Dokument ma'lumotlari

Narxi 35000UZS
Hajmi 44.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 17 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Oilaviy xarajatlarni hisoblash. Oziq-ovqat xarajatlari va iqtisod qilish yo'llari. Oila byudjeti

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ___ ___ GURUH TALABASI _________________ _________NING ___________________________FANIDAN KURS ISHI MAVZU: OILAVIY XARAJATLARNI HISOBLASH. OZIQ-OVQAT XARAJATLARI VA IQTISOD QILISH YO'LLARI. OILA BYUDJETI Bajardi: ___________ _______________ Kurs ishi rahbari: ___________ ____________ URGANCH-2025 1 OILAVIY XARAJATLARNI HISOBLASH. OZIQ-OVQAT XARAJATLARI VA IQTISOD QILISH YO'LLARI. OILA BYUDJETI MUNDARIJA KIRISH …………………………………………….……………….…………..3 I BOB OILA BYUDJETI VA XARAJATLAR TUSHUNCHASI 1.1. Oila byudjetining asosiy tarkibiy qismlari……………………..……………5 1.2. Xarajatlarning turlari va ularni rejalashtirish …………………….…………9 1.3. Oila byudjeti boshqaruvi: nazariy yondashuvlar …………………………..13 II BOB OZIQ-OVQAT XARAJATLARI TAHLILI 2.1. Oziq-ovqat mahsulotlarining turlari va narxlari ………………….………..23 2.2. O‘zbekistonda o‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlari ………….……..26 2.3.Iqtisod qilish yo‘llari va amaliy tavsiyalar …………………………..……..32 XULOSA ……………………………………………………………..………..38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………..………....40 2 KIRISH Bozor munosabatlari sharoitida har bir oilaning iqtisodiy farovonligi va barqarorligi bevosita uning moliyaviy rejalashtirish darajasiga bog‘liq. Oila byudjetini to‘g‘ri yuritish, daromad va xarajatlarni muvozanatda ushlash, ayniqsa oziq-ovqat xarajatlarini oqilona tashkil qilish bugungi kunda muhim ijtimoiy- iqtisodiy masalalardan biri hisoblanadi. Mamlakatimizda aholi farovonligini oshirish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va iqtisodiy madaniyatni yuksaltirish borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar oilaviy byudjet yuritish masalasini yanada dolzarb qilib qo‘ymoqda. Mavzuning dolzarbligi Oziq-ovqat mahsulotlari har bir oilaning kundalik ehtiyojlarining asosiy qismini tashkil etadi. Narxlarning o‘zgaruvchanligi, daromadlar miqdorining farqliligi va iqtisodiy savodxonlik darajasining pastligi ba’zan oila byudjeti izdan chiqishiga olib keladi. Shu bois, oziq-ovqat xarajatlarini hisoblash va iqtisod qilish yo‘llarini chuqur o‘rganish hozirgi davrda katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Mazkur mavzu oilalarda moliyaviy tartib-intizomni shakllantirish, isrofgarchilikni kamaytirish va resurslardan oqilona foydalanishga xizmat qiladi. Mavzuning maqsadi Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – oilaviy byudjetni samarali yuritish, ayniqsa oziq-ovqat xarajatlarini tahlil qilish hamda iqtisod qilishning maqbul yo‘llarini aniqlash orqali oilaviy moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga oid ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdir. Mavzuning vazifalari 1. Oila byudjeti va xarajat tushunchalarini nazariy jihatdan o‘rganish; 2. Oziq-ovqat mahsulotlariga sarflanadigan xarajatlarni aniqlash va tahlil qilish; 3. Iqtisod qilishning asosiy usullari va mexanizmlarini o‘rganish; 3 4. Amaliy misollar asosida byudjet rejalashtirish ko‘nikmalarini ishlab chiqish; 5. Moliyaviy savodxonlikni oshirishga xizmat qiluvchi tavsiyalarni ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti Mazkur kurs ishining obyekti – oila byudjeti va uning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan oziq-ovqat xarajatlaridir. Kurs ishining predmeti Kurs ishining predmeti – oziq-ovqat xarajatlarini hisoblash jarayoni, ularni tahlil qilish va iqtisod qilish yo‘llari orqali oilaviy byudjetni samarali boshqarish mexanizmlaridir. Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qismda ikki bob, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan tashkil topgan. 4 I BOB OILA BYUDJETI VA XARAJATLAR TUSHUNCHASI 1.1. Oila byudjetining asosiy tarkibiy qismlari Oila byudjeti — bu oilaning ma’lum vaqt oralig‘ida (odatda oy yoki yil davomida) oladigan daromadlari va qiladigan xarajatlari rejasidir. Bu tushuncha oilaviy moliyani samarali boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Oila byudjeti quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan iborat: 1. Daromadlar (kirimlar): Bu oila a’zolari tomonidan olingan barcha pul mablag‘larini o‘z ichiga oladi: asosiy ish haqi (doimiy ish joyidan olinadigan maosh), qo‘shimcha daromadlar (qo‘shimcha ishlardan, shaxsiy biznesdan yoki xizmatlardan olinadigan mablag‘), davlat to‘lovlari va nafaqalar (pensiya, nafaqa, bolalar puli va boshqa ijtimoiy to‘lovlar), investitsiyalardan foyda (dividendlar, ijaradan tushgan pul, bank foizlari), tasodifiy daromadlar (sovg‘alar, yutuqlar yoki bir martalik mablag‘lar). 2. Xarajatlar (chiqimlar): Oilaning kundalik va uzoq muddatli ehtiyojlariga sarflanadigan mablag‘lar majburiy va ixtiyoriy xarajatlarga bo‘linadi. Majburiy xarajatlarga uy- joy ijara haqi yoki kredit to‘lovlari, kommunal to‘lovlar (elektr, gaz, suv, internet), oziq-ovqat, transport, ta’lim va tibbiy xizmatlar, soliqlar kiradi. Ixtiyoriy xarajatlar esa dam olish va ko‘ngilochar tadbirlar, sovg‘alar, uy-rozgor buyumlari, shaxsiy parvarish (kiyim-kechak, go‘zallik salonlari) kabi turli yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. 3. Jamg‘armalar va investitsiyalar: Bu kelajakdagi ehtiyojlar yoki favqulodda holatlar uchun ajratiladigan mablag‘larni anglatadi. Bunga favqulodda holatlar jamg‘armasi, ta’lim jamg‘armasi, nafaqa uchun yig‘imlar, investitsiya fondlari yoki aksiyalar kiradi. Yaxshi tuzilgan oila byudjeti oilaning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga, ortiqcha xarajatlarning oldini olishga va maqsadli jamg‘arish imkonini yaratishga yordam beradi. Oila byudjeti — bu oilaning barcha moliyaviy faoliyatini tizimli tarzda boshqarishga xizmat qiladigan reja bo‘lib, uning asosida daromad va xarajatlar o‘zaro solishtiriladi, kelajakdagi ehtiyojlar aniqlanadi va moliyaviy muvozanatni ta’minlashga harakat qilinadi. Oila byudjeti faqatgina raqamlar majmuasi emas, 5 balki butun oilaning iqtisodiy xatti-harakatlarini tartibga soluvchi vositadir. Ular yordamida oila moliyaviy intizomga erishadi, maqsadli jamg‘armalarni shakllantiradi va turmush sifatini oshiradi. Byudjet uchta muhim bo‘limdan tashkil topadi: daromadlar, xarajatlar va moliyaviy rejalashtirishni to‘ldiruvchi zaxira vositalari. Daromadlar (kirimlar): Oila byudjetida daromadlar — bu oilaning iqtisodiy faoliyatidan olinadigan barcha pul oqimlarini anglatadi. Daromadlar ikki toifaga bo‘linadi: faol va nofaol. Faol daromadlar ish haqi, xizmat haqlari, o‘qituvchilik, tikuvchilik, qurilish, haydovchilik, savdo kabi faol mehnat evaziga olinadi. Nofaol daromadlar esa oila a’zolari ishlamay turib ham ega bo‘ladigan mablag‘lardir — masalan, ko‘chmas mulkni ijaraga berish, aksiyalardan dividend olish, bankdagi hisob raqamlaridan tushadigan foizlar, davlat nafaqalari yoki boshqa passiv manbalar. Ba’zi hollarda moddiy yordamlar, grantlar yoki chet eldagi qarindoshlardan yuboriladigan pul o‘tkazmalari ham kirim sifatida qayd etiladi. Daromad manbalarining ko‘pligi va barqarorligi oila moliyasining mustahkamligini ta’minlovchi asosiy omildir. Xarajatlar (chiqimlar): Xarajatlar oilaning kundalik va strategik ehtiyojlarini qoplashga yo‘naltirilgan barcha mablag‘lar yig‘indisidir. Ular o‘z navbatida hayotiy zarurat darajasiga ko‘ra ustuvorlikka ega. Birinchi darajali zarur xarajatlar — bu yashash uchun zarur bo‘lgan vositalarga ketadigan pul mablag‘lari: oziq-ovqat, uy-joy, elektr, gaz, suv, transport, sog‘liqni saqlash va ta’lim. Bu xarajatlar doimiy bo‘lib, ularsiz yashash mushkul. Ikkinchi darajadagi xarajatlar esa nisbatan ixtiyoriy hisoblanadi: masalan, dam olish, sayohatlar, yangi texnika xaridi, estetik ehtiyojlar, moda va dizayn mahsulotlari. Shuningdek, yashash hududiga, ijtimoiy mavqega va oilaviy qadriyatlarga ko‘ra xarajatlar tarkibi o‘zgarib boradi. Xarajatlarni rejalashtirishda muvozanat va ustuvorlikni to‘g‘ri belgilash — oilaning moliyaviy barqarorligiga bevosita ta’sir qiladi. Jamg‘armalar va moliyaviy xavfsizlik yostiqchasi: Oila byudjeti doirasida moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash uchun jamg‘armalar tashkil etish juda muhim. Bu zaxira mablag‘lar kutilmagan holatlar, ishsizlik, kasallik yoki tabiiy ofatlar 6 paytida oilani moliyaviy inqirozdan asraydi. Jamg‘arma shakllari turlicha bo‘lishi mumkin: qisqa muddatli — favqulodda ehtiyojlar uchun, o‘rta muddatli — yirik xaridlar (mashina, maishiy texnika), uzoq muddatli — pensiya, bolalar ta’limi, uy sotib olish uchun. Bundan tashqari, investitsiya jamg‘armalari ham tuzish mumkin, bu orqali oilaning daromadi ko‘paytiriladi. Moliya bo‘yicha mutaxassislar oilaviy daromadning kamida 10–20 foizini jamg‘arishga ajratishni tavsiya etadilar. Xulosa qilib aytganda, oila byudjetining asosiy tarkibiy qismlari — daromadlar, xarajatlar va jamg‘armalar o‘zaro uyg‘unlikda ishlashi lozim. Har bir kiritilgan yoki sarflangan mablag‘ aniq hisobga olinishi, moliyaviy intizom saqlanishi va oilaning uzoq muddatli manfaatlari ko‘zda tutilgan holda rejalashtirilishi kerak. Bu orqali oila moliyaviy barqarorlikka