Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	59.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Биология

Oila xujaligini yurutishda tejamkorlik

Ko‘p hollarda do‘kondagi mahsulotlar turli kimyoviy moddalar bilan ishlov
berilgan bo‘lishi mumkin, shu bois uy sharoitida yetishtirilgan mahsulotlar sog‘liq
uchun foydaliroq bo‘ladi.
Oziq-ovqat mahsulotlaridan samarali foydalanish ham muhim jihatlardan
biridir. Masalan, non va boshqa mahsulotlarni ortiqcha xarid qilmaslik, agar
ortiqcha bo‘lsa, ularni turli usullar bilan qayta ishlash orqali isrofning oldini olish
mumkin. Masalan, qurib qolgan nondan suxari tayyorlash yoki uni sho‘rvalarga
qo‘shish mumkin. Shu bilan birga, meva va sabzavotlarning po‘stlog‘idan turli
foydali ichimliklar yoki tabiiy go‘ng sifatida foydalanish ham mumkin.
Shuningdek, ichimliklar xarajatlarini kamaytirish uchun gazlangan yoki
shakarli ichimliklar o‘rniga uy sharoitida tayyorlangan sharbatlar, o‘simlik choylari
yoki oddiy suv ichish tavsiya etiladi. Shakarli ichimliklar nafaqat qimmat, balki
sog‘liq uchun ham zararli bo‘lishi mumkin. Oddiy suv iste’molini oshirish orqali
organizmni sog‘lom saqlash va ortiqcha xarajatlardan qochish mumkin. 7
Tejamkorlikni ta’minlash uchun do‘kon va supermarketlardagi chegirmalarni
kuzatish ham muhim ahamiyatga ega. Ko‘pgina yirik do‘konlar haftalik yoki oylik
aksiyalar e’lon qiladi. Shuningdek, ba’zi mahsulotlarni katta hajmda sotib olish
orqali arzonroq narxlarga ega bo‘lish mumkin. Ammo bu jarayonda faqat zarur
mahsulotlarni sotib olishga e’tibor qaratish kerak, aks holda ortiqcha xarid qilish
natijasida keraksiz mahsulotlar yig‘ilib qolishi va isrof bo‘lishi mumkin.
Oilaviy budjetni tejamkorlik asosida yuritishda ichki intizom ham muhim rol
o‘ynaydi. Oila a’zolarining har biri isrofgarchilikning oldini olishga o‘rganishi
lozim. Masalan, bolalarni yoshligidan oziq-ovqat va kundalik ehtiyojlarni
tejamkorlik bilan ishlatishga o‘rgatish foydali bo‘ladi. Ularni ovqatni ortiqcha olib
tashlamaslik, suv va elektr energiyasini bekorga sarflamaslik kabi tamoyillarga
o‘rgatish kelajakda ularning ham moliyaviy jihatdan oqilona harakat qilishlariga
yordam beradi.
7
Hamdamov D. Energiya tejamkorligi va ekologiya. – Toshkent: Ekosan, 2021. – 268 b.

3. Jamg‘arma yaratish – Kutilmagan vaziyatlar yoki kelajakdagi yirik
xarajatlar uchun jamg‘arma qilish oilaning iqtisodiy mustahkamligini ta’minlaydi.
4. Daromadni oshirishga intilish – Agar oilaning daromadi xarajatlarni
qoplash uchun yetarli bo‘lmasa, qo‘shimcha daromad manbalarini topish ustida
ishlash kerak.
5. Xarajatlarni tahlil qilish va optimallashtirish – O‘tgan oylik xarajatlarni
tahlil qilib, qaysi sarf-xarajatlarni kamaytirish mumkinligini aniqlash kerak.
Oila byudjetini samarali boshqarish oilaning moliyaviy mustahkamligini
ta’minlashga, ortiqcha xarajatlarning oldini olishga va kelajak uchun pul
jamg‘arishga yordam beradi. Bu jarayonda rejalashtirish, intizom va tejamkorlik
asosiy o‘rin tutadi. Har bir oila a’zosi byudjet rejasiga rioya qilsa, moliyaviy
barqarorlikka erishish osonlashadi. 2
Oila byudjeti nafaqat moliyaviy tartib-intizomni ta’minlash, balki oilaning
kelajagini rejalashtirish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy jamiyatda
pul mablag‘larini to‘g‘ri boshqarish nafaqat daromadni tejash, balki uni samarali
ishlatishga ham asoslanadi. Oila byudjetini shakllantirishda asosiy maqsad –
oilaning mavjud daromadlari va xarajatlarini muvozanatlash hamda kelajakdagi
ehtiyojlar uchun zarur mablag‘larni yig‘ishdir. Bu jarayon oilaning iqtisodiy
barqarorligini oshirishga yordam beradi va moliyaviy qiyinchiliklardan qochish
imkonini beradi.
Oila byudjetini yuritishda turli xil usullar va strategiyalar mavjud bo‘lib,
ularni tanlash oila a’zolarining moliyaviy holati va maqsadlariga bog‘liq bo‘ladi.
Eng asosiy qoidalaridan biri – barcha daromad va xarajatlarni yozib borishdir. Bu
orqali oilaviy mablag‘larning qayerga sarflanayotganini aniq ko‘rish va moliyaviy
rejalashtirishni optimallashtirish mumkin.
Shuningdek, oila byudjeti qisqa, o‘rta va uzoq muddatli rejalarga asoslangan
bo‘lishi lozim. Qisqa muddatli rejalarga bir oylik yoki bir yillik byudjetni tuzish
2
Abduvohidov I. Oila iqtisodiyoti. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. – 276 b.

Oila xujaligini yurutishda tejamkorlik.
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………..
I BOB. OILA XO‘JALIGINI YURITISHNING ASOSIY TAMOYILLARI
1.1. Oila byudjeti va uning shakllanishi………………………………………….
1.2. Daromad va xarajatlarni rejalashtirish………………………………………
1.3. Oziq-ovqat va kundalik ehtiyojlar uchun tejamkorlik……………………..
II BOB. TEJAMKORLIK USULLARI VA UNI AMALIYOTGA TATBIQ
ETISH…………………………………………………………………………..
2.1. Xarajatlarni kamaytirishning samarali usullari……………………………..
2.2. Uy-ro‘zg‘or buyumlari va kiyim-kechakda tejamkorlik……………………
2.3. Moliyaviy savodxonlik va tejash strategiyalari………………………………
XULOSA………………………………………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………

kiradi. O‘rta muddatli rejalarga esa yirik xarajatlar – avtomobil sotib olish, uy-joy
ta’mirlash yoki ta’lim uchun pul jamg‘arish kabi maqsadlar kiradi. Uzoq muddatli
rejalarga esa qarilik pensiyasi, katta miqdordagi jamg‘armalar yoki katta
investitsiyalar kiradi.
Oila byudjetini shakllantirishda eng muhim qadam – oilaning aniq daromad
va xarajatlarini aniqlashdir. Daromad qismini hisoblashda faqat asosiy maoshni
emas, balki qo‘shimcha daromad manbalarini ham inobatga olish lozim. Masalan,
qo‘shimcha ish haqi, bonuslar, ijara haqi yoki tadbirkorlikdan tushgan daromadlar
oilaning umumiy moliyaviy resurslarini to‘g‘ri baholashga yordam beradi.
Xarajatlar esa odatda doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linadi. Doimiy
xarajatlarga uy-joy ijarasi, kommunal to‘lovlar, kredit va soliqlar kiradi.
O‘zgaruvchan xarajatlarga esa oziq-ovqat, transport, kiyim-kechak va boshqa
kundalik ehtiyojlar kiradi. O‘zgaruvchan xarajatlarni kamaytirish orqali oilaning
jamg‘arma imkoniyatlarini oshirish mumkin.
Moliyaviy intizomga rioya qilish uchun oilaning barcha a’zolari xarajatlarni
nazorat qilish va o‘z mablag‘larini to‘g‘ri boshqarish mas’uliyatini o‘z
zimmalariga olishlari kerak. Ba’zi hollarda oila byudjetini yuritish uchun maxsus
moliyaviy dasturlardan yoki daftar va jadvallardan foydalanish foydali bo‘lishi
mumkin. Bu vositalar yordamida daromad va xarajatlarni kuzatish hamda ularni
optimallashtirish osonlashadi. 3
Jamg‘arma yaratish oila byudjetining muhim tarkibiy qismidir. Har bir oila
o‘zining moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun jamg‘arma qilish strategiyasini
ishlab chiqishi lozim. Bu jamg‘arma kutilmagan vaziyatlarda, masalan, tibbiy
xarajatlar yoki ish yo‘qotish kabi favqulodda holatlarda juda zarur bo‘lishi
mumkin. Mutaxassislar oilaviy daromadning kamida 10-20 foizini jamg‘arma
uchun ajratishni tavsiya qilishadi.
3
Axmedov S. Moliyaviy savodxonlik va tejamkorlik. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020. – 244 b.

