi haqida, eng muhimi bola ruhiyatini o‘rganish borasida ko‘plab qimmatbaho fikrlarni yozadi. Ularning hammasi bir butun bo‘lib, muayyan pedagogik qarashlar tizimini tashkil etadi va u ma’naviy-axloqiy barkamol insonni shakllantirish haqidagi g‘oyaga borib taqaladi. Ibn Sinoning «Tadbiri al-manozil» nomli asarida katta bir bob oila va oilaviy tarbiya masalalariga bag‘ishlangandir. Ibn Sino oilada bola tarbiyasi ancha murakkab va nozik bo‘lib, uni bolaning yoshligidan boshlab va izchillik bilan olib borish lozimligini uqtiradi. U ona allasining tarbiyaviy ahamiyati haqida to‘xtalib, «Alla» ikki vazifani bajaradi, deydi. Birinchisi, uni tebratish orqali bolaga jismoniy orom bag‘ishlanadi; ikkinchisi, beshikni bir maromda tebratishdan onaning mehri jo‘sh uradi, bolasiga bo‘lgan muhabbatidan onaning orzu umidi yurak to‘ridan silqib chiqadi. Bu o‘ziga 32 Nukus innovatsion institutı Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi ____ kurs talabasi __________________________________ kurs ishini himoya qilish bo‘yicha 2024 yil «____» _____________ kungi № _________ sonli majlisining B A YO N N O M A S I Kurs ishining mavzusi_________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ Qatnashganlar: Komissiya raisi ____________________ A’zolari _____________________________________________________________________ Ish rejasi bo‘yicha: Kurs ishi rahbari ________________________________ Kurs ishi bo‘yicha quyidagi materiallar tafsiya etildi: 1. Yozish va tahrirlash ___________ _______ ______________________________ 2. Himoya qilish vaqtidagi bayonot _____________________________________ 3. Berilgan savollarga javoblari _____________________________________ 4. Kurs ishi rahbarining yakuni ______________________________________ _____________________________________________________________________________ Kurs ishining himoya qilgandan keyin talabaga quyidagi savollar berildi: 1. ___________________________________________________________________________ 2. ___________________________________________________________________________ 3. ___________________________________________________________________________ Komissiya qarori: 1.Talaba___________________________________kurs ishini bajargangan va _____bahoga himoya qilgan deb hisoblansin Komissiya raisi: ______________________ Komissiya a’zoları: ______________________ ______________________ ______________________ Kotib: ______________________ 42 Dunyoqarashning birligi – milliyligi tufayli avlodlar orasida hamfikrlilik, o‘zaro ishonch, izzat, maqsad, birligi, samimiylik tantana qilar edi. Oila o‘g‘il- qizlarda milliy fe’l-atvor, husni xulq tarbiyasi manbai bo‘lib keldi. Ota-onalar har kuni, har soatda o‘zlari bilib-bilmagan holda tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, bolalariga hatti-harakatlar, yurish-turish, so‘zlash, kulish, ovqat yeyish, yuvinish, muomala qilish, mezbon va mehmon munosabati me’yorlarini singdirib kelmoqdalar. Ayniqsa, o‘g‘ilniotalikka, qizni-onalikka, uy bekaligiga tayyorlash milliy tarbiyadagi ikki yo‘nalish-o‘g‘il va qiz bolalar tarbiyasi mavjudligini ko‘rsatadi. Maktabda ham anna shu xususiyat saqlanishi va rivojlantirilishi kerak. Ota-ona obro‘si milliy tarbiyaning asosidir. Aynan shu omil orqali ular farzndlarining ongiga, xulq-atforiga ma’naviy ta’sir qiladilar. Ota-ona obro‘si o‘z- o‘zidan paydo bo‘ladigan ne’mat emas. U ota-onaning bola tarbiyasi bilan maxsus shug‘ullanayotganligi yoki shug‘ullanmayotganliklari bilan belgilanadi. Sobiq sho‘ro davrining 80 yillarida otalar tomonidan ushbu yo‘nalishdagi tarbiyachilik vazifalari qoniqarli bajarilmas edi. O‘tkazilgan tadqiqotlar sobiq ittifoqda har bir 9- bolaning otasizligi va umuman otalarning farzand tarbiyasiga bir kunda 8 daqiqagina vaqt ajratganligini ko‘rsatgan edi. Ota-ona obro‘sini ularning farzandlari shaxsi bilan qiziqishlari o‘quvchi farzandlarining rivojlana borayotgan ehtiyojlarini o‘rganib, boshqarib, qondirib borishlari oshiradi. Olib borgan kuzatuvlarimiz hayotda ota-onaning tarbiyachilar sifatidagi obro‘larini tushiruvchi sabablar mavjudligini ko‘rsatdi [12]. Bular: ota-onaning o‘zlarining bolalarining boquvchilari sifatida anglab, tarbiyachi axloqsiz turmush tarzi; - oilalarda uchrovchi axloqsiz turmush tarzi; - ota-onaning bolalarga aytgan so‘zlari, pand-nasihat qilaverishlari , farzandlar bilan asosan buyruq, hukm orqali gapirishlari; - ota-onaning o‘quvchi farzandlarining hayoti, qiziqishlariga e’tiborsizliklari, ularga vaqt va diqqat ajratmasliklari, o‘quvchilarni oila yumushlariga jalb qilmaslik (ayniqsa o‘smirlar o‘zlariga nisbatan beparvolikdan qattiq iztirob chekadilar. Natijada ota-ona va o‘smir orasida sovuq munosabatlarining paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi); - o‘kuvchi- farzandlar bilan munosabatda ularning yosh xususiyatlarini bilmaslik 26 noto‘g‘ri pedagogik muloqotdan o‘quvchilarda qo‘rquv, o‘z kuchiga ishonchsizlik paydo bo‘ladi, ularning diqqat–e’tibori, ishchanlik harakati susayadi , nutq dinamikasi buziladi, mustaqil va erkin fikrlash qobiliyati pasayadi. Pedagogik muloqot – bu o‘qituvchining o‘quvchilar bilan darsda va darsdan tashqari faoliyatda eng qulay psixologik muhitni vujudga keltirib , ijobiy ruhiy iqlimni yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabatidir. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro yaqin muloqotidan asosiy maqsad: salbiy holatlarni vujudga keltiruvchi barcha jarayonlarga barham berish; o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish; o‘quvchilarni faollikka, erkin fikrlashga, o‘z fikr mulohazalarini cho‘chimasdan bayon qilib unga tayanishga o‘rgatish; o‘quvchilarning yashirin qobiliyatlarini rivojlantirish ; dars va darsdan tashqari jarayonlarda quvonch va shodlik kayfiyatini paydo qilish. A.S.Makarenkoning fikricha, o‘qituvchi muloqoti hypmat va talabchanlikka asoslangan munosabat shaklida bo‘lishi lozim. V.D.Suxomlinskiy o‘qituvchining "…maktab hovlisida gapirgan har bir so‘zi puxta o‘ylangan, aql va mulohazalarga boy, ma’lum bir tarbiyaviy maqsadga qaratilgan bo‘lishi kerak" deb ta’kidlaydi. O‘qituvchining har bir so‘zi olimning fikricha, nafaqat o‘quvchi qulog‘iga aytiladi , balki uning qalbiga ham qaratilgan bo‘lishi shart. Umuman ilg‘or o‘qituvchilarning fikricha, ta’lim va tarbiya faqat o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro hamkorlik pozitsiyasi asosidagi muloqot jarayonida quriladi [8] . Muloqot jarayonida o‘qituvchi qisqa muddatda o‘zining psixologik bilimlariga tayanib o‘quvchilarning psixik xususiyatlarini mukammal bilishga harakat qilishi lozim. O‘quvchilarning ichki dunyosiga, ruhiy holatiga kirib bormasdan, unga nisbatan turli tarbiyaviy jazolar qo‘llash, tanbeh berish mumkin emas. Bu holat o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqotni tuzatib bo‘lmas darajada buzilishiga, o‘quvchilarning yashirin holatga , o‘z “qobig‘i”ga kirib olishiga sabab bo‘ladi. 13 xos qo‘shiq bolasi uchun qasidadek yangraydi va u farzandining murg‘ak qalbiga singib boradi. Shu tarzda bolada o‘zi ham anglolmagan holat paydo bo‘ladi. U asta-sekin bu yorug‘ olamni anglay boshlaydi. Ana shu anglashdan o‘rganish boshlanadi. Xuddi shu o‘rganish tarbiyalanishdir. Zotan o‘rganish sezishdan kelib chiqadi. Ibn Sino ana shu holatga e’tiborini qaratib, «Yosh bolaning sezgirlik quvvati katta odamga teng keladi», degan fikrni bildiradi. Ibn Sino bola tarbiyasida oila boshlig‘i otaning roliga alohida e’tibor beradi. «Agar oilada-deydi u, oila boshlig‘i tajribasizlik, no‘noqlik qilsa u oila a‘zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi va oqibatda bundan yomon natijalar kelib chiqishi mumkin». Bola yaxshi yo‘lga qo‘yilsa, oila baxtli bo‘ladi [14]. Oilaning eng muhim vazifasi bola tarbiyasi hisoblanadi. Ota-ona kim bo‘lishidan qat‘iy nazar, bu vazifani mas’uliyat bilan ado etishi lozim. Ibn Sino «Tadbiri al-manozil» asarida er va xotinning yaxshi sifatlarini sanab o‘tadi. Ularning shaxsiy namunalari bola uchun o‘rnak bo‘lib, kelajak taqdirini belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligi alohida uqtiriladi. Ibn Sino oilada bolani ma’naviy-axloqiy taibiyalashda mehnatsevarlikning roliga alohida urg‘u berib, ota-onalarni farzandlariga nisbatan kasb-hunar o‘rgatishga chaqiradi. Mehnatni ulug‘laydi. Mehnatsiz hayot kechirishning bolaga bo‘lgan salbiy ta’sirini ko‘rsatib beradi. XI