erishadi, stressdan holi yashaydi va farovon turmushga zamin yaratiladi. Oila byudjeti – bu oilaning barcha moliyaviy faoliyatlarini rejalashtiruvchi va nazorat qiluvchi vosita bo‘lib, oilaning iqtisodiy holatini tahlil qilish, maqsadli jamg‘arma yaratish, sarf-xarajatlarni me’yorga solish va turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi. U qisqa muddatli (bir oy), o‘rta muddatli (bir necha oy) va uzoq muddatli (yil yoki undan ortiq) asosda tuzilishi mumkin. Har bir sog‘lom oila byudjeti quyidagi asosiy bo‘limlardan iborat bo‘ladi: Oila byudjetining kirim qismini tashkil etadi va oilaning moliyaviy imkoniyatlari aynan shu manbalar asosida belgilanadi. Daromadlar barqaror va o‘zgaruvchan turlarga bo‘linadi. Barqaror daromadlarga doimiy oylik maoshlar, pensiyalar, ijara haqlari kiradi. O‘zgaruvchan daromadlar esa bir martalik to‘lovlar, mukofot pullari, bonuslar yoki mavsumiy ishlardan tushadigan mablag‘larni o‘z ichiga oladi. Hozirgi zamonda masofaviy ish, internet orqali xizmatlar ko‘rsatish, kichik biznesdan keladigan foyda kabi manbalar ham daromad sifatida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuningdek, oilaning moddiy yordam manbalari – ota-onadan, qarindoshlardan yoki davlatdan olinadigan moddiy ko‘maklar ham bu qismga kiradi. Oila a’zolarining ehtiyojlarini qondirish uchun sarflanadigan barcha mablag‘lar xarajatlar hisoblanadi. Bu xarajatlar strukturaviy jihatdan doimiy va bir martalik, 7 majburiy va ixtiyoriy turlarga bo‘linadi. Doimiy xarajatlarga har oy takrorlanuvchi to‘lovlar – ijara, kredit, kommunal xizmatlar, transport, maktab yoki bog‘cha to‘lovlari kiradi. Bir martalik xarajatlarga esa mebel, texnika, to‘y, bayramlar yoki ta’mirlash ishlariga ketadigan mablag‘lar kiradi. Xarajatlarni tahlil qilishda ularni kategoriyalarga ajratish juda foydali: oziq-ovqat, sog‘liqni saqlash, ta’lim, transport, kiyim-kechak, madaniy hordiq, xizmatlar va boshqalar. Bunda xarajatlarni raqamli ilovalar orqali avtomatik tarzda qayd qilib borish oila moliyasini samarali boshqarishga katta yordam beradi. Oila byudjetining barqarorligini ta’minlovchi muhim tarkibiy qism bu — moliyaviy zaxiralar va oldindan rejalashtirilgan jamg‘armalardir. Bu mablag‘lar odatda kutilmagan xarajatlar yoki yirik moliyaviy maqsadlar uchun yig‘iladi. Masalan, sog‘liqni saqlashda favqulodda holatga tayyor turish, avtomobil yoki uy sotib olish, farzandlar ta’limi, tadbirkorlikni boshlash, sayohatga chiqish va pensiya yoshiga jamg‘arish kabi uzoq muddatli ehtiyojlar uchun alohida sarmoya ajratiladi. Jamg‘armalarni bank omonatlari, oltin yoki xorijiy valyutalar, investitsion fondlar yoki kriptovalyutalar ko‘rinishida saqlash mumkin. To‘g‘ri tuzilgan oila byudjeti orqali har bir a’zo o‘zining moliyaviy mas’uliyatini his qiladi. Bu esa oilaning umumiy farovonligiga, maqsadli sarf-xarajatlar madaniyatiga va iqtisodiy mustaqillikka olib keladi. Hozirgi davrda raqamli texnologiyalar yordamida byudjet yuritish yanada qulaylashgan: mobil ilovalar, Excel jadvallari, onlayn platformalar orqali xarajatlarni tahlil qilish, daromadlarni kuzatish va jamg‘armalarni rejalashtirish osonlash 8 1.2. Xarajatlarning turlari va ularni rejalashtirish Oilaning moliyaviy barqarorligi nafaqat daromad miqdoriga , balki xarajatlarning qanday rejalashtirilgani va nazorat qilinishiga ham bevosita bog ‘ liqdir . Xarajatlar — bu oilaning kundalik turmush tarzini davom ettirish , ehtiyoj va istaklarni qondirish uchun sarflanadigan barcha mablag ‘ larni ifodalaydi . Ularni to ‘ g ‘ ri tahlil qilish va rejalashtirish orqali moliyaviy intizomga erishish , keraksiz chiqimlarning oldini olish va jamg ‘ arma yaratish mumkin . Xarajatlar mazmuniga ko ‘ ra bir necha turlarga bo ‘ linadi : 1. Majburiy ( asosiy ) xarajatlar : Bu turdagi xarajatlar yashash uchun zarur bo ‘ lgan eng muhim ehtiyojlarni qoplashga yo ‘ naltiriladi . Ularsiz hayot faoliyati davom etishi qiyin bo ‘ ladi . Ular quyidagilardan iborat : uy - joy ijara yoki kredit to ‘ lovlari , elektr , gaz , suv , issiqlik kabi kommunal xizmatlar , oziq - ovqat mahsulotlari , transport ( yo ‘ l haqi , yonilg ‘ i ), sog ‘ liqni saqlash ( dorilar , tibbiy xizmatlar ), ta ’ lim ( maktab , bog ‘ cha , o ‘ quv kurslari ), soliqlar va boshqa majburiy to ‘ lovlar . Bu xarajatlar doimiy xarakterga ega bo ‘ lib , har oy byudjetda ustuvor o ‘ rin egallaydi . 2. Ixtiyoriy ( qo ‘ shimcha ) xarajatlar : Bu xarajatlar oilaning daromadiga va turmush darajasiga bog ‘ liq holda amalga oshiriladi . Ular hayotni qulayroq , mazmunliroq va madaniyatliroq qilishga xizmat qiladi . Bularga sayohat va hordiq , sovg ‘ a - salomlar , restoran va kafelarda ovqatlanish , go ‘ zallik salonlari , kiyim - kechak , mebel , maishiy texnika , madaniy tadbirlarda qatnashish , ko ‘ ngilochar xizmatlar ( internet , televizor platformalari ) kiradi . Ixtiyoriy xarajatlarni rejalashtirishda daromad bilan muvozanat saqlanishi muhim , aks holda bu ortiqcha qarzdorlikka olib kelishi mumkin . 3. Favqulodda xarajatlar: Bu xarajatlar odatda rejalashtirilmagan holatlarda, kutilmagan vaziyatlarda paydo bo‘ladi. Masalan, o‘tkir kasallik, texnika yoki transport 9 vositalarining nosozligi, ishdan ayrilish, tabiiy ofatlar. Bunday holatlar uchun oldindan favqulodda jamg‘arma shakllantirish eng to‘g‘ri yondashuv hisoblanadi. 4. Davriy xarajatlar: Bu xarajatlar muntazam bo‘lmagan, lekin ma’lum muddatlarda takrorlanadigan xarajatlardir. Ular orasida maktab to‘lovlari, yil oxirida soliqlar, avtomobil texnik ko‘rik haqi, tibbiy sug‘urta, qishki kiyim-kechak, bayram tadbirlari va to‘y marosimlari kabi har yili yoki har bir necha oyda bir marta yuzaga keladigan xarajatlar mavjud. Xarajatlarni rejalashtirish: Xarajatlarni rejalashtirish — bu oilaviy byudjetni samarali yuritishning muhim bosqichidir. Buning uchun avvalo har bir xarajat turi yozib chiqiladi va ular ustuvorlik darajasiga ko‘ra tartiblanadi. Xarajatlar oldindan oy boshida rejalashtiriladi, ortiqcha va foydasiz chiqimlar aniqlanadi va qisqartiriladi. Yaxshi rejalashtirish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin: 1) kunlik va oylik xarajat daftari yuritish; 2) mobil ilovalar orqali xarajatlarni kategoriyalarga ajratib belgilash; 3) daromadning aniq foizini har bir xarajat turiga ajratish — masalan, 50% zarur ehtiyojlar, 30% ixtiyoriy xarajatlar, 20% jamg‘arma va xavfsizlik uchun. Xarajatlar — bu oilaning mavjud ehtiyojlari, majburiyatlari va istaklarini qondirish uchun sarflanadigan mablag‘lar bo‘lib, ular oila byudjetining muhim va faol qismidir. Oila qanday xarajat qilayotganini to‘g‘ri tahlil qilish va boshqarish orqali daromaddan to‘g‘ri foydalanish, keraksiz chiqimlarning oldini olish va uzoq muddatli moliyaviy maqsadlarga erishish imkoniyati yaratiladi. Xarajatlarning turlicha bo‘lishi ularni to‘g‘ri rejalashtirish va nazorat qilish zaruratini keltirib chiqaradi. Moliyaviy fanlarda xarajatlar funksional ahamiyatiga, takrorlanish darajasiga, zaruriyatiga va vaqtiga qarab bir nechta toifalarga bo‘linadi. Bu turdagi xarajatlar oilaning yashashi, sog‘lig‘i, xavfsizligi va ijtimoiy hayotda qatnashishi uchun zarur bo‘lgan ehtiyojlarni ta’minlaydi. Ular doimiy va muntazam bo‘lib, oila byudjetining asosiy qismini tashkil etadi. Bularga uy-joy to‘lovlari (ijara yoki ipoteka), kommunal xizmatlar (elektr, suv, gaz, internet, chiqindi), oziq-ovqat, tibbiy xizmatlar (shifokor, dorilar), ta’lim (bog‘cha, maktab, o‘quv kurslari), 10 transport (yo‘l haqi, avtomobil xarajatlari), davlat soliqlari, sug‘urtalar kiradi. Ushbu xarajatlar kechiktirib bo‘lmaydigan va doimo rejalashtiriladigan chiqimlar sirasiga kiradi. Bu xarajatlar hayot sifatini yaxshilash, shaxsiy qulaylik va zavqni oshirishga qaratilgan bo‘lib, ularni amalga oshirish majburiy emas. Masalan, kiyim-kechak yangilanishi, madaniy hordiq (teatr, kino, konsert), sayohatlar, restoranlarga tashriflar, go‘zallik salonlari, elektronika xaridlari, sport to‘garaklari, obuna xizmatlari (Netflix, Spotify) va boshqa shaxsiy istaklar asosida qilinadigan xarajatlar. Ushbu xarajatlar ko‘p hollarda oilaning daromad darajasi, turmush tarzi va qadriyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Daromad yetarli bo‘lmagan holatlarda ixtiyoriy xarajatlar qisqartiriladi yoki vaqtincha to‘xtatiladi. Bu kutilmagan va oldindan rejalashtirilmagan holatlar tufayli yuzaga keladigan xarajatlar bo‘lib, ular moliyaviy xavfsizlik yostiqchasi mavjud bo‘lmasa, oila byudjetida og‘irlik yaratishi mumkin. Bunga texnika yoki avtomobilning nosozligi, o‘tkir kasalliklar, tabiiy ofatlar, kutilmagan qarindoshlar marosimi, ishsizlik davrida tirikchilik xarajatlari kiradi. Favqulodda xarajatlar uchun oldindan maxsus jamg‘arma hisob raqamlarining mavjudligi oila moliyasini muhofaza qiladi. Bu xarajatlar har oy emas, balki har chorak, yarim yillik yoki yillik muddatlarda yuzaga keladigan xarajatlardir. Masalan, yillik maktab to‘lovlari, soliqlar, texnik xizmat ko‘rsatish, avtomobil sug‘urtasi, sovg‘alar, mavsumiy kiyimlar, to‘y yoki boshqa tadbirlarga ajratiladigan mablag‘lar. Bu xarajatlar rejalashtirilmaganda, to‘satdan oila moliyasiga og‘irlik qilishi mumkin. Shu sababli ular uchun alohida toifa sifatida byudjetda joy ajratilishi lozim. Bu moliyaviy aktivlar yoki vositalarga yo‘naltiriladigan