Tejamkorlik – oilaning iqtisodiy barqarorligi va farovon hayot kechirishida
muhim omil hisoblanadi. Shuning uchun kurs ishi doirasida oilaviy daromad va
xarajatlarni rejalashtirish, mablag‘lardan oqilona foydalanish, ortiqcha sarf-
xarajatlarni kamaytirish va moliyaviy savodxonlikni oshirish bo‘yicha amaliy
tadqiqotlar olib boriladi.
Kurs ishining vazifalari
Belgilangan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
1. Oila xo‘jaligini yuritishning nazariy asoslarini o‘rganish
Oila byudjetining tarkibi va tuzilishini tahlil qilish
Tejamkorlik tushunchasi va uning iqtisodiy ahamiyatini aniqlash
Oilaviy byudjetni boshqarishning ilg‘or usullarini o‘rganish
2. Oila daromad va xarajatlarini boshqarish tamoyillarini tahlil qilish
Oilaning asosiy daromad manbalarini tahlil qilish
Mablag‘larni samarali taqsimlash yo‘llarini aniqlash
Isrofgarchilikning oldini olish usullarini ko‘rib chiqish
3. Tejamkorlik tamoyillarini oilaviy byudjetga tatbiq etish usullarini aniqlash
Kundalik hayotda xarajatlarni kamaytirish bo‘yicha samarali strategiyalarni
ishlab chiqish
Oziq-ovqat, kommunal to‘lovlar va boshqa ehtiyojlar uchun mablag‘ni tejash
usullarini tahlil qilish
Moliyaviy rejalashtirish va jamg‘arma qilishning samarali usullarini o‘rganish
4. Oilaviy moliyaviy savodxonlikni oshirish usullarini o‘rganish

Qish faslida isitish tizimiga haddan tashqari qaram bo‘lmaslik uchun oynalar
va eshiklar yaxshi yopilishini tekshirish lozim. Shamollatish tizimining yaxshi
ishlashi issiqlikni saqlab qolishga yordam beradi.
3. Issiq suvdan tejab foydalanish
Vannaxonada yoki oshxonada issiq suvni uzoq vaqt oqizish ortiqcha gaz va
elektr sarfiga olib keladi. Shuning uchun iloji boricha tez va me’yorida suv
ishlatish kerak.
4. Qozon va isitgichlarni samarali ishlatish
Qozon va boshqa isitgichlarning texnik holatini muntazam tekshirish, kerak
bo‘lsa, ularni tozalash va sozlash energiya sarfini kamaytiradi.
Suvni tejash usullari
Suvni tejash nafaqat iqtisodiy, balki ekologik jihatdan ham muhimdir.
Ko‘plab uy xo‘jaliklarida suv keragidan ortiqcha sarflanadi va bu nafaqat
to‘lovlarni oshiradi, balki suv resurslarining kamayishiga ham olib keladi. Suvni
tejash uchun quyidagi chora-tadbirlarni ko‘rish mumkin:
1. Suv oqishini nazorat qilish
Ko‘pincha vannaxonada yoki oshxonada suv musluklari noto‘g‘ri yopiladi va
natijada suv bekorga oqib ketadi. Bunday holatlarga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Shuningdek, suzib turgan yoki yaroqsiz bo‘lib qolgan musluklarni almashtirish
tavsiya etiladi.
2. Suv tejovchi moslamalardan foydalanish
Zamonaviy dush boshi va kran filtrlaridan foydalanish suv sarfini sezilarli
darajada kamaytiradi. Bu vositalar suv bosimini tartibga solib, kamroq suv sarflash
imkonini beradi.
3. Kir va idishlarni to‘plab yuvish

ularning xizmat muddatini uzaytiradi va yangi buyum sotib olish zaruratini
kamaytiradi.
Bundan tashqari, uy-ro‘zg‘or buyumlarini ikkinchi qo‘l bozoridan yoki sifatli
ishlatilgan holatda sotib olish ham yaxshi tejamkorlik usuli hisoblanadi. Ba’zan
odamlar qimmat mebel yoki texnikani yangi holatda sotib olishga majbur
bo‘lishadi, lekin foydalanilgan va yaxshi holatda bo‘lgan buyumlarni arzonroq
narxda xarid qilish orqali katta mablag‘ni tejash mumkin. Bunday mahsulotlarni
maxsus do‘konlardan, onlayn platformalardan yoki tanishlardan xarid qilish
tavsiya etiladi.
Kiyim-kechak xarajatlarini kamaytirish usullari
Kiyim-kechak ham uy xo‘jaligida eng ko‘p xarajat talab qiladigan sohalardan
biridir. Ayniqsa, modaga ergashish, brend kiyimlarni xarid qilish yoki rejasiz
xaridlar qilish ortiqcha pul sarflashga sabab bo‘ladi. Kiyim-kechakni tejamkorlik
bilan xarid qilish va undan uzoq muddat foydalanish uchun quyidagi
strategiyalarni qo‘llash mumkin:
1. Mavsumiy chegirmalardan foydalanish
Odatda yirik kiyim-kechak do‘konlari mavsum oxirida katta chegirmalar
e’lon qiladi. Masalan, yozgi kiyimlarni qish faslida, qishki kiyimlarni esa bahorda
sotib olish orqali ancha arzon narxda sifatli kiyimlarga ega bo‘lish mumkin.
Shuningdek, chegirma va aksiyalarga oldindan tayyorgarlik ko‘rish va
do‘konlarning takliflarini kuzatib borish tavsiya etiladi.
2. Sifatga e’tibor berish
Ko‘pchilik odamlar arzon kiyim sotib olishni afzal bilishadi, lekin sifatli va
mustahkam matodan tikilgan kiyim uzoqroq xizmat qiladi. Arzon, past sifatli
kiyimlar tezda yirtilib, yangisini sotib olish zaruratini tug‘diradi. Shuning uchun
brend emas, balki mato va tikilish sifati muhimroq ekanligini unutmaslik kerak.
3. Minimalizm tamoyiliga amal qilish

Xarajatlarni kamaytirish har bir oilaning moliyaviy barqarorligini
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Bu nafaqat oila byudjetini to‘g‘ri
boshqarishga, balki kelajak uchun jamg‘arma yaratishga ham yordam beradi.
Xarajatlarni kamaytirishning samarali usullari turli yo‘nalishlarni qamrab oladi va
ular doimiy ravishda takomillashtirib borilishi lozim.
Birinchi navbatda, oilaviy byudjetni rejalashtirish va barcha xarajatlarni yozib
borish muhimdir. Har oyda daromad va xarajatlar aniq tahlil qilinib, ortiqcha sarf-
xarajatlar kamaytirilishi lozim. Ko‘pchilik odatda kichik xarajatlarni e’tiborga
olmasligi mumkin, ammo vaqt o‘tishi bilan bu mayda xarajatlar katta miqdorga
yetishi mumkin. Shuning uchun har bir sarf-xarajatni nazorat qilish va ularni tahlil
qilib borish tejamkorlikning muhim qoidalaridan biridir.
Xaridlarni rejalashtirish ham xarajatlarni kamaytirishda muhim omillardan
biri hisoblanadi. Ko‘pincha odamlar rejasiz xarid qilish natijasida kerak bo‘lmagan
mahsulotlarni sotib olishadi. Ayniqsa, chegirma va aksiyalarga uchib, ortiqcha
sarf-xarajat qilish ehtimoli yuqori bo‘ladi. Shuning uchun do‘konga borishdan
oldin zarur bo‘lgan mahsulotlarning ro‘yxatini tuzish va unga qat’iy rioya qilish
lozim. Bu nafaqat keraksiz xarajatlarni kamaytiradi, balki vaqtni ham tejaydi.
Oziq-ovqat mahsulotlarini tejash maqsadida ulgurji yoki katta hajmdagi
mahsulotlarni sotib olish maqsadga muvofiq bo‘lishi mumkin. Chunki katta
hajmdagi mahsulotlar odatda arzonroq narxlarda taklif etiladi. Shuningdek,
ortiqcha ovqat tayyorlashdan qochish, qoldiq taomlarni qayta ishlatish va saqlash
usullarini o‘rganish ham oziq-ovqat chiqindilarini kamaytirishga yordam beradi.
Kommunal xizmatlardan tejamkor foydalanish ham muhimdir. Masalan,
elektr energiyasini tejash uchun energiya tejovchi lampalar va jihozlardan
foydalanish, keraksiz chiroqlarni o‘chirib qo‘yish, muzlatgich eshigini uzoq vaqt
ochib turmaslik kabi oddiy odatlar katta miqdorda elektr tejash imkonini beradi.
Suvni tejash uchun esa suv oqimini nazorat qilish, suv tejovchi kran va dush

1. Majburiy xarajatlar:
Kommunal to‘lovlar (elektr energiyasi, gaz, suv, issiqlik ta’minoti)
Uy-joy ijarasi yoki ipoteka to‘lovlari
Soliqlar va kredit to‘lovlari
Transport xarajatlari (jamoat transporti yoki shaxsiy avtomobil uchun yoqilg‘i
va texnik xizmat ko‘rsatish)
2. Oziq-ovqat va kundalik ehtiyojlar:
Oziq-ovqat mahsulotlari
Shaxsiy gigiyena vositalari
Uy-ro‘zg‘or tovarlari
3. Ixtiyoriy va qo‘shimcha xarajatlar:
Ta’lim va rivojlanish (kurslar, qo‘shimcha darslar, kitoblar)
Tibbiy xizmat va dori-darmonlar
Dam olish va hordiq chiqarish
Oilaviy tadbirlar va bayramlar uchun xarajatlar
Oila byudjetini shakllantirish tamoyillari
Oila byudjetini samarali yuritish uchun quyidagi tamoyillarga amal qilish
lozim:
1. Aniq rejalashtirish – Oylik daromad va xarajatlar oldindan hisoblanib,
rejaga muvofiq taqsimlanishi kerak. Bu orqali keraksiz xarajatlarning oldi olinadi.
2. Moliyaviy intizom – Byudjet bo‘yicha harakat qilish va keraksiz
xarajatlardan tiyilish oilaning moliyaviy barqarorligini oshiradi.