asrda yashab ijod etgan mutafakkir Yusuf Xos Hojib o‘zining «Qutadg‘u bilig»da bola tarbiyasi haqida to‘xtalib, shunday yozadi: «Farzand qanchalik bilimli, aqlli-xushli bo‘lsa ota-onasining yuzi shunchalik yorug‘ bo‘ladi». U bola tarbiyasida otaning mas’uliyatiga alohida e’tibor beradi. «Kimning o‘g‘il-qizi erka bo‘lsa, deb yozadi u unga shu kishining o‘zi mungli bo‘lib yig‘laydi. Ota bolani kichikligida bebosh qilib qo‘ysa, bolada gunoh yo‘q, barcha jafo otaning o‘zida; o‘g‘il-qizning xulq-atvori yaramas bo‘lsa, bu yaramas ishni ota qilgan bo‘ladi. Ota bolalarini nazorat qilib, turli hunarlarni o‘rgatsa, ular ulg‘aygach, o‘g‘il-qizim bor deb sevinadi; o‘g‘il-qizga hunar va bilim o‘rgatish kerak, toki bu hunar bilan ularning fe’l-atvorlari go‘zal bo‘lsin». Yusuf Xos Hojib o‘z asarida shunday fikrlarni tashlaydiki, ular bola tarbiyasi uchun madhiyadek yangraydi. Yusuf Xos Hojib bolalar tarbiyasini juda murakkab jarayon deb 33 (boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ota-onaning qarashlariga, fe’latvorlariga taqlid qilib keladilar. Ana shuning uchun ham xalqimizda ularni «shirin» deyishadi. O‘smirlik davri boshlangaya, bolada keskin o‘zgarisho‘tmish davri boshlanadi. Ota-onalar va bolalar orasidagi ziddiyatlarning asosiy qismi shu davrga to‘g‘ri kelishining boisi ham shundadir. Ota - onaning o‘z farzandlariga xos yosh xususiyatlarini bilmasliklarining oqibati bolalarni – o‘smirlarning ota-onadan (ko‘pchilik hollarda otadan) qalban uzoqlashuviga olib keladi); - ota-onaning o‘zlarining farzandlari uchun har kun, har soat, har daqiqada shaxsiy namuna ekanliklarini anglay bilmasliklari; - o‘quvchi-farzand tarbiyasi uchun bor ma’suliyatni maktabga tashlab, o‘zini soqit qilish; - rag‘batlantirish va jazolashda tarbiyaviy maqsaddan kelib chiqa bilmaslik. - milliy qadriyatlarga hurmat hissini shakllantira bilmaslik, hafsalasizlik; - tan jazosi bilan qo‘rqitish; - ota-onaning farzandlar ko‘z o‘ngida janjal qilib turishlari; unda oshkora ichkilikbozlik qilinishi, behayo so‘zlar, qarg‘ishlar, so‘kinishlar; - o‘z farzandini «eng yaxshi» deb hisoblash; - «biz qiynalganmiz, bolalarimiz rohat qilsin» Deya o‘quvchi farzandlarini erkalatib yuborish yasantirishga hirs qo‘yish yoki buning aksi – «bola qiynalib kata bo‘lsa, ota-onaning, mehnatning hayotning qadriga yetadi» deya ko‘r-ko‘rona qattiqqo‘llik, zarda qilaverish; - o‘quvchi farzandiga va’da berib, bajarmaslik; - maktab bilan ta’lim – tarbiyaviy hamkorlikdan «ish ko‘p, vaqt yo‘q» degan bahona bilan o‘zini chetga olish; - o‘quvchi bolalarni o‘z ajdodlari, shajaralari bilan tanishtirmaslik va hokazo. Bu kamchiliklarni bartaraf qilishda otaning roli hal qiluvchi ahamiyatga ega. Zero «Otaning ochgan yo‘li bor, onaning bichgan to‘ni bor». «Otasi borning unumi bor, onasi borning tikishi bor». «Ota-olamning fikri», «Erta tur, otangni ko‘r, otangdan so‘ng otingni ko‘r», «Otangni ko‘rsang, otdan tush», «Ota bo‘lish oson, otalik qilish qiyin», «Ota – bolaga sinchi», «O‘g‘lingni sevsang, qo‘lingdek ishlat», «Otalar so‘zi xitob bo‘lur, ani yig‘mang kitob bo‘lur». . . Onaning o‘zbek oilasidagi o‘rni alohida, jipslashtiruvchi ahamiyatga ega. Chunki «Onaga bo‘lgan muhabbat-Vatanga bo‘lgan muhabbatning kurmagi», «Onaning ko‘ngli bolada, bolaning ko‘ngli dalada», «Onang o‘gay bo‘lsa, otang o‘zingniki emas», «Bola- 27 -sog'lom avlodni tarbiyalashda ommaviy axborot vositalari va zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish. O'zaro hamkorlik ishlarini boshqarish uchun joylarda o'z tarkibiga mahallalar faollari, obro'li ota-onalardan, o'quv-tarbiya muassasalarining tajribali xodimlaridan, mahalla hududida joylashgan turli tashkilotlarning vakillaridan iborat muvofiqlashtiruvchi jamoatchilik kengashlari tuziladi. Jamoatchilik kengashining zimmasiga yuklatilgan vazifalardan kelib chiqib, uning tarkibida turli yo'nalishlarda faoliyat ko'rsatadigan kichik tashabbuskor guruhlar shakllantiriladi. Jamoatchilik kengashi muayyan muddatga mo'ljallangan ish dasturiga ega bo'ladi. Mazkur dastur mahalla Fuqarolar yig'inining yig'ilishida rasman tasdiqlanishi zarur. Dasturda ko'rsatilgan tadbirlar rejasi davra suhbatlari, muayyan mavzu yoki muammoga bag'ishlangan kengashlar, anjumanlar, mahalla aholisini birlashtiruvchi, ularni sog'lom turmush tarziga yetaklovchi ko'riktanlovlar, musobaqalar, bellashuvlar, uchrashuvlar va turli sanalarga bag'ishlangan anjuman yoki tantanalardan tashkil topishi mumkin. Belgilangan tartibga ko'ra jamoatchilik kengashi o'z faoliyati to'g'risida mahalla ahliga har chorakda bir marotaba hisobot berib boradi. Zarurat bo'lganda o'quv-tarbiya muassasalari, mahalla faollari, mahalla hududida joylashgan tashkilot, korxona va idoralarning ta'lim- tarbiya yuzasidan olib borilayotgan ishlari to'g'risida hisobotlarini tinglab, ularga amaliy vanazariy yordam ko'rsatadi. Kengash mahalla hududida istiqomat qiluvchi, o'z farzandlari tarbiyasiga befarq otaonalarga nisbatan davlat boshqaruv idoralari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan hamkorlikda turli ma'muriy choralarni qo'llash huquqiga ega. Uning tashabbusi bilan dolzarb mavzularda favqulodda mahalla yig'inlari, o'quv-tarbiya muassasalarining pedagogik kengashlari yoki boshqa zarur tadbirlar tashkil etilishi mumkin. Kengash mahalla hududida o'zbek milliy tarbiya an'analarini tiklash, turli madaniy tadbirlar o'tkazish, bolalar va kattalarning bo'sh vaqtlarini tashkil etish borasidagi faoliyatni, shuningdek, maktablar, o'yingohlar, madaniyat muassasalari, sport inshootlari, o'smirlar klublari, maktabgacha va maktabdan tashqari muassasalar ishini muvofiqlashtiradi. 10 muloqotni boshqarishga qaratilgan bo‘lishi kerak. 4. Natijalar tahlili: Amalga oshirilgan muloqotni tahlil etish, yutuq va kamchiliklarni xolisona baholab kelgusi faoliyat uchun modellashtirish. Olimning fikrlari asosida muloqotning ushbu yo‘nalishlarini quyidagicha ta’riflash mumkin? Modellashtirish bosqichida auditoriyaning barcha andozalarga javob berishi, har bir o‘quvchining psixologik xususiyatlarini o‘rganishi, ta’lim-tarbiyaviy jarayonda uchrashi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklar dinamikasini oldindan ko‘ra olish va bartaraf etish , muloqotning o‘zaro hamkorlik asosida qurilishi, ya’ni muloqot o‘qituvchi shaxsiga emas, balki o‘quvchi shaxsiga ham mos kelishini ta’minlash zarur. Kommunikativ aloqa bosqichida sinf jamoasini o‘zaro muloqotga tez jalb etadigan suhbat texnikasini puxta bilish, ularning barcha qiziqishlariga javob bera olish, erkin fikr bildirishlariga imkoniyat yaratish va o‘quvchilar ongiga ijobiy ta’sir etishning turli usullarini qo‘llash metodlarini egallash lozim. Pedagogik jarayon bosqichida o‘qituvchining faoliyati bevosita ta’lim- tarbiyaviy ishlarni ma’lum bir yo‘nalishga solish, o‘quvchilar tashabbusini qo‘llab quvvatlash , sinf jamoasining rasmiy va norasmiy liderlari bilan adolatli muloqotni tashkil etish, o‘z fikrlarini jamoa fikrlari bilan real sharoitga moslashtira olish ko‘nikmalarini yaratish kabi faoliyat olib boriladi. Natijalar tahlili da o‘qituvchi o‘z faoliyatiga xolisona baho berishi, yutuq va kamchiliklarni inobatga olib, kelgusi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatida tanqidiy qo‘llashni bilishi lozim, ushbu yo‘nalishda maqsad, reja va natijalarning birligi ta’minlanadi, o‘quv-tarbiya jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqotni tashkil etish va boshqarishda rahbarlikni , tashabbuskor bo‘la olishni bilishi kerak. O‘quvchilarning axloqiy jihatdan tarbiyalanganligi uning atrof muhitga nisbatan bo‘lgan munosabatlarida ham namoyon bo‘ladi. Axloqiy tarbiyalanganlik o‘quvchining his tuyg‘ularida ichki kechinmalarida ifodalanadi va xulq atvorida, o‘qituvchi bilan muloqot jarayonida yuzaga qalqib chiqadi. 