mablag‘lardir. Bu turdagi xarajatlar orqali kelgusida foyda olish maqsad qilinadi. Masalan, ko‘chmas mulkka sarmoya, aksiyalar sotib olish, shaxsiy biznesga mablag‘ kiritish, texnik bilimlar olish uchun sarf-harajatlar (IT kurslar, diplomlar), sog‘lomlashtirish xarajatlari ham investitsion xarajatlar sirasiga kiradi, chunki ularning natijasi uzoq muddatli foyda keltiradi. Xarajatlarni samarali rejalashtirish bu – daromadga nisbatan sarf- xarajatlarni muvofiqlashtirish, ularni ustuvorlik darajasiga ko‘ra guruhlash va 11 tartibga solishdir. Rejalashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi: 1) barcha xarajatlarni yozib borish (kunlik, oylik); 2) xarajat turlarini aniqlab, har biriga aniq miqdor belgilash; 3) xarajatlar ustuvorligini aniqlash (zarur, istalgan, kutilmagan); 4) jamg‘arma uchun belgilangan foizni saqlab qolish; 5) byudjetdan chetga chiqilmasligi uchun har haftalik va har oylik tahlil o‘tkazish. Ko‘plab oilalar mobil ilovalar, Excel jadvallari, Google Sheets orqali byudjet yuritib, har bir xarajatni raqamlar asosida kuzatadi. Bunday yondashuv moliyaviy tartib, nazorat va maqsad sari harakatni mustahkamlaydi. Har bir xarajat o‘z vaqtida va me’yorida amalga oshirilsa, ortiqcha qarz, stress va moliyaviy bosimlardan saqlanish mumkin. Shunday qilib, xarajatlarning turli shakllarini anglash va ularni puxta rejalashtirish orqali oilaviy farovonlikka erishish, barqarorlikni saqlash va jamg‘arma shakllantirish imkoniyati yaratiladi. 12 1.3 Oila byudjeti boshqaruvi: nazariy yondashuvlar Oila byudjeti boshqaruvi — bu oilaning moliyaviy resurslarini samarali va tartibli ravishda taqsimlash, ular orqali oila a’zolarining turmush sharoitini yaxshilash va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash jarayonidir. Oila byudjeti boshqaruvi turli nazariy yondashuvlar va metodlarni o‘z ichiga oladi. Har bir nazariy yondashuv o‘zining maxsus tamoyillari va uslublariga ega bo‘lib, oila a’zolarining moliyaviy maqsadlariga erishishda yordam beradi. 1. Oila byudjeti boshqaruvining nazariy asoslari Oila byudjeti boshqaruvi nazariy jihatdan bir necha yo‘nalishlarga asoslanadi. Ushbu nazariy yondashuvlar oilaning moliyaviy holatini yaxshilash, xarajatlarni nazorat qilish va jamg‘arma yaratish bo‘yicha strategiyalarni ishlab chiqish uchun zarurdir. Har bir nazariy yondashuvning asosiy maqsadi oila byudjetini tizimli tarzda boshqarish va xatarlarni minimallashtirishdir. 2. Oila byudjeti boshqaruvining asosiy nazariy yondashuvlari 2.1. "Daromad- xarajat" yondashuvi Bu yondashuv oila byudjeti boshqaruvini faqat daromad va xarajatlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlashga qaratadi. Boshqacha aytganda, bu modelda oilaning barcha daromadlari va xarajatlari alohida qayd etilib, ularning o‘zaro nisbatini saqlashga e’tibor qaratiladi. Oila byudjeti har oyda daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi farqni tahlil qilish orqali samarali boshqariladi. Ushbu yondashuv asosida oilaga tegishli barcha asosiy xarajatlar va daromadlar tizimli ravishda taqsimlanadi va hisobotlar ishlab chiqiladi. Asosiy tamoyillar: Daromad va xarajatlarni alohida qayd etish. Xarajatlarni majburiy (zarur) va ixtiyoriy (qushimcha) turlarga ajratish. Xarajatlarni nazorat qilish va ulardan ortiqcha bo‘lmaganlarini aniqlash. 2.2. "Nazarat va samaradorlik" yondashuvi Bu 13 yondashuvda oila byudjetining boshqaruvi jarayonida har bir qaror va xarajatga doir samaradorlikni baholashga alohida e’tibor qaratiladi. Ya’ni, oilaning resurslarini boshqarishda ularning maqsadga qaratilganligi va foydaliligini baholash zarurati ko‘rsatiladi. Samaradorlikni oshirish uchun har bir xarajatning natijalarini o‘lchash va uzoq muddatli maqsadlar asosida sarflanadigan mablag‘larni optimallashtirish muhim hisoblanadi. Asosiy tamoyillar: Har bir xarajatning natijalarini va samarasini o‘lchash. Xarajatlarni qisqartirish va samaradorlikni oshirish. Oila byudjetini turli vaqt davrlarida nazorat qilish va qayta baholash. 2.3. "Sovrinli boshqaruv" yondashuvi (Budgeting for Goals) Bu yondashuvda oila byudjeti boshqaruvi oilaning uzoq muddatli va qisqa muddatli maqsadlariga erishish uchun tuziladi. Har bir xarajatning maqsadga muvofiqligi va uning oilaning umumiy strategiyasiga qanchalik mos kelishi tahlil qilinadi. Bu modelda oilaning maqsadlari — yangi uy sotib olish, ta’lim olish, sayohat qilish, yoki jamg‘arma tashkil etish kabi muhim elementlarga qaratilgan xarajatlar rejalashtiriladi. Asosiy tamoyillar: Oila maqsadlarini aniqlash va ularga qarab byudjetni tuzish. Xisob-kitoblar va xarajatlarni maqsadga qarab taqsimlash. Maqsadlarga erishish uchun aniq va o‘lchab bo‘ladigan indikatorlarni ishlab chiqish. 2.4. "Flexibilite va rejalashtirish" yondashuvi Bu yondashuvda oila byudjetining moslashuvchanligi va o‘zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarga javob berish qobiliyati muhim ahamiyatga ega. Bu modelda oilaning har oylik xarajatlari doimiy o‘zgarib turadigan bo‘lishi mumkin, shuning uchun oilaning ehtiyojlari va resurslariga qarab byudjetni doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqish talab etiladi. Flexibilite yondashuvi oila byudjeti rejalarini sharoitga qarab sozlash imkonini beradi. Asosiy tamoyillar: Oila byudjeti rejalari va xatti-harakatlarining o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashishi. Xarajatlar va daromadlarning o‘zgarishini prognozlash va ularga tayyor bo‘lish. Turli ehtiyojlar va vaziyatlar uchun byudjetni qayta tuzish. 2.5. "Zero-based budgeting" (Nolga asoslangan byudjetlash) Bu yondashuvda har bir xarajat nolga asoslangan holda rejalashtiriladi. Ya’ni, har bir 14 moliyaviy davr (masalan, oy) boshida barcha xarajatlar zero, ya’ni nol nuqtasidan boshlanadi va har bir xarajat alohida tahlil qilinadi. Har bir xarajatning foydasi va zarurati baholanadi, va faqat eng zarur bo‘lgan xarajatlar tasdiqlanadi. Bu yondashuv ortiqcha xarajatlarni kamaytirishga va byudjetni samarali boshqarishga yordam beradi. Asosiy tamoyillar: Har bir xarajatni qayta ko‘rib chiqish va zaruriyatga qarab tasdiqlash. Har bir qaror uchun aniq asoslar keltirish. Har bir byudjetni noaniqlik va ortiqcha sarflardan saqlash. 3. Oila byudjeti boshqaruvini amalga oshirishda qo‘llaniladigan asboblar Oila byudjetini boshqarishda foydalanish mumkin bo‘lgan asboblar va metodlar quyidagilar: Excel va Google Sheets: Byudjetni turli kategoriyalar bo‘yicha tahlil qilish va boshqarish uchun qulay vositalar. Mobil ilovalar: Oila byudjeti uchun mo‘ljallangan ilovalar (masalan, YNAB, Mint, PocketGuard), xarajatlarni va daromadlarni boshqarish va nazorat qilish uchun. Klassik byudjet kitoblari va jurnallar: O‘zgarmas va qisqa muddatli xarajatlar uchun qo‘llaniladigan yozuvlar va ma’lumotlar. 4. Xulosa Oila byudjeti boshqaruvi oilaning moliyaviy barqarorligini ta’minlash va kelajakdagi ehtiyojlarni qondirishda katta rol o‘ynaydi. Oila byudjeti boshqaruvining nazariy yondashuvlari oilaning o‘ziga xos ehtiyojlari va sharoitlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Har bir yondashuv oilaning iqtisodiy holatini yaxshilash va xarajatlarni nazorat qilish uchun muhim vosita hisoblanadi. Oila byudjetini boshqarish va rejalashtirish oilaviy farovonlikni oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Oila byudjeti boshqaruvi oilaning moliyaviy resurslarini samarali va tartibli ravishda taqsimlash, ular orqali oila a’zolarining turmush sharoitini yaxshilash va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash jarayonidir. Oila byudjeti boshqaruvi turli nazariy yondashuvlar va metodlarni o‘z ichiga oladi. Har bir nazariy yondashuv o‘zining maxsus tamoyillari va uslublariga ega bo‘lib, oila a’zolarining moliyaviy maqsadlariga erishishda yordam beradi. Oila byudjeti boshqaruvi nazariy jihatdan bir necha yo‘nalishlarga asoslanadi. Ushbu nazariy yondashuvlar oilaning moliyaviy holatini yaxshilash, xarajatlarni nazorat qilish va jamg‘arma yaratish 15 bo‘yicha strategiyalarni ishlab chiqish uchun zarurdir. Har bir nazariy yondashuvning asosiy maqsadi oila byudjetini tizimli tarzda boshqarish va xatarlarni minimallashtirishdir. Oila byudjeti boshqaruvining asosiy nazariy yondashuvlari "Daromad-xarajat" yondashuvi, "Nazarat va samaradorlik" yondashuvi, "Sovrinli boshqaruv" yondashuvi (Budgeting for Goals), "Flexibilite va rejalashtirish" yondashuvi va "Zero-based budgeting" (Nolga asoslangan byudjetlash) kabi yondashuvlardan iborat. "Daromad-xarajat" yondashuvi oilaning barcha daromadlari va xarajatlari alohida qayd etilib, ularning o‘zaro nisbatini saqlashga e’tibor qaratiladi. Oila byudjeti har oyda daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi farqni tahlil qilish orqali samarali boshqariladi. "Nazarat va samaradorlik" yondashuvi jarayonida har bir qaror va xarajatga doir samaradorlikni baholashga alohida e’tibor qaratiladi. Har bir xarajatning natijalarini o‘lchash va uzoq muddatli maqsadlar asosida sarflanadigan mablag‘larni optimallashtirish muhim hisoblanadi. "Sovrinli boshqaruv" yondashuvi oilaning uzoq muddatli va qisqa muddatli maqsadlariga erishish uchun tuziladi. Maqsadlarni aniqlash va ularga qarab byudjetni tuzish, xarajatlarni maqsadga qarab taqsimlash muhim hisoblanadi. "Flexibilite va rejalashtirish" yondashuvi