Xulosa qilib aytganda, xarajatlarni kamaytirish turli usullar orqali amalga
oshirilishi mumkin va bu har bir oilaning hayot tarziga bog‘liq. Rejalashtirilgan
byudjet, oqilona xarid qilish, energiya va suvni tejash, transport va kiyim-kechak
xarajatlarini nazorat qilish, shuningdek, moliyaviy intizomga rioya qilish orqali
oilaviy mablag‘ni samarali boshqarish mumkin. Eng muhimi, bu jarayonda barcha
oila a’zolari ishtirok etishi va tejamkorlik madaniyatini shakllantirishga harakat
qilishi lozim.
Bundan tashqari, xarajatlarni kamaytirish jarayonida o‘z ehtiyoj va
istaklarimizni ajrata bilish juda muhim. Ko‘p hollarda odamlar o‘zlariga kerak
bo‘lmagan narsalarni sotib olishadi, chunki ular reklama ta’siriga tushib qolishadi
yoki atrofdagilarning fikriga bog‘lanib qolishadi. Shuning uchun har bir xaridni
amalga oshirishdan oldin uning haqiqiy zarurati bormi yoki yo‘qligini sinchiklab
o‘ylab ko‘rish tavsiya etiladi. Bu usul ortiqcha xaridlarni kamaytirishga va
moliyaviy barqarorlikka erishishga yordam beradi.
Oila a’zolari o‘rtasida moliyaviy mas’uliyatni taqsimlash ham
tejamkorlikning muhim shartlaridan biridir. Masalan, har bir oila a’zosi o‘z shaxsiy
xarajatlarini nazorat qilishi va oilaning umumiy byudjetiga hissa qo‘shishi kerak.
Ota-onalar farzandlariga moliyaviy savodxonlikni o‘rgatishlari lozim, chunki bu
ularning kelajakda mustaqil va oqilona moliyaviy qarorlar qabul qilishlariga
yordam beradi. 10
Ko‘pgina oilalarda keraksiz qarzga kirish odati mavjud. Kredit kartalaridan
me’yorsiz foydalanish yoki turli kreditlarga qaram bo‘lish moliyaviy barqarorlikka
zarar yetkazishi mumkin. Shuning uchun imkon qadar qarzga kirmaslik, faqat
daromad doirasida yashash va faqat zarur hollarda kredit olish maqsadga
muvofiqdir. Agar qarz olish zarur bo‘lsa, u kam foizli va to‘lash imkoniyati
mavjud bo‘lgan kredit bo‘lishiga e’tibor berish kerak.
Uy sharoitida o‘z qo‘lingiz bilan turli buyumlar tayyorlash yoki tamirlash
orqali ham xarajatlarni kamaytirish mumkin. Masalan, oddiy ta’mirlash ishlarini
10
Madrahimov O. Tejamkorlik va iqtisodiy taraqqiyot. – Farg‘ona: Farg‘ona nashr, 2022. – 280 b.

yoki kiyim-kechakni tikish va yangilashni o‘rganish orqali ustalarga yoki
tikuvchilarga murojaat qilish xarajatlarini kamaytirish mumkin. Bundan tashqari,
o‘z qo‘li bilan taom tayyorlash, konservatsiya qilish yoki bog‘dorchilik bilan
shug‘ullanish kabi oddiy odatlar ham oilaviy byudjetni tejashga yordam beradi.
Oilaviy bayramlar va tadbirlarni o‘tkazishda ham tejamkorlikni qo‘llash
mumkin. Ko‘p hollarda katta mablag‘ sarflab, qimmat restoran yoki kafelarda
bayramlarni nishonlash o‘rniga, ularni uy sharoitida tashkil etish yoki arzonroq
variantlarni tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunday hollarda ijodkorlik va
rejalashtirish orqali katta xarajatlarsiz ham bayramona muhit yaratish mumkin.
Shuningdek, sog‘liqni saqlash va profilaktik choralarga amal qilish ham
kelajakda katta xarajatlarning oldini oladi. Sog‘lom turmush tarziga rioya qilish,
muntazam jismoniy mashqlar bajarish va to‘g‘ri ovqatlanish orqali qimmatbaho
davolanish va dori-darmon xarajatlarining oldini olish mumkin.
Bugungi kunda internet va raqamli texnologiyalar yordamida ham xarajatlarni
kamaytirish mumkin. Masalan, turli narx solishtirish platformalaridan foydalanish,
bepul onlayn kurslar va ta’lim resurslaridan foydalanish yoki chegirma va
aksiyalar haqida oldindan xabardor bo‘lish orqali tejamkorlik qilish mumkin.
Bundan tashqari, elektron to‘lov tizimlari va mobil ilovalar orqali byudjetni
yuritish ham xarajatlarni yanada aniq nazorat qilish imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, xarajatlarni kamaytirishning samarali usullari har bir
oilaning moliyaviy vaziyatiga mos ravishda qo‘llanilishi lozim. Tejamkorlik
nafaqat mablag‘ni tejash, balki hayot sifatini oshirishga ham xizmat qiladi. Eng
muhimi, tejamkorlikni majburiyat sifatida emas, balki odat va turmush tarzi
sifatida qabul qilish kerak. Oila a’zolari bu jarayonda birgalikda harakat qilishlari
va o‘zaro hamkorlik orqali oilaviy byudjetni samarali boshqarishlari zarur. Shu
tarzda har bir oila moliyaviy mustaqillikka erishishi va kelajak uchun mustahkam
poydevor yaratishi mumkin. 11
11
Maxmudov I. Oila iqtisodiy xavfsizligi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 250 b.

oddiy tamoyillar oila byudjetini samarali boshqarishga va tejamkorlik madaniyatini
shakllantirishga yordam beradi. Eng muhimi, bu jarayonda barcha oila a’zolari
ishtirok etishi va har bir kishi tejamkorlik tamoyillariga rioya qilishi kerak. 13
2.3. Uy xo‘jaligida energiya va resurslarni tejash usullari
Uy xo‘jaligini yuritishda energiya va boshqa resurslarni tejash nafaqat oilaviy
byudjetni samarali boshqarishga, balki ekologik muhitni saqlashga ham yordam
beradi. Hozirgi kunda elektr energiyasi, gaz, suv va boshqa tabiiy resurslarning
iste’moli tobora oshib borayotganligi sababli, ularni oqilona ishlatish va tejash har
bir inson uchun dolzarb masala hisoblanadi. Ayniqsa, kommunal xizmatlar uchun
to‘lovlar doimiy ravishda oshib borayotganligi tufayli oilalar tejamkorlik
qilishning samarali usullarini o‘rganishlari lozim.
Energiyani tejashning turli usullari mavjud bo‘lib, ular nafaqat moliyaviy
xarajatlarni kamaytiradi, balki resurslardan foydalanish madaniyatini
shakllantiradi. Quyida elektr energiyasi, gaz, suv va boshqa resurslarni oqilona
sarflash hamda tejamkorlik qilishning eng samarali usullari haqida batafsil
ma’lumot beriladi.
Elektr energiyasini tejash usullari
Elektr energiyasi uy xo‘jaliklarida eng ko‘p sarflanadigan resurslardan biridir.
Ko‘pincha keraksiz ishlatilgan yoki noto‘g‘ri boshqarilgan elektr jihozlari ortiqcha
energiya sarflashga sabab bo‘ladi. Elektr energiyasini tejash uchun quyidagi
usullardan foydalanish mumkin:
1. Energiya tejovchi lampalardan foydalanish
Oddiy chiroqlarga nisbatan LED lampalar va energiya tejovchi yoritish
vositalari kam quvvat sarflaydi va uzoq muddat xizmat qiladi. Bu usul yordamida
har oy elektr to‘lovlarini sezilarli darajada kamaytirish mumkin.
2. Keraksiz elektr jihozlarini o‘chirib qo‘yish
13
Norboyeva G. Iste’mol madaniyati va tejamkorlik. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2018. – 200 b.

Ko‘pgina mamlakatlarda odamlar ortiqcha iste’moldan voz kechib, faqat zarur
narsalarga pul sarflashadi va shu orqali moliyaviy barqarorlikka erishishadi. Bu
tajribani har bir inson o‘z hayotiga joriy qilishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, oila xo‘jaligida tejamkorlik qilish har bir inson uchun
juda muhimdir. Xarajatlarni rejalashtirish, ortiqcha isrofgarchilikka yo‘l
qo‘ymaslik, uy-ro‘zg‘or buyumlari va kiyim-kechakni oqilona xarid qilish,
energiya va tabiiy resurslarni tejash orqali har bir oila o‘zining moliyaviy
barqarorligini ta’minlashi mumkin. Tejamkorlik hayot sifatini yaxshilash bilan bir
qatorda, insonda mas’uliyat va kelajakka ishonch tuyg‘usini mustahkamlaydi. Bu
tamoyillarni hayotga tadbiq etish orqali nafaqat oilaviy daromadni oshirish, balki
jamiyat farovonligini oshirishga ham hissa qo‘shish mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abduraxmonov Q. Iqtisodiy bilim asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019.
– 320 b.
2. Abduvohidov I. Oila iqtisodiyoti. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. –
276 b.

15. Yo‘ldoshev K. Uy xo‘jaligida tejamkorlik va samaradorlik. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2021. – 305 b.

ehtiyojlar uchun, 20-30 foizi jamg‘arma va kelajak rejalari uchun, qolgan 10-20
foizi esa ixtiyoriy xarajatlarga ajratilishi mumkin.
Xarajatlarni optimallashtirish uchun quyidagi tavsiyalarga amal qilish
mumkin:
1. Xaridlar rejasini tuzish: Xarid qilishdan oldin oldindan ro‘yxat tuzish va
unga qat’iy rioya qilish orqali keraksiz xaridlarning oldini olish mumkin.
2. Chegirmalar va aksiyalardan foydalanish: Do‘konlarda yoki onlayn savdo
platformalarida mavjud bo‘lgan chegirmalar va aksiyalardan oqilona foydalanish
ortiqcha pul sarflashning oldini oladi.
3. Energiya va suvni tejash: Elektr energiyasidan samarali foydalanish,
ortiqcha suv sarfini kamaytirish orqali har oy sezilarli darajada mablag‘ tejash
mumkin.
4. Oziq-ovqatni rejalashtirib xarid qilish: Oziq-ovqat mahsulotlarini har kuni
emas, balki haftada yoki oyda bir necha marta katta hajmda xarid qilish mablag‘
tejashga yordam beradi.
5. Ortib qolgan pullarni jamg‘arma hisobiga o‘tkazish: Agar har oy ma’lum
miqdorda mablag‘ ortib qolsa, uni alohida jamg‘arma hisobiga o‘tkazish va
kelajakdagi yirik xarajatlar uchun saqlash foydalidir.
1. Realistik yondashuv: Xarajatlarni rejalashtirganda oilaning real
daromadlarini hisobga olish va keraksiz xarajatlardan qochish lozim.
2. Barqarorlik: Byudjet rejasini uzoq muddatli strategiya asosida tuzish va
unga muntazam amal qilish muhimdir.
3. Moslashuvchanlik: Kutilmagan holatlar yuzaga kelganda, byudjetni
moslashtirish va kerak bo‘lsa, xarajatlarni kamaytirish qobiliyatiga ega bo‘lish
zarur.