15 XULOSA Xulsa qilib aytganda Insoniyat tarixida axloq va axloqlilik tarbiyasi dolzarb muammo sifatida joy olganligini xalq og‘zaki ijodiyotida ham, mutafakkir va ma’rifatparvarlar asarlarida ham kuramiz. Allomalarimiz ahloqiylik tushunchasi va bolalarni ahloqli etib tarbiyalash muammosini o‘rganib komil inson tarbiyasiga alohida ko‘rsatmalar va ta’limotlarini olg‘a surganlar. Oila inson kamolotining dastlabki maktabi bo‘lganligi sababli bola uning axloqi, hulq -atvori shu manzilda ota-onalarning hatti harakatlari, obro‘ va shaxsiy namunalari orqali bevosita shakllanib boradi. Oilada bolalarni axloqiylik o‘rgatishda umuminsoniy va milliy qadriyatlardan keng foydalanish ota-onalarga pedagogik adabiyotlarni o‘rgatishlari zarur deb hisobladik. Oilada ota-onalarni, bolalarni axloqiylik tarbiyalashda oiladagi yuksak ma’naviy munosabatlar nazariy jihatdan asoslandi. Oilada bolalarni axloqlilik tarbiyasida ota-onaning shaxsiy namunasi va obro‘- e’tiborli muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Oilada bolalarni axloqlilkka tarbiyalashda milliy qadriyatlarimizga xos axloq- hulq atvorni shakllantirish muhim ekanligini aniqladi. Axloqli farzand ota-ona va jamiyat ko‘rki ekanligini tushunib yetgan ota- onalar, o‘z burch va ma’suliyatlari oldida sadog‘atli bo‘lishlari tajriba –sinov ishlari jarayonida ishonch hosil qildik. 1. Kishilik jamiyatining har bosqichida komil inson tarbiyasida axloq va axloqlilik sifatlarini shakllantirish nazariy jihatdan asoslandi. 2. Oilada bolalarda axloqlilik sifatlarini tarbiyalashda boy - ilmiy merosdan oqilona foydalanishni Yangi zamonaviy pedagog imkoniyatlarini keltirib chihadi. 3. Oilada bolalarda axloqlilikni tarbiyalash pedagogik muammo ekanligi asoslandi. 4. Oilada ota-onaning obrÿsi va shaxsiy namunasi bolalarda fahrlanish tuyg‘usini shakllantirishga hizmat qildi. 38 so‘zidan kelib chiqib, u hech qaerda qat’iy yozib qo‘yilmagan ijtimoiy qonundir. Inson kundalik ha yo tida undan (ahloq normalaridan) norma sifatida foydalanadi. Ahloqiy tarbiya normalari har bir jamiyatning huquqiy normalariga asos bo‘ladi Ahloqiy tarbiyada kishi ahloqiy bilimlarni o‘zlashtiribgina qolmay, har qanday vaziyatlarda o‘zini ana shu normalarga munosib tuta oladigan kishilar ahloqiy tarbiyalangan hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi: Oilada bolalarni axloqiylikka o‘rgatishning nazariy va amaliy jihatdan asoslash, ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Oilada bolalarni axloqiylikka o‘rgatish pedagogik muammo ekanligini asoslash. Bolalarni axloqiy sifatlarini aniqlovchi mezonlar ishlab chiqish. Ishlab chiqilgan metodikani qo‘llash bo‘yicha samaradorlik darajasi aniqlash. Axloqiy tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish, ya’ni ota-ona va bolalarning o‘zaro munosabatlari bolaning shaxsiga nisbatan hurmat bilan qarashga erishish; Pedagogik jarayon shunday tashkil etildiki, unda bolaning o‘zi ijobiy odatlarni egallab borib, salbiy xususiyatlarni yo‘qotishga intilishini asoslash; Axloqiy tarbiya bolaning ijobiy xulqiga asoslanib amalga oshirilishini aniqlash; Bolani tarbiyalash uchun yaxshi hissiy muhit yaratish kerakligi, jazolash va qo‘rqitish bilan ijobiy axloqiy sifatlarni tarbiyalab bo‘lmasligi isbotlab berish; Bolada axloqiy odatlarni shakllantirish uchun undagi ma’lum odatlarga asoslanish kerakligini aniqlash; Kurs ishining vazifalari: Mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganib tahlil etish; Oilada bolalarni axloqiylikka o‘rgatish holatini aniqlash. Axloq tarbiyasiga oid ota-onalar savodxonligini oshirish. Oilada bolalarni axloqiylikka, hulq tasvirlash. Ilg‘or oilalarni muammo negizidan tajribalarni umumlashtirish. Oilada bolalarni axloqiylikka o‘rgatishga oid metodik ishlanmalarni ishlab chiqish. Kurs ishining ob’ekti : Qarshi shahar va Yakkabog‘ tumani Jiyda qishlog‘idagi mahallalar hamkorligida ota-onalar bilan olib boriladigan tadbirlar jarayoni. 6  ta’lim-tarbiyaga oid muammolarga yuzaki qarab chiqadi ;  o‘z mustaqil fikriga ega emas, javobgarlikdan o‘zini olib qochadi ;  o‘quvchilarga berilgan topshiriqlarning natijalari bilan kiziqmaydi;  o‘quvchilar kelajagiga , taqdiriga e’tiborsiz, beg‘am qaraydi;  o‘z pedagogik faoliyatiga sovuqqonlik bilan munosabatda bo‘ladi. Biroq, yillar o‘tib, zamonlar o‘zgargan sari, XXI asrda jamiyatning ijtimoiy talablaridan kelib chiqib, o‘qituvchining xulq–atvori, pedagogik va psixologik bilimlar saviyasi , o‘z kasbiy faoliyatiga nisbatan munosabati, pedagogik va axborot informatsion texnologiyalarini puxta o‘zlashtirish saviyasi ham o‘zgarmoqda. SHu sababli , o‘qituvchilar o‘z bilim va tafakkurlari nuqtai nazaridan kelib chiqib, sinf jamoasini boshqarishning turli shakl va metodlarini amalda qo‘llamoqdalar. Sinf jamoasining har qanday boshqaruv uslubi o‘qituvchi muloqoti asosida tashkil etiladi. Muloqotdan kutilayotgan natija , tarbiya asosida o‘quvchining ongini va tafakkurini boyitish va o‘zgartirishdir [10] . 20 BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR FANLAR KAFEDRASI Mutaxassisligi : “ Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr ta’lim yo‘nalishi sirtqi bo‘lim ____-kurs _____ – guruh “ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan KURS ISHI Mavzu: Oila tarbiyasi Tayyorlagan: ________________________ Qabul qilgan: ________________________ - 2024 qilish borasida yaxshi namuna hisoblanadi. Oiladagi o‘zaro munosabatlarni, yuz beradigan voqea ilg‘ab oladi. Shuning uchun ham namuna sifatida ota-ona shunday hislatlarga ega bo‘lishi kerakki, bulardan: 1. mehnatkash ; 2. tartib intizom; 3. mehr-muhabbatli; 4. sabr toqatli; 5. savodxon kabi shunday fazilatlarga ega bo‘lgan har bir ota-ona obro‘li farzandlarni tarbiyalash sohasidagi ta’sir kuchli bo‘ladi. Ota-ona obro‘sini ta’minlaydigan eng muhim omil ularning kundalik hayotdagi ibratli insoniy munosabatlari, mehnatdagi yuksak muvaffaqiyatlar, shuningdek ularning bilim doirasi, dunyoqarashi va axloq-odob bilan aloqador bo‘lgan xususiyatlari belgilovchi mezon hisoblanadi. Namunali munosabat o‘rnatilgan oilalarda sharqona tarbiyadagidek farzandlar samimiylik va sabr- toqatni, hurmat va ehtiromni o‘rganadi. Oilaviy munosabatlarda ma’naviy ehtiyojga asoslangan aloqalardan biri- muloqot qilish jarayoni muhim hisoblanib, shaxs shakllanishida kata rol o‘ynaydigan namuna va taqlid singari shu darajada hal qiluvchi vazifani ado etadi. Chunki, kishi o‘zaro shaxslararo munosabatlar jarayoniga kirishishi bilangina atrof-muhitda sodir bo‘layotgan voqeiliklardan xabardor bo‘lib, ular o‘rtasida axborot ayirboshlash yuzaga keladi. Aslini olganda ham kishilar o‘z farzandlariga muloqot tarzida o‘qtirib o‘rgatadigan har qanday ilmiy, ijtimoiy tajribalari, malaka va bilimlari ham ijtimoiy-taraqqiyotning mahsuli sifatida kishilik Oila – hayotiy mazmuniga hamda jamiyat tomonidan ma’qullanadigan xususiyatlarga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisa. Unda ijtimoiy hayotning barcha asosiy qirralari, vazifalari hamda xususiyatlari, sinkretik tarzda bo‘lsa-da, mujassamlashgan. Inson umri mobaynida oila ta’sirini sezib turadi, dastlab ota-onasining oilasida so‘ng o‘zi qurgan oilasida hayot kechiradi. Har ikki holda ham oila shakllanadi. Inson oilada individual va ijtimoiy hayot ko‘nikmalarini hosil qilibgina qolmay, balki unda o‘zaro munosabatlarni yo‘lga 29 buzilishining umumiy sabablariga to‘xtalar ekan, o‘zbek milliymadaniy muhitida ana shu sabablarning qaysi birlari kuchliroq ta’sirga ega ekanligini o‘zbek qishloq va shahar oilalari misolida hamda erkak va ayollarda qanday kechish holatini aniqlashga erishgan. M.A.Sog‘inovning ta’kidlashicha, o‘zbek oilalarida er- xotinlarni yoki ulardan birini ajralishga undovchi muhim sabablar sirasiga: turmush o‘rtog‘ining qo‘polligi, turmush o‘rtog‘ini hurmat qilmasligi: yosh oila hayotiga ota-onalarning noo‘rin aralashuvi: turmush o‘rtog‘ining oilaning umumiy masalalariga befarqligi va boshqalar kiradi. Muallifning e’tirof etishicha, o‘zbek oilasidagi ajralish sabablari, motivlari va ularning qanday holatlarda «sabab» va qanday holatlarda «bahona» rolini o‘ynashi, ana shunday holatlarda ularning oldini olish choralari haqida to‘xtalib, mutasaddi xodimlarni yordamga chaqirish, yoshlarga esa zarur maslahatlar berish lozim . A. Shojalilov tadqiqotlarida ham oila va oila-nikoh munosabatlari o‘rganilgan. Ba’zi bir yoshlar oila qurib ota-onalik funksiyasini yetarli darajada bajara olmasliklari, bu holat esa yosh oilalarda bir qator qiyinchiliklar va muammolarga sabab bo‘layotganligi ko‘rsatib o‘tilgan. Shunga binoan, tadqiqotda yoshlarni oilaviy turmushga tayyorlash ishlarini kuchaytirish, ularning shu sohaga oid vazifa va burchlarini bajarishi murakkab hamda ko‘p qirrali jarayon ekanligi ta’kidlanib, oila qurgan yoshlar turmush tarzini kuzatib borish asosida undagi ixtiloflarning oldini olish va bartaraf etish uchun psixoproflaktik chora-tadbirlarni keng qo‘llash zarurligi ta’kidlangan. X.Karimovning ilmiy ishlarida o‘zbek oilasida er-xotin orasidagi nizolar boshqa millat vakillari (rus, ukrain va boshqa) oilalaridagi nizolardan farqlanishi, ya’ni o‘ziga xos etnopsixologik xususiyatlarga ega ekanligi aniqlangan o‘zbek oilalaridagi er-xotin orasida nizolarning kelib chiqishiga milliy- madaniy muhitiga xos bo‘lgan nikoholdi omillarining xususiyatlari: ya’ni ba’zida tanishish imkoniyatining bo‘lmasligi yoki qisqaligi ham ta’sir etishi, natijada yuzaga kelgan nizo sabablarini tomonlar o‘zidan qidirmasligi, uni bartaraf etishda ota-onalarga tayanish, oiladagi o‘zaro munosabatlar qo‘pollik asosiga qurilishi va boshqa bir qator salbiy holatlar yuzaga kelishi ko‘rsatib o‘tiladi [11] . 