oilaning ehtiyojlari va resurslariga qarab byudjetni doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqishni talab etadi. Byudjetni sharoitga qarab sozlash imkonini beradi. "Zero-based budgeting" yondashuvida har bir xarajat nolga asoslangan holda rejalashtiriladi va har bir xarajatning foydasi va zarurati baholanadi. Bu yondashuv ortiqcha xarajatlarni kamaytirishga va byudjetni samarali boshqarishga yordam beradi. Oila byudjetini boshqarishda foydalanish mumkin bo‘lgan asboblar va metodlar Excel va Google Sheets, mobil ilovalar (masalan, YNAB, Mint, PocketGuard), klassik byudjet kitoblari va jurnallardir. Oila byudjeti boshqaruvi oilaning moliyaviy barqarorligini ta’minlash va kelajakdagi ehtiyojlarni qondirishda katta rol o‘ynaydi. Oila byudjeti boshqaruvining nazariy yondashuvlari oilaning o‘ziga xos ehtiyojlari va sharoitlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Har bir yondashuv oilaning iqtisodiy 16 holatini yaxshilash va xarajatlarni nazorat qilish uchun muhim vosita hisoblanadi. Oila byudjetini boshqarish va rejalashtirish oilaviy farovonlikni oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Oila byudjeti boshqaruvi: nazariy yondashuvlar Oila byudjeti boshqaruvi oilaning moliyaviy resurslarini samarali va tartibli ravishda taqsimlash, ular orqali oila a’zolarining turmush sharoitini yaxshilash va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash jarayonidir. Oila byudjeti boshqaruvi turli nazariy yondashuvlar va metodlarni o‘z ichiga oladi. Har bir nazariy yondashuv o‘zining maxsus tamoyillari va uslublariga ega bo‘lib, oila a’zolarining moliyaviy maqsadlariga erishishda yordam beradi. Oila byudjeti boshqaruvi nazariy jihatdan bir necha yo‘nalishlarga asoslanadi. Ushbu nazariy yondashuvlar oilaning moliyaviy holatini yaxshilash, xarajatlarni nazorat qilish va jamg‘arma yaratish bo‘yicha strategiyalarni ishlab chiqish uchun zarurdir. Har bir nazariy yondashuvning asosiy maqsadi oila byudjetini tizimli tarzda boshqarish va xatarlarni minimallashtirishdir. Oila byudjeti boshqaruvining asosiy nazariy yondashuvlari "Daromad-xarajat" yondashuvi, "Nazarat va samaradorlik" yondashuvi, "Sovrinli boshqaruv" yondashuvi (Budgeting for Goals), "Flexibilite va rejalashtirish" yondashuvi va "Zero-based budgeting" (Nolga asoslangan byudjetlash) kabi yondashuvlardan iborat. "Daromad-xarajat" yondashuvi oilaning barcha daromadlari va xarajatlari alohida qayd etilib, ularning o‘zaro nisbatini saqlashga e’tibor qaratiladi. Oila byudjeti har oyda daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi farqni tahlil qilish orqali samarali boshqariladi. "Nazarat va samaradorlik" yondashuvi jarayonida har bir qaror va xarajatga doir samaradorlikni baholashga alohida e’tibor qaratiladi. Har bir xarajatning natijalarini o‘lchash va uzoq muddatli maqsadlar asosida sarflanadigan mablag‘larni optimallashtirish muhim hisoblanadi. "Sovrinli boshqaruv" yondashuvi oilaning uzoq muddatli va qisqa muddatli maqsadlariga erishish uchun tuziladi. Maqsadlarni aniqlash va ularga qarab byudjetni tuzish, xarajatlarni maqsadga qarab taqsimlash muhim hisoblanadi. "Flexibilite va rejalashtirish" yondashuvi oilaning ehtiyojlari va resurslariga qarab 17 byudjetni doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqishni talab etadi. Byudjetni sharoitga qarab sozlash imkonini beradi. "Zero-based budgeting" yondashuvida har bir xarajat nolga asoslangan holda rejalashtiriladi va har bir xarajatning foydasi va zarurati baholanadi. Bu yondashuv ortiqcha xarajatlarni kamaytirishga va byudjetni samarali boshqarishga yordam beradi. Oila byudjetini boshqarishda foydalanish mumkin bo‘lgan asboblar va metodlar Excel va Google Sheets, mobil ilovalar (masalan, YNAB, Mint, PocketGuard), klassik byudjet kitoblari va jurnallardir. Oila byudjeti boshqaruvi oilaning moliyaviy barqarorligini ta’minlash va kelajakdagi ehtiyojlarni qondirishda katta rol o‘ynaydi. Oila byudjeti boshqaruvining nazariy yondashuvlari oilaning o‘ziga xos ehtiyojlari va sharoitlariga qarab turlicha bo‘lishi mumkin. Har bir yondashuv oilaning iqtisodiy holatini yaxshilash va xarajatlarni nazorat qilish uchun muhim vosita hisoblanadi. Oila byudjetini boshqarish va rejalashtirish oilaviy farovonlikni oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. 18 1.2. Oila byudjeti boshqaruvi: nazariy yondashuvlar Oila byudjeti boshqaruvi iqtisodiy, sotsiologik va psixologik fanlarning kesishgan nuqtasida joylashgan bo‘lib, u oilaning moliyaviy resurslarini rejalashtirish, taqsimlash, nazorat qilish va tahlil qilish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Nazariy yondashuvlarga ko‘ra, oila iqtisodiy birlik sifatida qaraladi va uning daromad hamda xarajatlari samarali boshqarilmasa, moliyaviy barqarorlikka erishish qiyinlashadi. Klassik iqtisodiy yondashuvda oila byudjeti asosiy iste’mol birliklaridan biri sifatida baholanadi. Bu yondashuvda oilaning daromadlari, ularni iste’mol va jamg‘arma o‘rtasida taqsimlash bo‘yicha optimal qarorlar qabul qilinadi. G‘arbiy iqtisodiy maktablar, xususan G. Bekkerning "Uy xo‘jaligi iqtisodiyoti" nazariyasida oilaning har bir a’zosi o‘z foydasini maksimallashtirishga intiladi, byudjet esa umumiy manfaat asosida muvofiqlashtiriladi. Keyingi yondashuvlardan biri bu sotsiologik yondashuv bo‘lib, u oilaning ichki ierarxiyasi, ijtimoiy rollari va qadriyatlariga asoslanadi. Unga ko‘ra, moliyaviy resurslar taqsimoti nafaqat iqtisodiy manfaat, balki jinsiy, yosh va ijtimoiy maqomga qarab belgilanadi. Bu yondashuv oiladagi moliyaviy qarorlarning gender rollariga, an’ana va madaniy qadriyatlarga bog‘liqligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, psixologik yondashuv ham dolzarb hisoblanadi. Ushbu yondashuvga ko‘ra, oila byudjeti boshqaruvi qaror qabul qilishdagi individual farqlar, shaxsiy xulq-atvor, pulga bo‘lgan munosabat, stress va emotsional omillar bilan chambarchas bog‘liq. Shaxslar moliyaviy qarorlarni doim ham ratsional asosda emas, balki hissiyotlar, xavotir yoki tajribasizlik ta’sirida qabul qilishi mumkin. Zamonaviy yondashuvlar esa bu nazariyalarni integratsiyalashga intiladi. Ular raqamli texnologiyalar, moliyaviy savodxonlik, kredit tizimi va jamg‘arma mexanizmlarining oilaviy iqtisodga ta’sirini ham hisobga oladi. Ayniqsa, moliyaviy rejalashtirishning qisqa, o‘rta va uzoq muddatli strategiyalar asosida 19 yuritilishi oilaning barqarorligi va farovonligini ta’minlashda muhim omil sifatida qaralmoqda. Shunday qilib, oila byudjeti boshqaruvining nazariy asoslari turli fanlar kesimida tahlil qilinadi va amaliyotda ularning uyg‘unlashuvi orqali samarali moliyaviy boshqaruvga erishish mumkin bo‘ladi. Nazariy jihatdan oila byudjeti boshqaruvi shuningdek institutsional yondashuv bilan ham o‘rganiladi. Bu yondashuvga ko‘ra, oilaning moliyaviy faoliyati ijtimoiy institutlar – davlat, bank tizimi, soliq siyosati, ijtimoiy yordam dasturlari va ta’lim tizimi bilan o‘zaro aloqadorlikda shakllanadi. Masalan, davlat tomonidan belgilangan soliq imtiyozlari, bolali oilalar uchun subsidiya va yordamlar oila moliyasining shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ratsional tanlov nazariyasi ham oila byudjeti boshqaruvida muhim o‘rin egallaydi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, har bir iqtisodiy agent, shu jumladan oila a’zolari, mavjud alternativlar ichidan eng foydalisini tanlashga harakat qiladi. Oila xarajatlarini rejalashtirishda harajatlarning foyda va zararga bo‘lgan nisbati, ya’ni muqobil qiymat asosida qarorlar qabul qilinadi. Bundan tashqari, hayotiy tsikl nazariyasi (Life-Cycle Hypothesis) oilaning byudjet yuritish strategiyasini hayot bosqichlariga bog‘laydi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, oila moliyaviy faoliyatida iste’mol va jamg‘arma odatlari turli bosqichlarda (yosh oila, farzandli oila, pensiyaga chiqish davri) turlicha namoyon bo‘ladi. Yosh oilalar ko‘proq kreditga tayanadi, mehnat faoliyati avjida bo‘lgan davrda jamg‘arma va investitsiyalarga urg‘u beriladi, nafaqada esa yig‘ilgan mablag‘lardan foydalaniladi. Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda davlat va jamoat siyosatining oila byudjetiga ta’siri alohida ko‘riladi. Ayniqsa, gender tengligi, ayollar bandligi, bolalar parvarishi bo‘yicha davlat dasturlari kabi omillar ayollarning ish bilan bandligi va oilaviy moliya boshqaruvidagi ishtirokini kuchaytiradi. Shuningdek, moliyaviy savodxonlik darajasi yuqori bo‘lgan oilalar byudjetni aniq rejalashtiradi, risklarni boshqarish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Oila byudjeti boshqaruvida bugungi kunda tobora 20 keng tarqalayotgan yondashuvlardan yana biri bu xulq-atvor iqtisodiyoti (behavioral economics) asosidagi tahlildir. Ushbu nazariy yondashuv insonlarning moliyaviy qarorlarida psixologik omillar, intuitiv xatti-harakatlar va odatlarning qanday rol o‘ynashini tahlil qiladi. Masalan, odatiy tejash mexanizmlari o‘rniga oilalar ko‘pincha daromadga nisbatan yuqori darajadagi iste’molni afzal ko‘radi. Bu holat “hozirgi lazzatlanish kelajakdagi xavfsizlikdan ustun” degan iqtisodiy paradoks bilan tushuntiriladi. Shuningdek, xulq-atvor iqtisodchilari “mental accounting” (aqlga asoslangan hisob yuritish) konsepsiyasi orqali oilalar byudjetni turli kategoriya va maqsadlar bo‘yicha intuitiv ravishda ajratishini ko‘rsatadi. Masalan, bir oila insoni maoshini kundalik ehtiyojlarga, sovg‘a yoki qo‘shimcha daromadlarni esa dam olish yoki o‘yin-kulgi uchun ajratadi. Bu esa rasmiy rejalashtirishda hisobga olinmagan, lekin amaliyotda keng uchraydigan byudjet yuritish uslubidir. Yana bir zamonaviy yondashuv bu raqamli moliyaviy boshqaruv konsepsiyasidir. Unga ko‘ra, zamonaviy oilalar o‘z moliyaviy harajatlarini mobil ilovalar, onlayn bank xizmatlari va sun’iy intellekt asosidagi rejalashtiruvchilar yordamida boshqaradi. Bu jarayonda axborot texnologiyalari nafaqat qulaylik, balki moliyaviy savodxonlikni oshirishda, real vaqt rejimidagi nazoratni ta’minlashda muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, ijtimoiy- iqtisodiy status va hududiy tafovutlar ham oila byudjetining boshqaruv uslublariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, qishloq joylardagi oilalarda daromad manbalari asosan mehnatga bog‘liq bo‘lsa, shaharlik oilalar ko‘pincha turli xil daromad turlariga – ish haqi, ijara haqi, xizmat ko‘rsatish daromadlari va h.k. – ega bo‘ladi. Bu esa oila byudjeti boshqaruvini yanada murakkablashtiradi. Yana bir muhim nazariy asos bu – resurslar nazariyasi (Resource theory) hisoblanadi. Ushbu yondashuvga ko‘ra, oilaning iqtisodiy faoliyati faqat pul bilan emas, balki boshqa resurslar – vaqt, bilim, ijtimoiy aloqalar, salomatlik va mehnatga layoqat kabi omillar bilan ham belgilanadi. Masalan, bir oila pul daromadi jihatidan o‘rtacha 21 bo‘lsa-da, uning a’zolari orasida yuqori malakali, sog‘lom, ijtimoiy faol shaxslar bo‘lsa, byudjetni yanada samarali boshqarish imkoniyati ortadi. Bundan tashqari, gender yondashuvi oila byudjeti boshqaruvida muhim o‘rinni egallaydi. An’anaviy jamiyatlarda byudjetni erkaklar nazorat qilishi keng tarqalgan bo‘lsa, zamonaviy yondashuvlarda ayollarning moliyaviy mustaqilligi, oila iqtisodiy qarorlaridagi ishtiroki oshmoqda. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ayollar moliyaviy rejalashtirishda barqarorlik, tejamlilik va farzandlar ta’limi kabi uzoq muddatli manfaatlarni hisobga oladi. Sotsiologik yondashuv esa oila byudjetini boshqarishni ijtimoiy tuzilma va qadriyatlar tizimi doirasida tushuntiradi. Har bir oila ma’lum bir madaniy, diniy va urf-odatlar asosida byudjetni shakllantiradi. Masalan, ba’zi oilalarda tejamkorlik qadriyat darajasiga ko‘tarilgan bo‘lsa, boshqalarida ko‘proq mehmondo‘stlik, obro‘-e’tibor yoki marosimlar uchun sarf qilish ustunlik qiladi. Bu holat oilaning moliyaviy intizomi va iqtisodiy barqarorligiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Bular bilan bir qatorda, qiyosiy yondashuv ham foydalidir. U orqali turli mamlakatlar yoki ijtimoiy guruhlar misolida oila byudjeti boshqaruvining model va uslublarini o‘rganish, eng samarali tajribalarni aniqlash va ularni milliy sharoitga moslashtirish mumkin. Misol uchun, Skandinaviya mamlakatlarida bolalar ta’limi va sog‘liqni saqlash sohasiga davlat tomonidan katta e’tibor qaratilgani uchun oilalar boshqa ehtiyojlar uchun byudjetni erkinroq rejalashtira oladi. 22 II BOB OZIQ-OVQAT XARAJATLARI TAHLILI 2.1. Oziq-ovqat mahsulotlarining turlari va narxlari Oila byudjetining asosiy qismini oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan xarajatlar tashkil etadi. Bu xarajatlar darajasi oila tarkibi, yashash joyi, ijtimoiy holati, daromad darajasi va madaniy-urfdan kelib chiqqan iste’mol odatlariga bog‘liq ravishda farqlanadi. Oziq-ovqat mahsulotlari asosiy toifadagi iste’mol tovarlari sifatida quyidagi guruhlarga ajratiladi: don va un mahsulotlari, go‘sht va go‘sht mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari, sabzavot va mevalar, yog‘lar, shakar va shirinliklar, baliq mahsulotlari, tuxum, konserva va turli yarim tayyor mahsulotlar. Ushbu mahsulotlar narxi ichki bozordagi taklif va talab, mavsumiylik, tashqi iqtisodiy omillar (import-eksport), valyuta kurslari, yoqilg‘i va energiya narxlari kabi omillarga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi. Mavsumiy omillar sabzavot-meva narxlarida eng yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, yoz oylarida pomidor, bodring, qovun, tarvuz narxlari pasaysa, qishda ushbu mahsulotlarning import qilinishi yoki issiqxonalarda yetishtirilgani sababli narxlar keskin oshadi. 23 Bundan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlarining narxlari har xil hududlarda turlicha bo‘lishi kuzatiladi. Qishloq joylarida qishloq xo‘jalik mahsulotlari bevosita ishlab chiqaruvchidan olinishi hisobiga narxlar shaharga qaraganda nisbatan arzon bo‘lishi mumkin. Shaharlarda esa logistika, saqlash, savdo xarajatlari tufayli mahsulotlar narxi yuqoriroq bo‘ladi. Oziq-ovqat mahsulotlari ichida strategik ahamiyatga ega tovarlar – un, non, guruch, go‘sht, yog‘ va sut mahsulotlari hisoblanadi. Ularning narxlari davlat nazorati yoki subsidiyalash mexanizmlari orqali barqarorlashtirilishga harakat qilinadi. Biroq, bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlarning erkin shakllanishi tufayli ayrim davrlarda inflyatsion ta’sir sezilarli bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, zamonaviy iqtisodiy muhitda sog‘lom turmush tarziga intilish ortib borayotganligi sababli, aholi orasida ekologik toza, organik oziq-ovqat mahsulotlariga talab oshmoqda. Bu turdagi mahsulotlar odatiy mahsulotlarga nisbatan yuqori narxga ega bo‘lib, yuqori daromadli oilalar xarajat strukturasida sezilarli o‘rinni egallaydi. Umuman olganda, oziq-ovqat mahsulotlari turlarining xilma-xilligi va ularning narx shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni chuqur tahlil qilish, oila byudjetini ratsional tuzishda muhim ahamiyat kasb etadi. Oziq-ovqat mahsulotlarining turlari iste’molchining ehtiyojlari va moliyaviy imkoniyatlariga qarab kengayadi. Asosiy oziq-ovqat mahsulotlaridan tashqari, hozirgi vaqtda turli xil yarim tayyor mahsulotlar, muzlatilgan oziq-ovqatlar, parhez va dietik mahsulotlar, tez tayyor bo‘ladigan taomlar (fast food) va import mahsulotlarga talab ortmoqda. Bu esa byudjet xarajatlarining mos ravishda ko‘payishiga olib kelmoqda. Narxlar dinamikasiga yana bir muhim omil – inflyatsiya bosimi hisoblanadi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar, valyuta bozorining erkinlashtirilishi, import qilinadigan mahsulotlar ulushining yuqoriligi tufayli oziq-ovqat narxlarida o‘sish tendensiyasi kuzatilmoqda. Ayni paytda hukumat tomonidan asosiy mahsulotlar narxini barqarorlashtirish maqsadida subsidiyalar ajratish, tovarlar zaxirasini yaratish va import kvotalarini belgilash kabi chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Qayd etish joizki, oziq-ovqat 24 mahsulotlari narxlari oila byudjeti imkoniyatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, past daromadli oilalarda iste’mol xarajatlarining 60-70 foizigacha faqat oziq-ovqat mahsulotlariga to‘g‘ri keladi. Bu esa ularning ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va boshqa sohalarga ajrata oladigan mablag‘larini cheklaydi. O‘z navbatida, yuqori daromadli oilalar esa oziq-ovqatga kamroq ulush ajratgan holda, ko‘proq turmush sifati va xizmatlar sohasiga e’tibor qaratadi. Zamonaviy iqtisodiy sharoitda oziq-ovqat mahsulotlarining narxlari va turlaridagi o‘zgarishlar global omillar ta’sirida ham shakllanmoqda. Xususan, jahon bozorlarida bug‘doy, kungaboqar yog‘i, shakar, kofe va boshqa asosiy qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining narxlari o‘zgarishi bevosita mahalliy bozorga ta’sir qiladi. Misol uchun, Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi mojarolar natijasida g‘alla va o‘simlik yog‘i narxlari butun dunyoda oshdi, bu esa O‘zbekiston iste’molchilarining ham xarajatlariga bosim o‘tkazdi. Bundan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlari narxlariga iqlim o‘zgarishi, qurg‘oqchilik, suv ta’minoti va hosildorlik kabi omillar ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, ayrim yillarda paxta yoki g‘alla hosilining kamayishi ularning narxlarini keskin oshiradi va bu boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga ham ta’sir etadi. Shuningdek, yoqilg‘i narxining o‘zgarishi tashish va saqlash xarajatlariga ta’sir qilgan holda mahsulotning yakuniy narxini oshiradi. Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va sog‘lom ovqatlanish talablariga javob berishi ham xaridorgirlik va narx shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Ayni paytda ekologik toza, GMO bo‘lmagan, xalqaro sertifikatga ega mahsulotlar yuqori narxlarda sotilsa-da, sog‘lom turmush tarziga e’tibor qaratayotgan qatlamlar orasida keng talabga ega bo‘lmoqda. 