moslamalaridan foydalanish, kir yuvish va idish yuvishda suvdan oqilona
foydalanish kerak. 8
Transport xarajatlarini kamaytirish ham muhim jihatlardan biridir. Agar iloji
bo‘lsa, jamoat transportidan foydalanish yoki piyoda yurish, velosiped haydash
yo‘llarini ko‘rib chiqish lozim. Bu nafaqat pulni tejaydi, balki sog‘liq uchun ham
foydalidir. Shuningdek, avtomobil egalari yonilg‘i sarfini kamaytirish uchun
yoqilg‘ini tejash usullarini o‘rganishlari, kerakli manzilga borish uchun eng qisqa
yo‘llarni tanlashlari va mashina texnik xizmatini muntazam olib borishlari
maqsadga muvofiqdir.
Kiyim-kechak va uy-ro‘zg‘or buyumlarini xarid qilishda ham tejamkorlik
qilish mumkin. Misol uchun, qimmatbaho brend mahsulotlarini sotib olish o‘rniga,
sifatli va maqbul narxdagi muqobil mahsulotlarni tanlash tavsiya etiladi. Bundan
tashqari, mavsumiy chegirmalar va aksiyalardan oqilona foydalanish, kiyim-
kechaklarni uzoq muddat saqlash uchun to‘g‘ri parvarish qilish xarajatlarni
sezilarli darajada kamaytirishga yordam beradi.
Moliya jihatidan samarali bo‘lish uchun odatlarni o‘zgartirish ham katta
ahamiyatga ega. Masalan, har kuni qahvaxona yoki restoranda ovqatlanish o‘rniga,
uyda ovqat tayyorlash odatini shakllantirish katta tejash imkonini beradi. Bundan
tashqari, bo‘sh vaqtni samarali o‘tkazish va pullik hordiq chiqarish usullari o‘rniga,
bepul yoki arzonroq alternativalarni tanlash ham xarajatlarni kamaytirishga
yordam beradi. 9
Xarajatlarni kamaytirishda qo‘shimcha daromad manbalarini izlash ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Agar imkon bo‘lsa, qo‘shimcha ish yoki freelancer
sifatida ishlash orqali oilaviy daromadni oshirish mumkin. Shuningdek, jamg‘arma
hisobini ochish va har oy ma’lum bir qism mablag‘ni tejashni odat qilish ham
kelajakdagi moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi.
8
Jo‘rayev H. Uy xo‘jaligi va iqtisodiy barqarorlik. – Toshkent: Sharq, 2020. – 223 b.
9
Karimov U. Resurslardan oqilona foydalanish. – Qarshi: Nasaf, 2019. – 215 b.

barchamizning burchimizdir. Shunday ekan, biz jamiyatimizda tejash madaniyatini
shakllantirishimiz zarur."
Oila byudjetini rejalashtirish, harajatlarni optimallashtirish, ortiqcha sarf-
xarajatlarning oldini olish va moliyaviy savodxonlikni oshirish bugungi kundagi
eng muhim masalalardan biridir. Ko‘plab oila boshliqlari o‘z daromadlarini
noto‘g‘ri taqsimlash yoki rejalashtirish natijasida moliyaviy qiyinchiliklarga duch
kelmoqda. Shu boisdan, har bir oila a’zosi tejamkorlik tamoyillarini bilishi va
ularga amal qilishi muhimdir.
Mazkur ishda oilaviy xo‘jalikni yuritishda tejamkorlikning mohiyati, uning
asosiy yo‘nalishlari va usullari haqida batafsil so‘z yuritiladi. Birinchi bobda oila
byudjeti va uning shakllanishi, daromad va xarajatlarni to‘g‘ri rejalashtirish
tamoyillari ko‘rib chiqiladi. Ikkinchi bobda esa tejash usullari, energiya va suv
resurslaridan samarali foydalanish hamda moliyaviy savodxonlikni oshirish
bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Ushbu tadqiqot oilaviy moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash va umumiy iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shish uchun muhim
qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi.
KURS ISHINING DOLZARBLIGI
Bugungi kunda jamiyat taraqqiyotining muhim jihatlaridan biri – oila
xo‘jaligini samarali yuritish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdir. Dunyo
bo‘ylab inflyatsiya, narxlarning oshishi va iqtisodiy inqiroz sharoitida oilaviy
byudjetni to‘g‘ri boshqarish dolzarb masalaga aylanib bormoqda.
Oila xo‘jaligini tejamkorlik asosida yuritish – nafaqat moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash, balki jamiyatda isrofgarchilikning oldini olish, resurslardan oqilona
foydalanish va kelajak avlodga to‘g‘ri moliyaviy ko‘nikmalarni singdirishda
muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, energiya, suv va oziq-ovqat mahsulotlarini tejash
muammosi ekologik barqarorlik bilan ham bevosita bog‘liq.
Shu sababli, oila byudjetini boshqarish, daromad va xarajatlarni rejalashtirish,
isrofgarchilikning oldini olish kabi masalalarni o‘rganish va amaliy tavsiyalar

xarajatlardan qochish va moliyaviy barqarorlikka erishishda yordam berishi
mumkin. Shu bilan birga, oilaviy byudjetni to‘g‘ri rejalashtirish orqali farovon
hayot kechirish imkoniyatlari ham kengayadi.
Mazkur tadqiqot natijalari oilalar uchun foydali amaliy tavsiyalar ishlab
chiqishga xizmat qiladi. Ayniqsa, oilaviy iqtisodiyotda xarajatlarni kamaytirish va
moliyaviy mustaqillikka erishish borasida samarali yo‘llarni topish bugungi kunda
har bir inson uchun dolzarb masalalardan biridir. Shu bois, kurs ishining obyekti
sifatida oila byudjetini boshqarish jarayoni, tejamkorlik tamoyillari va moliyaviy
savodxonlik darajasini oshirish masalalari chuqur o‘rganiladi.
KURS ISHINING PREDMETI
Mazkur kurs ishining predmeti – oila xo‘jaligini yuritishda tejamkorlik
tamoyillaridan foydalanish jarayoni, uning samaradorligini oshirish usullari hamda
oilaviy byudjetni oqilona boshqarish mexanizmlaridir.
Tejamkorlik – moliyaviy resurslardan samarali foydalanish va
isrofgarchilikning oldini olishga qaratilgan muhim iqtisodiy tamoyildir. Shu bois,
kurs ishining predmeti sifatida oilaviy byudjetni shakllantirish, daromad va
xarajatlarni rejalashtirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va moliyaviy
savodxonlikni oshirish masalalari o‘rganiladi.
Oila byudjeti rejalashtirilganda, asosiy e’tibor daromad va xarajatlar nisbatiga
qaratiladi. Shu nuqtayi nazardan, kurs ishining predmeti quyidagi yo‘nalishlarni
o‘z ichiga oladi:
1. Oila byudjetini shakllantirish tamoyillari
Daromad manbalarini diversifikatsiya qilish
Xarajatlarni samarali taqsimlash
Jamg‘arma va investitsiya qilish imkoniyatlari
2. Tejamkorlik usullari va ularning oilaviy iqtisodiyotga ta’siri

Bundan tashqari, oilada har oy yoki har hafta xarajatlarni tahlil qilish,
ortiqcha sarf-xarajatlarni aniqlash va kelgusi davr uchun yangi strategiyalar ishlab
chiqish foydali bo‘ladi. Masalan, xarajatlar jurnalini yuritish yoki elektron
ilovalardan foydalanish orqali pul oqimini nazorat qilish mumkin. Bu usul orqali
qaysi mahsulotlarga ortiqcha pul sarflanayotgani aniq bo‘ladi va kelgusida bunday
xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun chora ko‘rish mumkin.
Xulosa qilib aytganda, oziq-ovqat va kundalik ehtiyojlar uchun tejamkorlik
nafaqat oila byudjetini samarali boshqarishga, balki sog‘lom va ekologik toza
turmush tarzini shakllantirishga ham yordam beradi. Xaridlarni rejalashtirish,
mahsulotlarni tejab ishlatish, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik, chegirmalardan
foydalanish va oilaviy moliyaviy intizomni shakllantirish orqali ancha mablag‘
tejash mumkin. Ushbu tamoyillar hayotga tadbiq etilganda, oila moliyaviy jihatdan
mustahkamlanadi va kelajak uchun barqaror jamg‘arma yaratish imkoniyati oshadi.
II BOB. TEJAMKORLIK USULLARI VA UNI AMALIYOTGA
TATBIQ ETISH
2.1. Xarajatlarni kamaytirishning samarali usullari

