Oilada va ayollarga nisbatan zo’ravonlik. Zo’ravonlik holatlarida shaxsni ijtimoiylashtirish - Sotsiologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	57.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Sotsiologiya

Oilada va ayollarga nisbatan zo’ravonlik. Zo’ravonlik holatlarida shaxsni ijtimoiylashtirish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
М IRZO ULUG’BEK N ОМ IDAGI O ’ Z Б B Е KIS ТО N М ILLIY
UNIVERSITETI
IJТIМОIY FАNLAR FАКULТЕТI
IJТIМОIY ISH КАFЕDRАSI
BOLALAR VA YOSHLARNING IJTIMOIY TA’MINOTI
FАNIDAN
КURS ISHI
Mavzu: Oilada va ayollarga nisbatan zo’ravonlik.
Zo’ravonlik holatlarida shaxsni ijtimoiylashtirish
Bajardi :
Qabul qildi :
Тошкент

Mundarija
Kirish
1.BOB. Oilada zo’ravonlik: sabab va oqibatlari
1.1. O’zbekistonda maishiy zo’ravonlik keltirib chiqaruvchi omillar

1.2. Xotin-qizlarga nisbatan qayd etilgan zo’ravonlik holatlarining kelib
chiqish sabablari va oqibatlari

II.BOB. O’zbekistonda zo’ravonlikka qarshi kurash, xalqaro tajriba

2.1. Himoya orderi oiladagi zo’ravonlikning oldini olish vositasi
sifatida

2.2. Zo’ravonlik holatlarini oldini olish hamda kamaytirish chora-
tadbirlarini tatbiq etishda xalqaro tajribalarni o’rganish va
nazariyalaridan foydalanish

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Oiladagi zo’ravonlik bu er-xotin yoki boshqa yaqin munosabatdagi
kishilardan birining ikkinchisiga nisbatan jismoniy, ruhiy, jinsiy yoki moliyaviy
zo’ravonlik ko’rsatishidir. Odatda, bu turdagi zo’ravonlik ostida bir tomonning
oiladagi boshqa a’zolar hayoti ustidan nazoratni ushlab turishga bo’lgan intilishi
yotadi. Oilaviy zo’ravonlik qurboni ko’pchilik hollarda ayol kishi yoki yosh
bolalar bo’ladi, ammo erkaklar hamda qariyalar orasida ham jabrlanuvchilar yo’q
emas. Oilaviy zo’ravonlikning keng tarqalgan ayrim ko’rinishlarini sanab o’tamiz:
Erning xotinini urishi, ruhiy kamsitishi, uning nasl-nasabini oilaviy sharoiti yoki
ota-onasi yoki qarindoshlari qilgan ishlar tufayli ayblab haqoratlashi, erning
xotinini jinsiy zo’rlashi, jinsiy ehtiyojini g’ayritabiiy usullar orqali qondirishga
majburlashi yoki jinsiy kamsitishi (fiziologik holatini haqoratlashi, kamsitishi,
jinsiy aloqada bo’lmaslik, o’zga ayollar bilan yurishi), moliyaviy jihatdan
cheklash, pul bermaslik, ayolning o’qishiga yoki ishlashiga qarshilik ko’rsatish va
hokazo. Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksda ham, Jinoyat kodeksida ham
oiladagi zo’ravonlikka oid hech qanday modda mavjud emas. Ya’ni, bu tushuncha
qonunchilikda alohida qonunbuzarlik sifatida tilga olinmagan va natijada unga
nisbatan biror jinoiy jazo belgilanmagan.
Oilaviy mojarolarni hal etish, ularda zo’ravonlik alomatlari qay darajada
bo’lishidan qat’i nazar, odatda, mahallalardagi o’zini o’zi boshqarish organlariga
havola etiladi. Bunday holatlarda jabrlanuvchilarning to’g’ridan tog’ri militsiyaga
yoki sudga shikoyat qilishi amaliyotda kam uchraydi. Oilalarni saqlab qolish
hamda ajrashishlar sonini kamaytirishga qaratilgan siyosat oqibatida
zo’ravonlikdan shikoyat qilib kelgan ayollarni ortga qaytarish, hatto ularning
ajrashishni so’rab sudga yozgan arizalarnini qanoatlantirmaslik holatlari ko’p
uchraydi. Natijada bunday oilalarda ayollar va bolalarning yana zo’ravonlikka yuz
tutishi holatlari davom etadi. Odatda, oiladagi zo’ravonlik natijasida

jabrlanuvchiga og’ir shikast yetkazilgan yoki u vafot etgan taqdirdagina,
zo’ravonlik uchun jinoiy ish ochiladi.
Shu o’rinda oiladagi zo’ravonlikni alohida modda yoki qonunbuzarlik
sifatida kodekslarga kiritish shartmi, axir, badanga shikast yetkazish yoki jinsiy
erkinlikka qarshi jinoyatlar kabi zo’ravonlik holatlarini qamrab oluvchi moddalar
bor-ku, degan tabiiy savol tug’iladi. To’g’ri, agar er xotiniga nisbatan zo’ravonlik
qilsa, bu ish xatti-harakat oqibatiga qarab qasddan badanga yangil (o’rtacha, o’g’ir)
shikast yetkazish (109-modda), qiynash (110-modda), o’ldirish yoki zo’rlik
ishlatish bilan qo’rqitish (112-modda); ayolning o’limiga sabab bo’lsa, odam
o’ldirish (97-modda), o’zini o’zi o’ldirish darajasiga yetkazish (103-modda); jinsiy
zo’ravonlik qilsa, nomusga tegish (118-modda), jinsiy ehtiyojni zo’rlik ishlatib
g’ayritabiiy usulda qondirish (119-modda), ayolni jinsiy aloqa qilishga majbur
qilish (121-modda) yoki boshqa holatlarda tuhmat (139-modda), haqorat qilish
(140-modda), ayolni erga tegishga majbur qilish yoki uning erga tegishiga
to’sqinlik qilish (136-modda) kabi jinoyatlar bilan malakalanishi mumkin. Ammo
oiladagi zo’ravonlik shunday huquqbuzarlik (jinoyat) turiki, uning o’ziga xos
subyekti, obyekti, subyektiv tomoni va obyektiv tomoni bor. Bu to’rt element
boshqa jinoyat elementlari bilan to’la mos tushmaydi. Bundan tashqari, yuqorida
sanab o’tilgan jinoyat tavsifida bunday qilmishni jabrlanuvchining yaqin
qarindoshlari, eri, otasi, aka yoki ukasi va h.k.lar sodir etsa nima bo’lishi haqida
hech nima aytilmagan. Natijada ko’plab oiladagi zo’ravonlik shakllari jazoga
tortilmay, bunday zo’ravonlikdan jabr ko’rganlar himoyasiz qolib ketadi. Oiladagi
zo’ravonlik alohida motiv ostida sodir etilishi, sharoiti, usullari bilan o’ziga xos
jinoyat turi darajasiga yetgan va shu bois uni MJTK va Jinoyat kodeksiga alohida
qonunbuzarlik sifatida kiritish o’rinli bo’ladi, deb hisoblaymiz. O’zbekiston
Respublikasi 1995-yilda ,, Xotin-qizlar huquqlarining kamsitilishiga barham
berish" to’g’risidagi Konvensiyani ratifikatsiya qilgan. Shundan beri O’zbekiston
BMT qoshidagi Inson huquqlari Qo’mitasiga ushbu Konvensiyada ko’tarilgan
masalalarni amalga oshirish yuzasidan uch marta hisobot bergan. Har uch hisobot