25 2.2. O‘zbekistonda o‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlari O‘zbekiston Respublikasida o‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlari aholining daromad darajasi, yashash joyi (shahar yoki qishloq), oila tarkibi va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy omillarga bevosita bog‘liq. Davlat statistika qo‘mitasi va boshqa iqtisodiy tadqiqot muassasalari tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlarga ko‘ra, o‘rtacha oila daromadining 50–60 foizigacha bo‘lgan qismi oziq-ovqat mahsulotlariga sarflanadi. Bu ko‘rsatkich past daromadli oilalarda 70 foizgacha yetishi mumkin. O‘zbekistonda o‘rtacha 4–5 kishilik oila tarkibida har bir a’zo uchun kunlik kaloriyaga bo‘lgan ehtiyoj, Sog‘liqni saqlash tashkilotlari tomonidan belgilangan normativlarga asoslanib hisoblanadi. Shunga ko‘ra, oziq-ovqat savatchasida go‘sht, non, sut, sabzavot, meva, yog‘ va shakar asosiy o‘rinlarni egallaydi. Bularning o‘rtacha miqdoriga mos ravishda bir oylik oziq-ovqat xarajatlari taxminan quyidagicha taqsimlanadi: 26 Go‘sht va go‘sht mahsulotlari – 20–25% Sut va sut mahsulotlari – 10–15% Non va un mahsulotlari – 10–12% Meva va sabzavotlar – 15–18% Yog‘ va yog‘ mahsulotlari – 8–10% Shakar, choy, shirinliklar – 7–9% Tuxum, baliq, konservalar – 5–7% Boshqa mahsulotlar (yarim tayyor, parhez, import oziq-ovqatlar) – 5–8% Bu taqsimot aholining o‘rtacha daromadiga asoslangan bo‘lib, yuqori daromadli qatlamlarda parhez mahsulotlari, organik oziq-ovqatlar va import mahsulotlariga xarajat ulushi ortadi, past daromadli qatlamlarda esa asosiy va arzon mahsulotlar ustuvorlik qiladi. Bundan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlari xarajatlariga mavsumiylik ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bahor va yoz oylarida sabzavot va meva narxlari past bo‘lib, iste’mol hajmi oshadi. Aksincha, qish oylarida narxlarning oshishi tufayli ushbu mahsulotlarga ajratiladigan xarajat ortadi yoki iste’mol kamayadi. Pandemiya, global inflyatsiya, logistika zanjirlarining uzilishi va valyuta kurslarining o‘zgarishi kabi omillar ham oziq- ovqat mahsulotlari narxlariga bevosita ta’sir etmoqda. Bu esa o‘z navbatida, oila byudjetida oziq-ovqat xarajatlarining ulushi ko‘payishiga olib kelmoqda. Shuningdek, oziq-ovqat xarajatlari tarkibini tahlil qilganda, aholining turmush darajasiga qarab iste’mol madaniyatida ham farqlar yuzaga chiqadi. Masalan, shahar aholisi ko‘proq tayyor mahsulotlar, yarim tayyor taomlar va import qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilsa, qishloq aholisi ko‘proq o‘zida yetishtirilgan mahsulotlar hisobiga ehtiyojini qoplaydi. Bu holat, ayniqsa, sabzavot, meva va sut mahsulotlari xarajatlarida sezilarli darajada ko‘zga tashlanadi. 27 Qayd etish lozimki, oilalarning oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan xarajatlari faqat miqdoriy emas, balki sifat jihatidan ham muhim hisoblanadi. Kaloriyaga boy, ammo foydali moddalari kam mahsulotlar uzoq muddatda sog‘liq uchun salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu bois, davlat va jamoat tashkilotlari tomonidan sog‘lom ovqatlanish targ‘iboti, oziq-ovqat xavfsizligi, oziqlanish balansini ta’minlash kabi masalalarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bundan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlariga sarflanadigan xarajatlar inflyatsion jarayonlar fonida yil sayin o‘zgarib bormoqda. Ayni paytda, 2020–2024 yillar oralig‘ida narxlar o‘sishi yuqori bo‘lgan mahsulotlar orasida go‘sht, o‘simlik yog‘i, tuxum va don mahsulotlari yetakchi o‘rinlarda bo‘ldi. Bu esa o‘z navbatida, o‘rtacha oila byudjetiga bosimni kuchaytirdi. Aholining oziq-ovqat xarajatlari bo‘yicha statistikasini tahlil qilish, iqtisodiy rejalashtirish va ijtimoiy siyosat yuritishda muhim manba hisoblanadi. Oziq-ovqat mahsulotlariga ajratiladigan xarajatlar miqdori aholining yashash darajasi, oziq-ovqat xavfsizligi va sog‘lom ovqatlanish madaniyatini aks ettiruvchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri sifatida baholanadi. O‘zbekistonda o‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlari o‘zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarga, inflyatsiya darajasiga, valyuta kursi o‘zgarishlariga va boshqa makroiqtisodiy omillarga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi. Statistikaga ko‘ra, 2022-2023 yillarda oziq-ovqat mahsulotlariga sarflanadigan o‘rtacha xarajatlar miqdori sezilarli darajada oshdi. Bunga sabab sifatida o‘zbek iqtisodiyotida importga qaramlikning oshishi, oziq-ovqat mahsulotlarining narxlari ko‘tarilishi, ayniqsa, go‘sht, sut, non va yog‘ mahsulotlari narxlarining oshishi keltiriladi. Oziq- ovqat mahsulotlariga ajratiladigan xarajatlar oila byudjeti tarkibida asosiy ulushni egallaydi. Aholining past daromadli qatlamlari uchun oziq-ovqat xarajatlari nafaqat oila byudjetini shakllantirishda, balki oilaviy farovonlikni ta’minlashda ham katta rol o‘ynaydi. Masalan, yuqori daromadli oilalarda oziq-ovqat mahsulotlariga sarflanadigan mablag‘ning ulushi nisbatan past bo‘lsa-da, past daromadli oilalarda bu ulush ancha yuqori. Shu bois, davlat tomonidan oziq-ovqat xavfsizligini 28 ta’minlash va aholi farovonligini oshirish bo‘yicha bir qator dasturlar va yordam choralarini amalga oshirish zarur. Bundan tashqari, oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining keskin o‘zgarishi iqtisodiy barqarorlikka ta’sir etadi va oilalarning oziq-ovqat mahsulotlariga ajratiladigan xarajatlarini rejalashtirishda muammolarni keltirib chiqaradi. Aholining o‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarini optimallashtirishda davlat tomonidan olib borilayotgan qator islohotlar, oziq-ovqat narxlarini barqarorlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar, subsidiyalar va yordam dasturlari muhim o‘rin tutadi. Inflyatsiya va xalqaro iqtisodiy o‘zgarishlar natijasida oziq- ovqat mahsulotlari narxlarining o‘sishi nafaqat o‘rtacha oila byudjetiga, balki umumiy ijtimoiy-iqtisodiy holatga ham ta’sir etadi. Shuning uchun oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining tahlili, ularning o‘zgarishiga keltirib chiqaradigan omillarni aniqlash, iqtisodiy prognozlash va ijtimoiy siyosat yuritishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. O‘zbekistonda o‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlari nafaqat asosiy mahsulotlar narxining oshishiga, balki global oziq-ovqat tarmoqlaridagi o‘zgarishlarga ham bog‘liq. Xususan, import qilinadigan oziq- ovqatlar va xom ashyo narxlarining oshishi ichki bozorda narxlar ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi. Shu bilan birga, eksport cheklovlari, valyuta kursining o‘zgarishi va boshqa makroiqtisodiy omillar oziq-ovqat mahsulotlarining narxini to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir qiladi. Misol uchun, go‘sht va sut mahsulotlari kabi zarur oziq-ovqat mahsulotlarining narxi inflyatsiya ta’sirida yil sayin oshmoqda. O‘zbekistonda go‘sht mahsulotlarining aksariyati import qilinadi, bu esa valyuta kursining o‘zgarishi, transport xarajatlari va bojxona tariflariga bog‘liq. Shu sababli, go‘shtning narxi doimiy ravishda o‘zgarib turadi va bu o‘rtacha oilaning oziq- ovqat xarajatlarini bevosita oshiradi. Shuningdek, meva-sabzavot mahsulotlari mavsumiy o‘zgarishlarga bog‘liq. Bahor va yoz oylarida narxlar arzonlashadi, ammo qish va kuz fasllarida narxlarning oshishi kutiladi. Bu o‘z navbatida oilalarning oziq-ovqat xarajatlarini ko‘paytiradi, chunki qish oylarida yangi 29 sabzavotlar va mevalarning etishmovchiligi muammolarni keltirib chiqaradi. Import qilinadigan mahsulotlar bozoriga qaramlik ham bu muammoning kuchayishiga sabab bo‘lmoqda. O‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarining yana bir jihati – bu maishiy energiya va transport xarajatlarining oshishi hisobiga boshqa mahsulotlarga sarflanadigan mablag‘larning kamayishidir. Ayniqsa, oziq- ovqat mahsulotlarini saqlash va tashish uchun kerak bo‘ladigan sovutgichlar, gaz va elektr energiyasining narxi oshishi, o‘z navbatida, oziq-ovqat xarajatlarini yuqorilashiga olib kelmoqda. Bunday omillar oilalarning umumiy byudjeti uchun qo‘shimcha bosim yaratadi. Yuqoridagilarga asoslanib, o‘rtacha oila uchun oziq- ovqat xarajatlari iqtisodiy sharoitlar, narxlar, ijtimoiy-iqtisodiy holat va davlat siyosatiga bog‘liq. Shu bilan birga, hukumat tomonidan oziq-ovqat mahsulotlari narxlarini barqarorlashtirish, subsidiyalar va qishloq xo‘jaligi rivojlanishiga qaratilgan dasturlar oila byudjetiga ta’sir etuvchi salbiy omillarni kamaytirishga yordam beradi. O‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarini yanada chuqurroq tahlil qilishda, mahsulotlar guruhiga bo‘lingan holda xarajatlarni ko‘rib chiqish muhimdir. Oziq- ovqat mahsulotlarining tarkibi oila byudjetiga qanday ta’sir qilishi, oila uchun eng zarur bo‘lgan mahsulotlarning nisbatan yuqori narxi qanday o‘zgarishlarga olib kelishini tushunish uchun ularni bir nechta asosiy guruhlar bo‘yicha ajratish mumkin: Asosiy ozuqaviy mahsulotlar (non, guruch, makaron, kartoshka): Bu mahsulotlar o‘rtacha oila byudjetida muhim o‘rin tutadi. Xususan, non va guruchning narxi xalqaro bozorda narxlar o‘zgarishi bilan bevosita bog‘liq. Import qilinadigan gruzin guruchi yoki boshqa mamlakatlardan keladigan don mahsulotlari narxlarining oshishi o‘zbek narxlariga ta’sir qiladi. 1. Go‘sht va sut mahsulotlari: Go‘sht mahsulotlari, ayniqsa, qoramol go‘shti va qo‘y go‘shtining narxi, hududiy farqlar va import qilingan mahsulotlar hisobiga o‘zgaradi. Sut va sut mahsulotlari narxlarining oshishi esa oila byudjetida sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining narxlari 30 me’yorlashtirilgan bo‘lishi kerak, chunki bu mahsulotlar odatda oila ehtiyojlarining katta qismini tashkil qiladi. 