22 Kurs ishini baholashga quyidagi baholash tavsiya etiladi: 1. Kurs ishi eksperimental bo‘lsa , berilgan savollar to‘liq javob bergan bo‘lsa, o‘rganilgan pedagogik bilimlardan foydalanilgan bo‘lsa – «a’lo» (5). 2. Rejadagi masalalar to‘liq bayon yetilgan, ammo pedagogik bilimlardan foydalanilmagan bo‘lsa – «yaxshi» (4). 3. Rejadagi masalalar to‘liq tushuntirilmagan bo‘lsa, olingan natijalar yetarli darajada pedagogik jihatdan muhokama qilinmagan bo‘lsa – «qoniqarli» (3) baholar qo‘yilishi mumkin. Kurs ishi to plamining tarkibiy qismlari , mazmuni va o rnatish sifatini baholashʻ ʻ mezonlari 1. Mavzuni tanlash, rejani mavzuga ta sirchanligi – 10% ʼ 2. Kirish so‘zida mavzuning ahamiyati hozirgi kunda nuqtai nazardan tahrirlanishi -10% 3. Kurs ishi mavzusi, mazmuning mohiyati, xulosa chiqarish - 30%. 4. Kurs ishi mustaqil ta’lim ishi va ijodkorlik yondashuvi -20%. 5. Kurs davomida oldingi tajribalarni hikoya qilish -10%. 6. Kurs ishini o‘z tajribasida e’lon qilish -10% 7. Adabiyotlardan foydalanish darajasi -10%. Kurs ishining bahoları: 100-90% - «5» – A’lo . 89-70% - «4» - Yaxshi . 69-60% - «3» – Q oniqarli . 59-0% - «2» – Q oniqarsiz . 43 FOYDALANILGAN ADABI YOT TLAR R O‘ YXATI 1. Poslanie Prezidenta Respubliki Uzbekistan Shavkata Mirziyoeva Oliy Majlisu.//Gazeta «Xalk sozi». Vыpusk ot 30 dekabrya 2020 goda. 2. Sh.M.Mirziyoyev-“Tanqidiy tahlil qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.//”Xalq so‘zi”gazetasi. 2020 yil 30 dekabr soni. 4. Bordovskaya N., Rean A. Pedagogika. - SPb.: Piter. 2001.- S. 176 5. О.Хасанбоева ва бошқалар Педагогика. Т. «Фан» 2006 й. 380 б. 6. Muxamedov G ., Xodjamkulov Yu . Innovatsionn ы y klaster pedagogicheskogo obrazovaniya: opredelenie, klassifikatsiya, soderjanie.-Chirchik.: «Universitet», 2018. 7. Karimov I.A Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent “O`zbekiston” 1997 8. Barkamol avlod orzusi. Tuzuvchi muallif. SH. Karimov va boshqalar. Toshkent “Sharq” 1999 9. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti // Boshlang‘ich ta’lim jurnali, -T.: 2005, 5-son. 10.Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangi tahrirdagi o‘quv dastur // Boshlang‘ich ta’lim jurnali,- T.: 2005, 5-son. 11.Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim satandarti va o‘quv dasturi, -T.: 2010 12.Ishmuhamedov R, Abduqodirov A, Pardayev A “Ta’limda innovatsion texnologiyalar”, -T.:2008 13.Yo‘ldoshev J, Usmonov S, “Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish”, -T.: “Fan va texnologiya”, 2008 14.Psixologiya. Slovar. Sostavitel L.A.Karpenko.–M.: “Poliizdat”.1990-s 77-78. 15. Bordovskaya N.,Rean A. Pedagogika. –SPb.:Piter. 2001.- s 176. 16.Bordovskaya N., Rean A. Pedagogika. Uchebnik dlya VUZov. – SPb.: “Piter” 2001. S 142-143. Qarang. Gessen S.I. Osnovi pedagogiki. –M.,1995 40 lozim. Avval salomlashish, ko‘rishish, keyin so‘z boshlash, yaxshi va yomon deb baholanuvchi hulq me’yorlarini bilish barchani sizlash, o‘zidan katta - kichikni izzatlash, o‘rtoqlik, do‘stlik burchiga sadoqat saqlash, ota-ona, qarindosh urug‘, ustozlarni e’zozlash, ular bilan munosabatda beaxloqlikka yo‘l qo‘ymaslik kabilarni oiladan boshlamoq lozim. Bolaning har bir hatti harakati ota-ona tomonidan e’tiborga olinishi lozim – deb ta’kidlagan. Sharqona tarbiyaviy qadriyatlarda ta’kidlanishicha, xonadonda farzand tug‘ilishi bilanoq uning tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lmoq lozim. Avvalo, ezgu umidlar bilan unga ism qo‘ymoq darkor. Abu Ali ibn Sinoning aytishicha, bola o‘z ismidan uyalmasligi, balki ismi tufayli ulug‘lik va unga monand bo‘lish istagini his etmog‘i lozim. Tug‘ilgan bola qalbi bamisli oq qog‘ozdek, unga «yaxshi» «yomon» sifatlar juda erta yozila boshlanadi. Ota-ona o‘z axloqlari bilan bolaga ijobiy ta’sir ko‘rsatsa, u oqilu dono bo‘lib o‘sadi. Prezident I.A.Karimov o‘zining «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch» asarida bolalar ma’naviyatining shakllanib berishda ota-onaning o‘rni beqiyosligi haqida shunday deydi: “… har qaysi ota – ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko‘rish zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosi, maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim”. Oilaning ma’naviy yuksakligi bevosita uning iqtisodiy takomillashtirishga bog‘liq. I.A.Karimov o‘zining «Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» asarida quyidagi fikrni ilgari surgan: «Bugungi bosqichda kasanachilik sohasi bandlik va oila byudjeti daromadlarini oshirishning qo‘shimcha manbaga aylanib borayotganini hech kim inkor etmaydi. Ayni vaqtda kasanachilik fuqarolarni, birinchi navbatda, xotin-qizlar, ayniqsa, ko‘p bolali ayollarni, yordamga muhtoj nogironlar va mehnat qobiliyati cheklangan boshqa shaxslarni ishlab chiqarish faoliyatiga jalb etish uchun muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etadi». Ahloq so‘zi lotincha «moros», ya’ni moral, mantiq 5 tarbiyasi juda yaxshi tushunirib berilgan bo‘lib, bugungi kun yosh ota-onalariga dasturamal bo‘lib xizmat qilmoqda. «Qobusnoma» da ota-onaning qator vazifalari sanab o‘tiladi. Ular quyidagilardan iborat: Oilada bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy merosida ham munosib o‘rinni egallaydi. Uning fikricha, jamiyatning yetukligi, uning taqdiri va kelajak yoshlar kamoloti bilan bog‘liqdir, shunga ko‘ra bola tarbiyasi ota-onalar oldida turgan oliyjanob vazifadir, deydi. Navoiy ota-onalarning yaxshi sifatlarini ulug‘laydi. Bunday sifatlarning ularda jamuljam bo‘lishi bola tarbiyasida muhim rol o‘ynashini ko‘rsatib o‘tadi. Masalan, uning xotinlar haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir: «Yaxshi xotin, deydi Navoiy - oilaning davlati va baxti uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan husnli bo‘lsa, ko‘ngil ozig‘i, xushmuomala bo‘lsa jon ozig‘idir. Oqila bo‘lsa, ro‘zg‘orda tartib-intizom bo‘ladi. U beandisha bo‘lsa, ko‘ngil undan ozor chekadi, yomonlik axtaruvchi bo‘lsa, undan ruh azoblanadi. Agar mayxo‘r bo‘lsa, uy obodligi yo‘q oladi, aqlsiz bo‘lsa, oila rasvo bo‘ladi». Navoiy oiladagi ayrim illatlarni va o‘zaro kelishmovchiliklarni bola tarbiyasiga salbiy ta’siri va uning buzilishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillar haqida ham yozadi. Yaxshi va yomon xulqlar va ularning kelib chiqishi sabablarini ko‘rsatib beradi. Bolada paydo bo‘ladigan yomon xulqlarni oldi olinmasa, bora-bora illatga aylanadi-deb uqtiradi. Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo‘ldiki, sharq 35 2. Interaktiv muloqotning muhim jihati ikki tomonlama bir-biriga ta’sir etishdir. Muloqotga kirishuvchi o‘qituvchi o‘zaro ta’sir etishda, o‘quvchilarning tarbiyaviy faoliyatiga nafaqat so‘z orqali, balki fikr almashinuv , hatti - harakat va xulq atvori bilan o‘zaro ta’sir o‘tkazishi tushuniladi. 