yuzasidan ham Inson huquqlari qo’mitasi O’zbekistonda ayollarning notenglikka
yuz tutishi, patriarxal stereotipning mavjudligi hamda ko’plab ayollar oilada
zo’ravonlik qurboni bo’lishini ta’kidlab, hukumatdan bularga qarshi choralar
ko’rishni so’ragan.
Mamlakat rasmiylarining hisobotda bergan ma’lumotiga ko’ra,
O’zbekistonda ayol va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlarning kafolatlari
to’g’risida yangi qonun loyihasi tayyorlangan, ammo u haligacha qonun sifatida
qabul qilinmadi. Inson huquqlari qo’mitasining oiladagi zo’ravonlik holatlariga oid
so’ragan savollariga javoban, O’zbekiston, asosan, ayollarga nisbatan (oiladagi
zo’ravonlik emas) sodir etilayotgan jinoyatlar haqida hisobot berish bilan
cheklangan.
Mavzuning dolzarbligi
24-noyabr dunyo bo’ylab ayollarga qarshi zo’ravonlikka barham berish kuni
nishonlandi. Internetning o’zbek tilidagi ijtimoiy tarmoqlarida esa oiladagi
zo’ravonlik qurboni bo’lgan bir o’zbekistonlik ayol haqida shov-shuvli xabar
paydo bo’ldi. Ayolning o’z og’zidan yozib olingan bu hikoyada aytilishicha,
farzandlariga aliment so’rab sudga murojaat qilgani uchun sobiq eri uning uyiga
bostirib borib, vahshiylarcha 42 joyiga pichoq urgan. Voqea ayolning ikki yosh
farzandi va nogiron otasi ko’z o’ngida sodir bo’lgan. Ayol mo’jiza tufayli tirik
qolgan, ammo shifokorlar uning bir qo’li va oyog’ini kesib tashlashga majbur
bo’ladi. Voqea bugungi zamonda, ayol va erkak huquqlari tengligiga erishilgani
barilla tarannum etilayotgan bir davrda yuz bergan. Uni o’qib o’tirib, bu mudhish
voqeaning sodir bo’lishiga olib borgan sabab va uning yuz berish jarayoni bilan
tanishib, baxtsiz hodisaning oldini olish mumkin edi, degan fikr tug’iladi. Oilada
erkak kishining zo’ravonligi va buning jamiyatda ayrimlar tomonidan tabiiy hol
sifatida qabul qilinishi, shuningdek, mahalla va militsiya xodimlarining yordam
so’rab qilingan shikoyatlarga e’tiborsizlik bilan qarashi yosh bir ayolning baxtini

zomin qildi. Afsuski, bu kabi hodisalarning kelajakda yana takrorlanmasligiga
hech kim kafolat bera olmaydi…
Oilada zo’ravonlik tushunchasi o’zbek tiliga huquqiy istiloh sifatida endi
kirib kelayotgan yangi atama hisoblanadi. Ammo muammoning o’zi xalqimizga
qadimdan tanish desak xato bo’lmaydi. U patriarxal tushuncha asosida jamiyat
hayotiga va ayrim insonlar ongiga chuqur singib ketgan yashirin illatlardan biridir.
Erkaklarning ayollardan ustun ekani haqidagi nosog’lom tushuncha asosiga
qurilgan nuqtai nazarga ko’ra, xotin kishi har doim o’zini eridan past ko’rishi
kerak hamda er kishining so’zini ikki qilmay, ursa ham, so’ksa ham, jim bosh egib
o’tirishi kerak. Bunday qarash hatto ayrimlarning hayot aqidasiga aylangan.
Xotinini urmagan er erkakmi, degan maqolning keng tarqalgani ham shundan.
Mazkur kurs ishini ayollarga nisbatan oilada ko’p uchraydigan zo’ravonlik
holatlari tahliliga bag’ishlashni niyat qildik. Bu masalaga qonuniy va huquqiy
jihatdan yetarli e’tibor berilganmi? Huquqiy himoya bilan ta’minlash borasidagi
mavjud muammolarni bartaraf etish uchun nimalar qilish lozim? Quyida shu
savollarga javob izlaymiz.
Kurs ishining maqsadi . Oilada zo’ravonlikka uchrayotgan : ayollar, bolalar
keksalar va oilaning boshqa a’zolariga nisbatan sodir etiladigan jinoyatlar oldini
olish mexanizmlarini ko’rib chiqish
Kurs ishining Vazifasi. Milliy qonunchilikda amal qiladigan zo’ravonlikning
oldini olish va uning qonuniy jazolarini ko’rib chiqish, taxlil etish.
Kurs ishining Obyekti. Oilada zo’ravonlik qurboni bo’lgan aholining turli
qatlamlari.
Kurs ishining Predmeti . Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya
qilish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonuni
Kurs ishimizning Metodologik asoslari. Mutaxassis bilim darajasini
amaliyotga oid mukammal ko’nikmalar bilan birlashtirgan holda zo’ravonlikka
uchragan ayollar va bolalar, hamda oiladagi boshqa shaxslar bilan doimiy terapevtik
hamkorlik o’rnatish va tegishli nazariyalarni qo’llash.

Kurs ishining tuzilishi. Mundarija, kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Ishning umumiy hajmi __30_ betdan iborat.

 1.BOB. Oilada zo’ravonlik: sabab va oqibatlari
1.1. O’zbekistonda maishiy zo’ravonlik keltirib chiqaruvchi omillar
So’nggi yillarda kun tartibiga ko’p yillar mobaynida muhokama qilinmagan
keskin savollar chiqmoqda. Xususan, maishiy zo’ravonlik masalasi. 2018 yil
sentyabrida jamoat fikrini bilish uchun maishiy zo’ravonlikni oldini olish to’g’risida
qonun loyihasi taqdim etildi. Qonunning maqsadi maishiy zo’ravonlikni oldini olish
masalalarini tartibga solish. O’tgan yilning 2 iyulida O’zbekiston Prezidenti ijtimoiy
reabilitatsiya va moslashuv tizimini takomillashtirish, shuningdek, maishiy
zo’ravonlikni oldini olish chora-tadbirlari to’g’risida qaror qabul qildi. O’zbekiston
Respublikasida jabrlanuvchilarni reabilitatsiya qilish hamda o’z joniga qasd
qilishning oldini olish respublika markazi tashkil etildi. 2018 yilning oktyabrida
Toshkentda zo’ravonlik qurbonlari bo’lgan ayollar uchun reabilitatsiya markazi
(shelter) ish boshladi. Zo’ravonlik qurbonlarini reabilitatsiya qilish markazlari butun
mamlakat bo’ylab tashkil etiladi. Ayni paytda 130dan ortiq markaz tashkil etilgan.
Tadqiqot maishiy zo’ravonlik bo’yicha qabul qilingan choralarning mantiqiy
davomi bo’ldi. So’rovda 1000 dan ortiq respondent ishtirok etdi. Maishiy
zo’ravonlik ishlatish deganda, kundalik turmushda birga yashayotgan bir yoki bir
necha shaxslarning boshqa shaxsga nisbatan, uning hayoti, sog’ligi, erkinligi, jinsiy
daxslizligi, sha’ni, nomusi va hokazoga tajovuz qilishga qaratilgan harakati
(harakatsizligi) tushuniladi. Zo’ravonlik ishlatish jismoniy tajovuz, ruhiy holatga
ta’sir qilish, jinsiy tajovuz yoki pul mablag’lari, moddiy boyliklarni jiddiy cheklash
yoki yuqorida sanab o’tilganlarning hammasining birgalikda tahdid solishi bo’lishi
mumkin. So’rovning tahliliy natijalari:
1. Maishiy zo’ravonlikning guvohi yoki qurboni bo’lganlar, qayerga xabar
berishlari va kimga murojaat qilishlari kerakligini bilishmagan (60%
ishtirokchilar).
2. Ishtirokchilarning yarmidan ko’prog’i (54%) oilani saqlab qolish uchun
kaltaklashlar, kamsitishlar va haqoratlarga chidash mumkinligi, chunki har bir
holat vaziyatga bog’liq deb hisoblashadi. Shunday javob berganlarning 74%i