Shuningdek, tejamkorlikni amalga oshirish ham muhim masalalardan biri
hisoblanadi. Oilaviy byudjetni samarali boshqarish uchun xarajatlarni
kamaytirishning turli yo‘llarini o‘rganish lozim. Masalan, xarid qilishdan oldin reja
tuzish, chegirmalar va aksiyalardan foydalanish, ortiqcha energiya sarfini
kamaytirish va iqtisodiy jihatdan foydaliroq mahsulotlarni tanlash oilaga katta
tejash imkoniyatini beradi.
Oila byudjetini shakllantirish va yuritishda kreditlar va qarzlardan ehtiyot
bo‘lish lozim. Ba’zi hollarda kredit olish zarur bo‘lishi mumkin, lekin uni
qaytarish imkoniyatlarini aniq baholash va haddan tashqari qarz yukiga tushib
qolmaslik uchun ehtiyot bo‘lish kerak. Moliyaviy mas’uliyatni his qilish va
daromadga mos keladigan qarz olish oila uchun barqaror moliyaviy muhit
yaratishga yordam beradi.
Umuman olganda, oila byudjeti moliyaviy mustahkamlikni ta’minlashda eng
muhim vositalardan biri hisoblanadi. Uning to‘g‘ri shakllantirilishi va yuritilishi
oilaning uzoq muddatli moliyaviy farovonligini ta’minlaydi.
Byudjetni rejalashtirish, xarajatlarni optimallashtirish va jamg‘arma yaratish
orqali oilaviy moliyaviy barqarorlikka erishish mumkin. Har bir oila a’zosi
moliyaviy savodxonlikni oshirishga intilsa, ularning shaxsiy va oilaviy byudjetini
to‘g‘ri boshqarish ko‘nikmalari yanada rivojlanadi.
Shunday qilib, oila byudjetini shakllantirish – bu faqat raqamlarni tartibga
solish emas, balki moliyaviy barqarorlik, kelajakni rejalashtirish va oilaning
iqtisodiy mustahkamligini ta’minlashga qaratilgan strategik jarayondir. Har bir oila
moliyaviy intizomni saqlagan holda, daromad va xarajatlarni balanslashga harakat
qilishi lozim. Shu tariqa, oilaviy farovonlik va barqarorlikni ta’minlash mumkin
bo‘ladi.
1.2. Daromad va xarajatlarni rejalashtirish
Oila moliyaviy barqarorlikka erishishi va kelajakdagi moliyaviy
muammolardan qochishi uchun daromad va xarajatlarni to‘g‘ri rejalashtirish juda

4. Hisob-kitobni yuritish: Har oy sarflangan mablag‘larni kuzatish va ularni
tahlil qilib borish moliyaviy intizomni saqlashga yordam beradi.
Daromad va xarajatlarni to‘g‘ri rejalashtirish oilaning moliyaviy
mustahkamligini oshiradi, kutilmagan moliyaviy muammolarning oldini oladi va
jamg‘arma qilish imkonini beradi. Har bir oila o‘zining moliyaviy rejasini ishlab
chiqishi va unga qat’iy rioya qilishi kerak. Byudjetni to‘g‘ri boshqarish orqali
oilaning umumiy farovonligi oshadi, moliyaviy barqarorlik ta’minlanadi va
kelajakdagi yirik xarajatlarga tayyor turish mumkin bo‘ladi. 5
Moliyaviy savodxonlikni oshirish va xarajatlarni rejalashtirishga jiddiy
yondashish orqali oilaning daromadidan maksimal foyda olish va ortiqcha
qarzlardan qochish mumkin. Shu sababli, har bir oila a’zosi byudjet
rejalashtirishga o‘z hissasini qo‘shishi, daromad va xarajatlar to‘g‘risida to‘liq
ma’lumotga ega bo‘lishi va moliyaviy intizomni saqlashi lozim.
To‘g‘ri rejalashtirilgan oila byudjeti barqaror va farovon hayotning asosiy
kalitidir.
1.3. Oziq-ovqat va kundalik ehtiyojlar uchun tejamkorlik
Oziq-ovqat va kundalik ehtiyojlar uchun tejamkorlik oilaviy byudjetni
samarali boshqarishning muhim qismi hisoblanadi. Tejamkorlik orqali ortiqcha
xarajatlardan qochish, daromadni to‘g‘ri taqsimlash va jamg‘arma yaratish
imkoniyati oshadi. Oziq-ovqat mahsulotlari va kundalik ehtiyojlar uchun
xarajatlarni oqilona rejalashtirish nafaqat moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi,
balki atrof-muhitga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Oziq-ovqat mahsulotlarini tejashning eng samarali usullaridan biri —
oldindan rejalashtirish va ro‘yxat asosida xarid qilishdir. Xarid qilishdan oldin
haftalik yoki oylik menyuni rejalashtirish ortiqcha xarajatlarning oldini oladi.
Ro‘yxat asosida xarid qilish esa keraksiz mahsulotlarni sotib olish ehtimolini
5
Bo‘riyev M. Uy xo‘jaligida iqtisodiy rejalashtirish. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2018. – 310 b.

Ko‘pchilik odamlarda kiyimlar ortiqcha to‘planib ketadi, lekin ular orasidan
doimiy ravishda faqat ozgina qismi ishlatiladi. Minimalizm tamoyiliga amal qilish
orqali faqat zaruriy va universal kiyimlarni xarid qilish, ularni bir-biriga
moslashtirib kiyish, modaga emas, balki amaliylikka e’tibor berish katta mablag‘
tejashga yordam beradi.
4. Kiyimlarni to‘g‘ri parvarish qilish
Kiyimlarni uzoq muddat foydalanish uchun ularni yuvish, saqlash va
dazmollash qoidalariga rioya qilish kerak. Masalan, rangli kiyimlarni oq
kiyimlardan alohida yuvish, kir yuvish kukunini me’yorda ishlatish va kiyimlarni
issiq haroratda quritmaslik ularning sifatini saqlab qolishga yordam beradi. Bundan
tashqari, kiyimlarni plastik paketlarga solib, javonlarda tartibli saqlash ham
ularning uzoq muddat xizmat qilishini ta’minlaydi.
5. Kiyimlarni tikish va ta’mirlash
O‘z kiyimlarini tikish yoki ta’mirlashni o‘rganish ham katta tejash imkonini
beradi. Kiyim yirtilganda yoki tugmalari tushib ketganda uni tashlab yuborish
o‘rniga, uni ta’mirlash va qayta ishlatish tavsiya etiladi. Bugungi kunda ko‘plab
odamlar kiyim-kechakni yangilash va ta’mirlash orqali tejamkorlik qilishmoqda.
6. Kiyim-kechak almashinuvi
Ba’zan keraksiz bo‘lib qolgan, lekin yaxshi holatda bo‘lgan kiyimlarni boshqa
odamlar bilan almashish yoki sotish ham tejamkorlik usuli hisoblanadi. Maxsus
onlayn platformalar yoki do‘stlar orasida kiyim almashinuvi orqali yangi kiyim
sotib olishga ehtiyoj qolmaydi.
Uy-ro‘zg‘or buyumlari va kiyim-kechakni oqilona boshqarish orqali oilaviy
byudjetni sezilarli darajada tejash mumkin. Buning uchun har bir xaridni
rejalashtirish, zarur bo‘lmagan narsalarga pul sarflashdan qochish, sifatga e’tibor
berish va mavjud buyumlarga to‘g‘ri parvarish qilish lozim. Minimalizm,
chegirmalardan foydalanish, kiyim-kechakni ta’mirlash va me’yorida saqlash kabi

Oila a’zolariga moliyaviy bilim va ko‘nikmalarni o‘rgatish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqish
Xarid qilish madaniyatini shakllantirish va tejash odatini rivojlantirish
Byudjetni rejalashtirishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
imkoniyatlarini o‘rganish
5. Tejamkorlikni amaliyotga tatbiq etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish
Oila byudjetini samarali yuritish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish
Resurslardan oqilona foydalanish va ortiqcha xarajatlardan qochishning
amaliy usullarini tavsiya qilish
Oilalarga uzoq muddatli moliyaviy barqarorlikni ta’minlash yo‘llari bo‘yicha
yo‘riqnomalar ishlab chiqish
Ushbu vazifalarni bajarish orqali kurs ishining dolzarbligi va amaliy
ahamiyati oshiriladi. Tadqiqot natijalari oilalarga o‘z mablag‘larini samarali
boshqarish, isrofgarchilikning oldini olish va moliyaviy mustaqillikka erishishda
yordam berishi mumkin.

ishlab chiqish mazkur kurs ishi mavzusining dolzarbligini belgilaydi. Bu tadqiqot
natijalari har bir oilaga o‘z mablag‘laridan samarali foydalanish, ortiqcha
xarajatlardan qochish va uzoq muddatli moliyaviy barqarorlikka erishishda foydali
bo‘lishi mumkin.
KURS ISHINING OBYEKTI
Mazkur kurs ishining obyekti – oila xo‘jaligini yuritishda tejamkorlik
tamoyillarini qo‘llash jarayoni hamda oilaviy byudjetni samarali boshqarish
masalalaridir. Oila – jamiyatning eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy bo‘g‘ini bo‘lib,
uning iqtisodiy barqarorligi jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababli, oilaviy daromad va xarajatlarni oqilona boshqarish, resurslardan samarali
foydalanish va isrofgarchilikning oldini olish masalalari dolzarb ahamiyat kasb
etadi.
Oila xo‘jaligi iqtisodiyotini shakllantirishda asosiy omillar – oilaning umumiy
daromad manbalari, kundalik xarajatlar, uzoq muddatli rejalashtirish va
tejamkorlik tamoyillari hisoblanadi. Ushbu kurs ishi doirasida oilaning moliyaviy
resurslarini boshqarish usullari, oilaviy byudjet tuzish prinsiplari, pul mablag‘larini
tejash yo‘llari hamda iqtisodiy jihatdan samarali qarorlar qabul qilish kabi
masalalar o‘rganiladi.
Bundan tashqari, kurs ishining obyekti sifatida energiya, suv va oziq-ovqat
mahsulotlarini tejash orqali oilaning umumiy xarajatlarini kamaytirish usullari ham
tahlil qilinadi. Hozirgi kunda ekologik barqarorlik masalalari global
muammolardan biri bo‘lib, tejamkorlik nafaqat iqtisodiy, balki ekologik muhitni
yaxshilashga ham xizmat qiladi. Shu bois, oila xo‘jaligi yuritish jarayonida
isrofgarchilikning oldini olish, tabiiy resurslarni tejash va moliyaviy savodxonlikni
oshirish masalalarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, oila xo‘jaligini yuritishda samarali strategiyalarni ishlab chiqish
va ularni amaliyotga tatbiq etish masalalari ham kurs ishining obyekti hisoblanadi.
Tadqiqot natijalari oilalarga o‘z mablag‘laridan samarali foydalanish, ortiqcha