3. Perseptiv muloqotda o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi o‘zaro bir-birlarini idrok qilishi , anglashi tushuniladi. Bunda muloqotga kirishuvchilar o‘zaro bir-birlarini idrok qilish asosida ulardan biri ikkinchisining ishonchini qozonadi, aqlli, farosatli, tajribali , yuksak tayyorgarlikka ega barkamol inson sifatida idrok qilinadi. Muloqotning har uchala tomonini yaxlit olib qaraganda o‘zaro hamkorlik faoliyatini tashkil qilishning usullari va unda ishtirok etuvchilarning munosabatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Pedagogik muloqot muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun, o‘qituvchi o‘quvchilar bilan hamkorlik faoliyatiga chuqur kirishib keta olishi , shaxsni har tomonlama shakllantirishning maqsad va vazifalarini chuqur anglab, faoliyat olib borishi lozim. Zero, sinf jamoasini boshqarish – pedagogik jamoa , ota-onalar oldida o‘qituvchining obro‘–e’tibori qay darajada ekanligini ko‘rsatuvchi mezon. O‘qituvchining axloqiy saviyasini, bilimini muloqot asosida sinf jamoasini boshqarishda erishayotgan yutuqlari belgilaydi. Odatda o‘qituvchilarning xarakteri , individual xususiyatiga qarab: tashabbuskor, ijodkor, tashabbussiz, o‘z fikriga ega bo‘lmagan, barcha ishlarga befarq qarovchilar toifasiga ajratishadi. Pedagog va psixolog olimlarning ko‘p yillik ilmiy izlanishlari , kuzatishlari va ilmiy tajribalariga asoslangan holda o‘qituvchilarning rahbar sifatida sinf jamoasini boshqarishida qo‘llaydigan muloqot uslublari quyidagicha tavsiflanadi: 1. Avtoritar uslubda faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar. 2. Demokratik uslubda faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar. 3. Liberal uslubda faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar. Avtoritar uslubda faoliyat olib boradigan o‘qituvchi ish faoliyati va xarakterida quyidagi xususiyatlar mujassamlashgan bo‘ladi: o‘zi yakka holda guruh faoliyatining yo‘nalishlarini belgilaydi ; 17 II – BOB. OILADA BOLALARGA TARBIYA BERISHNING NAZARIY VA TARIXIY ASOSLARI 2.1. Oilada bola tarbiyasi masalalarining nazariy metodologik asoslari Oilaviy-munosabatlar asosan shaxs ijtimoiylashuvining dastlabki davridanoq shakllana boshlaydi va uning o‘zgarishida ijtimoiy-psixologik omillar , ta’limtarbiya, oila muhiti, milliy-ma’naviy va axloqiy qadriyatlar, shaxsning muloqot muhiti va shaxsiy faolligi muhim rol o‘ynaydi. Oilaviy-munosabatlar har bir oila a’zosining bilish tizimida shakllangan ong tarkiblaridan iborat bo‘lib, shaxsning ijtimoiy va individual tajribasi sifatida uning oilaviy hayotga tayyorligini ta’minlaydi . V.M.Karimova tadqiqotlarida oilaviy-munosabatlarning xarakteri farzand tarbiyasiga ta]siri bolaning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etishi, ya’ni oilaning katta yoki kichikligi, to‘liq yoki noto‘liqligi, undagi rollar, jinsiy o‘zaro munosabatlar haqida va reproduktiv tasavvurlar xarakterini belgilashi va shaxsiy ijtimoiy ustanovkalar yo‘nalishida aks etishi aniqlangan. Oiladagi o‘zaro munosabatlarning asosini tashkil etgan oilaviy tarbiyaga oid masalalar va ularning differensiatsiyasi o‘zining yosh, hududiy va jinsiy xususiyatlariga ega bo‘lib, ular avvalo har bir oilaning ruhiy ma’naviy muhiti, u yerdagi milliy qadriyatlar, an’analar, rasm-rusumlar qanchalik saqlanib qolganligiga ham bog‘liqligi asoslangan Bu holat tarbiya jarayoniga katta ta’sir etishi muallif tomonidan psixologik nuqtai nazardan tahlil qilib, uning sabablarini ko‘rsatib o‘tilgan. M.G.Davletshin tadqiqotlarida o‘zbek oilasining etnopsixologik muammolari keng qamrovli o‘rganilgan, shuningdek, ta’lim tizimida o‘quv- tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda etnopsixologik omillarni e’tiborga olish masalalari, etnopsixologik xususiyatlarning O‘zbekiston psixologiya fanida o‘rganilganlik darajalari nazariy yo‘nalishda tahlil qilinadi. N.A.Sog‘inov o‘z tadqiqot ishlarida o‘zbek oilalarida kuzatiladigan ajralishlarning etnopsixologik xususiyatlari, uning farzand tarbiyasiga salbiy ta]sirlarini uning motivlari va sabablarini ilmiy asoslashga harakat qilgan. Muallif, hozirgi davrda oila 21 hushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir». Bu hikmatda bobomizning sog‘lom va komil inson xususidagi tushunchasi, ya’ni yetuk insoniy fazilat va xususiyatlarga ega insongina mamlakat tayanchi bo‘la oladi, degan mushohadasi mujjassamlashgan, deb o‘ylayman. Sohibqiron bobomiz harbiy safarlarga farzandu nabiralarini birga olib ketardi. Bundan ko‘zlangan birinchi murodi avlodlari suyagini jangu jadallar, uzoq va mashaqqatli yo‘llarda chiniqtirish bo‘lsa, ikkinchi maqsadi farzandu nabiralari o‘z avlodlari qo‘lida tarbiyalansa, erka va tantiq bo‘lib ulg‘ayadilar, degan fikrdan kelib chiqib, ularni onalarining ortiqcha mehru-muhabbatlaridan asrash edi. Zero, asalning ko‘pi zarar, me’yorda bo‘lsa, foydali ekanligi to‘g‘risida o‘tmish donishmandlari ko‘p naql etganlar. «Mening farzandlarim tantiq bo‘lmasliklari kerak! Tantiqlik irodasizlikni paydo qilgay. Farzandlarimni erkalaydigan yer kurash maydoni bo‘lsin. Arg‘umoq ila qilich ularning jonajon do‘sti, mardlik ularga ustoz bo‘lsin!». Mana shu niyatda jahongir avlodlarining jismoniy tarbiyasini itoatidagi eng tajribali va taniqli pahlavonlarga ishongan bo‘lsa, farzandlarining ruhiy dunyosiga sayqal berishni oqila malika asli ismi Saroymulkxonim, xon avlodi bo‘lgan, murg‘aklikdan hukmfarmonlik va bahodirlikdan saboq olgan Bibixonimga ishongan edi. Qolaversa, malika har doim safardayam, jangu - jadaldayam va dorulsaltanatdayam hukmdorga hamroh, bo‘lardi. Yuqoridagi fikrlarga tayangan holda, nafaqat hozir balki, boy bo‘lgan tariximizda ham oilaga, unda tarbiyalanadigan yosh avlodga, kelajak yulduzlariga ham alohida e’tibor berilganligini ko‘rishimiz mumkin [16]. 37 o‘zi o‘quvchilarga ko‘rsatmalar va buyruqlar beradi; ta’lim-tarbiyaviy jarayonga javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi; o‘quvchilarning unga so‘zsiz bo‘ysunishini da’vo qiladi; qattiq intizom asosida ish olib boradi ; topshiriqlarning to‘liq bajarilishini talab qiladi; gap qaytargan, fikr bildirgan o‘quvchini yoqtirmaydi; aytgan tashakkuri ham buyruqdek chiqadi , so‘zlari qattiq va qo‘pol; o‘quvchilarga biror muammoni to‘liq tushuntirmasdan talab qiladi. Avtoritar uslublarda pedagogik faoliyat olib boruvchi o‘qituvchi “Mening aytganim aytgan, deganim degan” shaklidagi prinsip asosida pedagogik faoliyat olib boradi. U sinf jamoasi bilan muloqotga kirishishda quyidagi uslublarni qo‘llaydi: buyruq, ko‘rsatma berish, qattiqqo‘llik bilan ishlash, tarbiyaviy jazo turlarini tez-tez qo‘llash. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayoniga qo‘pol, dag‘al, do‘q-po‘pisa, majbur etish , qo‘rqitish, cho‘chitish orqali kirishadi. Ushbu uslub o‘qituvchi asab tizimini doimiy taranglashib yurishiga sabab bo‘lib, uning sog‘ligiga putur etkazishi mumkin. Natijada o‘qituvchi tez charchaydi. Avtoritar usulning ijobiy tomonlari ham bor: ya’ni, ular faqat favqulodda vaziyatlar jarayonida ishlatilishi (yong‘inda, suv toshqinida, aholini evakuatsiya qilishda) mumkin. O‘qituvchi muloqotining ushbu uslubda boshqarilishi sinf jamoasini tarqoqlikka, hamjihatlikning buzilishiga olib keladi. Demokratik uslub asosida faoliyat olib boradigan o‘qituvchining bosh shiori o‘quvchilarda mustaqil va erkin fikr yuritish ko‘nikmalarini va ongli intizomni hosil qilishdan iborat. O‘qituvchining muloqoti barcha demokratik talablar asosida quriladi. Zero, «Demokratik jamiyatda bolalar , umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi» 1 . Ushbu uslubni mukammal egallagan o‘qituvchi o‘z pedagogik faoliyati va xarakterida quyidagi xususiyatlarni mujassamlashtiradi: pedagogik faoliyatda sinf jamoasining fikr mulohazalariga tayanib ta’lim- tarbiyaviy ishlarni tashkil etadi; 18 17.Mavlonova.R,Raxmonqulova.N.Boshlang`ich ta`limning integratsiyalashgan pedagogikasi. Toshkent “O`qituvchi” 2006 18.Xo‘jayev B. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. 2017 yil. 19. R. Mavlonova, N. Vohidova, N. Rahmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixiy 2010 yil. 20.L. Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. –“A.Navoiy nomidagi O`zbekiston Milliy kutubxonasi 2001. 21. Axmedova M. E. Pedagogika nazariyasi va tarixi (O`quv qo‘llanma) - T.: Tafakkur Bo‘stoni, 2011 yil. Elektron ta’lim resurslari: 1. www.pedagog.