erkaklardir.
3. Ishtirokchilar maishiy zo’ravonlikning asosiy sabablari deb odamlar
o’rtasidagi o’zaro hurmat, mehr-oqibat yo’qolayotgani va yetarli ma’lumotga ega
bo’lmaslik deb hisoblashadi. Bizda maishiy zo’ravonlik muammosi bormi degan
savol yuzasidan olingan ma’lumotlarga ko’ra, deyarli 83% ishtirokchilarimiz ijobiy
javob berishgan. Bulardan yarmi miqyosini bilmasligini aytgan bo’lsa, ikkinchi
yarmi ‘jamiyat sukut saqlaydi’ deb javob bergan. 8% ishtirokchilar ushbu muammo
mavjud emas deb hisoblashadi, va qolgan 9% ishtirokchilar esa bu savolga javob
berishga qiynalishdi. Shuni ta’kidlash joizki, ‘Ha’ deb javob berganlar qatorida
ayollarning qariyb 52%i ushbu muammo haqida jamiyatda sukut saqlanishini
aytishgan. Ishtirokchilarning sal kam yarmi (48%) maishiy zo’ravonlik guvohi
bo’lganliklarini bildirishdi. 52% ishtirokchilarimiz esa maishiy zo’ravonlik guvohi
bo’lmaganliklarini aytishdi. Tanishlari, yaqinlari o’rtasida maishiy zo’ravonlikni
oldini olish uchun yordam berganliklarini ishtirokchilarimizning 55%i aytib
o’tishdi: shulardan 72% erkaklar va 28% ayollar. Biroq, ishtirokchilarning deyarli
uchdan bir qismi (32%) bunday vaziyatlarda nima qilish kerakligini bilishmagan, va
13% ishtirokchilarimiz esa aralashmaslikni ma’qul topishgan.
Berilgan javoblardan shu ma’lum bo’ldiki, 60% ishtirokchilarimiz maishiy
zo’ravonlikning guvohi yoki qurboni bo’lganlarida qayerga murojaat qilishni
bilmasliklarini e’tirof etdilar. Ularning 66%ni ayollar tashkil etishdi.
Maishiy zo’ravonlikning qurboni yoki guvohi bo’lganda, qayerga murojaat qilishni
biladiganlardan (40%), ushbu holat yuzasidan qayerga murojaat qilish kerakligini
so’radik va quyidagi javoblarni oldik:
1. Davlat huquqni muhofaza qiluvchi organlar: militsiya, prokuratura, mahalla
posboni (profilaktika inspektorlari).
2. Ishonch telefon raqamlariga: Xotin qizlar qo’mitasi, “Istiqbolli Avlod”
markazi, shuningdek javoblarning orasida “ Немолчи ” tashkilotiga murojaat qilish
variant ham uchradi.
3. Mahalla qo’mitasi.

Respublika reabilitatsiya va moslashtirish markazi, Ichki ishlar vazirligi
akademiyasi, Mirzo Ulug’bek tuman ichki ishlar organlari faoliyatini
muvofiqlashtirish boshqarmasi hamkorligida o’tkazilgan tadbir maishiy
zo’ravonlikning salbiy oqibatlari va unga qarshi kurashish masalalariga
bag’ishlandi. Ochiq muloqotda aytib o’tilganidek, maishiy zo’ravonlik insonning
hayoti, sog’ligi, sha’ni va erkinligini tahqirlash oqibatida jamiyatni tanazzulga olib
keluvchi illat sanaladi. U bir mamlakat yoxud mintaqaning emas, aksincha butun
dunyo hamjamiyatining dolzarb muammosiga aylandi. Xalqaro statistik ma’lumotlar
ushbu illatdan jabr ko’rayotganlar sonining ortib borayotganini ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasining “Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya
qilish to’g’risida” hamda “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda
imkoniyatlar kafolatlari to’g’risida”gi qonunlari bu borada amalga oshirilishi lozim
bo’lgan ishlarning huquqiy asoslarini mustahkamladi. Aytish kerakki, bu bilan
O’zbekiston ayollarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya qilishni qonunchilik bilan
belgilagan kam sonli davlatlar qatoridan joy oldi. Tadbirda so’zga chiqqanlar
oilaviy-maishiy zo’ravonlikning mudhish oqibatlari, bu borada xalqaro miqyosda
amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar, milliy qonunchiligimizning mazmun-
mohiyati haqida batafsil to’xtalib o’tdilar. SHuningdek, ichki ishlar organlarining
oilaviy va shaxslararo munosabatlarda qonuniylikni ta’minlash borasidagi asosiy
vazifalari yuzasidan tushuntirishlar berildi. Yuqoridagi qonunlarning qabul
qilinishi jamiyatimizda oila institutini yanada mustahkamlash barobarida, milliy
ma’naviyatimizga yot sanalgan fuqarolarning sha’ni va qadr-qimmatini kamsitishga
olib keluvchi har qanday illatlarga barham berishi alohida ta’kidlandi. Akademiya
kursantlari o’zlarini qiziqtirgan savollar yuzasidan mutaxassislardan javob olishdi.
Qadim zamonlarda zo’ravonlik eng ta’sirli ta’sir uslubi sanalib, insonni bir
kishining boshqasidan ustun bo’lishiga majbur qildi. Zo’ravonlik nima? Nima uchun
bu zamonaviy jamiyatda bu ta’sir kuchsizlanmoqda? Psixologiya savollarga batafsil
javob olish uchun yordam beradi. Kontseptsiyaning o’zi nafaqat jismoniy, balki

salbiy tabiatning ruhiy va ma’naviy ta’sirini ham o’z ichiga oladi. Zo’ravonlik -
insonning ongli xatti-harakati:
 Boshqa shaxsga kuch va nazorat qilish;
 O’zining mavqeini, jamiyatdagi mavqeini (oila, jamoa) tasdiqlash.
Inson o’z maqsadlariga erishish va rejalashtirgan narsani amalga oshirish uchun har
qanday salbiy ta’sirlardan foydalanishi mumkin. Zo’ravonlikning eng keng
tarqalgan shakllari quyidagilardir:
1. Jismoniy. U o’z-o’zidan jarohat va jarohatlar shaklida namoyon bo’ladi, bu
ko’pincha o’lim sababidir. Ba’zi shaxslar o’z manfaatlarini himoya qilish yoki har
qanday harakat uchun majburlash uchun foydalanadilar.
2. Jinsiy aloqa. Ko’p navlari bor. Jinsiy zo’ravonlikning asosiy yo’nalishi jinsiy
aloqaga majburlashdir.
3. Ruhiy (ma’naviy, hissiy). U doimiy og’zaki tahdidlar, haqoratlar, jabrlanuvchini
depressiv, tashvishli davlatga olib boradi va o’zining axloqiy tamoyillari va
tamoyillariga qarshi harakatga keltirib chiqaradi.
4. Siyosiy. Insonlarni hokimiyatga, avtoritarizmga majbur qilish. Siyosiy
zo’ravonliklarning kuchayishi genotsidga aylanishi mumkin.
5. Bosh sahifa. Oiladagi zo’ravonlik - bu shaxsning boshqasiga salbiy ta’sirining eng
keng tarqalgan shakllaridan biri. Ko’p hollarda qurbonlar ayollar va bolalardir -
jamiyatning zaif a’zolari.
6. Bolalarga nisbatan zo’ravonlik. O’zini boshqa shakllarda namoyon qilishi mumkin
(jismoniy, hissiy, jinsiy).
7. Ma ’ lumot ( televizor ). Televizion dasturlarda , shuningdek , onlayn - jamiyatlarda
zo ’ ravonlik qo ’ llanilgan zo ’ ravonliklar . Bunga turli mavzulardagi filmlar va
noto ’ g ’ ri , noto ’ g ’ ri ma ’ lumot beriladigan yangiliklar dasturlari kiradi .
8. Qurolli zo’ravonlik. Har qanday qurolga tahdid soladigan shaxsga ta’sir.
Texnologik taraqqiyotning kelib chiqishi bilan insonning ibtidoiy g’arizalari hech
qaerga ketmadi - mojarolar, ayrim kishilarning agressivligi ba’zan ortdi. Tadqiqot
natijalariga ko’ra, bu internet va televideniyadan olingan ma’lumotlarning ta’siriga