foydalanish va tabiiy yoritish hamda shamollatish tizimlarini ishga solish lozim.
Suv resurslarini tejash esa ekologik muhitni saqlash bilan bir qatorda kommunal
to‘lovlarni ham sezilarli darajada kamaytiradi.
Tejamkorlik faqat moddiy manfaat keltiruvchi omil emas, balki insonda
mas’uliyat hissini shakllantiruvchi muhim fazilat hamdir. Tejamkorlik orqali inson
o‘zining moliyaviy holatini mustahkamlaydi, ortiqcha tashvishlardan xalos bo‘ladi
va kelajakka ishonch bilan qadam tashlaydi. Shuningdek, bolalar va yosh avlod
orasida tejamkorlik madaniyatini shakllantirish ham katta ahamiyatga ega. Agar
yoshligidan boshlab inson tejamkorlikni hayot tarziga aylantirsa, u kelajakda
muvaffaqiyatli va iqtisodiy jihatdan mustaqil shaxs bo‘lib voyaga yetadi. Shu
sababli, har bir oila farzandlariga tejash va resurslarni oqilona ishlatish
tamoyillarini o‘rgatishi lozim.
Tejamkorlikka rioya qilish uchun inson avvalo o‘z xarajatlari va ehtiyojlarini
to‘g‘ri baholay olishi kerak. Ko‘pincha ortiqcha sarflanayotgan mablag‘larni
to‘g‘ri taqsimlash orqali ulardan yanada samarali foydalanish mumkin. Masalan,
turli hashamatli buyumlar yoki qimmatbaho brend mahsulotlarga katta mablag‘
sarflash o‘rniga, bu mablag‘larni kelajakdagi muhim maqsadlarga jamg‘arish
yaxshiroq natija berishi mumkin. Shu bois, har bir xarid qilishdan oldin u
haqiqatan ham zarurmi yoki yo‘qligini aniqlab olish tavsiya etiladi.
Tejamkorlik shaxsiy hayot sifatini pasaytirish degani emas, balki mablag‘larni
oqilona sarflash orqali hayot sifatini yaxshilash deganidir. Odamlar ko‘pincha
tejamkorlikni qiyinchilik yoki cheklov sifatida qabul qilishadi, aslida esa bu
kelajakdagi moliyaviy barqarorlikning kalitidir. Tejamkorlik orqali inson ortiqcha
xarajatlardan qochib, o‘zining moliyaviy mustaqilligini oshirishi va kerakli
narsalarga mablag‘ni yo‘naltirishi mumkin.
Bugungi kunda dunyoning ko‘plab rivojlangan davlatlarida tejamkorlik
madaniyati keng rivojlangan. Ular bu tamoyil orqali nafaqat o‘zining oilaviy
byudjetini nazorat qiladi, balki atrof-muhitga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Kir yuvish va idish yuvish jarayonida suvni ortiqcha sarflashdan qochish
lozim. Idishlarni qo‘lda yuvishda suvni doimiy oqizib qo‘ymaslik, balki to‘plab
yuvish tavsiya etiladi. Kir yuvish mashinasini esa to‘liq yuk bilan ishlatish eng
yaxshi tejamkorlik usulidir. 14
Uy xo‘jaligida energiya va resurslarni tejashning ko‘plab usullari mavjud
bo‘lib, ular oilaviy byudjetni optimallashtirish va ekologik muhitni himoya
qilishga xizmat qiladi. Elektr energiyasini tejash uchun energiya samarador
jihozlardan foydalanish, keraksiz yoritish va texnikalarni o‘chirib qo‘yish, gaz va
issiqlik energiyasini tejash uchun esa isitgichlarni oqilona ishlatish va tabiiy
usullardan foydalanish lozim.
Bundan tashqari, suvni tejash uchun suv oqimini nazorat qilish, suv tejovchi
moslamalardan foydalanish va ortiqcha suv sarflashdan qochish muhimdir. Ushbu
tamoyillarga rioya qilish orqali har bir oila nafaqat o‘z moliyaviy holatini
yaxshilaydi, balki atrof-muhitni muhofaza qilishga ham o‘z hissasini qo‘shadi.
Tejamkorlik madaniyatini shakllantirish esa har bir kishining kundalik hayotining
ajralmas qismiga aylanishi lozim. 15
Xulosa
Oila xo‘jaligida tejamkorlik tamoyillariga rioya qilish zamonaviy jamiyatda
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va farovon yashash uchun juda muhim
hisoblanadi. Tejamkorlik faqatgina pulni tejash emas, balki resurslardan oqilona
foydalanish, xarajatlarni rejalashtirish, ortiqcha isrofgarchilikdan qochish va
14
Rahmonqulov B. Uy xo‘jaligida suv va energiya tejamkorligi. – Toshkent: Fan, 2020. – 270 b.
15
Sodiqov A. Shaxsiy byudjet va oilaviy moliyaviy rejalashtirish. – Andijon: Andijon nashr, 2019. – 290 b.

KIRISH
Oila jamiyatning eng kichik, lekin eng muhim bo‘g‘ini hisoblanadi. Oila
barqarorligi va farovonligi mamlakatning umumiy rivojlanishiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Har bir oila o‘z xo‘jaligini samarali yuritib, tejamkorlik tamoyillariga
amal qilsa, bu nafaqat o‘z hayot sifatini oshirishga, balki mamlakat iqtisodiyotiga
ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan, oilaviy byudjetni to‘g‘ri boshqarish,
ortiqcha xarajatlarni kamaytirish va tejash madaniyatini shakllantirish bugungi
kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Shavkat Mirziyoyev o‘z nutqlarida xalqimizning farovonligini oshirish,
resurslardan oqilona foydalanish va tejamkorlikni hayot tarziga aylantirish haqida
ko‘p marotaba ta’kidlagan. U 2023-yil 20-dekabr kuni Oliy Majlisga yo‘llagan
murojaatnomasida shunday degan edi:
"Har bir oila o‘z iqtisodini mustahkamlash, oilaviy daromadlarini oshirish va
tejamkorlik madaniyatini shakllantirishga e’tibor qaratishi zarur. Chunki
tejamkorlik – bu nafaqat iqtisodiy manfaat, balki xalqimizning kelajagi uchun
mustahkam poydevor yaratish demakdir."
Haqiqatan ham, oilada to‘g‘ri moliyaviy boshqaruv bo‘lmasa, turmush sifatini
yaxshilash qiyinlashadi. O‘z navbatida, tejamkorlik ham faqat pulni tejash emas,
balki resurslarni oqilona ishlatish, isrofgarchilikning oldini olish va barqaror
rivojlanish tamoyillariga amal qilishni anglatadi.
Bugungi kunda butun dunyoda iqtisodiy inqiroz, iqlim o‘zgarishlari va
resurslarning cheklanganligi sababli odamlar tejamkorlikka ko‘proq e’tibor
qaratmoqda. Ayniqsa, energiya va suv kabi tabiiy resurslardan samarali
foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
bu borada quyidagi fikrlarni bildirgan:
"Bugungi kunda tejamkorlik hayotiy zaruratga aylanib bormoqda. Elektr
energiyasi, gaz, suv kabi resurslardan oqilona foydalanish, ularni isrof qilmaslik –

pulni oqilona taqsimlash mumkin. Odatda xarajatlarni quyidagi toifalarga ajratish
mumkin:
1. Zaruriy (majburiy) xarajatlar:
Uy-joy ijarasi yoki ipoteka to‘lovlari
Kommunal xizmatlar (elektr energiyasi, gaz, suv, issiqlik ta’minoti)
Oziq-ovqat mahsulotlari
Transport xarajatlari
Sog‘liqni saqlash va tibbiyot xizmatlari
Ta’lim va bolalar bog‘chasi to‘lovlari
2. Ixtiyoriy (qo‘shimcha) xarajatlar:
Dam olish va sayohatlar
Kiyim-kechak va aksessuarlar
Ko‘ngilochar tadbirlar
Uy-jihozlari va texnika vositalari
Sport va hobbilar
3. Kutilmagan xarajatlar:
Favqulodda tibbiy xizmatlar
Avtomobil yoki uy-joyning kutilmagan ta’miri
Shoshilinch qarzlarni yopish uchun mablag‘
Xarajatlarni to‘g‘ri rejalashtirish uchun oldindan byudjet tuzish va uni qat’iy
nazorat qilish zarur. Har oy daromaddan qancha mablag‘ qanday maqsadlar uchun
sarflanishini aniq belgilash lozim. Masalan, daromadning 50-60 foizi zaruriy

muhim. Daromad va xarajatlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash oilaning moliyaviy
mustahkamligini ta’minlaydi, ortiqcha qarzlardan qochishga yordam beradi va
jamg‘arma to‘plash imkonini yaratadi. Shu sababli, har bir oila o‘zining moliyaviy
holatini aniq tahlil qilib, mablag‘lardan oqilona foydalanish strategiyasini ishlab
chiqishi lozim.
Oila byudjetini rejalashtirish uchun eng avvalo oilaning umumiy daromadini
aniqlash kerak. Daromadlarni hisobga olishda barcha manbalar inobatga olinishi
lozim. Ba’zi oilalar faqat asosiy ish haqi bilan cheklanib qoladilar, ammo
zamonaviy jamiyatda qo‘shimcha daromad olish imkoniyatlari ko‘p. Masalan,
qo‘shimcha ish, ijara haqi, tadbirkorlik faoliyati yoki turli loyihalarda qatnashish
orqali qo‘shimcha mablag‘ topish mumkin. 4
Oilaviy daromadlarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
1. Asosiy daromadlar: Bu doimiy tushumlar bo‘lib, oilaning asosiy moliyaviy
resursini tashkil etadi. Unga ish haqi, pensiya, stipendiya va davlat tomonidan
ajratiladigan nafaqalar kiradi.
2. Qo‘shimcha daromadlar: Ijara haqi, biznesdan keladigan daromad,
aksiyalar yoki obligatsiyalardan tushgan foyda, vaqtinchalik ishlardan topilgan
mablag‘lar kiradi.
3. Tasodifiy daromadlar: Sovg‘a qilingan pullar, meros, lotereyadan yutib
olingan mablag‘lar yoki boshqa kutilmagan daromadlar shu guruhga kiradi.
Daromadlarni to‘g‘ri rejalashtirish uchun ularni doimiy kuzatib borish va har
oy sarflangan mablag‘larni hisoblab chiqish kerak. Buning uchun maxsus daftar
yuritish, mobil ilovalar yoki elektron jadvallardan foydalanish mumkin.
Xarajatlarni rejalashtirish va optimallashtirish
Xarajatlar oilaning moliyaviy barqarorligini belgilovchi asosiy omillardan
biridir. Xarajatlarni rejalashtirish orqali keraksiz sarf-xarajatlarning oldini olish va
4
Bo‘riyev M. Uy xo‘jaligida iqtisodiy rejalashtirish. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2018. – 310 b.