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.edu.uz 4. www.pedagog.uz 5. www.ziyonet.uz 41 O‘qituvchilarning o‘zaro axborot almashishi bilan bog‘liq xususiyatlari, uning sinf jamoasiga singib keta olish qobiliyati bilan bog‘liq. Sinf jamoasida ro‘y berayotgan har qanday voqea va hodisalar o‘qituvchilar nazoratida bo‘lishi, ularning oqibatini o‘qituvchilar tez va adolatli tahlil qilishi va oldini olishi lozim. Bu faqat faol o‘quvchilar bilan axborot almashib turish natijasida amalga oshiriladi. SHundagina, o‘qituvchining o‘quv tarbiyaviy jarayondagi faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratiladi va ijobiy natijalar beradi. O‘qituvchi ta’lim – tarbiyaviy faoliyatni o‘quvchilar bilan birgalikda tashkil etadi. Bunda sinfning faol o‘quvchilari hamda norasmiy liderlari bilan o‘zaro muloqotning adolatli bo‘lishi muhim ahamiyatga ega: o‘quvchilarni tarbiyaning turli elementlarini ongli ravishda mustaqil 6ajarishga jalb etish, bunda o‘quvchilarga tashkilotchilik va ijro etish rollarini bajarishga imkoniyat yaratib berish lozim. O‘qituvchining to‘g‘ri tashkil etilgan muloqoti o‘quvchining o‘zligini anglash funksiyasini takomillashtiradi. Bunda o‘qituvchining vazifasi muloqot asosida o‘quvchilarga o‘zining "Men"ligini anglashni, shaxs sifatida o‘z fikrini dadil va erkin gapirishni , jamoada o‘z o‘rnini bilishni, o‘z-o‘zini baholashni o‘rgatishi kerak. Pedagogik muloqot tuzilishi jihatidan o‘qituvchi ijodkorligining noyob namunasidir. Pedagog olimlar o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqotiga ko‘plab tavsiflarni ilmiy asarlarida bayon etsalarda, muloqot avvalo, o‘qituvchining shaxsiy psixologik xususiyati sifatida namoyon bo‘ladi. Olimlar esa, muloqot uchun o‘qituvchiga yo‘nalish beradi xolos. Jumladan , rus pedagogi V.A.Kan-Kalikning fikricha, o‘qituvchining pedagogik muloqoti tuzilishi quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: 1. Prognostik bosqich (modellashtirish): O‘qituvchi tomonidan sinf jamoasi bilan bo‘lajak muloqotni modellashtirish. 2. Kommunikativ aloqa: O‘quvchi bilan dastlabki o‘zaro tanishuv jarayonida bevosita muloqotni tashkil etishga erishish. 3. Pedagogik jarayon: O‘qituvchining hatti-harakati, pedagogik mahora-ti bevosita 14 loy, ona –kulol», «Bola ham ona deydi, ona ham ona deydi», «Onangning yaxshiligini bemor bo‘lsang bilarsan» va hokazo. Ota-onaning izchil tarbiyachilik mehnati ularni yaxshi farzandlarning ota-onalari bo‘lish sharafiga muyassar qiladi. «O‘g‘il-qizlarning fe’l-xulqi yaxshi yoki yomon bo‘lsa, uning sababchisi otav a onadir». (Yu.X.Xojib). Hayotda ro‘y berayotgan ijobiy va salbiy holatlar, ko‘ngilsiz voqealar, kishilar o‘rtasidagi mehr-oqibatning susayishi, shaxslararo munosabatlarda uchrab turadigan ruhiy emotsional zo‘riqishlar, baxtsiz oilalar soning ortib borishi, yoshlar o‘rtasida jinoyatchilikning ko‘payib borayotganligi oiladagi ruhiy muhitga, oila a’zolarining o‘rtasidagi shaxslararo munosabatlarga, oiladagi murakkab muammolarga bevosita bog‘liq bo‘lib, to‘g‘ri yo‘lga quyilmaganligi natijasida yuzaga keladi. Hozirgi davrning taqazosi ham oilaga xos Ushbu muammolarni to‘g‘ri ham qilmay turib, fozil jamiyatga erisha olmaslikni e’tirof etganligidan iboratdir. Oila muammolarini o‘rganishda bugungi kunning ahamiyatli masalalaridan biri bo‘lgan oilaviy munosabatlar kata o‘rin egallydi. Uning ahamiyatli tomoni shundaki, kishining insoniy fazilati, jismoniy hamda ruhiy kamoloti oila bilan bog‘liq bo‘lgan holda, unda kechayotgan o‘zaro munosabatlarning ta’siri bilan shakllanadi va mukammallikka erishishga intiladi, hayotning har bir jabhasiga xos ham nazariy, ham amaliy yo‘lyo‘riqlarni «qo‘lga kiritish» imkoniyatiga ega bo‘ladi. Oilaviy munosabatlar odatda oiladagi ota-onaning roli, er-xotin munosabatlari, farzandlarning o‘zaro munosabati hamda ularning otaonalariga bo‘lgan munosabatlari, yaqin kishilar, qarindoshlar bilan muloqot qilish xususiyatlari nazarda tutiladi. Hamisha uning inson tarbiyasiga bo‘lgan ta’siri borasidagi turli masalalari doimo har bir davrning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Masalan, Sharqda, oilaning e’zozlanishi, oilaviy munosabatlar, ayniqsa har bir oila a’zosining o‘zaro muloqotiga jiddiy e’tirof berilishi haqida juda ko‘pgina manbalarda izoh berilgan. Oilada ota-onalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatda hamjihatlik, mehroqibat, o‘zaro hurmat, shirinsuhanlik, bir-biriga g‘amxo‘rlik kabi sifatlar, yosh avlodni maqsadga xos tarzda tarbiyalashda samaradorlikni oshiruvchi usullardan biri bo‘lib, taqlid 28 I – BOB. OILA TARBIYASI MAZMUNI VA MOHIYATI 1.1. “Oila,mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi” Konsepsiyasi va uning mohiyati. Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo'lini tanlagan mamlakatimizda oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi va unda shaxs tarbiyasiga katta ta'sir ko'rsatuvchi milliy qadriyatlar yil sayin qadr topib, nufuzi oshib bormoqda. Buning asosiy sababi davlatimiz tomonidan ijtimoiy institutlarga har tomonlama e'tibor qaratilayotgan bo'lsa, ikkinchi tomondan mustaqillik bergan imkoniyat tufayli qo'lga kiritilgan milliy qadriyatlarning qayta tiklanayotganligidir. Shu ma'noda olib qaralganda, ijtimoiy institutlar va uning muammolari bo'yicha ilmiy asoslangan tadqiqotlarning yuzaga kelishi dolzarb ahamiyatga molik bo'lib qolaveradi. Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa'yi harakatlarini birlashtirish maqsadida 1993-yilda ishlab chiqilgan “Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi” Kontseptsiyasi yoshlarni istiqlol g'oyalariga sadoqatli, ma'naviy barkamol, vatanparvar qilib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida dasturulamal bo'ldi. “Oila, mahalla, ta'lim muassasasi hamkorligi” Kontseptsiyasining asosiy maqsadi yosh avlodni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda o'zbek xalqining boy milliy, madaniy, tarixiy an'analari, urf-odatlari va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali, zamonaviy pedagogik texnologiyaning ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etish, shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini ta'minlash, ota-onalar, pedagoglar va mahalla faollarining umumiy hamda milliy pedagogik madaniyatni oshirish, respublika fuqarolari orasida milliy mafkuraviy tarbiya ishlarini takomillashtirishdan iboratdir [5]. Kontseptsiyada jamiyat taraqqiyotining ma'naviy-axloqiy negizi bo'lgan milliy va umuman insoniy qadriyatlar, milliy va umuminsoniy tarbiyaning o'zaro aloqasi hamda muhim yo'nalishlari belgilab olingan. Chunonchi, mahalla, oila va ta'lim muassasasi hamkorligida milliy tarbiya yo'nalishda yoshlarning o'zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy g'urur, millatlararo muloqot madaniyati, milliy mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik kabi fazilatlarni o'zlashtira olishlari 8 O‘quvchilar bilan yaqin munosabatda bo‘lish va mehribonlikni namoyish etish, o‘qituvchining sinf jamoasi bilan munosabatda to‘g‘ri va odilona muloqotini tashkil etishda asosiy zamin bo‘ladi. Muloqot turli rollar orqali shaxs faoliyati uchun ijtimoiy maydon yaratadi, shaxsning ijtimoiy xulq-atvorini shakllantiradi. O‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida o‘zining shaxsiy tashabbuskor va rahbarlik rolini namoyish etadi. Dars jarayonida esa o‘qituvchi o‘quvchilarni tashkilotchi va ijrochi rollarida bo‘lishga imkoniyat yaratishi kerak. Muloqot asosida shaxs o‘zligini tanishni o‘rganadi. O‘qituvchi darsni rejalashtirar ekan , faqat o‘rganilayotgan dars mavzusi to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida o‘quvchilarni axborot ko‘lamiga jalb etishni o‘ylamasligi kerak, balki o‘qituvchining yordamiga muhtoj bo‘lgan o‘quvchilarni topishi, ularga yordam berish uchun sharoit yaratishi, har bir o‘quvchining qiziqishini ta’minlovchi sharoitlarni ko‘ra olishi va o‘zaro hamkorlikni ta’minlashi lozim [9] . Pedagogik faoliyatda o‘qituvchi muloqot asosida o‘quvchilar bilan yaxshi munosabatni tashkil eta olishi, demokratik talablarni qo‘llashi va birgalikda ijodiy faoliyat olib borishi kerak. Pedagogik muloqot esa, bu o‘qituvchi kasbiy faolligining bir ko‘rinishi bo‘lib, bunda ta’lim va tarbiya muammolari o‘qituvchi hamda o‘quv-tarbiya jarayonining boshqa ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir vositasi bilan hal qilinadi. Bu vaziyatda o‘qituvchi baho beruvchi rolida namoyon bo‘ladi hamda uning o‘zi baho oluvchi hisoblanadi. bunday hollarda pedagogik ta’sir ko‘rsatish vazifalari va vositalari hamda o‘qituvchining o‘quvchilar bilan pedagogik muloqoti quyidagi prinsiplarda namoyon bo‘ladi: Perseptiv muloqot. 1. Kommunikativ muloqotda bir tomonlama axborot uzatiladi. Muomala o‘z ichiga hamkorlik faoliyatining qatnashchilari bilan o‘zaro axborot almashuvini qamrab olgan bo‘lib, kommunikativ muloqot sifatida tavsiflanishi mumkin. O‘qituvchi va o‘quvchi bir - birlari bilan muloqotga kirishishi jarayonida muloqotning muhim vositalari bo‘lmish til va nutq faoliyati bevosita muhim ahamiyat kasb etadi. 