bog’liq. Zo’ravonlik va zo’ravonlik, har xil dasturlarda ochiq namoyon bo’ladi,
odamlarni bu xulq-atvorni o’zini o’zi tushuntirishga majburlaydi. O’ldirish, ayolni
yoki bolani kaltaklash, odamni biror narsa qilishga majburlash - bu jamiyat uchun
normal va qabul qilinadi. Zo’ravonlik nima? Bu axloqiy tamoyillarga, boshqalarning
ehtiyojlariga hurmatsizlik, o’z manfaatlarini hamma narsadan ustun qilishning
namoyonidir. Zo’ravonlik har qanday yoshdagi odamlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi,
jamiyatni normal rivojlanishiga to’sqinlik qiladi, doimo uni qayta tashlaydi.
Zo’ravonlik xarakatlari, bolaga nisbatan hujum qilish yoki nafratlanish, zaif
shaxsiyatning shakllanishiga hissa qo’shishi, o’z manfaatlarini himoya qila
olmaydigan va o’zini himoya qila olmaydigan harakatlar. Shuningdek, bunday
bolaning kattalarga aylanishiga imkon beradigan zo’ravonlik qo’llaniladi va
kelajakda uni bolaligida qiynoqqa solgan tajovuzkorlik modelini qo’llay boshlaydi.
Avtoritar rejim shaklida namoyon bo’lgan siyosiy zo’ravonlik, zulm, urushlar va
inqiloblarni keltirib chiqaradigan xalq tomonidan g’azabga sabab bo’ladi.
Jismoniy zo’ravonlik hayotning barcha jabhalarida sodir bo’ladi. Uning namoyon
bo’lishiga eng ko’p moslashuvchan, ruhiy kasalliklarga chalingan insonlar kabi
beqaror emotsional holatlarga ega bo’lgan o’smirlar kiradi. Bugungi kunda
zo’ravonlik harakatlari uchun hech qanday asosiy shartlar mavjud emas, biroq
insonga ta’sir qiluvchi va unga salbiy ta’sir ko’rsatadigan muayyan psixologik va
ijtimoiy omillar mavjud.
Bunga quyidagilar kiradi:
 Ta’limning o’ziga xos xususiyatlari (agar ota-onalar sadist bo’lsa, u holda bolaning
tajovuzkor xatti-harakatlari ko’payishi mumkin).
 Insonning muhitini ( aloqa doirasi shaxsiyatning shakllanishiga kuchli ta ’ sir
ko ’ rsatadi ).
 Alkogolizm va giyohvandlik.
 Ruhiy kasalliklarga bo’lgan genetik nosozlik.
 Etakchilik mavqeini egallashga tug’ma tug’ma istak, noto’g’ri, etakchilik
tushunchasini buzish

Bu salbiy ta’sirning bir nechta turlari zo’ravonlikning bir nechasini birlashtiradi:
jismoniy, hissiy, jinsiy, bolalarga qarshi zo’ravonlik. Ushbu ta’sir oila a’zolaridan
biri yoki sheriklarining biriga muntazam ravishda zarar etkazishi mumkin.
Statistikaga ko’ra, jamiyatning eng zaif a’zolari - bolalar, ayollar va qariyalar -
oiladagi zo’ravonliklardan ko’proq azob chekishadi. Bu salbiy ta’sirning bir nechta
turlari zo’ravonlikning bir nechasini birlashtiradi: jismoniy, hissiy, jinsiy, bolalarga
qarshi zo’ravonlik. Ushbu ta’sir oila a’zolaridan biri yoki sheriklarining biriga
muntazam ravishda zarar etkazishi mumkin. Statistikaga ko’ra, jamiyatning eng zaif
a’zolari - bolalar, ayollar va qariyalar - oiladagi zo’ravonliklardan ko’proq azob
chekishadi.
1.2. Xotin-qizlarga nisbatan qayd etilgan zo’ravonlik holatlarining
kelib chiqish sabablari va oqibatlari.
Oilaviy maishiy zo’ravonlik - bu oila a’zolari tomonidan bir shaxsga iqtisodiy,
ruhiy, jismoniy yoki jinsiy zo’ravonlikni amalga oshirish yoki amalga oshirish bilan
tahdid qilish tushuniladi. Victim blaming (inglizchadan) esa zo’ravonlik qurbonini
ayblash, ya’ni zo’ravonlik sodir etilganda aybi borligini aytish, psixologik bosim
o’tkazishdir. Shaming - bu uyaltirish. Markaziy Osiyo davlatlarida uyaltirish
madaniyati juda kuchli. Agar qiz bola yoki ayol kishi jinsiy yoki jismoniy
zo’ravonlik qurboni bo’lsa, uni uyaltirish holatlari ham bo’ladi. Oiladagi
zo’ravonlikka chidashni xohlamasa ham uyaltiriladi.
Markaziy Osiyo, xususan, O’zbekistonda zo’ravonlik “madaniyati” shakllanib
ulgurgan. Oilada sodir bo’ladigan har qanday zo’ravonlikka uy ichidagi muammo,
oilaviy masala sifatida qaraladi. Nafaqat jamiyat, qo’shnilar yoki qarindoshlar, balki
mahalla, huquq-tartibot organlari ham zo’ravonlikni oilaviy masala sifatida
ko’rishadi. Nima uchun oilaviy zo’ravonlik jamiyatda normal holat deb qabul
qilinadi? Uning ildizlari qayerda? Xotin-qizlarga nisbatan tazyiq va zo’ravonlikdan
himoya qilish to’g’risida"gi Qonun bor. Unda zo’ravonlikning 4 ta turi: jismoniy,
jinsiy, ruhiy va iqtisodiy zo’ravonlik keltirilgan. Lekin oilaviy-maishiy zo’ravonlik

degan tushuncha berilmagan. Afsuski, jismoniy zo’ravonlikka uchragan shaxslarda
javobgarlik masalasi ham "oilaviy zo’ravonlik" tushunchasi yo’qligi, javobgarlik
belgilanmaganligi tufayli Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi Kodeksda tahqirlash,
tuhmat qilish yoki yengil tan jarohati yetkazish moddasi bilan kvalifikatsiya qilinib,
zo’ravon jarima to’lash bilan cheklanadi yoki himoya orderi bilan ayolidan 30
kunga uzoqlashtiriladi.
Zo’ravonlikni amalga oshirayotgan shaxs o’zining javobgarlikka tortilmasligini
biladi. Jamiyat ham zo’ravonlik qilayotgan shaxsni oqlashga harakat qiladi. Bunday
holatda ayol kishi zo’ravonlik haqida xabar bermasligi yoki uning atrofidagilari, oila
a’zolari tomonidan chidash kerak, turmushning mushti bo’ladi, farzandlaring uchun
chidagin, qabilida ish tutiladi. Qiz va o’g’il bola tarbiyasida ham ota-onalar ikki xil
yo’nalishni tanlashadi. Qizlarga asosan bo’lajak kelin, ona sifatida qaraladi.
Yigitlarga esa bo’lajak oila boquvchisi deb qaraladi. Ularga nisbatan bo’lgan talab
har doim ham adolatli bo’lavermaydi. Qizlarning esa ta’lim olish, mehnat qilish
huquqi cheklanadi. Oila qurganda uyda nima gap bo’lgan taqdirda ham tashqariga
olib chiqmaslik, sabr qilish odati shakllantiriladi, tadqiqot olib borganim uchun
gender.stat.uz saytida oilaviy zo’ravonlik qurbonlari haqida hech qanday ma’lumot
yo’q. Bu nima degani? Biz real muammo ko’lamini bilmaymiz. "Himoya
orderining 1 oylik muddati juda kamlik qiladi"
Himoya orderi zo’ravonlikka uchragan ayolga 1 oy muddatga beriladi. Order
nusxasi zo’ravonlikni sodir etgan shaxs – erga beriladi va 30 kun davomida
zo’ravonlikdan profilaktika o’tashi kerak. Lekin bu yerda katta savol turibdi:
himoya orderi olgan ayolga nisbatan sodir etilgan zo’ravonlikning oldini olish
uchun nima qilindi, zo’ravonlik qilgan shaxs bilan psixolog yoki mahalla faoli
ishladimi, 30 kun muddatda zo’ravon er ayoliga nisbatan munosabatini
o’zgartirdimi, ular yarashtirildimi va qanday asosga ko’ra? Bular haqida
jamoatchilikka ma’lumot to’liq yetkazilmagan.
Mutasaddilar oldida o’zini yaxshi tutgan er uyda yana zo’ravonlik qilmasligiga
kim kafolat bera oladi? Xalqaro standartlar bo’yicha himoya orderi 1-2 yil muddatga