o‘rniga, tabiiy va ko‘p funksiyali mahsulotlardan foydalanish samaraliroq bo‘lishi
mumkin. Ko‘p hollarda qimmatbaho brend mahsulotlari o‘rniga arzonroq, lekin
sifatli muqobillarni tanlash xarajatlarni kamaytiradi.
Oziq-ovqat va kundalik ehtiyojlar uchun tejamkorlikni amalga oshirishda
odatlarni o‘zgartirish ham muhim ahamiyatga ega. Misol uchun, iste’mol
qilinayotgan mahsulotlarning miqdorini nazorat qilish, ortiqcha isrofgarchilikka
yo‘l qo‘ymaslik va o‘z ehtiyojlarini aniq baholash orqali xarajatlarni kamaytirish
mumkin. Shuningdek, oilaviy a’zolarni tejamkorlikka o‘rgatish, ular bilan birga
xarid qilish va byudjetni to‘g‘ri taqsimlash orqali ham samaradorlik oshiriladi.
Xulosa qilib aytganda, oziq-ovqat va kundalik ehtiyojlar uchun tejamkorlik
qilish oila byudjetini barqaror saqlashga yordam beradi. Xarajatlarni oldindan
rejalashtirish, kerakli mahsulotlarni tanlash va ularni oqilona iste’mol qilish orqali
ortiqcha xarajatlardan qochish mumkin. Bu esa nafaqat moliyaviy barqarorlikni
ta’minlaydi, balki resurslardan samarali foydalanish orqali ekologik muhitga ham
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 6
Bundan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlari va kundalik ehtiyojlar uchun
tejamkorlikni ta’minlashda mahalliy bozorlardan xarid qilish muhim ahamiyat
kasb etadi. Mahalliy fermerlar yoki bozorlardan xarid qilish orqali mahsulotlarni
vositachilarsiz, arzonroq narxlarda olish mumkin. Ayniqsa, mavsumiy meva va
sabzavotlarni sotib olish tejamkorlikka katta hissa qo‘shadi. Mavsumdan tashqari
mahsulotlar odatda qimmat bo‘lib, budjetga ortiqcha yuk bo‘lishi mumkin. Shu
sababli, qish oylarida yozda muzlatilgan yoki quritilgan mahsulotlardan
foydalanish yaxshi natija beradi.
Shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlarini o‘z hovlisida yoki balkonda
yetishtirish ham tejamkorlikning samarali yo‘llaridan biri hisoblanadi. Pomidor,
bodring, ko‘katlar va boshqa sabzavotlarni ekish orqali doimiy ravishda yangi va
tabiiy mahsulotlardan foydalanish mumkin. Bu nafaqat oila byudjetini tejashga
yordam beradi, balki sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga ham xizmat qiladi.
6
Ergashev N. Oila xo‘jaligini yuritishning zamonaviy tamoyillari. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2022. – 295 b.

2.2. Uy-ro‘zg‘or buyumlari va kiyim-kechakda tejamkorlik
Uy-ro‘zg‘or buyumlari va kiyim-kechak har bir oila byudjetining muhim
qismini tashkil etadi. Ko‘pchilik odamlar bu yo‘nalishda tejamkorlik qilishni
o‘ylamasliklari mumkin, lekin aslida uydagi mebel, maishiy texnika, idish-tovoq,
yuvish vositalari va kiyim-kechak kabi xarajatlarni oqilona boshqarish orqali katta
miqdorda mablag‘ tejash mumkin. To‘g‘ri strategiya va odatlarni shakllantirish
yordamida uy-ro‘zg‘or buyumlarini uzoq muddat saqlash, kiyim-kechak uchun
ortiqcha mablag‘ sarflamaslik va uy anjomlaridan unumli foydalanish mumkin.
Uy-ro‘zg‘or buyumlarini oqilona sotib olish va ulardan foydalanish
Avvalo, har qanday uy-ro‘zg‘or buyumini sotib olishdan oldin uning
zarurligini baholash lozim. Ko‘pincha odamlar e’lon va reklamalarga uchib, aslida
kerak bo‘lmagan narsalarni sotib olishadi. Ayniqsa, zamonaviy maishiy texnika va
yangi dizayndagi mebellar o‘zining chiroyli ko‘rinishi bilan xaridorga jozibador
tuyulishi mumkin. Shuning uchun har bir buyumning foydali va zaruriyligini
oldindan aniqlab, faqat haqiqatan kerak bo‘lsa, xarid qilish tavsiya etiladi.
Uy-ro‘zg‘or buyumlari uzoq muddat xizmat qilishi uchun ularga to‘g‘ri
parvarish kerak. Masalan, mebellarni namlik va quyosh nurlaridan himoya qilish,
maishiy texnikani ehtiyotkorlik bilan ishlatish va muntazam ravishda tozalash
ularning ishlash muddatini uzaytiradi. Elektr jihozlarini ortiqcha zo‘riqtirmaslik,
noto‘g‘ri ishlatmaslik va texnik xizmat ko‘rsatish qoidalariga rioya qilish ham
ularning buzilishining oldini oladi. 12
Ko‘pchilik idish-tovoqlar, choynaklar, gaz plitalari, muzlatgichlar va kir
yuvish mashinalarini noto‘g‘ri ishlatgani sababli ularning ishlash muddati
qisqaradi. Masalan, kir yuvish mashinasini haddan tashqari yuklash yoki
muzlatgich eshigini ochiq qoldirish elektr sarfini oshirib, jihozning erta eskirishiga
sabab bo‘ladi. Shuningdek, idish-tovoq va maishiy buyumlarni muntazam tozalash
12
Maxmudov I. Oila iqtisodiy xavfsizligi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 250 b.

Energiya va suvdan oqilona foydalanish
Oziq-ovqat mahsulotlarini tejash va isrofgarchilikning oldini olish
Uy-ro‘zg‘or buyumlarini tejamkorlik bilan ishlatish
3. Moliyaviy savodxonlik va rejalashtirish
Mablag‘ni to‘g‘ri taqsimlash va foydali sarmoya kiritish
Oilaviy moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash
Narx-navolar o‘zgarishiga moslashish
4. Tejamkorlikni amaliyotga tatbiq etish yo‘llari
Oila a’zolariga tejash odatini shakllantirish
Xarid qilish madaniyati va chegirmalardan samarali foydalanish
Mahalliy sharoit va iqlimga mos strategiyalarni ishlab chiqish
Kurs ishining predmetini o‘rganish jarayonida iqtisodiy tamoyillar, moliyaviy
boshqaruv usullari va real hayotiy misollar asosida oilaviy byudjetni samarali
yuritish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Natijada, tejamkorlik
madaniyatini shakllantirish, oilaviy iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlash hamda
ortiqcha xarajatlardan qochishning eng samarali yo‘llari aniqlanadi.
Shunday qilib, kurs ishining predmeti oilaviy xo‘jalik yuritishda iqtisodiy
samaradorlikka erishish, resurslarni tejash va moliyaviy barqarorlikni
mustahkamlash bo‘yicha ilmiy-amaliy tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi.
KURS ISHINING MAQSADI VA VAZIFALARI
Kurs ishining maqsadi
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – oila xo‘jaligini yuritishda tejamkorlik
tamoyillarini o‘rganish, oilaviy byudjetni samarali boshqarish yo‘llarini aniqlash
hamda moliyaviy barqarorlikka erishish uchun tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.

3. Axmedov S. Moliyaviy savodxonlik va tejamkorlik. – Samarqand: SamDU
nashriyoti, 2020. – 244 b.
4. Bo‘riyev M. Uy xo‘jaligida iqtisodiy rejalashtirish. – Toshkent: Iqtisod-
moliya, 2018. – 310 b.
5. Ergashev N. Oila xo‘jaligini yuritishning zamonaviy tamoyillari. – Buxoro:
BuxDU nashriyoti, 2022. – 295 b.
6. Hamdamov D. Energiya tejamkorligi va ekologiya. – Toshkent: Ekosan,
2021. – 268 b.
7. Jo‘rayev H. Uy xo‘jaligi va iqtisodiy barqarorlik. – Toshkent: Sharq, 2020.
– 223 b.
8. Karimov U. Resurslardan oqilona foydalanish. – Qarshi: Nasaf, 2019. –
215 b.
9. Madrahimov O. Tejamkorlik va iqtisodiy taraqqiyot. – Farg‘ona: Farg‘ona
nashr, 2022. – 280 b.
10. Maxmudov I. Oila iqtisodiy xavfsizligi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. –
250 b.
11. Nazarov S. Uy xo‘jaligida moliyaviy boshqaruv. – Namangan: NamDU,
2023. – 310 b.
12. Norboyeva G. Iste’mol madaniyati va tejamkorlik. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2018. – 200 b.
13. Rahmonqulov B. Uy xo‘jaligida suv va energiya tejamkorligi. – Toshkent:
Fan, 2020. – 270 b.
14. Sodiqov A. Shaxsiy byudjet va oilaviy moliyaviy rejalashtirish. –
Andijon: Andijon nashr, 2019. – 290 b.