16 qo‘yish bo‘yicha ota-ona maqomini ham oladi. Aksariyat tadqiqotlarda oilaning ijtimoiy institut sifatidagi to‘rtta asosiy vazifasi ajratib ko‘rsatadi. Birinchi vazifa - farzandlar tug‘ilishi bilan bog‘liq. Ikkinchi vazifa – yangi avlodni Ushbu jamiyat madaniyatidan bahramand etish. Uchinchi vazifa – shaxsning o‘zini-o‘zi kamol toptirish, uning qobiliyatini yuzaga chiqarish uchun sharoit yaratish. To‘rtinchi vazifa – shaxsning muomala – muloqotga hissiy qo‘laylikka bo‘lgan psixologik ehtiyojni qondirishi. Shaxs ijtimoiy faoliyatni shakllashdek yaxlit jarayonning bu qirrasiga ko‘plab omillar, jumladan oilaning moddiy farovonligi, ota-onaning saviyasi, oilaviy qadriyatlar tizimi bolaning ta’lim olish jarayonida ota - onaning ishtiroki singari jihatlar ta’sir ko‘rsatadi. Oila moddiy farovonligining shaxs ijtimoiy faolligiga ta’siri baholashda kishilar ularning faqat daromaddagina emas balki har bir muayyan oilada mavjud bo‘lgan ma’naviy madaniy qadriyatlar tizimiga bog‘liqligi yo‘q. Chunki kata daromad moddiy ne’matlar sotib olish hamda dabdabali tantanalar va tadbirlar o‘tkazish yo‘li bilan badavlat kishi maqomini saqlab turish uchun butkul ishlatilib, shaxsni kamol toptiruvchi ma’naviy iste’molga sarflanmasligi mumkin. Oila murakkab ijtimoiy guruh bo‘lib, biologik, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi. Shu sababdan turmushdagi va oila a’zolari munosabatlaridagi o‘zgarishlar uning moddiy- maishiy, iqtisodiy negizi o‘zgarishga bevosita bog‘liqdir [13]. 30 MUNDAREJA : KIRISH ……...……………………………………………………………………..3 I – BOB. OILA TARBIYASI MAZMUNI VA MOHIYATI 1.1. “Oila,mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi” Konsepsiyasi va uning mohiyati. ...................................................................................................................8 1.2. Oilada bolalar bilan muloqatni yo‘lga qo‘yishning pedagogik va psixologik shart – sharoitlari………………………………………………………...………..13 II – BOB. OILADA BOLALARGA TARBIYA BERISHNING NAZARIY VA TARIXIY ASOSLARI 2.1. Oilada bola tarbiyasi masalalarining nazariy metodologik asoslari……….22 2.2. Oilada bolalarni ahloqiy kamolotga yetkazishda sharq mutafakkirlari merosining ahamiyati ……………………………………………………………32 XULOSA …………………………………………………………………………45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….47 2 2.2. Oilada bolalarni ahloqiy kamolotga yetkazishda sharq mutafakkirlari merosining ahamiyati Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya, oila va oilaviy tarbiya haqidagi qarashlari islom mafkurasi va uning qobig‘ida shakllangan. Sharq mutafakkirlari ijodida aks etgan umuminsoniy g‘oyalar islomiy ma’naviyat bilan hamohangdir. Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida oila va oilada farzand tarbiyasi masalalariga katta e’tibor berganlar. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad Koshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Xusayn Voiz Koshifiy kabi mutafakkirlarning qator asarlarida bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalarari va ularni hal etish yo‘llari ko‘rsatib berilgan. Oilada bola tarbiyasi masalasi Muhammad ibn Muso al- Xorazmiy qarashlarida ham mavjuddir. Uning aytishicha, «Ota-onalar ikki xil: tug‘ilish otasi va ta’lim berish otasi: birinchisi jismoniy hayot sababli, ikkinchisi ruhiy hayot sababli». Shunga ko‘ra, ularni uzviy birlikda olib qarash tarbiya ishida muhim ahamiyatga molikdir. Uning quyidagi so‘zlari anchayin ibratlidir: «Zamondan yaxshiroq ta’lim beruvchi muallimni, insondan yaxshiroq ta’lim oladigan o‘quvchini ko‘rmadim». Uning bu so‘zlaridan bir tomondan ijtimoiy muhitni bola tarbiyasi uchun hal qiluvchi ta’sirini anglasak, ikkinchi tomondan inson shaxsi ta’lim natijasida kamolotga erishib borishi mumkinligini sezamiz. Abu Rayhon Beruniy insonning axloqiy fazilatlarini, umuman axloqiy tushunchalarini insonning tabiati bilan bog‘laydi. Inson tabiati esa, avvalo, oilada shakllanadi. Shunga ko‘ra, bola tarbiyasida ota-ona ta’siri va namuna benihoya kattadir. Masalan, u ayollarga nasihat qilib, Abdulla ibn Jafar tilidan shunday deb yozadi: «Rashkdan saqlangin. U taloqning kalitidir. Eringga tez-tez tanbeh qilishni senga taqiqlayman. Chunki tanbeh nafrat uyg‘otadi. O‘zingni bezab yurgin. Buning uchun yaxshi vosita surmadir. Yana xushbo‘y atirlardan foydalangin. Ularning ichida eng yaxshisi suvdir». Uning bu fikrlari bevosita oilada farzand tarbiyasiga taalluqlidir. Beruniy tan va ruh pokligi masalasini ham o‘rtaga tashlaydi. Oilada tozalik, poklik va tartiblilik mavjud ekan, u yerda ma’naviy 31 turmush tarzini shakllantirishga imkoniyat tug‘iladi. Sog‘lom turmush tarzi jismonan sog‘lom aqlan barkamol yangi avlodni shakllantirishni, mehnat qilish, dam olish va ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishga yordam beruvchi oqilona hayot tarzini tashkil etishni ifodalaydi. Sog‘lom turmush tarzi aholining farovonlik darajasini oshirish, sog‘liqni saqlash va maishiy xizmatni yaxshilash, demografik jarayonlarni maqbul holatga keltirish, ommaning ma’naviy madaniyati, ongliligi, axloqiy jihatdan tarbiyalanganligini o‘sib bori shva ijtimoiy mehnatdagi faolligi bilan belgiladi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish uy-joy sharoitini yaxshilash, oila byudjetini to‘g‘ri taqsimlashni, to‘g‘ri va sifatli ovqatlanishni, spirtli ichimliklar, giyohvandlik, chekishni qat’iyan mann etishni, muntazam ravishgda jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishni, sanitariya-gigiena qoidalariga to‘la rioya qilishni, ma’naviy boy, sog‘lom intillektual egasi bo‘lishni talab qiladi. Oilani moddiy imkoniyatlarini yaratish, ota-onalarning ongliligi, ma’naviyatini boyitish sog‘lom turmush tarzini shakllantirish imkoniyatini tug‘diradi. Sog‘lom turmush tarzi esa farzandlarni jismonan sog‘lom, ma’nan boy qilib o‘stirishga imkoniyat yaratadi. Boshqa xalqlar qatori o‘zbek oilalari ham milliy tarbiya an’analariga boy. Ularni tiklab, boyitib, zamonaviylashtirib, maktab tarbiyasi bilan uyg‘unlashtirish nafaqat har bir oila, balki butun O‘zbekiston ijtimoiyma’naviy hayotini boyitishga xizmat qiladi. Mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasida ota-onaning bola tarbiyasi uchun davlat oldidagi javobgarliklarining qayd qilinishi, Prezident I.Karimov tomonidan 1998 yilning Oila yili deb e’lon qilinishi ota-onalar, mahallar oldiga qator yangi, milliy istiqloliy talablarni qo‘ymoqda. Oila – milliy dunyoqarash manbai sifatida o‘quvchilarda milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Tarixda o‘g‘il-qizlar o‘z ota- onalaridan o‘zlashtirgan dunyoqarashni sintez qilib, o‘z oilaviy dunyoqarashlariga aylantirganlar. Bu farzandlarining milliy dunyoqarashlariga shakl, mazmun berib, meros tarzida o‘tib keldi. 25 O'z vakolatiga ko'ra Kengash mahalla hududida tashkil etilgan tadbirlar mazmuni va samaradorligini tahlil qiladi, ular yuzasidan uslubiy maslahatlar tayyorlab, bu haqida ommaviy axborot vositalarida xabarlar berib boradi. Kengash yosh avlodni tarbiyalashda mahalla, maktab va oila hamkorligi borasidagi masala va muammolarni mahalla hududidagi o'quv-tarbiya muassasalari, tashkilot va idoralari ishi rejalashtirilishi va amaliyot dasturlariga kiritilishida ular o'rtasida o'zaro hamjihatlikka erishishni ta'minlaydi [6] . 11 5. Oilada bolalarda axloqlilikda tarbiyalashning nazariy va amaliy tadbirlari ishlab chiqildi. 6. Oilada axloqlilikni shakllantiruvchi ilmiy metodik dastur yaratildi va amaliyotda uning natijasi sinab kÿrildi. 7. Oilada bolalarda axloqlilikni shakllantirishda bolaga ikki tomonlama ta’sir kÿrsatish ijobiy natija berishni aniqlash maqsadida ota-onalar uchun tavsiyalar berildi. 8. Oilada bolalarda axloqlilikning shakllantiruvchi tarbiyaviy tizim yaratildi. Ya’ni ajdodlarmiz amal qilish hamda milliy g‘oya tamoyillariga suyangan holda ma’naviy yuksak insonni tarbiyalash. 39 ahamiyat berishni taqozo etadi. Chunki ma’naviyatning yuksakligi oilada sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda umuminsoniy va milliy tajribalardan foydalanib madaniy hayot kechirishni, bu sohada me’yorga rioya etishni talab qiladi.Shuningdek, sog‘lom turmush tarzining shakllanishiga sho‘rolar davridagi oila-nikoh munosabatlari, ekologik, demografik, ruhiy oqibatlar vash u kabilar o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmaydi. Jumladan, sho‘rolar davrida o‘zga mafkura ta’sirida kirib kelgan giyohvandlik, ichkilikbozlik, ota-onalarning ahloqiy- ma’naviy buzuqligi natijasida nosog‘lom hayot kechirayotgan oilalar hozir ham topiladi. Bunday oilada tarbiyalanayotgan farzandlarning kelajagi qanday bo‘ladi degan savol sog‘lom fikrli jamoani tashvishlantirmay qo‘ymaydi. Oilada sog‘lom muhit-turmush tarzini barqarorlashtirish, farzandlarni barkamol etib tarbiyalash, oilaning tarbiyaviy va ijtimoiy rolini bajarishda fuqaroliy ma’suliyatini oshirish lozim. Oilani, onalar va bolalarni muhofaza etishning kuchli ijtimoiy tizimini yaratish va amalga oshirish zarur. 