beriladi. Bizning amaliyotda 1 oylik muddat juda kam. Zo’ravon er bir oy ichida
o’zgarishi qiyin. Zo’ravonlik sodir etayotgan erkaklar nima uchun bu ishni qilishini
o’rganish va asosiy e’tiborni shunga qaratish kerak. Nima uchun erkak o’z jahlini
jilovlay olmaydi? So’rov ishtirokchilariga shunday savol berdim: ba’zida er
xotinining qilayotgan ishlaridan asabiylashadi yoki g’azablanadi. Sizningcha, agar
er xotini bilan janjallashsa, u xotinini turtish yoki urishga haqlimi? U o’z harakatlari
uchun oqlanishi kerakmi? 500dan ortiq respondentlar qatnashdi. Ularning aksariyat
qismi oqlanishi mumkinmas, degan javoblarni bergan. Ayrimlar o’ldirishgayam
haqqi bor, degan. Bundan dahshatga tushish mumkin. Nima uchun erkak o’z jahlini
jilovlay olmaydi? Bu oilaviy muhitga borib taqalyapti. O’g’il va qiz bolaga ikki xil
yondashuv sabab bo’lyapti. O’g’il bola urishsa, kimdir bilan mushtlashsa, bu normal
holat. Bu jasorat, mardlik sifatida qabul qilinadi. Qizlarga esa muloyim, jahli
chiqsayam jim o’tirishi, tobe bo’lishi kerakligi uqtiriladi. Yigitlar esa
rag’batlantiriladi. Muttasil ruhiy bosimdan chiqish yo’li bormi? Ayollar psixologga
murojaat qilishi, to’g’ri maslahat bera oladigan odamni topa olishlari kerak. Ijtimoiy
tarmoqda ham ko’ngilli yordam beruvchi kanallar bor. Facebook’da Sukut saqlama
(NeMolchi.uz) loyihasini misol qilib keltira olaman. U yerda yordamga muhtojlarga
ko’mak beruvchi ko’ngilli psixolog, yuristlar ham bor. 1146 qisqa raqami ham bor.
Tadqiqotim doirasida ushbu qisqa raqamni – 103, 102 raqamlarini bir-biriga
integratsiya qilishni taklif qilganman. Murojaat qilganlar holatga qarab
yo’naltiriladi. Buning uchun yetarli mutaxassislarni tayyorlay olishimiz kerak.
"2016 yilgacha oilaviy zo’ravonlik O’zbekistonda borligi haqida o’ylab
ko’rmaganman" 2016 yilgacha bizda oilaviy zo’ravonlik bor, deb o’ylab ko’rmagan
ekanman. Chunki gender tengligi, oilaviy zo’ravonlik haqida hech qayerda
gapirilmagan. Biz oilaviy zo’ravonlik oilaviy masala sifatida ko’rilgan jamiyatda
o’sganmiz. Chidash va sabr qilish kerak, deb jamiyat bosimiga chidab kelingan.
Aslida, buni bosim deb ham qabul qilmaganmiz. OAVda jinsiy kamsitilish targ’ib
qilinishi stereotiplarning yanada ildiz otishiga sabab bo’ladi. Unda muammosi bilan
kelgan ayolga psixolog (!) baqirib, nima uchun ayb qilgansiz, deb do’q qiladi.

Bunda victim blaming holati kuzatilyapti. "Mening qaynonam general" ko’rsatuvida
esa ayollar kelin, qaynona rolida targ’ib qilinadi, hamma narsaga ulgurishi kerakligi
va konkurs darajasida o’tkazilib, kelin barcha talablarni bajarsa, u g’olib bo’lishi
ko’rsatiladi. Ko’rsatuvning bir sonida hatto, oilaviy zo’ravonlikni oqlab chiqqan
holati bo’lgan. Unda shunaqa deyilgan: "Turmush degani bu to’rtta musht. O’zingiz
ham shu mushtdan yeganmisiz, deb so’rasa, ha, bo’lgan, oilada bo’lib turadi,
deyilgan. Televideniye orqali oilaviy zo’ravonlikni normal holat sifatida qabul qilish
targ’ib qilinyapti. telekanalida namoyish etilayotgan "Yor-yor" ko’rsatuvida kuyov
va kelin qarindoshlari ishtirok etishadi, o’zaro savol-javoblar orqali bir-birlari
haqida ma’lumotga ega bo’lishga harakat qilishadi. Unda boshlovchilar kelin tarafga
quyidagi mazmundagi savollar bilan murojaat qiladi: Kelinlikka nomzod ovqat
qilishni biladimi? Uyni yaxshi tozalaydimi? Bolalarni yaxshi ko’radimi? Telefon
ishlatadimi? Ijtimoiy tarmoqlardan foydalanadimi? Eri ishni tashlaysan, uyda
o’tirasan, deyishsa, kelinlikka nomzod bunga ko’nadimi? To’ydan keyin farzandli
bo’lgach, ham uy, ham bola parvarishlariga ulgura oladimi? Kuyovlikka
nomzodlarga esa oilani boqish qo’lidan kelishi, turmush o’rtoqlikka qanday talablari
borligi so’raladi, xolos. Ushbu ko’rsatuvda xotin-qizlarning mustaqil shaxs sifatida
o’z fikriga ega bo’lmagan, doim o’zini boshqa oila a’zolariga tobe hisoblashi kerak
bo’lgan, har doim “xo’p” deb turadigan uy bekasi, uy tozalovchi sifatida namoyon
etilishi ayollar qadr-qimmati kamsitilishi, huquqini poymol qiladi, deb baholash
mumkin. Filmlarga keladigan bo’lsak, ko’p tanqid ostiga olinuvchi Ahad Qayum
rejissyorligida olingan filmlarning nomlanishidan ham bilsak bo’ladi. Hammasida
ayollarga bo’lgan nafrat, ular yomon obrazda targ’ib qilinadi. Bunday filmlarda
mezoginiya (ayollardan nafratlanish) hissi kuchli. "Sotilgan nomus", "Suyuqoyoq",
"Ayol makri", "Xiyonatkor kelin”. Ro’yxatni yana uzoq davom ettirishim
mumkin. Bunday filmlar jamiyatda gender stereotiplarini targ’ib qilishda katta rol
o’ynamoqda.
Psixologlar ayollarga oiladagi zo’ravonliklarning oldini olish emas, balki bunday
harakatlarga moyil bo’lgan shaxslardan qochish uchun maslahat berishadi.

Potentsial tajovuzkorni quyidagicha tavsiflovchi xususiyatlarga ko’ra boshqarish
mumkin:
 Inson hayvonlarga shafqatsizdir;
 Hech qanday tanqidni qabul qilmaydi;
 Tanish odamning oldida uchrashgan ayollarni kamsitadi;
 O’zaro munosabatlarning dastlabki bosqichlarida u ayollarning muloqot doirasini
butunlay cheklaydi.
Hujum va zo’ravonlik shaklida zo’ravonlikdan foydalanish qonun bilan jazolanadi,
va turmush o’rtog’i uchun uzrli sabablar izlashi kerak emas. Vaqt tajovuzning
namoyishini to’xtata olmasa, kelajakda ayollar va qo’shma bolalar uchun hayot
xavfi sezilarli darajada oshadi.
 II.BOB. O’ zbekistonda zo’ravonlikka qarshi kurash: xalqaro
tajriba va yechim
2.1. Himoya orderi oiladagi zo’ravonlikning oldini olish vositasi
sifatid a
Jahonning ko’pgina mamlakatlarida xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlik
holatlari alohida toifaga kiritiladi. Chunki bunday holatlarning oldini olish ham,
ularning oqibatlarini bartaraf etish ham o’ziga xos farqli jihatlarga ega.
Ekspertlarning fikricha, uy sharoitidagi zo’ravonlik va xarassment (tegajog’lik) – bu
noxush vaziyatlarning shunday bir turiki, ularga ayollar erkaklarga nisbatan ko’proq
duch keladilar. Boisi oddiy – ular aynan ayol bo’lganliklari uchun ko’p hollarda
zo’ravonlik qurbonlariga aylanadilar… Mamlakatimiz bo’ylab 25-noyabr kuni start
olgan “Zo’ravonlikka qarshi birgalikda kurashamiz!” shiori ostidagi “Gender
zo’ravonlikka qarshi 16 kunlik faol harakatlar” kampaniyasi ham aynan mana shu,
global miqyosda murakkab muammo deb tan olingan mavzuga bag’ishlandi. Aslida,
ushbu keng ko’lamli tadbir yurtimizda keyingi besh yilda gender tenglikni
ta’minlash sohasida amalga oshirilayotgan izchil va samarali ishlarning ifodasi