2. Sabzavotlar va mevalar: Meva va sabzavotlarning mavsumiy o‘zgarishlari narxlarning o‘zgarishiga olib keladi. Qish va yoz oylari o‘rtasida ular orasida sezilarli farq mavjud. Sabzavotlar va mevalar, ayniqsa, qish mavsumida import qilinadigan mahsulotlarga qaramlikning oshishi bilan bog‘liq. 3. Shirinliklar va ichimliklar: Bu guruhdagi mahsulotlarga bo‘lgan xarajatlar o‘rtacha oilalar uchun kamroq muhim bo‘lishi mumkin, ammo ular ham oila byudjetiga ma’lum darajada ta’sir qiladi. Ayniqsa, sutli ichimliklar, shakar va boshqa shirinliklar narxlarining o‘zgarishi ma’lum darajada byudjetga yuklama qo‘yadi. 4. Yog‘lar va o‘simlik moylari: Bu mahsulotlar ham oila byudjetining asosiy qismini tashkil etadi. Yog‘ va moylar narxlarining o‘zgarishi inflyatsiya jarayonlariga bog‘liq va bu mahsulotlar ko‘p hollarda import qilinadi. Bundan tashqari, o‘zbekistondagi oziq-ovqat xarajatlarining tahlili davomida, ayniqsa, import va eksportga bog‘liq bo‘lgan mahsulotlar uchun narxlarning keskin o‘zgarishi kuzatiladi. Importga qarshi siyosat yoki valyuta kursining o‘zgarishi natijasida bu mahsulotlar narxlari yuqorilashi mumkin. Shu bilan birga, oila byudjetining optimallashishi va oziq-ovqat mahsulotlarining sarfini kamaytirish uchun o‘z-o‘zini ta’minlashga bo‘lgan ehtiyoj kuchaymoqda. O‘zgartirilgan davlat siyosati va ichki bozorni rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini kengaytirish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar va qo‘llab-quvvatlash tizimi orqali oziq-ovqat narxlarini pasaytirish va barqarorlashtirish maqsadida harakatlar amalga oshirilmoqda. Oziq-ovqat narxlarining oshishi o‘rtacha oilaning byudjetiga jiddiy ta’sir qiladi. Shu sababli, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, aholi farovonligini oshirish va iqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun davlat tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar ahamiyatli bo‘ladi. O‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarini kamaytirish va turmush sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha davlatning iqtisodiy siyosatiga ko‘proq e’tibor qaratilishi zarur. 31 2.3 Iqtisod qilish yo‘llari va amaliy tavsiyalar Iqtisod qilish yo‘llari va amaliy tavsiyalar O‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarini samarali boshqarish va ularni optimallashtirishda bir qator iqtisodiy yondashuvlar va amaliy tavsiyalar mavjud. Oziq-ovqat xarajatlari oilaning umumiy byudjetining katta qismini tashkil etadi, shuning uchun bu xarajatlarni qisqartirish uchun turli strategiyalarni amalga oshirish zarur. Quyida o‘z-o‘zini ta’minlash va sarflarni kamaytirish bo‘yicha ba’zi iqtisodiy yondashuvlar va amaliy tavsiyalar keltirilgan: 1. Mahalliy mahsulotlarga ustuvorlik berish O‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarini optimallashtirishda mahalliy ishlab chiqarilgan mahsulotlarga 32 ustuvorlik berish muhim ahamiyatga ega. Mahalliy mahsulotlar import mahsulotlariga qaraganda arzonroq va ularning sifatini nazorat qilish osonroq. Shuningdek, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ish o‘rinlarini yaratishning samarali usulidir. 2. Meva va sabzavotlarni mavsumga qarab tanlash Meva va sabzavotlarning narxi mavsumga qarab o‘zgaradi. Yozda o‘rtacha oila uchun xarajatlarni kamaytirish uchun mavsumdagi yangi mahsulotlarni xarid qilish zarur. Buning natijasida narxlarning oshishiga yo‘l qo‘ymaslik mumkin. Qish oylari uchun esa, konservalangan yoki muzlatilgan mahsulotlarni sotib olish iqtisodiy jihatdan foydali bo‘ladi. 3. Oziq-ovqatni rejalashtirish va xarid qilish ro‘yxati Oziq-ovqat xarajatlarini boshqarishda eng samarali yo‘l – xarid qilish ro‘yxatini oldindan tuzishdir. Bu oilaning zarur mahsulotlarni faqat rejalashtirilgan miqdorda sotib olishiga yordam beradi. Tasodifiy xaridlar va keraksiz mahsulotlarga sarflanadigan mablag‘lar kamayadi. Ro‘yxatga amal qilish, oila byudjetini yaxshilashga yordam beradi. 4. Oziq-ovqatni saqlash va qoldiqlarni kamaytirish Oziq-ovqatni to‘g‘ri saqlash va uning buzilishining oldini olish orqali oilaning byudjetini optimallashtirish mumkin. Oziq-ovqat mahsulotlari uzoq vaqt saqlanadigan, yuqori sifatli va arzon saqlash usullari bilan tanlangan bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, qolgan ovqatlarni saqlash, qayta isitish va yangilash orqali ortiqcha sarflarni kamaytirish mumkin. 5. Oziq-ovqatni uyda tayyorlash va tayyor ovqatlardan qochish O‘rtacha oilalar tez-tez tayyor ovqatlarga, ayniqsa restoranlarga borish yoki tayyor ovqatlarni sotib olishadi, bu esa ularning oziq-ovqat xarajatlarini oshiradi. Uyda tayyorlanadigan ovqatlar, ayniqsa, sodda va arzon mahsulotlardan tayyorlanadigan taomlar, oilaning byudjetiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuningdek, tayyor ovqatlarni tayyorlash jarayonida 33 oziq-ovqatni yaroqsiz holga kelishidan oldin yaxshilab saqlash, ortiqcha chiqindilarni kamaytirishga yordam beradi. 6. Suv, gaz va elektr energiyasidan samarali foydalanish Oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlash jarayonida energiya resurslaridan samarali foydalanish ham muhim. Gaz va elektr energiyasi iste’moli oila byudjetiga qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi. Energiya tejamkorligi, xususan, eng zamonaviy va tejamkor texnologiyalarni qo‘llash orqali nafaqat oziq- ovqat tayyorlash jarayonida, balki umumiy byudjetni optimallashtirishda ham foyda keltiradi. 7. Oziq-ovqatni o‘z-o‘zini ta’minlash usullari O‘z-o‘zini ta’minlashning eng samarali usullaridan biri - kichik bog‘larni yaratish yoki o‘zi yetishtiriladigan mahsulotlardan foydalanishdir. Uyda o‘simliklar, sabzavotlar yoki mevalarni o‘stirish orqali oila oziq-ovqat xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Bu nafaqat xarajatlarni kamaytirish, balki yashash sifatini ham yaxshilaydi. Masalan, uyda o‘sadigan pomidor, bodring yoki kartoshka nafaqat narxni kamaytiradi, balki mahsulotlarni sifatli va tabiiy ravishda ta’minlaydi. 8. Xarajatlarni kuzatib borish va tahlil qilish Oziq-ovqat xarajatlarini boshqarishda oila byudjetining muntazam tahlili zarur. Xarajatlarni kuzatib borish va ularning taqsimotini tahlil qilish orqali oila o‘zining qayerda ortiqcha sarf qilayotganini va qanday qilib bu xarajatlarni kamaytirishi mumkinligini aniqlash mumkin. Buning uchun maxsus ilovalar yoki oddiy jadval yordamida xarajatlarni tahlil qilish foydali bo‘ladi. O‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarini optimallashtirish va samarali boshqarish nafaqat oilaning iqtisodiy holatini yaxshilash, balki barqaror yashash darajasini ta’minlashda ham muhimdir. Quyida oziq-ovqat xarajatlarini kamaytirish va oila byudjetini optimallashtirish uchun amaliy tavsiyalar keltirilgan: 1. Xarid qilishni rejalashtirish Xarid qilishni oldindan rejalashtirish – oila byudjetini samarali boshqarishning eng muhim usullaridan biridir. Xarid qilish 34 ro‘yxatini tuzish va faqat zaruriy mahsulotlarni sotib olish orqali ortiqcha xarajatlardan qochish mumkin. Ro‘yxatga amal qilish, tasodifiy xaridlar va keraksiz mahsulotlarni sotib olishni oldini oladi. 2. Oziq-ovqatni saqlash va ularni isrof qilishni kamaytirish Oziq-ovqat mahsulotlarini to‘g‘ri saqlash va saqlash muddatini nazorat qilish orqali isrofni kamaytirish mumkin. Mahsulotlarning yaroqlilik muddati haqida o‘qib chiqing va kerakli miqdordagi oziq-ovqatni sotib oling. Bundan tashqari, ortiqcha oziq-ovqatni qayta ishlash va saqlash, uning ishlatilish muddatini uzaytiradi. 3. Sifatli va arzon mahsulotlarga e’tibor berish Mahalliy ishlab chiqarilgan mahsulotlar ko‘pincha import qilingan mahsulotlardan ancha arzon bo‘ladi va sifatni nazorat qilish osonroq. Shuning uchun, xaridlarni amalga oshirishda mahalliy bozorlarga, fermerlarga va ishlab chiqaruvchilarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, arzonroq, ammo sifatli o‘simlik moylari, go‘sht va sut mahsulotlarini tanlash oilaning byudjetini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. 4. Sut va go‘sht mahsulotlarini o‘rnini bossa oladigan mahsulotlar Go‘sht va sut mahsulotlari oziq- ovqat xarajatlarining katta qismini tashkil qiladi. Biroq, o‘z o‘rnini bosadigan mahsulotlar – masalan, sabzavotlar, dukkaklilar (no‘xat, loviya) va donli mahsulotlar, oqsillarning yaxshi manbalari sifatida ko‘rish mumkin. Bu mahsulotlar nafaqat arzon, balki o‘zgacha ta’mga ega bo‘lib, oilaning oziq-ovqat byudjetini optimallashtirishda yordam beradi. 5. Mahsulotlarni moslashtirish va muqobil variantlarni qidirish Ba’zan eng qimmat oziq-ovqat mahsulotlarini o‘rganib chiqish va ularning o‘rnini bosadigan arzonroq mahsulotlarni qidirish foydalidir. Masalan, qimmat bo‘lgan go‘shtni muqobil sifatida arzonroq go‘sht turlari yoki vegetarian mahsulotlar bilan almashtirish mumkin. Shu bilan birga, narxlari yuqori bo‘lgan meva va sabzavotlarni arzonroq variantlari bilan almashtirishga harakat qilish kerak. 6. Boshqa oila a’zolari bilan oziq-ovqatni birgalikda tayyorlash Boshqa oila a’zolari bilan birgalikda oziq-ovqat tayyorlash oila xarajatlarini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega. Birgalikda tayyorlanadigan taomlar nafaqat arzonroq, balki vaqtni tejash va ovqat tayyorlash 35 jarayonidan zavq olish imkonini ham beradi. 