1 Oilada sog‘lom farzandlarni voyaga yetkazishda oila byudjetini to‘g‘ri taqsimlash va oiladagi bolalarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish kata ahmiyatga ega. Oilaning moddiy farovonligi bolalar sog‘lig‘i va ularning sog‘lom turmush tarzida o‘z aksini topadi. 2. Ovqatlanish sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning muhim omilidir. Ovqatlanish bizning hududimiz sharoitida g‘oyat kata o‘rin tutadi. Chunki vitaminlar yetishmaydigan, kimyoviy tarkibi past , sifatsiz ovqatlarni iste’mol qilish, ularning miqdori jihatidan ham nomunosibligi aholi salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 3. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish kishilarni, ayniqsa yosh avlodni sog‘lom barkamol bo‘lib vochga yetishiga, salomatligini mustahkam, ruhiyatini yaxshilashga olib kelishidan tashqari, kishilarda hayotda to‘laroq va faolroq ishtirok etishga, o‘zlarining bo‘sh vaqtidan unumli, yaxshi foylana bilishiga ham imkon beradi, ijtimoiy faollikning boshqa shakllari rivojlanib borishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Oilaviy munosabatlar madaniyati takomillashgan oilalardagina sog‘lom 24 1.2. Oilada bolalar bilan muloqatni yo‘lga qo‘yishning pedagogik va psixologik shart – sharoitlari Muloqot – yunoncha so‘z bo‘lib, suhbatlashuv, shaxslararo suhbat va o‘zaro fikr almashuv ma’nosini bildiradi hamda ikki yoki undan ortiq kishilarning so‘zlashuvida paydo bo‘ladi. Inson muloqot jarayonida ijtimoiy tajriba , ta’lim- tarbiya, turli munosabatlar, axloqiy me’yorlar g‘oya va mafkura omillari ta’sirida yashab ijtimoiylashadi va shaxs sifatida kamolotga etadi. Kishilar o‘rtasidagi o‘zaro muloqot pedagogik–psixologik fanlarning asosiy kategoriyalaridan biri hisoblanib , u o‘z ichiga shaxslararo munosabatning eng muhim mexanizmlarini qamrab oladi. Psixologiya fanida muomala kategoriyasi keng ma’noda tushuniladi hamda hamkorlik faoliyatining ichki aloqasini mujassamlashtirib, o‘zaro ta’sir va o‘zaro munosabatni aks ettiradi va ijtimoiy protsessual faoliyatni ifodalaydi. Pedagogikada muloqot o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasining o‘zaro ta’sir malakasi , usuli va tizimini anglatib uning mohiyati, o‘zaro axborot almashishida , ta’lim va tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishida, o‘zaro bir-birlarini tushunishga erishishlarida namoyon bo‘ladi hamda quyidagi xususiyatlarga ega: muloqot o‘qituvchining pedagogik faoliyatida eng muhim kasbiy qurol hisoblanadi; muloqot jarayonida uning maqsadga muvofiq amalga oshirishni ta’minlash uchun ijtimoiy nazorat va ijtimoiy qonuniyatlar muhim ahamiyatga ega ; o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlarining eng muhim tarkibiy qismi muloqot sanalib, motivatsiyada motiv qanday ahamiyat kasb etsa , u ham xuddi shunday muhim rol o‘ynaydi; pedagogikada muloqot – o‘qituvchining o‘quvchilarga ta’sir o‘tkazish asosida o‘zaro munosabatini faol tashkil qilishi, muayyan bir maqsadni dastur asosida amalga oshirishning rejalashtirilgan funksiyasini bajarishidir ; muloqot – hamkorlik faoliyatining ehtiyojidan vujudga kelib chiqadi va shaxslararo munosabat rivojlanishining ko‘p qirrali jarayoni hisoblanadi; 12 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Insonni tanish odobdan boshlansa, u bilan muloqot davomida axloqiy xislatlarini bilib boramiz. Va’daga vafo qiladimi, do‘stga sadoqati qanday, himmati va sahovati, jur’ati va shijoati, o‘ktamligi va oriyati - barcha axloqiy fazilatlari birma-bir ko‘z oldimizda namoyon bo‘la boradi. Bu fazilatlar majmui zamirida esa yaxlit shaxs ma’naviyati nurlanadi. Yurtboshimiz I.A.Karimov «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch» nomli asarlarida maktabgacha yoshdagi bolalar haqida shunday fikr bildirganlar: «…Ko‘p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson o‘z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo‘lgan davrida olar ekan. Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo‘lsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta’sirida ma’naviyatning ilk kurtaklari namoyon bo‘la boshlaydi. Xalqimizning “Qush uyasida kurganini qiladi”, degan dono maqoli, o‘ylaymanki, ana shu azaliy haqiqatni yaqqol aks ettiradi. Odamzod uchun bir umr zarur bo‘ladigan tabiiy ko‘nikma va xususiyatlar, masalan, har qaysi bolaning o‘ziga xos va o‘ziga mos qobiliyati, atrofidagi odamlar bilan muomalasi, tengdoshlari orasida o‘zini qanday his qilishi, yetakchilik xislatlariga ega bo‘lishi yoki ega bo‘lmasligi, kerak bo‘lsa, dunyoqarashi – bularning barchasi avvalo uning tug‘ma tabiati, shu bilan birga, oilada oladigan tarbiyasiga uzviy bog‘liq ekanini hayot tajribasi ko‘p misollarda tasdiqlab beradi. Aynan ana shu davrda bola hamma yaxshi-yomon narsani tushunib, anglay boshlaydi, uning beg‘ubor ongi bamisoli bosma qog‘oz singari oiladagi, yon-atrofdagi barcha voqea - hodisalarni, ularning zamiridagi taassurotlarni o‘ziga shimib - singdirib oladi. Uning ota-onasiga, bobo va momolariga mehri va hurmati, o‘zini o‘rab turgan muhitga nisbatan munosabati kundan-kunga takomillashib boradi.” Bola shaxsini shakllanishida oila muhiti ta’siri katta ota-ona bolaga har jihatdan o‘rnak bo‘lishi kerak. O‘zaro munosabatlarni, oilada o‘rnatilgan tarbiya, oilaga xos bo‘lgan rasm-rusumlar, ma’naviy axloqiy darajasi, madaniy, estetik saviyasi bola tarbiyasida yetakchi rol o‘ynaydi. Axloq inson kamolotining 3 Kurs ishining predmeti: Oila axloqiylikka o‘rgatish mazmuni, shakl, vosita va usullarini ishlab chiqish. Kurs ishining tarkibiy qismlari : Kirish, 2-bob , 4-paragraf , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 7 Bugungi kunda oila muammosiga aloqador masala uning barqarorligini ta’minlash, undagi inqirozli holatlarni bartaraf etish choratadbirlarini ishlab chiqishga davat etadi. Oilada bola nutqni egallashi uchun nutq sharoitida, mehnat qilish uchun mehnat sharoitida, aqliy taraqqiy etmog‘i uchun aqliy faoliyat sharoitida yashamog‘i kerak. Ana o‘shanda bolaning nimaga, qanday sohaga layoqati borligi namoyon bo‘ladi. fiziologik va psixologiya fanining ko‘rsatilishicha inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror xil qobiliyatni ro‘yobga chiqishi va rivojlanishiga ta’sir etadigan potensial imkoniyatlar, ya’ni shaxs xususiyatini ifodalaydigan layoqat bilan tug‘iladi. Tug‘ma layoqat o‘z holicha rivojlana olmaydi, go‘yo u «mudroq» holatda bo‘lib, uning uyg‘onishi rivojlanishi uchun qulay muhit kerak.Agar bola o‘z layoqatiga mos sharoitda o‘sib zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat erta ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha bu bo‘lmasa yo‘q bo‘lib, ketishi mumkin.Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish muammosi insoniyat oldida turgan eng muhim muammollardan biridir. U o‘zida jismonan sog‘lom, aqlan barkamol yangi avlodni voyaga yetkazishni, kishilarning mehnat qilishi, dam olishini va ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishini to‘g‘ri tashkil etishni, oqilona hayot kechirishi mujassamlashtiradi.Shuning uchun sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy-gigienik, ma’naviy jihatlarni har tomonlama o‘rganish, vujudga kelgan haqiqiy ahvolni hisobga olib tadqiq etish davr talabidir. O‘zbekiston aholisining hayot tarzini oiladan tashqarida tasavvur qila olmaymiz, shuning uchun sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bevosita oilaga, oilaviy hayot tarziga, «oila-tabiat-jamiyat-inson» tizimiga bog‘liqdir. Zero, sog‘lom turmush tarzi va oilaning farovonligi iqtisodiyo va ma’naviy omillar bilan belgilanganda edi, u vaqtda aholining moddiy farovonligi oshgan sayin, sog‘liqni saqlash, uy-joy bilan ta’minlash masalasi to‘la hal etilganda sog‘lom turmush tarzining barqarorligini belgilovchi barcha o‘z-o‘zidan hal bo‘lgan va jamiyat uchun nomaqbul bo‘lgan hodisalar ham yo‘q bo‘lib ketgan bo‘lar edi.Mustaqillik sharoitida oilada sog‘lom turmush tarzini shakllantirish oilalarning ma’naviy-ruhiy tiklanishi va poklanishi muammolariga ham alohida 23
Купить