bo’lmoqda. Vaholanki, bu marraga yetib kelgunimizcha O’zbekistonda bir qarashda
ko’zga tashlanmaydigan juda katta ishlar amalga oshirildi. Gender tenglik
demokratik qadriyatlarning bir qismi sifatida: qonunchilik asosini takomillashtirish
davom etmoqda Har qanday rivojlanayotgan mamlakat, yetakchilar qatoriga
qo’shilishni maqsad qilib olgan ekan, xalqaro demokratik hamjamiyat tomonidan
o’rnatilgan ma’lum standartlarga rioya qilishi, o’z qonunchiligi va taraqqiyot
dasturlarini ham ularga moslashi zarur bo’ladi. Shu ma’noda Yangi O’zbekiston
qurilishining ilk kunlaridayoq, ya’ni besh yil avval, gender tenglikka erishish
haqiqiy demokratik qadriyatlarning ajralmas qismi sifatida eng ustuvor
maqsadlarimiz qatoriga qo’yildi va bu jihat mamlakatimizning yangi taraqqiyot
yo’lini belgilab bergan barcha dasturiy hujjatlarga ham kiritildi. Agar avvallari bu
yo’nalish “milliy mentalitet” kabi bahonalar bilan to’sib qo’yilgan bo’lsa, Yangi
O’zbekistonda bunday sun’iy vaj-korsonlardan butunlay voz kechildi. Zero, hatto
eng konservativ jamiyatlar ham gender tenglikning zaruratini tan olayotgan bugungi
kunda bu omil taraqqiyotimiz, shu jumladan iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishimizning zaruriy shartiga aylandi. Bunda xotin-qizlarga nisbatan kuch
ishlatish, ayniqsa oiladagi zo’ravonlikni bartaraf etish eng muhim vazifalar qatoriga
qo’yildi. Zero, xalqaro huquq ham davlatlarga bu borada aniq majburiyatlar
yuklaydi. Jumladan, joriy yilning o’zida mamlakatimizda oiladagi zo’ravonlikning
oldini olish tizimini takomillashtirish bo’yicha 8 ta normativ huquqiy hujjat ( 2 ta
qonun, 1 ta O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori va 5 ta Hukumat qarori)
qabul qilindi. Xususan, “Og’ir ijtimoiy ahvolda qolgan xotin-qizlar huquqlari
kafolatlarini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar qabul qilinganligi
munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga
qo’shimcha va o’zgartishlar kiritish to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi
qonuni davlat rahbarining 2021-yil 19-maydagi tegishli qarori ijrosi yuzasidan
ishlab chiqildi. Qonun bilan O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o’zini
o’zi boshqarish organlari to’g’risida”gi, “Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan
himoya qilish to’g’risida”gi va “Aholini ro’yxatga olish to’g’risida”gi qonunlariga

qo’shimcha va o’zgartishlar kiritildi. Mohiyatan ushbu qonun 2019-yilda “ Xotin-
qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya qilish to’g’risida ”gi qonunning qabul
qilish bilan asos solingan me’yoriy huquqiy bazani tubdan takomillashtirishga
xizmat qiladi. Ushbu qonun xotin-qizlarni zo’ravonlikdan himoya qilishga jalb
etilgan tuzilma va idoralarning vazifalarini aniqlashtirib, ularning o’zaro
muvofiqlashgan faoliyatini takomillashtirishga zamin hozirladi. Unda nazarda
tutilgan eng muhim o’zgarishlardan biri – bu fuqarolar yig’inlarining vakolatlari
kengaytirilishi bo’ldi. Jumladan, unga ko’ra, fuqarolar yig’inining tazyiq va
zo’ravonlikka uchragan xotin-qizlarni himoya qilishga doir chora-tadbirlarni
belgilashi, shuningdek mazkur faktlar to’g’risida tegishli ayollarni reabilitatsiya
qilish va moslashtirish markazlari hamda ichki ishlar organlarini zudlik bilan
xabardor qilishi nazarda tutilgan. Bu juda muhim, chunki ayollarga nisbatan
zo’ravonlik holatlari ko’proq oilada qayd etiladi, oila esa mahallaning bir qismi.
Hattoki taraqqiyot har soniyada ilgarilab borayotgan 21 asrda ham o’zbek
jamiyatida mahallaning roli oshsa oshdiki, lekin o’z ta’sir kuchini yo’qotgani yo’q.
Qolaversa, zo’ravonlikka qo’l urgan shaxs va bunday holatlar qayd etilgan oila,
hattoki ularning ajdodlari haqida aynan mahalla fuqarolar yig’inlarida ishonchli
ma’lumotlar bo’ladi. Kezi kelganda hattoki huquq-tartibot organlarining
choralaridan ko’ra mahalla ahlining munosabati zo’ravon xulqini o’zgartiruvchi
asosiy omil bo’lishi mumkin. Shu jihatdan tegishli normalarning yangi qonunga
kiritilishi ayollarga nisbatan oiladagi zo’ravonlikni bartaraf etish borasidagi sa’y-
harakatlarning ta’sirchanligini oshiradi.
Sohadagi yangi tuzilmalar – tegishli qonunchilikka rioya qilish va belgilangan
vazifalarni amalga oshirishning ishonchli vositasi Gender tenglikni ta’minlashga
nisbatan hozirda mamlakatimizda qo’llanilayotgan yangi yondashuvning o’ziga xos
jihati institutsionalizatsiya jarayonining jadallashuvi bilan bog’liq. Bu bejiz emas,
chunki bu o’rinda gender sohasida aniq vazifalar yuklatilgan yangi tuzilmalarni
shakllantirish barqaror faoliyat yurituvchi va o’z oldiga qo’yilgan muhim
maqsadlarni og’ishmay, izchil amalga oshiruvchi institutlarning butun bir yaxlit

tizimga birlashishiga olib keladi. Shu jihatdan mamlakatimizda so’nggi besh yilda
O’zbekiston Respublikasi Gender komissiyasi, parlament yuqori palatasi huzurida
tegishli qo’mitaning tashkil etilishi, qolaversa, Respublika xotin-qizlar jamoatchilik
kengashi tuzilishi sohada olib borilayotgan ishlarning samaradorligini sifat jihatdan
yangi bosqichga olib chiqdi. Endilikda aynan shu tuzilmalarning natijaga
yo’naltirilgan faoliyati tufayli qonunchilikni takomillashtirishdan tortib, barcha
sohalarda ayollarni qo’llab-quvvatlash, va eng asosiysi – zo’ravonlikdan himoya
qilish borasida keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. Jumladan, Respublika xotin-
qizlar jamoatchilik kengashi tomonidan joriy yilning aprel oyida oilada zo’ravonlikni
oldiniolish va oilaviy zo’ravonlikdan jabr ko’rganlarga amaliy ko’mak ko’rsatish
yuzasidan “Yo’l xaritasi” tasdiqlandi. Uning ijrosini ta’minlash maqsadida Bosh
prokuror o’rinbosari rahbarligida vakolatli davlat idoralari rahbarlari
darajasidagi Ishchi guruh faoliyati yo’lga qo’yildi. Kengash bilan hamkorlikda
Sog’liqni saqlash vazirligi, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirliklari
tomonidan “Tazyiq va zo’ravonlikdan jabrlanuvchilarga tibbiy ruhiy yordam
ko’rsatish bo’yicha” o’quv qo’llanma yaratildi, Adliya vazirligi tomonidan xotin-
qizlarning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish bo’yicha maxsus onlayn kurslar
ishlab chiqildi va “ kurslar.huquqiyportal.uz ” elektron platformasiga joylashtirildi.
Bu – aynan hozirda qilinayotgan ishlarning ro’yxati va uni hali uzoq davom
ettirishimiz mumkin. Muhimi – ularning har biri kundalik hayotimizda xotin-qizlar
maqomining o’zgarayotgani, o’ziga bo’lgan ishonchi ortayotgani bilan ahamiyatli.
Himoya orderi oiladagi zo’ravonlikning oldini olish vositasi sifatida Shu o’rinda
xotin-qizlarga nisbatan zo’ravonlikning oldini olishga qaratilgan amaliy mexanizm
haqida to’xtalsak. Mamlakatimizda himoya orderi joriy qilinganida bizda bundan
hech kim foydalanmasa kerak deb o’ylaganlar ko’pchilikni tashkil qilgandi. Chunki
o’zbek ayollari o’z muammolarini uydan nariga chiqarishni istamasliklari hammaga
ma’lum. Bundan tashqari, ayollarga nisbatan zo’ravonlikka qarshi ta’sirli
mexanizmlar ham yo’q edi. Raqamlarga e’tibor qaratsak, 2020-yilda 14 ming 774