Ko‘p hollarda televizor, kompyuter, mikroto‘lqinli pech kabi jihozlar
ishlatilmayotgan paytda ham elektr tokiga ulangan holda qoladi. Bunday holat
ortiqcha energiya sarfiga olib keladi. Shuning uchun foydalangan jihozlarni
o‘chirib qo‘yish odatini shakllantirish muhimdir.
3. Zamonaviy energiya samaradorligi yuqori bo‘lgan maishiy texnikalardan
foydalanish
Eski maishiy texnika va jihozlar ko‘p elektr energiyasi sarflaydi. Agar imkon
bo‘lsa, energiya samaradorligi yuqori bo‘lgan (A++ yoki A+++ sinfdagi)
muzlatgich, kir yuvish mashinasi, konditsioner kabi jihozlarni tanlash tavsiya
etiladi.
4. Elektr quvvati bilan ishlaydigan isitish moslamalaridan ehtiyotkorlik bilan
foydalanish
Elektr pechlari, qizdirgichlar va konditsionerlar katta miqdorda elektr
sarflaydi. Shuning uchun ularni iloji boricha me’yorida ishlatish, iloji bo‘lsa, tabiiy
isitish va sovutish usullaridan foydalanish tavsiya etiladi.
Gaz va issiqlik energiyasini tejash usullari
Gaz va issiqlik energiyasini tejash ham uy xo‘jaliklari uchun muhim
ahamiyatga ega. Issiq suv, isitish tizimi va gaz plitalari oqilona ishlatilmasa,
ortiqcha mablag‘ sarflashga sabab bo‘ladi. Ushbu resurslarni tejash uchun quyidagi
qoidalarga amal qilish kerak:
1. Gaz plitasidan oqilona foydalanish
Gazni tejash uchun taom tayyorlashda mos keladigan idishlardan foydalanish
lozim. Masalan, ingichka tubli idishlar gazni ko‘proq sarflaydi, chunki issiqlik
yaxshi taqsimlanmaydi. Shuningdek, qopqoqli idishlardan foydalanish gaz sarfini
kamaytirishga yordam beradi.
2. Uyni tabiiy usullar bilan isitish

I BOB. OILA XO‘JALIGINI YURITISHNING ASOSIY
TAMOYILLARI
1.1. Oila byudjeti va uning shakllanishi
Oila byudjeti – bu oilaning daromad va xarajatlarini rejalashtirish hamda
boshqarish tizimi bo‘lib, u moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat
kasb etadi. Oila byudjeti orqali oilaviy daromad va xarajatlar tartibga solinadi,
ortiqcha sarf-xarajatlarning oldi olinadi va kelajak uchun jamg‘arma to‘plash
imkoniyati yaratiladi. 1
Oila byudjeti odatda ikki asosiy qismdan iborat bo‘ladi: daromad va xarajat.
Daromad – bu oila a’zolari tomonidan turli manbalardan topiladigan pul
mablag‘laridir. Xarajat esa kundalik ehtiyojlar, kommunal to‘lovlar, oziq-ovqat,
kiyim-kechak, ta’lim va boshqa zarur ehtiyojlar uchun sarflanadigan mablag‘dir.
Oila daromadlari
Oilaning daromadlari turli manbalardan kelib tushishi mumkin. Asosiy
daromad manbalariga quyidagilar kiradi:
Ish haqi – oila a’zolarining asosiy daromad manbai bo‘lib, ularning
ishlashidan tushgan mablag‘ni o‘z ichiga oladi.
Tadbirkorlik daromadi – oilaning shaxsiy biznesi yoki tijorat faoliyatidan
olinadigan foyda.
Davlat tomonidan beriladigan nafaqa va pensiyalar – nogironlik,
homiladorlik, bolalar uchun nafaqa va qariyalarga to‘lanadigan pensiyalar.
Qo‘shimcha daromad manbalari – ijara haqi, investitsiya daromadlari, o‘z-
o‘zini band qilishdan tushgan mablag‘lar va boshqa qo‘shimcha daromadlar.
Oila xarajatlari
Oilaning xarajatlari esa quyidagi toifalarga bo‘linadi:
1
Abduraxmonov Q. Iqtisodiy bilim asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – 320 b.

moliyaviy mustaqillikka erishishning samarali yo‘lidir. Bugungi kunda ko‘plab
oilalar o‘z byudjetini noto‘g‘ri boshqarish natijasida ortiqcha xarajatlar qilishadi,
natijada mablag‘lar yetishmovchiligi yuzaga keladi. Shu sababli, oilaviy byudjetni
oqilona taqsimlash va tejamkorlikni hayot tarziga aylantirish har bir oila a’zosi
uchun dolzarb masala hisoblanadi. 16
Tejamkorlikning eng asosiy jihatlaridan biri oilaviy daromad va xarajatlarni
rejalashtirishdir. Har bir oila o‘zining daromadiga qarab xarajat qilishni o‘rganishi,
pul mablag‘larini ustuvor yo‘nalishlarga yo‘naltirishi lozim. Odatda, rejasiz
xaridlar va ortiqcha sarf-xarajatlar oilaviy byudjetning befoyda sarflanishiga olib
keladi. Shu bois, moliyaviy tartib-intizomga rioya qilish, har oygi daromad va
xarajatlar hisobini yuritish tejamkorlikning muhim omillaridan biridir. Oilaviy
byudjetni samarali boshqarish uchun daromad va xarajatlar tafsilotli hisob-kitob
qilinishi, keraksiz xaridlardan voz kechish va harajatlar kamaytirilishi kerak.
Uy-ro‘zg‘or buyumlari va kiyim-kechakda tejamkorlik qilish orqali katta
miqdorda mablag‘ tejash mumkin. Bugungi kunda ko‘plab insonlar brend
mahsulotlarni xarid qilish yoki modaga ergashish natijasida o‘z byudjetiga og‘irlik
solishadi. Buning o‘rniga, sifatli va uzoq muddat xizmat qiladigan buyumlarni
tanlash, zaruratga qarab xarid qilish, chegirmali va mavsumiy savdolardan
foydalanish tejamkorlikning samarali yo‘llaridan biridir. Shuningdek, kiyim-
kechak va maishiy texnika buyumlarini to‘g‘ri saqlash va parvarish qilish ularning
xizmat qilish muddatini uzaytiradi, bu esa kelajakda ortiqcha xarajatlarning oldini
oladi.
Elektr energiyasi, gaz, suv va boshqa tabiiy resurslarni tejash ham oila
xo‘jaligida tejamkorlikning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Elektr
energiyasini tejash uchun energiya samaradorligi yuqori bo‘lgan maishiy
texnikalardan foydalanish, keraksiz elektr jihozlarini o‘chirib qo‘yish, energiya
tejovchi lampalardan foydalanish muhimdir. Gaz va issiqlik energiyasini tejash
uchun esa issiqlikni saqlash choralarini ko‘rish, gaz plitalaridan oqilona
16
Yo‘ldoshev K. Uy xo‘jaligida tejamkorlik va samaradorlik. – Toshkent: Ma’naviyat, 2021. – 305 b.

kamaytiradi. Ayniqsa, chegirmalar va aksiyalarni kuzatish orqali zarur
mahsulotlarni arzonroq narxda xarid qilish mumkin.
Shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlarini to‘g‘ri saqlash va ularni uzoq muddatli
iste’mol qilish imkoniyatini yaratish ham tejamkorlikning muhim jihatlaridan
biridir. Masalan, sabzavot va mevalarni muzlatkichda yoki maxsus idishlarda
saqlash ularning yangiligini uzoqroq saqlashga yordam beradi. Konserva
mahsulotlari, quruq dukkakli mahsulotlar va don mahsulotlarini uzoq muddat
saqlash mumkin, bu esa tez buziladigan mahsulotlarni ortiqcha sotib olishdan
qochishga yordam beradi.
Uy sharoitida taom tayyorlash ham tejamkorlikning samarali usullaridan
biridir. Tashqarida ovqatlanish yoki tayyor mahsulotlarni sotib olish oila
byudjetiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Uyda pishirish nafaqat arzon, balki sog‘lom va
sifatli taomlar iste’mol qilish imkoniyatini ham ta’minlaydi. Shuningdek, ortib
qolgan ovqatni isrof qilmaslik uchun uni turli usullarda qayta ishlash yoki boshqa
taomlar tayyorlashda foydalanish mumkin.
Kundalik ehtiyojlar uchun xarajatlarni tejash ham muhimdir. Masalan,
gigiyena vositalari, tozalash vositalari va boshqa maishiy mahsulotlarni katta
hajmda yoki ulgurji sotib olish xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. Bundan
tashqari, tabiiy tozalash vositalaridan foydalanish yoki uy sharoitida tayyorlash
ham tejamkorlikning samarali usullaridan biridir. Masalan, sirka va soda
yordamida ko‘pgina tozalash ishlarini amalga oshirish mumkin.
Shuningdek, plastik qoplar va bir martalik buyumlar o‘rniga qayta
ishlatiladigan idishlardan foydalanish ham xarajatlarni kamaytiradi. Bir martalik
mahsulotlarga haddan tashqari ko‘p pul sarflash moliyaviy tejamkorlikka zid
bo‘lib, atrof-muhit ifloslanishiga ham sabab bo‘ladi. Shu bois mato sumkalar,
shisha idishlar va ko‘p marta ishlatiladigan vositalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Shaxsiy gigiyena va parvarish vositalari uchun ham tejamkorlik qilish
mumkin. Masalan, turli kosmetik vositalarni haddan tashqari ko‘p sotib olish

Купить