7. Sut mahsulotlari va yong‘oqlarni uyda tayyorlash Uyda tayyorlangan sut mahsulotlari, ayniqsa pishloq, yogurt va kislota sutlar, import qilinadigan tayyor mahsulotlarga qaraganda arzonroq va sifatliroq bo‘ladi. Shuningdek, uyda yong‘oqlarni pishirish, o‘z mahsulotlaringizni tayyorlash orqali xarajatlarni kamaytirish mumkin. 8. Yozgi mavsumda oziq- ovqatni muzlatish va konservalash Yozda ko‘plab sabzavotlar va mevalar arzon narxlarda mavjud bo‘ladi, shuning uchun ularni muzlatish yoki konservalash orqali qish uchun zaxira yaratish mumkin. Bu oila byudjetiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatishi va oziq-ovqatni mavsumdan tashqari davrda ham arzon narxda saqlash imkonini beradi. 9. Oziq- ovqat xarajatlarini tahlil qilish va o‘zgarishlarni kiritish O‘rtacha oila uchun oziq- ovqat xarajatlarini nazorat qilish va ularni tahlil qilish orqali xarajatlarni kamaytirish mumkin. Xarajatlarni yozib borish va ularni qaysi mahsulotlarga sarflayotganini kuzatish, o‘rtacha oila uchun eng katta xarajatlarni ko‘rsatib beradi. Bu orqali ortiqcha sarf-xarajatlarni aniqlab, samarali choralar ko‘rish mumkin. 10. Bozorni kuzatish va narxlar o‘zgarishini hisobga olish Mahalliy bozorlarni kuzatib borish va narxlar o‘zgarishini oldindan bilish, o‘rtacha oilaga oziq-ovqat mahsulotlarini eng arzon narxlarda sotib olish imkonini beradi. Bu uchun onlayn bozorlar, aksiya va chegirmalardan foydalanish tavsiya etiladi. O‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarini optimallashtirish va samarali boshqarish nafaqat oilaning iqtisodiy holatini yaxshilash, balki barqaror yashash darajasini ta’minlashda ham muhimdir. Quyida oziq-ovqat xarajatlarini kamaytirish va oila byudjetini optimallashtirish uchun amaliy tavsiyalar keltirilgan: 1. Xarid qilishni rejalashtirish Xarid qilishni oldindan rejalashtirish – oila byudjetini samarali boshqarishning eng muhim usullaridan biridir. Xarid qilish ro‘yxatini tuzish va faqat zaruriy mahsulotlarni sotib olish orqali ortiqcha xarajatlardan qochish mumkin. Ro‘yxatga amal qilish, tasodifiy xaridlar va keraksiz mahsulotlarni sotib olishni oldini oladi. 2. Oziq-ovqatni saqlash va ularni isrof qilishni kamaytirish Oziq-ovqat mahsulotlarini to‘g‘ri saqlash va saqlash 36 muddatini nazorat qilish orqali isrofni kamaytirish mumkin. Mahsulotlarning yaroqlilik muddati haqida o‘qib chiqing va kerakli miqdordagi oziq-ovqatni sotib oling. Bundan tashqari, ortiqcha oziq-ovqatni qayta ishlash va saqlash, uning ishlatilish muddatini uzaytiradi. 3. Sifatli va arzon mahsulotlarga e’tibor berish Mahalliy ishlab chiqarilgan mahsulotlar ko‘pincha import qilingan mahsulotlardan ancha arzon bo‘ladi va sifatni nazorat qilish osonroq. Shuning uchun, xaridlarni amalga oshirishda mahalliy bozorlarga, fermerlarga va ishlab chiqaruvchilarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, arzonroq, ammo sifatli o‘simlik moylari, go‘sht va sut mahsulotlarini tanlash oilaning byudjetini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. 4. Sut va go‘sht mahsulotlarini o‘rnini bossa oladigan mahsulotlar Go‘sht va sut mahsulotlari oziq-ovqat xarajatlarining katta qismini tashkil qiladi. Biroq, o‘z o‘rnini bosadigan mahsulotlar – masalan, sabzavotlar, dukkaklilar (no‘xat, loviya) va donli mahsulotlar, oqsillarning yaxshi manbalari sifatida ko‘rish mumkin. Bu mahsulotlar nafaqat arzon, balki o‘zgacha ta’mga ega bo‘lib, oilaning oziq-ovqat byudjetini optimallashtirishda yordam beradi. 5. Mahsulotlarni moslashtirish va muqobil variantlarni qidirish. Ba’zan eng qimmat oziq-ovqat mahsulotlarini o‘rganib chiqish va ularning o‘rnini bosadigan arzonroq mahsulotlarni qidirish foydalidir. Masalan, qimmat bo‘lgan go‘shtni muqobil sifatida arzonroq go‘sht turlari yoki vegetarian mahsulotlar bilan almashtirish mumkin. Shu bilan birga, narxlari yuqori bo‘lgan meva va sabzavotlarni arzonroq variantlari bilan almashtirishga harakat qilish kerak. 6. Boshqa oila a’zolari bilan oziq-ovqatni birgalikda tayyorlash Boshqa oila a’zolari bilan birgalikda oziq-ovqat tayyorlash oila xarajatlarini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega. Birgalikda tayyorlanadigan taomlar nafaqat arzonroq, balki vaqtni tejash va ovqat tayyorlash jarayonidan zavq olish imkonini ham beradi. 7. Sut mahsulotlari va yong‘oqlarni uyda tayyorlash Uyda tayyorlangan sut mahsulotlari, ayniqsa pishloq, yogurt va kislota sutlar, import qilinadigan tayyor mahsulotlarga qaraganda arzonroq va sifatliroq bo‘ladi. Shuningdek, uyda yong‘oqlarni pishirish, o‘z mahsulotlaringizni tayyorlash orqali xarajatlarni 37 kamaytirish mumkin. 8. Yozgi mavsumda oziq-ovqatni muzlatish va konservalash Yozda ko‘plab sabzavotlar va mevalar arzon narxlarda mavjud bo‘ladi, shuning uchun ularni muzlatish yoki konservalash orqali qish uchun zaxira yaratish mumkin. Bu oila byudjetiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatishi va oziq-ovqatni mavsumdan tashqari davrda ham arzon narxda saqlash imkonini beradi. 9. Oziq- ovqat xarajatlarini tahlil qilish va o‘zgarishlarni kiritish O‘rtacha oila uchun oziq- ovqat xarajatlarini nazorat qilish va ularni tahlil qilish orqali xarajatlarni kamaytirish mumkin. Xarajatlarni yozib borish va ularni qaysi mahsulotlarga sarflayotganini kuzatish, o‘rtacha oila uchun eng katta xarajatlarni ko‘rsatib beradi. Bu orqali ortiqcha sarf-xarajatlarni aniqlab, samarali choralar ko‘rish mumkin. 10. Bozorni kuzatish va narxlar o‘zgarishini hisobga olish Mahalliy bozorlarni kuzatib borish va narxlar o‘zgarishini oldindan bilish, o‘rtacha oilaga oziq-ovqat mahsulotlarini eng arzon narxlarda sotib olish imkonini beradi. Bu uchun onlayn bozorlar, aksiya va chegirmalardan foydalanish tavsiya etiladi. XULOSA Oila byudjeti va oilaviy xarajatlarni hisoblash jarayoni, oila a’zolarining iqtisodiy holatini yaxshilashga, moliyaviy barqarorlikni saqlashga, hamda oilaning uzoq muddatli farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi. Oila byudjeti, oilaning daromadlari va xarajatlarini tizimli ravishda rejalashtirish va boshqarish 38 jarayonidir, bu esa nafaqat oilaviy moliyaviy holatni yaxshilash, balki oilaning hayot sifati va turmush tarzini ham yaxshilaydi. Oilaviy xarajatlarni samarali boshqarish, ayniqsa oziq-ovqat xarajatlari bo‘yicha, juda muhimdir, chunki bu turdagi xarajatlar oilaviy byudjetning eng katta qismini tashkil etadi. Oziq-ovqat mahsulotlarini boshqarish, xarid qilishni rejalashtirish, muqobil mahsulotlardan foydalanish va mahsulotlarni saqlash orqali oilaning byudjeti samarali boshqariladi. Xarid qilishda mahsulotlar ro‘yxatini tuzish va faqat zaruriy mahsulotlarni olish, isrof qilishni oldini oladi va oilaning moliyaviy holatini yaxshilaydi. Oilaviy byudjetni rejalashtirishda, oila a’zolarining ehtiyojlari va oilaviy maqsadlar hisobga olinishi lozim. Xarajatlarni tahlil qilish va ularni kerakli tarzda taqsimlash orqali oilaning maqsadlariga erishish osonlashadi. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlari uchun xarajatlarni kamaytirishning samarali usullari, arzon va sifatli mahsulotlarni tanlash, yerli bozorga e’tibor qaratish va chegirmalardan foydalanish kabi amaliy tavsiyalar orqali amalga oshirilishi mumkin. Iqtisod qilish yo‘llari va amaliy tavsiyalar oilaning moliyaviy farovonligini oshirishga yordam beradi. O‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarini kamaytirishning muhim yo‘llari – bu mahsulotlarni saqlash va tayyorlashda samaradorlikni oshirish, muqobil mahsulotlar tanlash va hududiy bozorlardan foydalangan holda xaridlarni rejalashtirishdir. Boshqa yo‘llar esa, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishda samarali tizimlar va texnologiyalarni qo‘llash orqali oila a’zolarining iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishga yordam beradi. O‘zbekistonda o‘rtacha oila uchun oziq-ovqat xarajatlarini tahlil qilish, oilaviy xarajatlarni boshqarishning samarali usullarini ishlab chiqishga imkon yaratadi. Oziq-ovqat mahsulotlarining turlari, narxlari va o‘rtacha oila uchun zarur miqdori haqida to‘liq tahlil o‘tkazish, oilaning byudjetini optimallashtirishga yordam beradi. Oila a’zolarining ehtiyojlari va moliyaviy holatni to‘g‘ri baholash, kelajakda oilaviy xarajatlarni kamaytirish va oilaning moliyaviy barqarorligini saqlashga yordam beradi. 39 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR 1. Abdullaev, A. (2020). Oila byudjeti va iqtisodiy boshqaruv . Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyot nashriyoti. 2. Karimov, B. (2018). Oziq-ovqat mahsulotlari narxlari va byudjetga ta’siri . Tashkent: Iqtisodiyot va statistikaga oid nashrlar. 40 3. Miroshnichenko, S., & Bunyodov, I. (2019). Oilaviy iqtisodiyot va moliyaviy rejalashtirish . Samarkand: O‘zbek pedagogika nashriyoti. 4. Mustafayev, A. (2021). O‘zbekistonda oziq-ovqat bozorining holati va xususiyatlari . Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti akademiyasi. 5. Shukurov, T. (2017). Oila byudjeti va moliyaviy boshqaruv metodlari . Tashkent: Tashkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti nashriyoti. 6. Zokirov, M. (2016). Oilaviy xarajatlarni samarali boshqarish usullari . Tashkent: "Navruz" nashriyoti. 41

OILAVIY XARAJATLARNI HISOBLASH. OZIQ-OVQAT XARAJATLARI VA IQTISOD QILISH YO'LLARI. OILA BYUDJETI.docx

Sotib olish