nafar ayolga himoya orderi berilgan bo’lsa, 2021-yilning 10 oyida esa 32 ming 154
nafar ayol bunday orderdan foydalandi va o’z huquqlarini himoya qildi.
Himoya orderidan foydalangan ayollar sonining oshishi muammolar
ko’payganligini anglatmaydi. Aksincha, bu jamiyatimizda ayollar orasida huquqiy
madaniyatning oshib borayotgani va joylarda profilaktika inspektorlari samarali
faoliyat yuritayotganidan darak beradi. Galdagi vazifa – bu mexanizmning yanada
samarali ishlashini ta’minlash.
2.2. Xalqaro miqyosdagi hamkorlik
Shunisi e’tiborliki, mamlakatimiz BMTning shartnoma organlari, BMT Xotin-
qizlar tuzilmasi, BMT Taraqqiyot dasturi va BMTning Aholishunoslik jamg’armasi
bilan gender mavzusidagi bir qator masalalar, shu jumladan, gender zo’ravonlikka
qarshi kurashish bo’yicha faol hamkorlik qilib kelmoqda. Joriy yilning iyun-iyul
oylarida O’zbekiston “Tenglik avlodi” global Parij forumida faol ishtirok etdi. Unda
biz qabul qilgan majburiyatlardan biri – gender zo’ravonlikka barham berishga
qaratilgan, majburiyatlarning yana 2 tasi – reproduktiv salomatlik va xotin-
qizlarning iqtisodiy huquqlarini kengaytirishdan iborat. “Tenglik avlodi” global
forumi doirasida o’tkazilgan “ Dunyo yog’dusi ” grantlar tanlovida O’zbekistondan 4
ta NNT (“ Nihol ”, “ Qalb nuri ” (Jizzax), “ Istiqbolli avlod ” (Xorazm), “ Fuqarolik
tashabbuslarini qo’llab-quvvatlash markazi ” (Farg’ona)) grant sohibi bo’ldi. Hozirgi
kunda mazkur NNTlar xotin-qizlarni zo’ravonlikdan himoya qilish bo’yicha
manzilli ishlar olib bormoqda. Xorijda qanday? Albatta, har qanday sohani
takomillashtirishda xorijiy tajribani o’rganish va uni mahalliy sharoitlarimizga
moslashtirgan holda samarali tatbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Gender
tenglik ham bundan mustasno emas. Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti
ma’lumotlariga ko’ra, dunyo bo’yicha xotin-qizlar umumiy sonidan 35 foizi, ya’ni
har uchinchisi zo’ravonlikka duch kelmoqda. Bu degani, ushbu muammo jahondagi
hech bir mamlakatni chetlab o’tmagan, u xoh rivojlangan, xoh rivojlanayotgan yoki
uchinchi dunyo davlati bo’lsa ham. Shunga yarasha, bu muammoni bartaraf etish

yo’nalishida ko’pgina mamlakatlar o’ziga xos tajriba to’plaganlar. Bunda asosiy
tamoyil – davlat va nodavlat tuzilmalarining jamoatchilik bilan doimiy aloqada
bo’lishidan iborat. Chunki zo’ravonlik, har qanday jinoyat kabi, ogohlik va
shaffoflikdan “qo’rqadi”, zo’ravonning xatti-harakatlari jamiyat tomonidan
qoralanishi esa uni to’xtatishning eng samarali yo’li. Shu jihatdan O’zbekiston ham
turli mutasaddi tuzilmalar va jamoat tashkilotlar hamda keng jamoatchilikning bu
yo’nalishdagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlash borasidagi xorijiy tajribasidan
foydalanmoqda. Bu ayniqsa tegishli yo’nalishda qabul qilinayotgan me’yoriy-
huquqiy hujjatlarning ustida ishlashda yaqqol namoyon bo’lmoqda. Shuningdek,
xotin-qizlarning huquqiy savodxonligini oshirish yo’nalishida ham yangi tajribalar
qo’llanilmoqda. Bu ham juda muhim, chunki xuddi o’sha himoya orderi yoki
boshqa imkoniyatlardan foydalanish uchun ham zo’ravonlikka duch kelayotgan
xotin-qizlar ular haqida bilishlari lozim. Shundagina ular o’z huquqlarini ro’yobga
chiqara oladilar. Ayollarni reabilitatsiya qilish markazlari – ilg’or xorijiy tajribaning
mamlakatimiz amaliyotiga integratsiya qilinishiga misol .
2018-yildan boshlab bizning hayotimizga “shelter” tushunchasi kirib keldi. Bu
atama avval boshida Zo’rlik ishlatishdan jabr ko’rgan ayollarni reabilitatsiya qilish
va moslashtirish markazlariga nisbatan qo’llaniladi. Hozirda ular Ayollarni
reabilitatsiya qilish markazlari deb yuritilmoqda. Prezidentimizning 2021-yil 19-
maydagi “Zo’rlik ishlatishdan jabr ko’rgan xotin-qizlarni reabilitatsiya qilishga oid
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi qarori zo’ravonlikka uchragan ayollarga
yordam tizimini yaratish, oilaviy-maishiy zo’ravonlikning oldini olish va uning
mudhish oqibatlariga barham berishga qaratilganligi bilan ahamiyatli. Uning asosida
Mahalla va oilani qo’llab-quvvatlash vazirligi huzurida 29
ta shunday markazlar tashkil etildi. Shu paytgacha reabilitatsiya markazlari NNT
tarzida faoliyat yuritib kelgan bo’lsa, endilikda ularning faoliyati to’liq davlat
byudjeti hisobidan moliyalashtiriladi. Bu esa, tazyiq va zo’ravonlikdan jabrlangan,
o’z joniga suiqasd qilgan yoki qasd qilishga moyil bo’lgan shaxslar bilan ishlash
sifat jihatdan yangi darajaga olib chiqiladi, degan so’z. Shu o’rinda statistikaga

murojaat qilaylik. 2021-yilning 10 oyida “Zo’rlik ishlatishdan jabr ko’rgan
shaxslarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish markaz” lariga 7226 nafar fuqarolar
murojaat qilgan. Murojaat etgan shaxslarning 6515 nafari ayollar, 272 nafari
ularning farzandlaridir. Murojaat qilganlarga markazlar tomonidan 2784
nafariga huquqiy, 3323 nafariga psixologik, 75 nafariga birinchi tibbiy yordam
ko’rsatish, 165 nafariga tibbiyot muassasaga yuborish, 861 nafariga boshqa
masalalarda ko’maklashildi va amaliy yordam ko’rsatildi, 172 nafariga himoya
orderini olib berishda amaliy yordam ko’rsatildi. Demak, hozirda har bir viloyatda
faoliyati yo’lga qo’yilgan bunday markazlar zo’ravonlikka duch kelgan xotin-
qizlarga shoshilinch amaliy yordam ko’rsatish, demakki, ruhiy va jismoniy
salomatligini, ayrim hollarda hatto hayotini saqlab qolishga xizmat qilmoqda. Aslini
olganda bir qarashda olamshumul ko’rinmagan bu holat gender tenglikni ta’minlash
sohasida olib borilayotgan ishlarimizning katta natijasi. Chunki aynan shu
markazlarning samarali faoliyati endilikda ko’plab jabrdiydalarga shunchaki yordam
ko’rsatish emas, balki ularning hayotini tubdan yaxshi tomonga o’zgartirishni
ta’minlaydi. Chunki ularda ayollar nafaqat ko’mak oladi, balki yangi bilimlar,
hattoki kasblarni o’zlashtirish yoki o’z biznesini boshlash imkoniga ega bo’ladilar.
Shu jihatdan ushbu tizimni rivojlantirish va takomillashtirish zo’ravonlikka qarshi
kurashda muhim ahamiyat kasb etadi. Gender zo’ravonlikka qarshi 16 kunlik faol
harakatlar:jamoatchilik e’tiborini jalb qilishning samarali shakli Demak, 25-
noyabrdan boshlab keyingi 16 kun davomida biz turli tadbirlar o’tkazish orqali
jamoatchilik e’tiborini gender zo’ravonlik muammosiga qaratib kelmoqdamiz. Keng
ko’lamli jarayon doirasida mamlakatimizning turli hududlarida anjumanlar,
taqdimotlar, seminar treninglar, targ’ibot tadbirlari o’tkazilmoqda. Shuningdek, turli
videoroliklar, ma’rifiy materiallar tayyorlanib, ijtimoiy tarmoqlar va internet
resurslar, OAV orqali tarqatilmoqda. Albatta, 16 kunlikning o’tkazilishi keng
jamoatchilik orasida katta rezonansga sabab bo’lmoqda. Eng asosiysi, mana shu
vaqt davomida ko’plab xotin-qizlar o’z huquqlarini tanib, ular himoyasiga butun bir
davlat va jamiyat otlanganini tushunadilar. Zo’ravonlikka qo’l urishi mumkin

bo’lgan shaxslar esa har qanday nojo’ya harakat jazosiz qolmasligini anglab
yetadilar. Eng asosiysi, zo’ravonlikka duch kelingan har qanday vaziyatda ham
yechim topilishiga ishonch kuchayadi. Shunga qaramay, yilning qolgan qismida, har
kuni va hammamiz bu illatga qarshi kurashishimiz mumkin. Bu ishga har birimiz
munosib hissa qo’sha olishimizni doimo esda tutaylik.
Aslida biz sanab o’tgan va maqola hajmi ixchamligini ta’minlashga intilganimiz
bois, “kadr ortida ” qolgan ko’plab ishlarimiz – bu kundalik jarayon, har kuni, har
soatda amalga oshirilayotgan aniq va zarur choralardir. Ularning ro’yobi nafaqat
bugungi kunda opasingillarimizni har tomonlama qo’llab-quvvatlash orqali
taraqqiyotimizni kuchaytirishga, balki kelgusida bir necha avlod, balki o’nlab
avlodlarning chindan-da farovon va nurli hayotiga zaminni mustahkamlamoqda.
Britaniya hukumati xotin-qizlarga qarshi maishiy zo’ravonliklarning oldini olish
uchun yangi rejaga qo’l urmoqchi. Yangi rejaga muvofiq, hatto ayblarini isbotlash
uchun dalillar yetarli bo’lmasa ham, zo’ravonlar vaqtinchalik hibsga olinishadi.
Britan hukumatining yangi rejasi Xalqaro Maishiy zo’ravonliklarga qarshi kurash
kuni munosabati bilan e’lon qilingan. Bu maishiy zo’ravonliklarga barham
berolmayotgan har qanday hukumat qo’yishi kerak bo’lgan qadamdir. Ya’ni,
ayollarni maishiy zo’ravonliklardan himoya qilish uchun zo’ravonlar ikki sutkadan
to’rt haftagacha uylarini tushlarida ko’rishlari mumkin bo’ladi.Britan hukumatining
ayrim tanqidchilariga ko’ra, lozim bo’lgan dalillarsiz ish tutish politsiyaga haddan
ziyod vakolat berib yuboradi. Biroq britan hukumatining aytishicha, bu kabi
tashabbuslar Avstriya, Olmoniya, Polьsha va Shveytsariyada allaqachon ish bergan
va bu kabi xavotirlarga asos yo’qdir. Actionaid International xalqaro tashkilotining
bugun e’lon qilgan raqamlariga ko’ra, har uch ayoldan bittasi o’z umrlari davomida
jinsiy yoki jismoniy zo’rlanishadi. Xalqaro tashkilotning aytishicha, maishiy
zo’ravonliklar nafaqat ayollarning jarohat olishlari yoki o’limi bilan yakunlanadi.
Balki qizlarni maktabga borish, ayollarni pul topish va o’z ovozlariga ega
bo’lishlaridan ham mahrum etadi. Xalqaro tashkilotga ko’ra, barcha inson huquqlari
orasidan ayollarga nisbatan maishiy zo’ravonliklar eng muntazam tus olganidir. Va

hukumatlarning qat’iyat ko’rsatib, maishiy zo’ravonliklarga birato’lasiga barham
berishlarining vaqti yetgan. Maishiy zo’ravonlik hollari O’zbekistonda ham keng
ildiz otgan. O’zbekistonda ayollar orasida yuz berayotgan suiqasd hollariga ham
asosan maishiy zo’ravonliklar sabab bo’lishi aytiladi. Ayrim xalqaro tashkilotlar
esa, O’zbekistonda xotin-qizlarning himoyasi uchun, hatto, maxsus qonunning ham
yo’qligiga e’tibor qaratishadi.

Xulosa
Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar o rtasidagi muloqot va hamkorlikda turliʻ
faoliyatni amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashqaridan shaxsga
ko rsatilayotgan ta sir oddiy, mexanik tarzda o zlashtirilmay, u har bir shaxsning
ʻ ʼ ʻ
ichki ruhiyati, dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuqtayi nazaridan turlicha
subyektiv tarzda idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil ijtimoiy muhit va bir xil
ta sirlar odamlar tomonidan turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi. Bir so’z bilan
ʼ
aytganda shaxsning ijtimoiylashuvida tashqi va ichki omillar kuchli ta’sir ko’rsatadi.
Ayollarga nisbatan tajavuzkorlik va zo’ravonlikning oldini olishda ijtimoiylashuv
muhum rol o’ynaydi. Shaxsni bolaligidan to’g’ri tarbiya berish, yetarli
ko’nikmalarni berib borish orqali shaxsni ijtimoiylashuviga erishish
mumkin. Yoshlarning sotsializatsiyasini barcha asosiy turlaridan ajratib turadigan
asosiy o’ziga xos xususiyat bu yosh xususiyatlaridir. Aslida, yosh odam va uning
sotsializatsiyasi birlamchi sotsializatsiyadan ikkinchi bosqichga - mos ravishda
ikkilamchi sotsializatsiyaga o’tish davri. Boshlang’ich sotsializatsiyaning o’ziga xos
xususiyati - bu shaxs tomonidan normalar va qadriyatlar, qoidalar va an’analarning
dastlabki assimilyatsiyasi. Shunday qilib, individual, shimgich singari, barcha
umumiy qadriyatlarni oila doirasidagi muloqot jarayonida, shuningdek do’stlaridan
va o’zlaridan bir necha pog’ona yuqoriroq bo’lgan boshqa muhim odamlar bilan
(yosh xususiyatlari va ma’lum darajada to’plangan ijtimoiy tajriba tufayli)
o’zlashtiradi. ... Ushbu bosqichda shaxs o’z tanlovini qilish huquqiga ega emas,
chunki u uchun bu tanlovni boshqalar qiladi: ota-onalar. Ikkilamchi sotsializatsiya
birlamchi kishidan tubdan farq qiladi, chunki shaxs uchun uning muhiti, qolganlari
singari, o’zini birlamchi sotsializatsiya paytida anglaganidan farqli o’laroq, boshqa
xususiyatlarida namoyon bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Ganiyeva M.X., Latipova N.M., Alekseyeva V.S., Ismailova B.X. Abduraxmanova
M.M. “Bolalar va yoshlar ijtimoiy ta minoti va himoyasi”.O’quv qo llanma. ‟ ‟
Toshkent: 2019 yil.
2. Латипова Н.М., Нарбаева Т.К., Холбеков А. Д. Социология молодежи.
Учебное пособие. Ташкент: Университет. 2019 – 284 с.
3. Mirziyoev. SH.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.T.:”O’zbekiston” 2017.
Internet saytlari.
1. www.ziyo.uz – O’zbekiston elektron axborot sayti
2. www.pedagog.uz – O’zbekiston pedagogik axborotlar sayti
3. www.Lex.uz – O’zbekiston huquqiy xujjatlar jamlanmasi
4. https://gendermadad.uz/oz/document/2469
5. https://iiv.uz/news/himoya-orderi-haqida-bilasizmi
.

Oilada va ayollarga nisbatan zo’ravonlik. Zo’ravonlik holatlarida shaxsni ijtimoiylashtirish

Sotib olish